මූලපණ්ණා ීකා - Sobhana.net. Sutta... · මජ්මිකායය මූලපණ්ණාස -ීකා ii පුන 11. පඤ්ඤත් ිහාරවණ්

මජ්ඣිමනිකායෙ

මූලපණ්ණාස-ටීකා

(පඨයමො භාය ො)

ධම්මවිචය

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

i

පටුන

පටුන

ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා ....................................................................... 1

නිදානකථාවණ්ණනා ............................................................................. 17

1. මූලපරියායවග්යගො ............................................................................. 21

1. මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා ............................................................. 21

අබ්භන්තරනිදානවණ්ණනා ............................................................ 21

සුත්තනික්යෙපවණ්ණනා ............................................................... 46

පථවීවාරවණ්ණනා ......................................................................... 57

ආයපොවාරාදිවණ්ණනා ................................................................... 65

භූතවාරාදිවණ්ණනා ....................................................................... 68

ආකාසානඤ්චායතනවාරාදිවණ්ණනා ............................................. 72

දිට්ඨසුතවාරාදිවණ්ණනා ................................................................ 72

එකත්තවාරාදිවණ්ණනා ................................................................. 73

යසක්ෙවාරදුතියනයවණ්ණනා ........................................................ 77

ඛීණාසවවාරතතියාදිනයවණ්ණනා .................................................. 80

තථාගතවාරසත්තමනයවණ්ණනා ................................................... 83

තථාගතවාරඅට්ඨමනයවණ්ණනා .................................................... 94

යනත්තිනයවණ්ණනා .................................................................. 100

යසොළසහාරවණ්ණනා ...................................................................... 102

1. යදසනාහාරවණ්ණනා ............................................................... 102

2. විචයහාරවණ්ණනා .................................................................. 103

3. යුත්තිහාරවණ්ණනා ................................................................. 104

4. පදට්ඨානහාරවණ්ණනා ............................................................ 105

5. ලක්ෙණහාරවණ්ණනා ............................................................. 105

6. චතුබ්යූහහාරවණ්ණනා ............................................................. 106

7. ආවත්තහාරවණ්ණනා .............................................................. 108

8. විභත්තිහාරවණ්ණනා ............................................................... 109

9. පරිවත්තහාරවණ්ණනා ............................................................. 110

10. යවවචනහාරවණ්ණනා ........................................................... 111

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

ii

පටුන

11. පඤ්ඤත්තිහාරවණ්ණනා ........................................................ 112

12. ඔතරණහාරවණ්ණනා ............................................................ 112

13. යසොධනහාරවණ්ණනා ............................................................ 113

14. අධිට්ඨානහාරවණ්ණනා ......................................................... 113

14. පරික්ොරහාරවණ්ණනා .......................................................... 114

16. සමායරොපනහාරවණ්ණනා ...................................................... 115

පඤ්චවිධනයවණ්ණනා .................................................................... 116

1. නන්දියාවට්ටනයවණ්ණනා ...................................................... 116

2. තිපුක්ෙලනයවණ්ණනා ............................................................ 116

3. සීහවික්කීළිතනයවණ්ණනා ...................................................... 117

4-5. දිසායලොචන -අඅද්සනයකුවයවණ්ණනා ................................. 117

සාසනපට්ඨානවණ්ණනා .............................................................. 118

2. සබ්බ්යාසවසුත්තවණ්ණනා ............................................................. 118

දස්සනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ................................................. 128

සංවරාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ................................................... 138

පටියසවනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ............................................ 141

අධිවාසනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ............................................. 143

පරිවජ්ජනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ............................................ 144

වියනොදනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා ............................................. 144

භාවනාපහාතබ්බ්යආසවවණ්ණනා .................................................. 145

3. ධම්මදායාදසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 151

4. භයයභරවසුත්තවණ්ණනා ............................................................ 172

කායකම්මන්තවාරකථාවණ්ණනා ................................................. 176

වචීකම්මන්තවාරාදිකථාවණ්ණනා ................................................ 178

භයයභරවයසනාසනාදිවණ්ණනා .................................................. 183

අසම්යමොහවිහාරවණ්ණනා ........................................................... 184

පුබ්බ්යභාගපටිපදාදිවණ්ණනා ......................................................... 186

පුබ්යබ්යනිවාසකථාවණ්ණනා ......................................................... 188

දිබ්බ්යචක්ඛුඤාණකථාවණ්ණනා .................................................... 189

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

iii

පටුන

ආසවක්ෙයඤාණකථාවණ්ණනා................................................... 189

අරඤ්ඤවාසකාරණවණ්ණනා ....................................................... 192

යදසනානුයමොදනාවණ්ණනා ......................................................... 192

පසන්නකාරවණ්ණනා ................................................................. 194

සරණගමනකථාවණ්ණනා ........................................................... 196

උපාසකවිධිකථාවණ්ණනා ........................................................... 200

5. අනඅගණසුත්තවණ්ණනා ............................................................. 202

සම්මුතිපරමත්ථයදසනාකථාවණ්ණනා .......................................... 202

6. ආකඅයෙයයසුත්තවණ්ණනා ........................................................ 213

7. වත්ථසුත්තවණ්ණනා ................................................................... 224

8. සල්යලෙසුත්තවණ්ණනා .............................................................. 237

9. සම්මාදිට්ඨිසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 248

අද්සලකම්මපථවණ්ණනා ........................................................... 251

ද්සලකම්මපථවණ්ණනා .............................................................. 255

ආහාරවාරවණ්ණනා ..................................................................... 257

සච්චවාරවණ්ණනා ....................................................................... 264

ජරාමරණවාරවණ්ණනා ............................................................... 264

ජාතිවාරවණ්ණනා ........................................................................ 265

භවවාරවණ්ණනා ......................................................................... 266

උපාදානවාරවණ්ණනා ................................................................. 266

තණ්හාවාරවණ්ණනා ................................................................... 268

යවදනාවාරවණ්ණනා ................................................................... 270

ඵස්සවාරවණ්ණනා ...................................................................... 270

සළායතනවාරවණ්ණනා ............................................................... 270

නාමරූපවාරවණ්ණනා ................................................................. 271

විඤ්ඤාණවාරවණ්ණනා ............................................................... 271

සඅොරවාරවණ්ණනා ................................................................... 271

අවිජ්ජාවාරවණ්ණනා ................................................................... 272

ආසවවාරවණ්ණනා ...................................................................... 273

10. සතිපට්ඨානසුත්තවණ්ණනා ........................................................ 274

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

iv

පටුන

උකුයදසවාරකථාවණ්ණනා ........................................................... 275

කායානුපස්සනාවණ්ණනා ............................................................ 290

ආනාපානපබ්බ්යවණ්ණනා ............................................................. 290

ඉරියාපථපබ්බ්යවණ්ණනා ............................................................... 293

චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බ්යවණ්ණනා ..................................................... 296

පටිකූලමනසිකාරපබ්බ්යවණ්ණනා .................................................. 304

ධාතුමනසිකාරපබ්බ්යවණ්ණනා ...................................................... 305

නවසිවථිකපබ්බ්යවණ්ණනා ............................................................ 306

යවදනානුපස්සනාවණ්ණනා ......................................................... 307

චිත්තානුපස්සනාවණ්ණනා ........................................................... 310

ධම්මානුපස්සනාවණ්ණනා ........................................................... 311

නීවරණපබ්බ්යවණ්ණනා ................................................................ 311

ෙන්ධපබ්බ්යවණ්ණනා.................................................................... 315

ආයතනපබ්බ්යවණ්ණනා ................................................................ 315

යබ්යොජ්ඣඅගපබ්බ්යවණ්ණනා .......................................................... 317

චතුසච්චපබ්බ්යවණ්ණනා ............................................................... 327

(දුතියයො භායගො) .................................................................................. 329

2. සීහනාදවග්යගො ................................................................................ 329

1. චූළසීහනාදසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 329

2. මහාසීහනාදසුත්තවණ්ණනා ......................................................... 340

යවසාලීනගරවණ්ණනා ................................................................ 340

උත්තරිමනුස්සධම්මාදිවණ්ණනා ................................................... 341

දසබ්යලඤාණවණ්ණනා ................................................................. 343

චතුයවසාරජ්ජඤාණවණ්ණනා ...................................................... 350

අට්ඨපරිසවණ්ණනා ..................................................................... 351

