ศิลปินศิลปากร* เผชิญ กองโชค นักระนาด แห งกรมศิลปากร · ดร.ไพโรจน ทองคำสุก**

ศิลปิน...ศิลปากร*

เผชิญ กองโชค นักระนาด แหงกรมศิลปากร

ดร.ไพโรจน ทองคำสุก**

* หมายถึง ผูรู ผูเชี่ยวชาญในงานสาขาตาง ๆ ทุกดานอันเปนภารกิจของกรมศิลปากร. ** นักวิชาการละครและดนตรีชำนาญการ กลุมวิจัยและพัฒนาการสังคีต สำนักการสังคีต กรมศิลปากร.

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ประทานของที่ระลึกใหกับนายเผชิญ กองโชค เนื่องในงานพระราชพิธีบวงสรวงพระสยามเทวาธิราช ณ พระตำหนักไพศาลทักษิณ

ดนตรีไทยเปนสวนหนึ่งของศิลปวัฒนธรรม

ประจำชาติ เปนเอกลักษณแสดงความเปน

ไทย มีการอนุรักษและสืบทอดมาแตโบราณ

กรมศิลปากรไดรับสืบทอดดนตรีไทยมาจาก

กรมมหรสพมีดุริยางคศิลปนทำหนาที่อนุรักษ

และเผยแพรการบรรเลงในรูปแบบตาง ๆ มากมาย

โดยเฉพาะ การบรรเลงในงานพระราชพิธีซ ึ่ง

ถ ือ เปนหน าท ี่ สำคัญท ี่ดุ ร ิ ยางคศ ิลป นของ

กรมศิลปากรตองปฏิบัติ และนอกจากนี้การบรรเลง

ประกอบการแสดงโขน ละคร ระบำ รำ ฟอน

ตาง ๆ ก็มีความสำคัญ ซึ่งดุริยางคศิลปน ผูซึ่งมี

ความรู ความสามารถในการบรรเลงดังกลาวก็คือ

ครูเผชิญ กองโชค ผูมีใจรักในการบรรเลงดนตรีไทย

และอุทิศเวลาเพื่อการฝกหัดดนตรีมาทั้งชีวิต

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ ๙๓นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ 2 ๙๓

นายเผชิญ กองโชค เป็นบุตรนายผวน และนางใบ กองโชค เกิดเมื่อวันอังคารที่ ๑๐ กันยายน

พุทธศักราช๒๔๘๓มีพี่น้อง๖คนดังนี้

๑. นางสายบัว กองโชค(วัชรศิลป)์

๒. นางทองคำ กองโชค(จำนงสาร)

๓. นายเผชิญ กองโชค

๔. นายชิ้น กองโชค

๕. นางนกแก้ว กองโชค(สุภาศูนย)์

๖. ร้อยโทวิเชียร กองโชค

หลวงประดิษฐไพเราะ (ศร ศิลปบรรเลง)

