Top Banner
ભારતીય ધારણ jobguj.com Page : 1
44

ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

Feb 22, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

ભારતીય બધંારણ

jobguj.com Page : 1 

Page 2: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

આપણો દ�શ ભારત આઝાદ થયો ત ેપહ�લા ં���ટશ સરકાર� ઘણા ંવષ� �ધુી શાસન ક��ુ હ�ું. પર�ં ુઆવડા મોટા દ�શનો વહ�વટ સરળતાથી ચલાવવા માટ� તમેણ ેિવિવધ �કારના અિધિનયમ (એ�ટ) પસાર કયા� �ના િવશ ે�ણ�ું આપણા સૌના માટ� અગ�ય�ું છ.ે ગવન�મ�ેટ ઓફ ઇ��ડયા એ�ટ – 1935 ભારતીય શાસન અિધિનયમ – 1935 સર �હોન સાયમનની ભલામણોન ેઆધાર� ���ટશ સરકાર� પસાર કય� હતો. આ અિધિનયમમા ં���ખુી શાસન પ�િત �ચૂવવામા ંઆવી. �મા ંઉપલા ં�હૃન ેરા�યપ�રષદ અન ેનીચલા �હૃન ેક���ીય િવધાનસભા તર�ક� ઓળખવામા ંઆવતી હતી. ઓગ�ટ ��તાવ - 1940 ઓગ�ટ ��તાવ – 1940મા ંવાઇસરોય ે�હ�ર ક��ુ ક� બી�ું િવ���ુ ��ૂું થયા પછ� ભારત�ું બધંારણ ઘડવા માટ� એક કિમટ� બનાવવામા ંઆવશ.ે ��ુ દરિમયાન તનેી કારોબાર� સિમિતમા ંતથા ��ુમા ંસલાહકાર સિમિતમા ંભારતના નતેાઓન ેનીમવાની પણ વાઇસરોય ેતયૈાર� બતાવી હતી. પર�ં ુક��સે ેતનેો અ�વીકાર કય�. ���શ િમશન - 1942 ડ�સ�ેબર – 1942મા ં�પાનની સરકાર� અમ�ેરકા સામ ે��ુની ઘોષણા કર�. �પાનના સિૈનકોએ ઇ�ડોનિેશયા, �ફ�લપાઈ�સ, ચીન, મલાયા વગરે� �દ�શો �તી લીધા. �યારબાદ ફ��આુર� 1942ના �ત �ધુીમા ંતો િસ�ગા�રુ અન ેર�ંનૂ �તી લીધા. �પાન ેભારતના �વૂ�કાઠંાના િવ�તારોમા ંબો�બમારો કય�. આથી ભારતમા ં ��ુ થવાની શ� થવાની અણીએ હ�ું. આ િવકટ પ�ર��થિતમા ં���ટશ સરકાર� તનેા એક �ધાન �ટ�ફડ� ���શન ેભારતન ે��ુ માટ� મનાવવા ભરતા મોક�યો. ��ુ ��ૂું થયા પછ� બધંારણ ઘડવા માટ� બધંારણસભાની રચના કરવામા ંઆવશ.ે ન�ું બધંારણ ઘડાય �યા ં�ધુી વાઇસરોયની કારોબાર� સિમિતમા ંઅન ેસરં�ણ ખાતા િસવાયના બધા ખાતામા ંભારતના �િતિનિધન ેનીમવામા ંઆવશ.ે અન ે��ુ દરિમયાન ભારતની સ�ંણૂ� જવાબદાર� ���ટશ સરકાર લશે.ે એવી અગ�યની દરખા�તો આડકતર� ર�ત ે��ુ�લમ લીગની અલગ પા�ક�તાનની માગંણી �વીકારવા �વી લાગતી હતી. તથેી ક��સે ેઅન ે��ુ�લમ લીગ ેતનેો અ�વીકાર કય�. એિ�લ – 1941���ટશ સરકાર� ���શ દરખા�ત પરત ખ�ચી લીધી. વવેલે યોજના બી�ું િવ���ુ ��ૂું થ�ું એટલ ે��લ�ેડમા ં�ૂંટણીઓ થઇ. તમેા ંમ�રૂ પ�ના નતેા �લમે�ેટ એટલી વડા�ધાન બ�યા. તઓે ભારતન ે�વત�ંતા આપવા તયૈાર હતા. તમેના આદ�શથી ભારતના રાજક�ય સઘંષ�નો ઉક�લ લાવવા વાઇસરોય વવેલેન ેવચગાળાની �યવ�થા ઊભી કરવાની જવાબદાર� સ�પવામા ંઆવી હતી. આ વવેલે યોજના ઉપર િવચારણા કરવા ભારતના બધા રાજક�ય પ�ોના આગવેાનોની એક પ�રષદ િસમલામા ંભરવામા ંઆવી. પર�ં ુ