චතුයයොනිවණ්ණනා ..................................................................... 352

පඤ්චගතිවණ්ණනා ...................................................................... 352

ඤාණපවත්තාකාරවණ්ණනා ........................................................ 354

දුක්කරකාරිකාදිසුකුධිවණ්ණනා ..................................................... 355

ආහාරසුකුධිවණ්ණනා ................................................................... 358

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

v

පටුන

සංසාරසුකුධිආදිවණ්ණනා ............................................................. 359

3. මහාදුක්ෙක්ෙන්ධසුත්තවණ්ණනා ................................................. 361

4. චූළදුක්ෙක්ෙන්ධසුත්තවණ්ණනා .................................................. 365

5. අනුමානසුත්තවණ්ණනා ............................................................... 368

6. යචයතොඛිලසුත්තවණ්ණනා .......................................................... 370

7. වනපත්ථපරියායසුත්තවණ්ණනා .................................................. 374

8. මධුපිණ්ඩිකසුත්තවණ්ණනා .......................................................... 376

9. කුයවධාවිතක්කසුත්තවණ්ණනා ..................................................... 383

10. විතක්කසණ්ඨානසුත්තවණ්ණනා ................................................ 388

3. ඔපම්මවග්යගො ................................................................................. 393

1. කකචූපමසුත්තවණ්ණනා ............................................................. 393

2. අලගකුදූපමසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 396

3. වම්මිකසුත්තවණ්ණනා ................................................................ 412

4. රථවිනීතසුත්තවණ්ණනා .............................................................. 417

ගරුධම්මභාවවණ්ණනා ................................................................ 418

අප්පිච්ඡතාදිවණ්ණනා .................................................................. 419

කුවාදසවිධසන්යතොසවණ්ණනා ..................................................... 420

තිවිධපවියවකවණ්ණනා ............................................................... 421

පඤ්චවිධසංසග්ගවණ්ණනා .......................................................... 421

ගාහගාහකාදිවණ්ණනා ................................................................. 422

පඤ්චලාභවණ්ණනා .................................................................... 423

චාරිකාදිවණ්ණනා ........................................................................ 423

සත්තවිසුකුධිපඤ්හවණ්ණනා ........................................................ 425

සත්තරථවිනීතවණ්ණනා .............................................................. 427

5. නිවාපසුත්තවණ්ණනා .................................................................. 428

6. පාසරාසිසුත්තවණ්ණනා ............................................................... 431

7. චූළහත්ථිපයදොපමසුත්තවණ්ණනා ................................................. 447

8. මහාහත්ථිපයදොපමසුත්තවණ්ණනා ................................................ 463

9. මහාසායරොපමසුත්තවණ්ණනා ...................................................... 474

10. චූළසායරොපමසුත්තවණ්ණනා ..................................................... 476

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

vi

පටුන

4. මහායමකවග්යගො............................................................................. 477

1. චූළයගොසිඅගසුත්තවණ්ණනා ........................................................ 477

2. මහායගොසිඅගසුත්තවණ්ණනා ....................................................... 481

3. මහායගොපාලකසුත්තවණ්ණනා ..................................................... 487

4. චූළයගොපාලකසුත්තවණ්ණනා ...................................................... 492

5. චූළසච්චකසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 494

6. මහාසච්චකසුත්තවණ්ණනා .......................................................... 501

7. චූළතණ්හාසඅෙයසුත්තවණ්ණනා ................................................. 507

8. මහාතණ්හාසඅෙයසුත්තවණ්ණනා ............................................... 512

9. මහාඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා ......................................................... 518

10. චූළඅස්සපුරසුත්තවණ්ණනා ........................................................ 526

5. චූළයමකවග්යගො .............................................................................. 529

1. සායලයයකසුත්තවණ්ණනා .......................................................... 529

2. යවරඤ්ජකසුත්තවණ්ණනා ........................................................... 537

3. මහායවදල්ලසුත්තවණ්ණනා ........................................................ 538

4. චූළයවදල්ලසුත්තවණ්ණනා ......................................................... 558

5. චූළධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා ................................................. 569

6. මහාධම්මසමාදානසුත්තවණ්ණනා ................................................ 572

7. වීමංසකසුත්තවණ්ණනා ............................................................... 575

8. යකොසම්බියසුත්තවණ්ණනා .......................................................... 580

9. බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තවණ්ණනා ................................................. 586

10. මාරතජ්ජනීයසුත්තවණ්ණනා ...................................................... 593

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා

vii

පටුන

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

1

පටුන

නයමොතස්සභගවයතොඅරහයතොසම්මාසම්බුකුධස්ස

මජ් ඣිමනිකායෙ

මූලපණ් ණාස-ටීකා

(පඨයමො භාය ො)

න් ථාරම් භකථාවණ් ණනා

1. සංවණ්ණනාරම්යභ රතනත්තයවන්දනා සංවණ්යණතබ්බ්යස්ස

ධම්මස්ස පභවනිස්සයවිසුකුධිපටියවදනත්ථං, තං පන ධම්මසංවණ්ණනාසු

විඤ්ඤූනං බ්යහුමානුප්පාදනත්ථං, තං සම්මයදව යතසංඋග්ගහධාරණාදික්කමලකුධබ්බ්යාය සම්මාපටිපත්තියා

සබ්බ්යහිතසුෙනිප්ඵාදනත්ථං. අථ වා මඅගලභාවයතො, සබ්බ්යකිරියාසු

පුබ්බ්යකිච්චභාවයතො, පණ්ඩියතහි සමාචරිතභාවයතො, ආයතිං පයරසංදිට්ඨානුගතිආපජ්ජනයතො ච සංවණ්ණනායං රතනත්තයපණාමකිරියා. අථවා රතනත්තයපණාමකරණං පූජනීයපූජාපුඤ්ඤවියසසනිබ්බ්යත්තනත්ථං.තංඅත්තයනො යථාලකුධසම්පත්තිනිමිත්තකස්ස කම්මස්ස බ්යලානුප්පදානත්ථං.අන්තරා ච තස්ස අසඅයකොචනත්ථං. තදුභයං අනන්තරායයන අට්ඨකථායපරිසමාපනත්ථං. ඉදයමව ච පයයොජනං ආචරියයනඉධාධිප්යපතං. තථා හිවක්ෙති ‘‘ඉති යම පසන්නමතියනො…යප.… තස්සානුභායවනා’’ති.වත්ථුත්තයපූජාහි නිරතිසයපුඤ්ඤක්යෙත්තසංබුකුධියා අපරියමයයපභායවොපුඤ්ඤාතිසයයොති බ්යහුවිධන්තරායයපි යලොකසන්නිවායස අන්තරායනිබ්යන්ධනසකලසංකියලසවිකුධංසනායපයහොති.භයාදිඋපකුදවඤ්ච නිවායරති.යථාහ–

‘‘පූජාරයහ පූජයයතො. බුකුයධ යදි ව සාවයක’’තිආදි )ධ. ප. 195; අප.

1.10.1), තථා –

‘‘යය, භික්ෙයව, බුකුයධ පසන්නා, අග්යග යත පසන්නා, අග්යග යෙො

පනපසන්නානංඅග්යගොවිපායකොයහොතී’’තිආදි)ඉතිවු.90, 91),

‘‘බුකුයධොතිකිත්තයන්තස්ස, කායයභවතියාපීති;

වරයමවහිසාපීති, කසියණනපිජම්බුදීපස්ස.

ධම්යමොතිකිත්තයන්තස්ස…යප.…කසියණනපිජම්බුදීපස්ස; සඅය ොති කිත්තයන්තස්ස…යප.… කසියණනපි ජම්බුදීපස්සා’’ති.