การศึกษา พ่อผวน กองโชค เป็นหัวหน้าวงปี่พาทย์

อยู่ท ี่ตำบลน้ำเต ้า อำเภอมหาราช จังหวัด

พระนครศรีอยุธยา นายเผชิญ ได้เริ่มฝึกหัดดนตรี

กับปูผัน ซึ่งเป็นบิดาของนายผวน โดยเริ่มเรียน

เพลงสาธุการ นอกจากนี ้ยังฝึกหัดเพิ่มเติมกับ

นายผวนผู้เป็นบิดาด้วย ต่อมาเมื่ออายุได้ ๘ ปี

จ ึ ง เข ้ ารับการศ ึกษาในระดับประถมศ ึกษา

จากโรงเรียนวัดน้ำเต้า และระดับมัธยมศึกษา

จากโรงเรียนวัดโบสถ์ อำเภอมหาราช จังหวัด

พระนครศรีอยุธยาตอ่มาเมื่ออายุได้๑๑ปีมารดา

ถึงแก่กรรม บิดาจึงพาเข้ามาอยู่กรุงเทพมหานคร

โดยเข้ามาฝากตัวเป็นศิษย์ หลวงประดิษฐ์ไพเราะ

(ศร ศิลปบรรเลง) เริ่มต่อเดี่ยวระนาดเอกเพลง

พญาโศกเป็นเพลงแรก ต่อมาในพุทธศักราช

๒๔๙๗ หลวงประดิษฐ์ไพเราะสิ้น ตนจึงมาขอ

ฝากตัวเป็นศิษย์ กับครูเผือด นักระนาด และใน

พุทธศักราช ๒๔๙๙ ก็ได้มาอยู่กับพลโทหม่อม

หลวงขาบกุญชรซึ่งในขณะนั้นทา่นดำรงตำแหนง่

อธิบดีกรมประชาสัมพันธ์ ท่านเป็นผู้ที่ชื่นชอบใน

ดนตรีไทยมาก ให้การอุปการะศิลปินไทยไว ้

มากมายหลายท่านเช่น ครูพุ่ม ปาบุยะวาทย์

ครูเชื ้อ นักร้อง และนักดนตรีไทยอีกหลายท่าน

รวมทั้งนายเผชิญกองโชคด้วยตอ่มาในพุทธศักราช

๒๕๐๐ พลโทหม่อมหลวงขาบ กุญชร พ้นจาก

ตำแหน่งอธิบดีกรมประชาสัมพันธ์ ซึ่งในเวลา

ต่อมา ท่านได้จัดรายการวิทยุให้ชื่อว่ารายการ

ดนตรีไทยไร้รสหรือ ออกกระจายเสียงทางสถานี

ท.ท.ท.ภาคปกติในเวลา๐๘.๓๕น.เป็นรายการ

ที่จะแนะนำให้รู ้จักดนตรีไทยอย่างถึงแก่นแท้

เริ่มแต่กล่าวถึงเครื่องดนตรีที่ใช้ในการบรรเลง

ตลอดจนการเทียบเสียงเครื่องดนตรีแต่ละชิ ้น

มีการบรรยายพร้อมยกตัวอย่างเพลงประกอบ

๙๔ นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓

เป็นที่สนใจแก่ผู้ฟังเป็นจำนวนมาก ในเวลาต่อมา

พลโทหมอ่มหลวงขาบกุญชรได้กอ่ตั้งคณะละคร

พลายมงคลขึ ้น ซ ึ่งในขณะนั ้นเองนายเผชิญ

กองโชค ก็ได้ฝากตัวเป็นศิษย์ครูพุ่ม ปาบุยะวาทย์

และได้เรียนการบรรเลงประกอบการแสดงละคร

ในเวลาตอ่มาได้เป็นศิษยค์รูบุญยงค์ เกตุคง

เรียนเพลงตับ เพลงเถา และเพลงเรื่องมากมาย

จากนั้นครูบุญยงค์ เกตุคง ได้กรุณานำไปฝากไว้

กับคณะดุริยประณีต ได้เป็นผู้บรรเลงระนาดทุ้ม

และฆ้องวงเล็ก ประจำวงดุริยประณีต นอกจากนี้

ยังได้เรียนรู ้เรื่องเพลงอีกมากมาย นับเป็นการ

สั่งสมประสบการณ์การบรรเลงอย่างต่อเนื่อง

ที่มีระยะเวลายาวนาน

พลโทหมอมหลวงขาบมงคล เจาของคณะละครพลายมงคล

ครูโชติ ดุริยประณีต

การทำงาน ในพุทธศักราช ๒๕๑๒ นับเป็นช่วง

เปลี่ยนแปลงชีวิตครูโชติ ดุริยประณีตผู้เชี่ยวชาญ

ดนตรีไทยของกรมศิลปากร ได ้ชักนำให้เข ้า

รับราชการในกรมศิลปากรโดยเป็นดุริยางคศิลปิน

ในแผนกดุริยางค์ไทย ซึ่งในขณะนั ้นมีอาจารย์

เสรี หวังในธรรม เป็นหัวหน้าแผนก โดยได้รับ

หน้าที่บรรเลงระนาดทุ้ม และในเวลาต่อมาก็ได้

บรรเลงระนาดเอกประกอบการแสดงโขน ละคร

เบ็ดเตล็ด และร่วมบรรเลงในงานพระราชพิธี

ต่าง ๆ การรับราชการในกรมศิลปากร นับเป็น

โอกาสดีที่ได้รับการถ่ายทอดความรู ้เร ื่องการ

บรรเลงดนตรีไทย จากครูมนตรี ตราโมท

ครูเทียบ คงลายทอง ครูสอน วงฆ้อง ครูพริ ้ง

ดนตรีรส ครูพร ิ ้ง กาญจนผลิน และครูจ ิรัส

อาจณรงค์

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ ๙๕

ตัวอยางผลงานการบรรเลงประกอบการแสดงโขน ละคร ของกรมศิลปากรเชน่

บรรเลงประกอบการแสดงโขน ชุดรามาวตาร

ชุดมัยราพณส์ะกดทัพ

ชุดหนุมานชาญสมร

ชุดพาลีสอนน้อง

ชุดนางลอย

ชุดศึกวิรุญจำบัง เป็นต้น