jobguj.com Page : 2 

Page 3: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

મહમદ અલી ઝીણાએ વાઇસરોયની કારોબાર� સિમિતમા ં��ુ�લમોની બઠેકો માટ� ��ુ�લમ લીગ � નતેાઓના નામ �ચૂવ ેતમેના �ારા ભરાવી જોઈએ. એવો આ�હ રા�યો. વવેલે યોજના પણ ���શ િમશનની �મ િન�ફળ ગઈ. ક��બનટે િમશન ��લ�ેડના વડા �ધાન �લમે�ેટ એટલીએ ભારતન ે�ણૂ� �વત�ંતા આપવાની વાટાઘાટો કરવા માટ� ક��બનટે ક�ાના �ણ �ધાનો (1) પથેીક લોર��સ (અ�ય�) (2) એ.વી.એલકેઝા�ડર (૩) સર �ટ�ફડ� ���શન ેભારત મોકલવાની �હ�રાત કરવામા ંઆવી હતી. આ યોજનામા ંલાબંાગાળાની યોજના અન ેવચગાળાની સરકાર બનાવવા માટ�ની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી હતી. લાબંાગાળાની યોજના �માણ ેભારતન ે(1) �હ��ુ બ�મુતીવાળા (2) ��ુ�લમ બ�મુતીવાળા (૩) િમ� વસિતવાળા એવા �થૂોમા ંવહ�ચવામા ંઆ��ું આ �ણયે �થૂન ેક�� સરકાર સાથ ે�વ�ેછાએ જોડાણ કરવાની સ�ા આપી. પર�ં ુક��બનટે િમશન ે��ુ�લમ લીગ અન ેક��સની માગંણી સતંોષવા માટ� �યાસ કય�. વચગાળાની યોજના �માણ ેત�કાલ વચગાળાની સરકાર રચવામા ંઆવી. �મા ં��ુ�લમ અન ે�હ��ુ ધમ�ના િ�િતિનિધઓ�ું ���ુવ સર�ું રાખીન ેઅ�ય ધમ�ના લોકોન ેવસિત �માણ ે�િતિનધ�વ આપવા�ું હ�ું. �ત ે���ટશ સરકાર� આ બનં ેયોજના �વીકારવાની ના પાડ�. બધંારણસભાની રચના બધંારણસભાની રચના ક��બનટે િમશન �લાન – 1946 હ�ઠળ પરો� મતદાન �ારા થઇ. �લુાઈ 1946મા ં�ૂંટણીઓ �રૂ� થઇ �મા ંબધંારણ સભામા ં�લુ 389 સ�યો પકૈ� 296 સ�યોની �ૂંટણીઓ થઇ હતી. ક��સે ે210 બઠેકોમાથંી 201 અન ે��ુ�લમ લીગ ે78 બઠેકોમાથંી 73 બઠેકો મળેવી. આથી ક��સે રા���ય સ�ંથા અન ે��ુ�લમ લીગ ે��ુ�લમોના �િતિનિધ હોવા�ું સા�બત ક��ુ. 9 ડ�સ�ેબર 1946ના રોજ બધંારણસભાની �થમ બઠેક નવી �દ�લી �કુામ ેમળ�. આ �થમ બઠેકના અ�થાયી અ�ય� ડૉ.સ��ચદાનદં િસહા હતા. 11 ડ�સ�ેબર 1946ના રોજ પ�ંડત જવાહરલાલ નહ��એુ બધંારણસભામા ંઉ��ેય ��તાવ ર� ૂકય�. 22 ���આુર� 1947ના રોજ બધંારણીય સલાહકાર તર�ક� બી.એન. રાવન ેપસદં કરાયા. વચગાળાની સરકાર બધંારણીય સભાની રચના બાદ વાઇસરોય ે��ુ�લમ લીગ અન ેક��સેની વચગાળાની સરકાર બનાવવા આમ�ંણ મોક��ું પર�ં ુ��ુ�લમ લીગ ેઆમ�ંણનો અ�વીકાર કય� અન ેક��સે ે�વીકાર કય�. 2� સ�ટ��બર 1946ના રોજ જવાહરલાલ નહ�� ુવચગાળાની સરકારના વડા�ધાન બ�યા. આ વચગાળાની સરકારમા ં�હ��ુ, ��ુ�લમ, શીખ, પારસી, �ન અન ેઅ�ય પછાત �િત �િતિનિધ ધરાવતી હતી. તમે છતા ં��ુ�લમ લીગના પાચં સ�યો સરકારમા ં