(ඉතිවු.අට්ඨ.90),

තථා–

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

2

පටුන

‘‘යස්මිංමහානාමසමයයඅරියසාවයකොතථාගතංඅනුස්සරති, යනවස්ස

තස්මිං සමයය රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං යහොති, න යදොස…යප.… න

යමොහපරියුට්ඨිතංචිත්තං යහොතී’’තිආදි)අ.නි.6.10; 11.11),

‘‘අරඤ්යඤරුක්ෙමූයලවා…යප.…

භයංවාඡම්භිතත්තංවා,

යලොමහංයසොනයහස්සතී’’තිච.)සං.නි.2.249);

තත්ථ යස්ස වත්ථුත්තයස්ස වන්දනං කත්තුකායමො, තස්ස

ගුණාතිසයයයොගසන්දස්සනත්ථං ‘‘කරුණාසීතලහදෙ’’න්තිආදිනා

ගාථාත්තයමාහ.ගුණාතිසයයයොයගනහිවන්දනාරහභායවො, වන්දනාරයහචකතාවන්දනා යථාධිප්යපතංපයයොජනංසායධතීති.තත්ථයස්සායදසනාය

සංවණ්ණනංකත්තුකායමො.සාන විනයයදසනාවියකරුණාප්පධානා, නාපි

අභිධම්මයදසනා වියපඤ්ඤාප්පධානා, අථයෙොකරුණාපඤ්ඤාප්පධානාතිතදුභයප්පධානයමවතාව සම්මාසම්බුකුධස්සයථොමනංකාතුංතම්මූලකත්තා

යසසරතනානං ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිරතීති

කරුණා, පරදුක්ෙංවික්ඛිපති අපයනතීතිඅත්යථො.අථවාකිණාතීතිකරුණා, පරදුක්යෙසතිකාරුණිකංහිංසතිවිබ්යාධතීති අත්යථො.පරදුක්යෙසතිසාධූනං

කම්පනං හදයයෙදං කයරොතීති වා කරුණා. අථ වා කමිති සුෙං, තංරුන්ධතීති කරුණා. එසා හි පරදුක්ොපනයනකාමතාලක්ෙණා

අත්තසුෙනිරයපක්ෙතාය කාරුණිකානංසුෙංරුන්ධතිවිබ්යන්ධතීතිඅත්යථො.

කරුණාය සීතලං කරුණාසීතලං, කරුණාසීතලං හදයං අස්සාති

කරුණාසීතලහදයයො, තං කරුණාසීතලහදෙං.

තත්ථ කිඤ්චාපි පයරසං හියතොපසංහාරසුොදිඅපරිහානිච්ඡනසභාවතාය, බ්යයාපාදාරතීනං උවිවිපච්චනීකතාය ච පරසත්තසන්තානගතසන්තාපවිච්යඡදනාකාරප්පවත්තියා

යමත්තාමුදිතානම්පි චිත්තසීතලභාවකාරණතා උපලබ්භති, තථාපිපරදුක්ොපනයනාකාරප්පවත්තියා පරූපතාපාසහනරසා අවිහිංසාභූතාකරුණාව වියසයසන භගවයතො චිත්තස්ස චිත්තපස්සකුධි විය

සීතිභාවනිමිත්තන්ති වුත්තං ‘‘කරුණාසීතලහදෙ’’න්ති. කරුණාමුයෙන වායමත්තාමුදිතානම්පි හදයසීතලභාවකාරණතා වුත්තාති දට්ඨබ්බ්යං. අථ වා අසාධාරණඤාණවියසසනිබ්යන්ධනභූතා සාතිසයං නිරවයසසඤ්චසබ්බ්යඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සවිසයබ්යයාපිතාය මහාකරුණාභාවං උපගතාකරුණාව භගවයතො අතිසයයන හදයසීතලභාවයහතූති ආහ

‘‘කරුණාසීතලහදෙ’’න්ති. අථ වා සතිපි යමත්තාමුදිතානං සාතිසයයහදයසීතිභාවනිබ්යන්ධනත්යත සකලබුකුධගුණවියසසකාරණතාය තාසම්පිකාරණන්ති කරුණාව භගවයතො ‘‘හදයසීතලභාවකාරණ’’න්ති වුත්තා.කරුණානිදානා හි සබ්යබ්යපි බුකුධගුණා.කරුණානුභාවනිබ්බ්යාපියමානසංසාරදුක්ෙසන්තාපස්ස හි භගවයතො

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

3

පටුන

පරදුක්ොපනයනකාමතාය අයනකානිපි අසඅයෙයයයානි කප්පානංඅකිලන්තරූපස්යසව නිරවයසසබුකුධකරධම්මසම්භරණනිරතස්සසමධිගතධම්මාධිපයතයයස්ස ච සන්නිහියතසුපි සත්තසඅොරසමුපනීතහදයූපතාපනිමිත්යතසුන ඊසකම්පි චිත්තසීතිභාවස්ස අඤ්ඤථත්තමයහොසීති.එතස්මිඤ්චඅත්ථවිකප්යපතීසුපිඅවත්ථාසුභගවයතොකරුණා සඅගහිතාතිදට්ඨබ්බ්යං.

පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකායරහි පටිවිජ්ඣතීති අත්යථො. පඤ්ඤාව යඤයයාවරණප්පහානයතො පකායරහි ධම්මසභාවයජොතනට්යඨනපජ්යජොයතොති පඤ්ඤාපජ්යජොයතො. සවාසනප්පහානයතො වියසයසන හතං

සමුග් ාතිතං විහතං, පඤ්ඤාපජ්යජොයතන විහතං පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහතං.

මුය්හන්තියතන, සයං වා මුය්හති, යමොහනමත්තයමවවා තන්තියමොයහො,

අවිජ්ජා, ස්යවව විසයසභාවපටිච්ඡාදනයතො අන්ධකාරසරික්ෙතාය තයමො

වියාති තයමො, පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහයතො යමොහතයමො එතස්සාති

පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහතයමොහතයමො, තං පඤ ්ඤාපජ් ය ොතවිහතයමොහතමං. සබ්යබ්යසම්පි හිඛීණාසවානංසතිපිපඤ්ඤාපජ්යජොයතන අවිජ්ජන්ධකාරස්සවිහතභායව සකුධාවිමුත්යතහි විය දිට්ඨිප්පත්තානං සාවයකහි පච්යචකසම්බුකුයධහි ච සවාසනප්පහායනන සම්මාසම්බුකුධානංකියලසප්පහානස්ස වියසයසො විජ්ජතීති සාතිසයයන අවිජ්ජාපහායනන

භගවන්තංයථොයමන්යතොආහ ‘‘පඤ් ඤාපජ් ය ොතවිහතයමොහතම’’න්ති.

අථ වා අන්තයරන පයරොපයදසං අත්තයනො සන්තායන අච්චන්තං

අවිජ්ජන්ධකාරවිගමස්ස නිබ්බ්යත්තිතත්තා, තථා සබ්බ්යඤ්ඤුතාය බ්යයලසු ච

වසීභාවස්ස සමධිගතත්තා, පරසන්තතියඤ්ච ධම්මයදසනාතිසයානුභායවනසම්මයදව තස්ස පවත්තිතත්තා භගවාව වියසසයතො යමොහතමවිගයමන

යථොයමතබ්යබ්යොතිආහ ‘‘පඤ ්ඤාපජ් ය ොතවිහතයමොහතම’’න්ති.ඉමස්මිඤ්ච

අත්ථවිකප්යප ‘‘පඤ්ඤාපජ්යජොයතො’’ති පයදන භගවයතො පටියවධපඤ්ඤා

විය යදසනාපඤ්ඤාපි සාමඤ්ඤනිකුයදයසන, එකයසසනයයන වාසඅගහිතාතිදට්ඨබ්බ්යං.

අථ වා භගවයතො ඤාණස්ස යඤයයපරියන්තිකත්තා සකලයඤයයධම්මසභාවාවයබ්යොධනසමත්යථන අනාවරණඤාණසඅොයතනපඤ්ඤාපජ්යජොයතන සබ්බ්යයඤයයධම්මසභාවච්ඡාදකස්සයමොහන්ධකාරස්සවිධමිතත්තා අනඤ්ඤසාධාරයණො භගවයතො යමොහතමවිනායසොති කත්වා

වුත්තං ‘‘පඤ් ඤාපජ් ය ොතවිහතයමොහතම’’න්ති. එත්ථ චයමොහතමවිධමනන්යත අධිගතත්තා අනාවරණඤාණං කාරණූපචායරනසසන්තායන යමොහතමවිධමනන්ති දට්ඨබ්බ්යං. අභිනීහාරසම්පත්තියා

සවාසනප්පහානයමව හි කියලසානං යඤයයාවරණප්පහානන්ති, පරසන්තායන පන යමොහතමවිධමනස්ස කාරණභාවයතො අනාවරණඤාණං‘‘යමොහතමවිධමන’’න්ති වුච්චතීති.