บรรเลงประกอบการแสดงละคร เรื่องราชาธิราช

เรื่องเงาะปา

เรื่องมโนหร์า

เรื่องรถเสน

เรื่องพระอภัยมณี

เรื่องอิเหนา

เรื่องวิวาพระสมุท

เรื่องพระลอ

เรื่องไกรทอง

เรื่องขุนช้างขุนแผน

เรื่องผู้ชนะสิบทิศ เป็นต้น

นายเผชิญ กองโชค ในเครื่องแบบขาราชการ

๙๖ นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓

ตัวอยางสูจิบัตรการแสดงโขน ละคร ที่ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาด

สูจิบัตรการแสดงละครเรื่องพระอภัยมณี พ.ศ. ๒๕๑๗ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดเอก

สูจิบัตรการแสดงละครเรื่องพระอภัยมณี พ.ศ. ๒๕๒๑ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดทุม

สูจิบัตรการแสดงละครเรื่องอิเหนา พ.ศ. ๒๕๒๓ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดเอก

สูจิบัตรการแสดงละครเรื่องอิเหนา พ.ศ. ๒๕๓๕ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดเอก

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ ๙๗

สูจิบัตรการแสดงโขน ชุดพาลีสอนนอง พ.ศ. ๒๕๑๗ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดเอก

สูจิบัตรการแสดงโขน ชุดศึกวิรุญจำบัง พ.ศ. ๒๕๔๖ ครูเผชิญ กองโชค บรรเลงระนาดทุม

๙๘ นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓

นอกจากนี้ยังได้มีโอกาสเดินทางไปเผยแพรด่นตรีและนาฏศิลปไ์ทยในตา่งประเทศอีกหลาย

ประเทศด้วยกัน ดังนี้

สหรัฐอเมริกา

แคนาดา

ญี่ปุน

ออสเตรเลีย

ฮอ่งกง

จีน เป็นต้น

ประเทศสหรัฐอเมริกากับคูชีวิตนางกัญญา โรหิตาจล

ประเทศสหรัฐอเมริกากับเพื่อนรวมงาน

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ ๙๙

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานของที่ระลึกใหกับครูเผชิญ กองโชค

ในขณะทำงานอยู่ที่กลุ่มดุริยางค์ไทย สำนักการสังคีต เมื่อมีอายุมากขึ้น ได้ถ่ายทอดความรู้

เรื่องการบรรเลงระนาดเอกให้กับดุริยางคศิลปินไว้หลายคนเชน่

นายศักดิ์ชัย ลัดดาออ่น อดีตหัวหน้ากลุม่ดุริยางคไ์ทยปัจจุบันลาออกจากราชการ

นายทวีศักดิ์ อัครวงษ์ ดุริยางคศิลปินกลุม่ดุริยางคไ์ทย

นอกจากนี้ยังถา่ยทอดความรู้เรื่องการบรรเลงระนาดทุ้มให้กับนายสุรสิทธิ์เขาสถิตดุริยางคศิลปิน

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พระราชทานของที่ระลึกใหกับครูเผชิญ กองโชค

การปฏิบัติงานการบรรเลงในหน้าที่ดุริยางคศิลปินของครูเผชิญ กองโชค นั้น หลายครั้งได้นำมา

ซึ่งความประทับใจ ครั ้งหนึ่งได้มีโอกาสบรรเลงดนตรีไทยร่วมในวงสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ

สยามบรมราชกุมารีนับเป็นพระมหากรุณาธิคุณอยา่งสูงสุดซึ่งยังความปลาบปลื้มตอ่ครูเผชิญกองโชค

เป็นอยา่งยิ่ง

100 นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓

สรุปประวัติการเข้ารับราชการในกรมศิลปากร

๑กรกฎาคม๒๕๑๒ ศิลปินจัตวา กองการสังคีต

๑มีนาคม๒๕๑๘ ศิลปินตรี กองการสังคีต

๓กันยายน๒๕๑๘ ดุริยางคศิลปิน๒ กองการสังคีต

๑กุมภาพันธ์๒๕๑๙ ดุริยางคศิลปิน๓ กองการสังคีต

๑๘พฤษภาคม๒๕๑๙ ดุริยางคศิลปิน๔ กองการสังคีต

๑๐ธันวาคม๒๕๓๓ ดุริยางคศิลปิน๕ กองการสังคีต

๑ตุลาคม๒๕๓๖ ดุริยางคศิลปิน๖ว. กองการสังคีต

๑กุมภาพันธ์๒๕๓๙ ดุริยางคศิลปิน๗ว. สถาบันนาฏดุริยางคศิลป์

๑ตุลาคม๒๕๔๐ ดุริยางคศิลปิน๘ว. สถาบันนาฏดุริยางคศิลป์

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี โปรดเกลาโปรดกระหมอม ใหนายเผชิญ กองโชค รวมบรรเลงดนตรีไทย