jobguj.com Page : 3 

Page 4: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

જોડાયા. અન ે�દરખાન ેિવરોધ શ� થયો. પ�રણામ ે��ુ�લમ લીગ ેબધંારણસભાનો િવરોધ શ� કય�. ભારતીય �વત�ંતા અિધિનયમ – 1947 માઉ�ટ બટેન યોજનાન ેઆધાર� ���ટશ પાલા�મ�ેટ� �હ�દ �વાત�ંય ધારો �લુાઈ - 1947મા ંપસાર કય�. � �જુબ 14મી ઓગ�ટ 1947ના રોજ પા�ક�તાન અન ે15મી ઓગ�ટ 1947ના રોજ ભારત એમ બ ેદ�શો�ું િનમા�ણ થ�ું. �વત�ં ભારતના �થમ ગવન�ર જનરલ તર�ક� માઉ�ટ બટેનન ેનીમવામા ંઆ�યા હતા. મહા�મા ગાધંીએ ���ટશ પાલા�મ�ેટ �ારા ઘડાયલે �હ�દ �વત�ંતા ધારો – 1947ન ેસૌથી ��ેઠ ધારો ક�ો હતો. ભારતીય બધંારણ અન ેબધંારણ સભા િવશ ેઅગ�યના ��ુા

★ ભારતીય બધંારણ માટ� સૌ�થમ ગોળમ�ે પ�રષદ બોલાવવાની માગંણી જવાહરલાલ નહ��એુ કર� હતી.

★ બધંારણ સભામા ં��લો ઇ��ડયનો�ું �િતિનિધ�વ ��ક એ�થનીએ ક��ુ હ�ું. ★ બધંારણસભમા ંઅ��ુ�ૂચત જન�િતના સ�યોની સ�ંયા 33 રખાઈ હતી. ★ બધંારણસભમા ં�ૂંટાયલેા તમામ મ�હલા સ�યો ક��સે પ� સાથ ેજોડાયલી હતી. ★ બધંારણસભાની રચના સમય ેતમેા ં8 પ�રિશ�ટ અન ે395 અ��ુછદે હતા. હાલમા ં444