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

4

පටුන

කිංපනකාරණංඅවිජ්ජාසමුග් ායතොයයයවයකොපහානසම්පත්තිවයසන

භගවයතො යථොමනානිමිත්තං ගය්හති, න පන සාතිසයං

නිරවයසසකියලසප්පහානන්ති? තප්පහානවචයනයනව තයදකට්ඨතායසකලසංකියලසගණසමුග් ාතස්ස යජොතිතභාවයතො. න හි යසො තාදියසො

කියලයසොඅත්ථි, යයොනිරවයසසඅවිජ්ජාප්පහායනනනපහීයතීති.

අථ වා විජ්ජා විය සකලද්සලධම්මසමුප්පත්තියා නිරවයසසාද්සලධම්මනිබ්බ්යත්තියා සංසාරප්පවත්තියා ච අවිජ්ජාපධානකාරණන්ති තබ්බි ාතවචයනන සකලසංකියලසගණසමුග් ායතො

වුත්යතොයයවයහොතීති වුත්තං ‘‘පඤ් ඤාපජ් ය ොතවිහතයමොහතම’’න්ති.

නරා චඅමරාචනරාමරා, සහනරාමයරහීති සනරාමයරො, සනරාමයරොච

යසො යලොයකො චාති සනරාමරයලොයකො. තස්ස ගරූති සනරාමරයලොකගරු,

තං සනරාමරයලොක රුං. එයතන යදවමනුස්සානං වියතදවසිට්ඨසත්තානම්පි යථාරහං ගුණවියසසාවහතාය භගවයතො උපකාරිතංදස්යසති. න යචත්ථ පධානාප්පධානභායවො යචොයදතබ්යබ්යො. අඤ්යඤො හි

සකුදක්කයමො, අඤ්යඤො අත්ථක්කයමො. එදියසසුහිසමාසපයදසු පධානම්පි

අප්පධානං විය නිකුදිසීයති යථා ‘‘සරාජිකාය පරිසායා’’ති )චූළව. 336).

කාමඤ්යචත්ථ සත්තසඅොයරොකාසවයසනතිවියධො යලොයකො, ගරුභාවස්සපන අධිප්යපතත්තා ගරුකරණසමත්ථස්යසව යුජ්ජනයතො සත්තයලොකස්සවයසන අත්යථො ගයහතබ්යබ්යො. යසො හි යලොකීයන්ති එත්ථ පුඤ්ඤපාපානිතබ්බිපායකො චාති ‘‘යලොයකො’’ති වුච්චති. අමරග්ගහයණන යචත්ථඋපපත්තියදවාඅධිප්යපතා.

අථ වා සමූහත්යථො යලොකසකුයදො සමුදායවයසන යලොකීයති

පඤ්ඤාපීයතීති.සහ නයරහීතිසනරා, සනරාචයතඅමරාචාතිසනරාමරා, යතසං යලොයකොති සනරාමරයලොයකොති පුරිමනයයයනව යයොයජතබ්බ්යං.අමරසකුයදන යචත්ථ විසුකුධියදවාපි සඅගය්හන්ති. යත හි මරණාභාවයතො පරමත්ථයතො අමරා. නරාමරානංයයව ච ගහණං උක්කට්ඨනිකුයදසවයසන

යථා ‘‘සත්ථා යදවමනුස්සාන’’න්ති )දී. නි. 1.157). තථා හිසබ්බ්යානත්ථපරිහාරපුබ්බ්යඅගමාය නිරවයසසහිතසුෙවිධානතප්පරායනිරතිසයායපයයොගසම්පත්තියාසයදවමනුස්සායපජාය අච්චන්තූපකාරිතායඅපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවියසසසමඅගිතායචසබ්බ්යසත්තුත්තයමො භගවාඅපරිමාණාසු යලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමගාරවට්ඨානං.

යතනවුත්තං ‘‘සනරාමරයලොක රු’’න්ති.

යසොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගයතො. භගවයතො හියවයනයයජනුපසඅකමනං එකන්යතන යතසං හිතසුෙනිප්ඵාදනයතො

යසොභනං, තථා ලක්ෙණානුබ්යයඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්බිත-ෙලිතානුකඩ්ඪන-නිප්පීළනුක්ද්ටික-ද්ටිලාද්ලතාදි-යදොසරහිත-මවහසිත-රාජහංස- වසභවාරණ-මිගරාජගමනං කායගමනං ඤාණගමනඤ්ච

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

5

පටුන

විපුලනිම්මලකරුණා-සතිවීරියාදි-ගුණවියසසසහිතමභිනීහාරයතො යාවමහායබ්යොධිං අනවජ්ජතාය යසොභනයමවාති. අථ වා සයම්භුඤායණනසකලමපියලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවයසනපරිජානන්යතොඤායණන සම්මාගයතො අවගයතොති සුගයතො. තථා යලොකසමුදයං පහානාභිසමයවයසනපජහන්යතො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපායදන්යතො සම්මා ගයතො අතීයතොති

සුගයතො, යලොකනියරොධංනිබ්බ්යානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවයසනසම්මාගයතො

අධිගයතොති සුගයතො, යලොකනියරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවයසනසම්මාගයතොපටිපන්යනොතිසුගයතො. ‘‘යසොතාපත්තිමග්යගනයයකියලසා

පහීනා, යත කියලයස න පුයනති න පච්යචති න පච්චාගච්ඡතීති

සුගයතො’’තිආදිනා )මහානි. 38; චූළනි. 27) නයයන අයමත්යථො

විභායවතබ්යබ්යො. අථවා සුන්දරං ඨානං සම්මාසම්යබ්යොධිං, නිබ්බ්යානයමවවාගයතො අධිගයතොති සුගයතො. යස්මා වා භූතං තච්ඡං අත්ථසංහිතං

යවයනයයානංයථාරහංකාලයුත්තයමවචධම්මංභාසති, තස්මාසම්මාගදති වදතීති සුගයතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. ඉති යසොභනගමනතාදීහි

සුගයතො, තං සු තං.

පුඤ්ඤපාපකම්යමහි උපපජ්ජනවයසන ගන්තබ්බ්යයතො ගතියයො, උපපත්තිභවවියසසා. තා පන නිරයාදිවයසන පඤ්චවිධා. තාහි සකලස්සපිභවගාමිකම්මස්ස අරියමග්ගාධිගයමන අවිපාකාරහභාවකරයණනනිවත්තිතත්තා භගවා පඤ්චහිපි ගතීහි සුට්ඨු මුත්යතො විසංයුත්යතොති ආහ

‘‘ තිවිමුත් ත’’න්ති. එයතන භගවයතො කත්ථචිපි ගතියා අපරියාපන්නතං

දස්යසති, යයතොභගවා‘‘යදවාතියදයවො’’තිවුච්චති. යතයනවාහ–

‘‘යයනයදවූපපතයස්ස, ගන්ධබ්යබ්යොවාවිහඅගයමො;

යක්ෙත්තංයයනගච්යඡයයං, මනුස්සත්තඤ්චඅබ්බ්යයජ;

යතමය්හංආසවාඛීණා, විකුධස්තාවිනළීකතා’’ති.)අ.නි. 4.36);

තංතංගතිසංවත්තනකානඤ්හි කම්මකියලසානං අග්ගමග්යගනයබ්යොධිමූයලයයව සුප්පහීනත්තා නත්ථි භගවයතො ගතිපරියාපන්නතාතිඅච්චන්තයමව භගවා සබ්බ්යභවයයොනිගති-විඤ්ඤාණට්ඨිති-සත්තාවාස-

සත්තනිකායයහිපරිමුත්යතො, තං තිවිමුත් තං. වන් යදතිනමාමි, යථොයමමීතිවාඅත්යථො.