รว่มบรรเลง

เครื่องดนตรีพมา่

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ 101

องค์ความรู ้ของครูเผชิญ กองโชค ในด้านการบรรเลงระนาด เป็นที่รู ้จักกันอย่างแพร่หลาย

โดยเฉพาะในด้านการปฏิบัติ บรรเลงในงานพระราชพิธี บรรเลงโหมโรง เพลงเรื่อง เพลงเกร็ด บรรเลง

ออกภาษาบรรเลงประกอบการแสดงโขน ละคร ระบำ รำ ฟ้อน เบ็ดเตล็ดต่าง ๆ แต่การจดบันทึก

เป็นลายลักษณ์อักษรนั้นมีค่อนข้างน้อยมาก ด้วยเหตุนี ้ ครูเผชิญ กองโชค จึงได้กรุณาให้ความรู ้

เรื่องกลวิธีการบรรเลงระนาดอันเป็นจารีตที่ยืดถือปฏิบัติและถา่ยทอดกันมาแตโ่บราณดังนี้

รวมบรรเลงวงปพาทยครูอาวุโส กรมศิลปากร ประกอบการแสดงโขนหนาจอ เรื่องรามเกียรติ์ ตอน ศึกวิรุญจำบัง พ.ศ. ๒๕๔๖

รวมบรรเลงดนตรีไทยกับดุริยางคศิลปน

102 นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓

จารีต วิธีการตีระนาด วิธีการตีระนาดโดยปกติ จะตีพร้อมกันทั้ง

สองมือ ห่างกันเป็นคู่แปด เมื่อไม้ตีกระทบผืน

ระนาดเสียงจะตรงกัน ขณะตีไม่ควรตะแคงมือ

หรือหงายมือ วิธีการจับไม้ตี ให้นิ้วชี้อยู่ด้านบน

โดยมีรูปแบบแตกตา่งกัน๔แบบคือ๑. จับไม้ตี

แบบปากนกแก้ว๒.จับไม้ตีแบบปากกา๓.จับไม้

ตีแบบปากไก่ ๔. จับไม้ตีแบบปากเป็ด สำหรับ

วิธ ีการตีมีลักษณะสำคัญอยู่สามลักษณะ คือ

๑. ตีข้อ การใช้ข้อมือเป็นหลัก เปรียบได้กับการ

กวักมือขึ้นลง ๒. ตีแขน การใช้ช่วงแขน ตั้งแต่

ข้อมือจนถึงข้อศอกตี โดยจะต้องแข็งลำแขนไว้

ตลอด ๓. ตีครึ่งข้อครึ่งแขน การตีโดยใช้ข้อมือ

ผสมกับช่วงแขน กลวิธีการตีระนาด ที่สำคัญคือ

การกรอ ซึ่งมีจารีตคือจะต้องลงด้วยมือซ้ายก่อน

และหมดด้วยมือขวา และเสียงซ้าย ขวา ต้องเท่า

กัน สำหรับเพลงที่ใช้สำหรับตีไล่มือในการฝึกหัด

สว่นใหญจ่ะใช้เพลงมุลง่และทะแย

ว ิธ ีการตีระนาดประกอบการแสดงโขน

นักดนตรีนอกจากจะได้เพลงต่าง ๆ แล้ว ยังจะ

ต้องรู ้จักกระบวนท่าทางของตัวโขน เพื่อท ี่

นักดนตรีจะได้เปลี่ยนเพลงให้ผู้แสดงได้ทันท่วงที

หรือเมื่อผู้แสดงนำมือซ้ายมาจีบคว่ำอยู่ด้านหน้า

นักดนตรีก็ต้องหยุดการบรรเลง (ศัพท์นาฏศิลป์

เร ียกว่าป ้องหน้า) ส ิ่งสำคัญในการตีระนาด

ประกอบการแสดงโขนก็คือการบรรเลงเพลง

หน้าพาทย์ ซึ่งแต่ละเพลงจะมีความแตกต่างกัน

เช่นเพลงกราวนอก กราวใน เชิดนอก ตระนิมิต

ชำนาญคุกพาทย์และรัวสามลา

ว ิ ธ ี ก ารต ี ร ะนาดประกอบการแสดง