අථ වා තිවිමුත් තන්ති අනුපාදියසසනිබ්බ්යානධාතුප්පත්තියා භගවන්තං යථොයමති. එත්ථ හි කුවීහි ආකායරහි භගවයතො යථොමනා යවදිතබ්බ්යාඅත්තහිතසම්පත්තියතො පරහිතපටිපත්තියතො ච. යතසු අත්තහිතසම්පත්තිඅනාවරණඤාණාධිගමයතො සවාසනානං සබ්යබ්යසං කියලසානං

අච්චන්තප්පහානයතො අනුපාදියසසනිබ්බ්යානප්පත්තියතො ච යවදිතබ්බ්යා, පරහිතපටිපත්ති ලාභසක්කාරාදිනිරයපක්ෙචිත්තස්සසබ්බ්යදුක්ෙනියයානිකධම්මයදසනයතො විරුකුයධසුපිනිච්චංහිතජ්ඣාසයයතොඤාණපරිපාකකාලාගමනයතො ච. සා පයනත්ථ ආසයයතො පයයොගයතො ච

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

6

පටුන

දුවිධාපරහිතපටිපත්ති, තිවිධාචඅත්තහිතසම්පත්තිපකාසිතායහොති.කථං?

‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එයතන ආසයයතො පරහිතපටිපත්ති,

සම්මාගදනත්යථන සුගතසකුයදන පයයොගයතො පරහිතපටිපත්ති,

‘‘පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහතයමොහතමං ගතිවිමුත්ත’’න්ති එයතහි

චතුසච්චපටියවධත්යථන ච සුගතසකුයදන තිවිධාපි අත්තහිතසම්පත්ති, අවසිට්ඨට්යඨන යතන‘‘පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහතයමොහතම’’න්තිඑයතනචාපිසබ්බ්යාපි අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්තිපකාසිතායහොතීති.

අථ වා තීහි ආකායරහි භගවයතො යථොමනා යවදිතබ්බ්යා – යහතුයතො

ඵලයතො උපකාරයතොච.තත්ථ යහතු මහාකරුණා, සාපඨමපයදනදස්සිතා.

ඵලං චතුබ්බිධංඤාණසම්පදාපහානසම්පදාආනුභාවසම්පදා රූපකායසම්පදාචාති. තාසු ඤාණපහානසම්පදා දුතියපයදන සච්චපටියවධත්යථන ච

සුගතසකුයදන පකාසිතා යහොන්ති, ආනුභාවසම්පදා පන තතියපයදන, රූපකායසම්පදා යථාවුත්තකායගමනයසොභනත්යථන සුගතසකුයදන

ලක්ෙණානුබ්යයඤ්ජනපාරිපූරියා විනා තදභාවයතො. උපකායරො අනන්තරංඅබ්යාහිරං කරිත්වා තිවිධයානමුයෙන විමුත්තිධම්මයදසනා. යසොසම්මාගදනත්යථනසුගතසකුයදනපකාසියතොයහොතීති යවදිතබ්බ්යං.

තත්ථ ‘‘කරුණාසීතලහදය’’න්ති එයතන සම්මාසම්යබ්යොධියා මූලං දස්යසති. මහාකරුණාසඤ්යචොදිතමානයසො හි භගවා සංසාරපඅකයතොසත්තානංසමුකුධරණත්ථං කතාභිනීහායරොඅනුපුබ්යබ්යනපාරමියයොපූයරත්වාඅනුත්තරං සම්මාසම්යබ්යොධිං අධිගයතොති කරුණා සම්මාසම්යබ්යොධියා මූලං.

‘‘පඤ්ඤාපජ්යජොතවිහතයමොහතම’’න්ති එයතන සම්මාසම්යබ්යොධිං දස්යසති.

අනාවරණඤාණපදට්ඨානඤ්හි මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්චඅනාවරණඤාණං ‘‘සම්මාසම්යබ්යොධී’’ති වුච්චතීති. සම්මාගමනත්යථන සුගතසකුයදන සම්මාසම්යබ්යොධියා පටිපත්තිං දස්යසති ලීනුකුධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුෙල්ලිකත්තකිලමථානුයයොගසස්සතුච්යඡදාභිනියවසාදි අන්තකුවයරහිතාය කරුණාපඤ්ඤාපරිග්ගහිතාය මජ්ඣිමායපටිපත්තියා පකාසනයතො සුගතසකුදස්ස. ඉතයරහි සම්මාසම්යබ්යොධියාපධානාප්පධානයභදං පයයොජනං දස්යසති. සංසාරමයහො යතො

සත්තසන්තාරණඤ්යහත්ථ පධානං පයයොජනං, තදඤ්ඤමප්පධානං. යතසු

පධායනන පරහිතපටිපත්තිං දස්යසති, ඉතයරන අත්තහිතසම්පත්තිං, තදුභයයන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගයලසු භගවයතොචතුත්ථපුග්ගලභාවං දස්යසති. යතන ච අනුත්තරදක්ඛියණයයභාවංඋත්තමවන්දනීයභාවං අත්තයනො ච වන්දනකිරියාය යෙත්තඅගතභාවංදස්යසති.

එත්ථ ච කරුණාගහයණන යලොකියයසුමහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනයතො භගවයතො

සබ්බ්යයලොකියගුණසම්පත්ති දස්සිතා යහොති, පඤ්ඤාගහයණන

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

7

පටුන

සබ්බ්යඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනයතොසබ්බ්යයලොද්ත්තරගුණසම්පත්ති. තදුභයග්ගහණසිකුයධො හි අත්යථො‘‘සනරාමරයලොකගරු’’න්තිආදිනා විපඤ්චීයතීති. කරුණාගහයණන ච

උපගමනං නිරුපක්කියලසං දස්යසති, පඤ්ඤාගහයණන අපගමනං. තථාකරුණාගහයණන යලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවයතො පවත්තිං දස්යසති

යලොකයවොහාරවිසයත්තා කරුණාය, පඤ්ඤාගහයණන සමඤ්ඤායඅනතිධාවනං සභාවානවයබ්යොයධන හි ධම්මානං සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වාසත්තාදිපරාමසනං යහොතීති. තථා කරුණාගහයණන

මහාකරුණාසමාපත්තිවිහාරං දස්යසති, පඤ්ඤාගහයණන තීසු කායලසුඅප්පටිහතඤාණං චතුසච්චඤාණං චතුපටිසම්භිදාඤාණංචතුයවසාරජ්ජඤාණං.

කරුණාගහයණන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා

යසසාසාධාරණඤාණානි, ඡ අභිඤ්ඤා, අට්ඨසු පරිසාසු අකම්පනඤාණානි,

දස බ්යලානි, චුකුදස බුකුධඤාණානි, යසොළස ඤාණචරියා, අට්ඨාරස

බුකුධධම්මා, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි, සත්තසත්තතිඤාණවත්ථූනීතිඑවමාදීනංඅයනයකසංපඤ්ඤාපයභදානංවයසනඤාණචාරංදස්යසති. තථා

කරුණාගහයණන චරණසම්පත්තිං, පඤ්ඤාගහයණන විජ්ජාසම්පත්තිං.

කරුණාගහයණන අත්තාධිපතිතා, පඤ්ඤාගහයණන ධම්මාධිපතිතා.

කරුණාගහයණන යලොකනාථභායවො, පඤ්ඤාගහයණන අත්තනාථභායවො.

තථා කරුණාගහයණන පුබ්බ්යකාරිභායවො, පඤ්ඤාගහයණන කතඤ්ඤුතා.

තථා කරුණාගහයණන අපරන්තපතා, පඤ්ඤාගහයණන අනත්තන්තපතා.

කරුණාගහයණනවා බුකුධකරධම්මසිකුධි, පඤ්ඤාගහයණනබුකුධභාවසිකුධි.

තථා කරුණාගහයණන පයරසං තාරණං, පඤ්ඤාගහයණන සයං තරණං.

තථාකරුණාගහයණනසබ්බ්යසත්යතසුඅනුග්ගහචිත්තතා, පඤ්ඤාගහයණන සබ්බ්යධම්යමසුවිරත්තචිත්තතාදස්සිතායහොති.

සබ්යබ්යසඤ්ච බුකුධගුණානං කරුණා ආදි තන්නිදානභාවයතො, පඤ්ඤා පරියයොසානං තයතො උත්තරි කරණීයාභාවයතො. ඉතිආදිපරියයොසානදස්සයනන සබ්යබ්ය බුකුධගුණා දස්සිතා යහොන්ති. තථාකරුණාගහයණන සීලක්ෙන්ධපුබ්බ්යඅගයමො සමාධික්ෙන්යධො දස්සියතො

යහොති.කරුණානිදානඤ්හිසීලංතයතොපාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තියතො, සාච ඣානත්තයසම්පයයොගිනීති.පඤ්ඤාවචයනනපඤ්ඤාක්ෙන්යධො.සීලඤ්ච

සබ්බ්යබුකුධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්යඣ, පඤ්ඤා පරියයොසානන්ති එවම්පිආදිමජ්ඣපරියයොසානකලයාණදස්සයනන සබ්යබ්ය බුකුධගුණා දස්සිතායහොන්තිනයයතො දස්සිතත්තා. එයසො එව හිනිරවයසසයතො බුකුධගුණානං

දස්සනුපායයො, යදිදං නයග්ගාහණං. අඤ්ඤථා යකො නාම සමත්යථොභගවයතොගුයණ අනුපදංනිරවයසසයතොදස්යසතුං.යතයනවාහ–

‘‘බුකුයධොපිබුකුධස්සභයණයයවණ්ණං;

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

8

පටුන

කප්පම්පියචඅඤ්ඤමභාසමායනො.

ඛීයයථ කප්යපොචිරදී මන්තයර;

වණ්යණොනඛීයයථතථාගතස්සා’’ති.)දී.නි.අට්ඨ.1.305; 3.141;

ම. නි.අට්ඨ.2.425; උදා.අට්ඨ.53; අප.අට්ඨ.2.7.20; බු.වං.අට්ඨ.

4.4; චරියා. අට්ඨ.3.122පකිණ්ණකකථා); යතයනවචආයස්මතාසාරිපුත්තත්යථයරනපිබුකුධගුණපරිච්යඡදනංපති

අනුයුත්යතන‘‘යනොයහතං, භන්යත’’තිපටික්ඛිපිත්වා‘‘අපිචයම, භන්යත,

ධම්මන්වයයො විදියතො’’ති)දී.නි.2.146) වුත්තං.

2. එවං සඅයෙයපනසකලසබ්බ්යඤ්ඤුගුයණහිභගවන්තං අභිත්ථවිත්වා

ඉදානි සකුධම්මං යථොයමතුං ‘‘බුද් ය ොපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ බුද් ය ොති

කත්තුනිකුයදයසො. බුද් භාවන්තිකම්මනිකුයදයසො. භායවත් වා සච් ඡිකත් වාති

ච පුබ්බ්යකාලකිරියානිකුයදයසො. ෙන්ති අනියමයතො කම්මනිකුයදයසො.

උප යතොති අපරකාලකිරියානිකුයදයසො. වන් යදති කිරියානිකුයදයසො. තන්ති

නියමනං. ම් මන්ති වන්දනකිරියාය කම්මනිකුයදයසො. තමලං

අනුත් තරන්තිචතබ්බියසසනං.

තත්ථ බුකුධසකුදස්ස තාව ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුකුයධො, යබ්යොයධතා

පජායාති බුකුයධො’’තිආදිනා නිද් යදසනයෙන (මහානි. 192; චූළනි. 97) අත්යථො යවදිතබ්යබ්යො. අථ වා සවාසනාය අඤ්ඤාණනිකුදාය

අච්චන්තවිගමයතො, බුකුධියා වා විකසිතභාවයතො බුකුධවාති බුද් ය ො ජාගරණවිකසනත්ථවයසන. අථ වා කස්සචිපි යඤයයධම්මස්සඅනවබුකුධස්ස අභායවන යඤයයවියසසස්ස කම්මභායවන අග්ගහණයතොකම්මවචනිච්ඡාය අභායවන අවගමනත්ථවයසයනව කත්තුනිකුයදයසො

ලබ්භතීතිබුකුධවාති බුද් ය ො යථා ‘‘දික්ඛියතොන දදාතී’’ති. අත්ථයතො පනපාරමිතාපරිභාවියතො සයම්භුඤායණන සහ වාසනාය විහතවිකුධස්තනිරවයසසකියලයසොමහාකරුණාසබ්බ්යඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරියමයයගුණගණාධායරො ෙන්ධසන්තායනොබුකුයධො.යථාහ–

‘‘බුකුයධොති යයො යසො භගවා සයම්භූ. අනාචරියයකො පුබ්යබ්ය

අනනුස්සුයතසු ධම්යමසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි, තත්ථ ච

සබ්බ්යඤ්ඤුතංපත්යතොබ්යයලසුච වසීභාව’’න්ති )මහානි.192; චූළනි.

97; පටි.ම.3.161).

අපි-සකුයදො සම්භාවයන. යතන ‘‘එවං ගුණවියසසයුත්යතො යසොපි නාම

භගවා’’ති වක්ෙමානගුයණ ධම්යම සම්භාවනං දීයපති. බුද් භාවන්ති

සම්මාසම්යබ්යොධිං. භායවත් වාති උප්පායදත්වා වඩ්යඪත්වා ච. සච් ඡිකත් වාති

පච්චක්ෙං කත්වා. උප යතොති පත්යතො, අධිගයතොති අත්යථො. එතස්ස

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

9

පටුන

‘‘බුකුධභාව’’න්තිඑයතන සම්බ්යන්යධො. තමලන්තිවිගතමලං, නිකුයදොසන්ති

අත්යථො. වන් යදති පණමාමි, යථොයමමි වා. අනුත් තරන්ති උත්තරරහිතං,

යලොද්ත්තරන්තිඅත්යථො. ම් මන්තියථානුසිට්ඨංපටිපජ්ජමායනඅපායයතොච සංසාරයතො ච අපතමායන කත්වා ධායරතීති ධම්යමො. අයඤ්යහත්ථසඅයෙපත්යථො – එවං විවිධගුණගණසමන්නාගයතො බුකුයධොපි භගවා යං

අරියමග්ගසඅොතං ධම්මං භායවත්වා, ඵලනිබ්බ්යානසඅොතං පන

සච්ඡිකත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්යබ්යොධිං අධිගයතො, තයමතං බුකුධානම්පි බුකුධභාවයහතුභූතං සබ්බ්යයදොසමලරහිතං අත්තයනො උත්තරිතරාභායවනඅනුත්තරං පටියවධසකුධම්මං නමාමීති. පරියත්තිසකුධම්මස්සාපිතප්පකාසනත්තාඉධසඅගයහො දට්ඨබ්යබ්යො.

අථ වා ‘‘අභිධම්මනයසමුකුදං අධිගච්ඡි, තීණි පිටකානි සම්මසී’’ති චඅට්ඨකථායං වුත්තත්තා පරියත්තිධම්මස්සපි සච්ඡිකිරියාසම්මසනපරියායයොලබ්භතීතියසොපිඉධවුත්යතොඑවාතිදට්ඨබ්බ්යං.තථා‘‘යං ධම්මංභායවත්වාසච්චිකත්වා’’ති ච වුත්තත්තා බුකුධකරධම්මභූතාහි පාරමිතාහි සහ පුබ්බ්යභායගඅධිසීලසික්ොදයයොපිඉධධම්මසකුයදනසඅගහිතාතියවදිතබ්බ්යං.තාපි හි මලපටිපක්ෙතාය ගතමලා අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තරා චාති.තථා හි සත්තානං සකලවට්ටදුක්ෙනිස්සරණත්ථාය කතමහාභිනීහායරොමහාකරුණාධිවාසයපසලජ්ඣාසයයො පඤ්ඤාවියසසපරියධොතනිම්මලානංදානදමසංයමාදීනං උත්තමධම්මානං සතසහස්සාධිකානි කප්පානං චත්තාරිඅසඅයෙයයයානි සක්කච්චං නිරන්තරං නිරවයසසානං භාවනාපච්චක්ෙකරයණහි කම්මාදීසු අධිගතවසීභායවොඅච්ඡරියාචින්යතයයමහානුභායවො අධිසීලාධිචිත්තානංපරමුක්කංසපාරමිප්පත්යතො භගවා පච්චයාකායර චතුවීසතියකොටිසතසහස්සමුයෙන මහාවජිරඤාණං යපයසත්වා අනුත්තරංසම්මාසම්යබ්යොධිං අභිසම්බුකුයධොති.