ละครนอก และละครใน ซึ่งจะมีความแตกต่างกัน

คือการตีระนาดประกอบการแสดงละครนอก

นักดนตรีต ้องมีความรู ้ เร ื่องเพลงเฉพาะของ

ละครนอก โดยสามารถตีได้อย่างถูกต้อง กระฉับ

กระเฉงรวบรัดได้ตามตัวละครที่รา่ยรำมีการเน้น

จังหวะ ทอดจังหวะ รับและส่งจังหวะให้ตัวละคร

รา่ยรำได้อยา่งเหมาะสมสำหรับการบรรเลงเพลง

เฉพาะของละครนอก เช่น ช้าปี่นอก ร่ายนอก

โลมนอกและโอ้ปี่นอก ส่วนการตีระนาดประกอบ

การแสดงละครใน นักดนตรีต้องมีความรู ้เรื่อง

เพลงเฉพาะท ี่ ใช ้สำหรับการแสดงละครใน

โดยสามารถตีได้อย่างถูกต้อง ดำเนินแนวจังหวะ

ให้ค่อนข้างช้า เพื่อให้ผู ้แสดงร่ายรำได้อย่าง

อ่อนช้อยงดงาม สำหรับการบรรเลงเพลงเฉพาะ

ของละครในเชน่ช้าปีใ่นโอ้ปีใ่นและปีนตลิ่งใน

คติประจำใจ ตรงเวลา รู้หน้าที่ มีน้ำใจ

นิตยสารศิลปากร • ปีที่ ๕๔ ฉบับที่ ๓ 10๓

เตือนใจศิลปิน นักดนตรี ที่ดี มีสัจจะ

หมั่นมานะ ฝึกปรือ ฝีมือไว้

ใครติชม รักชัง ก็ชา่งใคร

ที่พลาดพลั้ง แก้ไข ให้แยบยล

หวังเปรื่องปราด อยา่ขลาด ถามผู้รู้

ศิษยม์ีครู จะชูชว่ย อำนวยผล

อันโทสะ โมหะ อยา่ปะปน

ตั้งใจตน ฝึกให้เลิศ ประเสริฐเอย

คำสอนจากดุริยประณีต

ปัจจุบัน ครูเผชิญ กองโชค เกษียณอายุราชการ เป็นข้าราชการบำนาญ และได้รับเชิญให้เป็น

ผู้เชี่ยวชาญดนตรีไทยของสำนักการสังคีต กรมศิลปากร โดยเป็นที่ปรึกษา และถ่ายทอดองค์ความรู้ให้

กับดุริยางคศิลปินรุ่นเยาว์ของสำนักการสังคีต กรมศิลปากร พร้อมทั ้งให้คำแนะนำกับนักเรียน

นักศึกษา จากสถาบันการศึกษาต่าง ๆ ตลอดจนผู้สนใจ ซึ่งครูยินดีให้ความรู้เรื่องดนตรีไทย โดยครู

พักอาศัยอยูบ่้านเลขที่๒๔/๔หมู่๑ตำบลปลายบางอำเภอบางกรวยจังหวัดนนทบุรี

บรรณานุกรม

ขาบมงคล,พลโทหมอ่มหลวง,ที่ระลึกงานพระราชทานเพลิงศพ(พลโทหมอ่มหลวงขาบกุญชรณ เมรุ

หน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันพฤหัสบดีที่๒๙มกราคม๒๕๓๐),กรุงเทพฯ:

อินเตอร์ฮอ่งกงพริ้นติ้ง,๒๕๓๐.

ศิลปากร,กรม.สูจิบัตรละครนอกเรื่องพระอภัยมณี,กรุงเทพฯ:คุรุสภาลาดพร้าว,๒๕๑๗.

.สูจิบัตรโขนชุดพาลีสอนน้อง,กรุงเทพฯ:ม.ป.ป.,๒๕๑๗.

.สูจิบัตรโขนเรื่องรามเกียรติ์ชุด“หนุมานชาญสมร”,กรุงเทพฯ:เรือนแก้ว,๒๕๒๘.

.สูจิบัตรโขนเรื่องรามเกียรติ์ชุด“รามาวตาร”,กรุงเทพฯ:รุง่ศิลป,์๒๕๓๐.

.สูจิบัตรโขนเรื่องรามเกียรติ์ชุดศึกวิรุญจำบัง,กรุงเทพฯ:ม.ป.ป.,๒๕๔๖.