එත්ථ ච ‘‘භායවත්වා’’ති එයතන විජ්ජාසම්පදාය ධම්මං යථොයමති,

‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති එයතනවිමුත්තිසම්පදාය.තථා පඨයමනඣානසම්පදාය,

දුතියයන වියමොක්ෙසම්පදාය. පඨයමන වා සමාධිසම්පදාය, දුතියයන

සමාපත්තිසම්පදාය. අථ වා පඨයමන ෙයයඤාණභායවන, දුතියයන

අනුප්පායදඤාණභායවන. පුරියමන වා විජ්ජූපමතාය, දුතියයන

වජිරූපමතාය.පුරියමනවාවිරාගසම්පත්තියා, දුතියයනනියරොධසම්පත්තියා.

තථාපඨයමන නියයානභායවන, දුතියයනනිස්ස්සරණභායවන.පඨයමනවා

යහතුභායවන, දුතියයන අසඅෙතභායවන. පඨයමන වා දස්සනභායවන,

දුතියයන වියවකභායවන. පඨයමන වා අධිපතිභායවන, දුතියයනඅමතභායවන ධම්මං යථොයමති. අථ වා ‘‘යං ධම්මං භායවත්වා බුකුධභාවංඋපගයතො’’ති එයතන ස්වාක්ොතතාය ධම්මං යථොයමති. ‘‘සච්ඡිකත්වා’’ති

එයතන සන්දිට්ඨිකතාය. තථා පුරියමන අකාලිකතාය, පච්ඡියමන

එහිපස්සිකතාය. පුරියමන වා ඔපයනයයිකතාය, පච්ඡියමන පච්චත්තං

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

10

පටුන

යවදිතබ්බ්යතාය ධම්මං යථොයමති. ‘‘ගතමල’’න්ති ඉමිනා

සංකියලසාභාවදීපයනන ධම්මස්ස පරිසුකුධතං දස්යසති, ‘‘අනුත්තර’’න්තිඑයතන අඤ්ඤස්ස විසිට්ඨස්ස අභාවදීපයනනවිපුලපරිපුණ්ණතං. පඨයමන

වා පහානසම්පදං ධම්මස්ස දස්යසති, දුතියයන සභාවසම්පදං.

භායවතබ්බ්යතායවාධම්මස්සගතමලභායවො යයොයජතබ්යබ්යො. භාවනාගුයණනහි යසො යදොසානං සමුග් ාතයකො යහොතීති. සච්ඡිකාතබ්බ්යභායවනඅනුත්තරභායවො යයොයජතබ්යබ්යො. සච්ඡිකිරියානිබ්බ්යත්තියතො හි තදුත්තරිකරණීයාභාවයතො අනඤ්ඤසාධාරණතාය අනුත්තයරොති. තථා‘‘භායවත්වා’’ති එයතන සහ පුබ්බ්යභාගසීලාදීහි යසක්ො

සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ෙන්ධා දස්සිතායහොන්ති, ‘‘සච්ඡිකත්වා’’තිඑයතනසහඅසඅෙතාය ධාතුයා අයසක්ො සීලසමාධිපඤ්ඤාක්ෙන්ධා දස්සිතායහොන්තීති.

3. එවං සඅයෙයපයනව සබ්බ්යධම්මගුයණහි සකුධම්මං අභිත්ථවිත්වා

ඉදානි අරියසඅ ං යථොයමතුං ‘‘සු තස් සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සු තස ්සාති

සම්බ්යන්ධනිකුයදයසො, තස්ස ‘‘පුත්තාන’’න්ති එයතන සම්බ්යන්යධො.

ඔරසානන්ති පුත්තවියසසනං. මාරයසනමථනානන්ති ඔරසපුත්තභායවකාරණනිකුයදයසො. යතන කියලසප්පහානයමව භගවයතො ඔරසපුත්තභායව

කාරණං අනුජානාතීති දස්යසති. අට් ඨන් නන්ති ගණනපරිච්යඡදනිකුයදයසො.යතන සතිපි යතසං සත්තවියසසභායවන අයනකසහස්සසඅොභායව ඉමංගණනපරිච්යඡදං නාතිවත්තන්තීති දස්යසති

මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවානාතිවත්තනයතො. සමූහන්ති සමුදායනිකුයදයසො.

අරිෙසඞ් ඝන්ති ගුණවිසිට්ඨසඅ ාටභාවනිකුයදයසො. යතන අසභිපිඅරියපුග්ගලානං කායසාමග්ගියං අරියසඅ භාවං දස්යසතිදිට්ඨිසීලසාමඤ්යඤනසංහතභාවයතො.

තත්ථඋරසිභවාජාතාසංවකුධාචඔරසා.යථාහිසත්තානං ඔරසපුත්තා

අත්තජාතතාය පිතු සන්තකස්ස දායජ්ජස්ස වියසයසන භාගියනො යහොන්ති, එවයමව යතපි අරියපුග්ගලා සම්මාසම්බුකුධස්ස ධම්මස්සවනන්යත අරියායජාතියා ජාතතාය භගවයතොසන්තකස්ස විමුත්තිසුෙස්ස අරියධම්මරතනස්ස

ච එකන්තභාගියනොති ඔරසා විය ඔරසා. අථ වා භගවයතොධම්මයදසනානුභායවනඅරියභූමිංඔක්කමමානා ඔක්කන්තා ච අරියසාවකා

භගවයතොඋයරනවායාමජනිතාභිජාතිතායනිප්පරියායයන ‘‘ඔරසපුත්තා’’තිවත්තබ්බ්යතං අරහන්ති. සාවයකහි පවත්තියමානාපි හි ධම්මයදසනා

‘‘භගවයතො ධම්මයදසනා’’ඉච්යචව වුච්චති තංමූලිකත්තාලක්ෙණාදිවියසසාභාවයතොච.

යදිපි අරියසාවකානං අරියමග්ගාධිගමසමයයභගවයතොවියතදන්තරාය

කරණත්ථං යදවපුත්තමායරො, මාරවාහිනී වා න එකන්යතන අපසායදති, යතහි පන අපසායදතබ්බ්යතාය කාරයණ විමථියත යතපි විමථිතා එව නාම

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

11

පටුන

යහොන්තීති ආහ – ‘‘මාරයසනමථනාන’’න්ති. ඉමස්මිං පනත්යථ

‘‘මාරමාරයසනමථනාන’’න්ති වත්තබ්යබ්ය ‘‘මාරයසනමථනාන’’න්තිඑකයදසසරූයපකයසයසො කයතොති දට්ඨබ්බ්යං. අථ වාෙන්ධාභිසඅොරමාරානං විය යදවපුත්තමාරස්සපි ගුණමාරයණ සහායභාවූපගමනයතො කියලසබ්යලකායයො ‘‘යසනා’’ති වුච්චති. යථාහ

‘‘කාමායතපඨමායසනා’’තිආදි (සු.නි.438; මහානි.28, 68, 149). සාචයතහි දියඩ්ඪසහස්සයභදා අනන්තයභදා වා කියලසවාහිනීසතිධම්මවිචයවීරියසමථාදිගුණපහරයණහිඔධියසොවිමථිතාවිහතාවිකුධස්තා

චාති මාරයසනමථනා, අරියසාවකා. එයතන යතසං භගවයතො අනුජාතපුත්තතංදස්යසති.

ආරකත්තා කියලයසහි, අනයය න ඉරියනයතො, අයය ච ඉරියනයතොඅරියා නිරුත්තිනයයන. අථ වා සයදවයකන යලොයකන ‘‘සරණ’’න්ති

අරණීයයතො උපගන්තබ්බ්යයතො උපගතානඤ්ච තදත්ථසිකුධියතො අරියා,

අරියානං සඅය ොති අරියසඅය ො, අරියයො ච යසො සඅය ො චාති වා

අරියසඅය ො, තං අරිෙසඞ් ඝං. භගවයතො අපරභායග බුකුධධම්මරතනානම්පිසමධිගයමො සඅ රතනාධීයනොති අරියසඅ ස්ස බ්යහූපකාරතං දස්යසතුං

ඉයධව ‘‘සිරසා වන් යද’’තිවුත්තන්තිදට්ඨබ්බ්යං.

එත්ථ ච ‘‘සුගතස්ස ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති එයතන අරියසඅ ස්ස

පභවසම්පදං දස්යසති, ‘‘මාරයසනමථනාන’’න්ති එයතන පහානසම්පදං සකලසංකියලසප්පහානදීපනයතො. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එයතනඤාණසම්පදං මග්ගට්ඨඵලට්ඨභාවදීපනයතො. ‘‘අරියසඅ ’’න්ති එයතනපභාවසම්පදංදස්යසති සබ්බ්යසඅ ානංඅග්ගභාවදීපනයතො.අථවා‘‘සුගතස්ස

ඔරසානං පුත්තාන’’න්ති අරියසඅ ස්ස විසුකුධනිස්සයභාවදීපනං,

‘‘මාරයසනමථනාන’’න්ති සම්මාඋවිඤායසාමීචිප්පටිපන්නභාවදීපනං,

‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති ආහුයනයයාදිභාවදීපනං, ‘‘අරියසඅ ’’න්ති

අනුත්තරපුඤ්ඤක්යෙත්තභාවදීපනං. තථා ‘‘සුගතස්ස ඔරසානංපුත්තාන’’න්ති එයතන අරියසඅ ස්ස යලොද්ත්තරසරණගමනසබ්භාවං දීයපති. යලොද්ත්තරසරණගමයනන හි යත භගවයතො ඔරසපුත්තා ජාතා.‘‘මාරයසනමථනාන’’න්ති එයතන අභිනීහාරසම්පදාසිකුධං පුබ්බ්යභායගසම්මාපටිපත්තිංදස්යසති. කතාභිනීහාරාහිසම්මාපටිපන්නාමාරංමාරපරිසංවා අභිවිජිනන්ති. ‘‘අට්ඨන්නම්පි සමූහ’’න්ති එයතන පටිවිකුධස්තවිපක්යෙයසක්ොයසක්ෙධම්යම දස්යසති පුග්ගලාධිට්ඨායනන මග්ගඵලධම්මානංපකාසිතත්තා. ‘‘අරියසඅ ’’න්ති අග්ගදක්ඛියණයයභාවං දස්යසති.

සරණගමනඤ්ච සාවකානං සබ්බ්යගුණානංආදි, සපුබ්බ්යභාගපටිපදා යසක්ො

සීලක්ෙන්ධාදයයො මජ්යඣ, අයසක්ො සීලක්ෙන්ධාදයයො පරියයොසානන්තිආදිමජ්ඣපරියයොසානකලයාණා සඅයෙපයතො සබ්යබ්ය අරියසඅ ගුණාපකාසිතායහොන්ති.

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

12

පටුන

4. එවං ගාථාත්තයයන සඅයෙපයතො සකලගුණසංකිත්තනමුයෙන රතනත්තයස්ස පණාමං කත්වා ඉදානි තංනිපච්චකාරං යථාධිප්යපයත

පයයොජයනපරිණායමන්යතො ‘‘ඉති යම’’තිආදිමාහ.තත්ථරතිජනනට්යඨන

රතනං, බුකුධධම්මසඅ ා. යතසඤ්හි ‘‘ඉතිපි යසො භගවා’’තිආදිනා යථාභූතගුයණ ආවජ්යජන්තස්ස අමතාධිගමයහතුභූතං අනප්පකංපීතිපායමොජ්ජංඋප්පජ්ජති. යථාහ–

‘‘යස්මිං මහානාම, සමයය අරියසාවයකො තථාගතං අනුස්සරති,

යනවස්ස තස්මිං සමයය රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං යහොති, නයදොස…යප.… න යමොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං යහොති…යප.…

උවිගතචිත්යතොයෙොමහානාම, අරියසාවයකොලභතිඅත්ථයවදං, ලභති

ධම්මයවදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පායමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති

ජායතී’’තිආදි)අ.නි.6.10; 11.11).

චිත්තීකතාදිභායවොවාරතනට්යඨො.වුත්තඤ්යහතං–

‘‘චිත්තීකතංමහග් ඤ්ච, අතුලංදුල්ලභදස්සනං;

අයනොමසත්තපරියභොගං, රතනං යතන වුච්චතී’’ති. )දී. නි. අට්ඨ.

2.33; සං.නි.අට්ඨ.3.5.223; ඛු.පා.අට්ඨ.6.3; සු.නි.අට්ඨ.1.226;

මහානි. අට්ඨ.50);

චිත්තිකතභාවාදයයොචඅනඤ්ඤසාධාරණාබුකුධාදීසුඑව ලබ්භන්තීති.

වන්දනාව වන් දනාමෙං යථා ‘‘දානමයං සීලමය’’න්ති )දී. නි. 3.305;

ඉතිවු. 60). වන්දනා යචත්ථ කායවාචාචිත්යතහි තිණ්ණං රතනානං

ගුණනින්නතා, යථොමනා වා. පුජ්ජභවඵලනිබ්බ්යත්තනයතො පුඤ ්ඤං,

අත්තයනො සන්තානං පුනාතීති වා. සුවිහතන් තරායෙොති සුට්ඨුවිහතන්තරායයො. එයතන අත්තයනො පසාදසම්පත්තියා රතනත්තයස්ස චයෙත්තභාවසම්පත්තියා තං පුඤ්ඤං අත්ථප්පකාසනස්ස

උප ාතකඋපකුදවානං විහනයන සමත්ථන්ති දස්යසති. හුත් වාතිපුබ්බ්යකාලකිරියා. තස්ස ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එයතන සම්බ්යන්යධො.

තස් සාති යං රතනත්තයවන්දනාමයං පුඤ්ඤං, තස්ස. ආනුභායවනාතිබ්යයලන.

5. එවං රතනත්තයස්ස නිපච්චකායර පයයොජනං දස්යසත්වා ඉදානි

යස්සා ධම්මයදසනාය අත්ථං සංවණ්යණතුකායමො, තස්සා තාව ගුණාභිත්ථවනවයසන උපඤ්ඤාපනත්ථං

‘‘මජ් ඣිමපමාණසුත් තඞ් කිතස් සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ

මජ් ඣිමපමාණසුත් තඞ් කිතස් සාති නාතිදී නාතිඛුකුදකපමායණහි

සුත්තන්යතහිලක්ඛිතස්ස.යථාහිදී ාගයමදී පමාණානිසුත්තානි, යථාච

සංයුත්තඅගුත්තරාගයමසු කුවීසු ඛුකුදකපමාණානි, න එවං ඉධ. ඉධ පන

මජ්ඣිමනිකායය මූලපණ්ණාස-ටීකා ගන්ථාරම්භකථාවණ්ණනා

13

පටුන

පමාණයතො මජ්ඣිමානි සුත්තානි. යතන වුත්තං

‘‘මජ් ඣිමපමාණසුත් තඞ් කිතස් සාති නාතිදී නාතිඛුකුදකපමායණහි සුත්තන්යතහි ලක්ඛිතස්සති අත්යථො’’ති. එයතන ‘‘මජ්ඣියමො’’ති අයං

ඉමස්ස අත්ථානුගතසමඤ්ඤාති දස්යසති. නනු ච සුත්තානි එව ආගයමො,

කස්සපනසුත්යතහි අඅකනන්ති? සච්චයමතංපරමත්ථයතො, සුත්තානිපනඋපාදාය පඤ්ඤත්යතො ආගයමො. යයථව හි අත්ථබ්යයඤ්ජනසමුදායය

‘‘සුත්ත’’න්ති යවොහායරො, එවං සුත්තසමුදායය අයං ‘‘ආගයමො’’ති

යවොහායරො. ඉ ාතිඉමස්මිංසාසයන.ආගමිස්සන්තිඑත්ථ, එයතන එතස්මා

වා අත්තත්ථපරත්ථාදයයොති ආගයමො, ආදිකලයාණාදිගුණසම්පත්තියාඋත්තමට්යඨන තංතංඅභිපත්ථිතසමිකුධියහතුතාය පණ්ඩියතහි වරිතබ්බ්යයතො

වයරො, ආගයමොචයසොවයරොචාති ආගමවයරො.ආගමසම්මයතහිවාවයරොති

ආගමවයරො, මජ්ඣියමොචයසොආගමවයරොචාති මජ් ඣිමා මවයරො, තස්ස.

බුකුධානංඅනුබුකුධානං බුද් ානුබුද් ා, බුකුධානංසච්චපටියවධංඅනුගම්ම පටිවිකුධසච්චා අග්ගසාවකාදයයො අර