અ��ુછદે અન ે12 પ�રિશ�ટ છ.ે ★ બધંારણના િનમા�ણમા ં2 વષ�, 11 માસ, 18 �દવસ લા�યા હતા. ★ 24 ���આુર� 1950ના રોજ બધંારણ પર 284 સ�યોએ હ�તા�ર કયા� હતા તમેા ં8

મ�હલાનો સમાવશે થાય છ.ે ★ ભારતીય બધંારણ�ું �થમ વાચંન 4 નવ�ેબર 1948ના રોજ થ�ું હ�ું. જયાર� �િતમ

વાચંન 15 નવ�ેબર 1949ના રોજ કરવામા ંઆ��ું હ�ું. ★ બધંારણનો �વીકાર 26 નવ�ેબર 1949ના રોજ કરાયો હતો. ★ બધંારણનો અમલ 26 ���આુર� 1950થી થયો હતો. ★ બધંારણ ઘડવા માટ� �લુ 64 લાખનો ખચ� થયો હતો. ★ બધંારણ ઘડવાનો સૌ�થમ િવચાર એમ.એન.રોયન ેઆ�યો હતો. ★ બધંારણ ઘડનાર� �ા��ટ�ગ કિમટ�ના ચરેમને ડૉ.બી.આર.�બડેકર હતા અન ેબધંારણ

સભાના ��ખુ ડૉ.રા��� �સાદ હતા. ★ જય �કાશ નારાયણ અન ેતજે બહા�ુર ��એુ ખરાબ �વા��યના લીધ ેબધંારણસભાની

ઉમદેવાર� ન �વીકાર�. ★ ક��સેના ફ�ઝ�રુ અિધવશેન - 1936મા ંબધંારણ સભા રચવાની સૌ�થમ માગંણી થઇ

હતી. ★ “ભારતીય બધંારણ ભારતના લોકોની ઈ�છાન ેઅ��ુપ હો�ું જોઈએ” આ�ું ગાધંી�એ ક�ું

હ�ું. બધંારણ સભાની ��ુય સિમિતઓ

jobguj.com Page : 4 

Page 5: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

સિમિત  અ�ય� �ા�પ સિમિત ડૉ.ભીમરાવ �બડેકર ક���ીય બધંારણ સિમિત જવાહાલાલ નહ�ર ક���ીય સઘં શ��ત સિમિત જવાહરલાલ નહ�� ુ સઘં સરકાર સિમિત જવાહરલાલ નહ�� ુ �ળૂ�તૂ અિધકાર સિમિત સરદાર પટ�લ લ�મુિત અિધકાર સિમિત સરદાર પટ�લ �ાતંીય સિંવધાન સિમિત સરદાર પટ�લ સચંાલન સિમિત ડૉ.રા��� �સાદ કામચલાઉ સિમિત ડૉ.રા��� �સાદ ઝડંા સિમિત �.બી.�પૃલાણી કાય�ની સચંાલન સિમિત કનયૈાલાલ �નુશી

�ા�પ સિમિત (�ા��ટ�ગ કિમટ�) ચરેમને : - ડૉ.બી.આર.�બડેકર સ�યો : -

1. એન.ગોપાલ�વામી આયગંર 2. અ�લાદ� ��ૃણા �વામી ઐયર 3. સયૈદ મોહ�મદ અ��ુલા 4. કનયૈાલાલ �નુશી (એકમા� �જુરાતી સ�ય) 5. ડ�.પી.ખતેાન (1948મા ંતમેના ��ૃ� ુપછ� ટ�.ટ�.��ૃણામાચાર�ન ેસ�યપદ આપવામા ંઆ��ું હ�ું.) 6. એન.માધવ રાવ (બી.એલ.િમતરના �થાન ેિનમ�કૂ કરવામા ંઆવી હતી.)

રા���ય �વજ 24 �લુાઈ 1947ના રોજ બધંારણીય સભાએ રા���ય �વજનો �વીકાર કય�. વત�માન રા���ય �વજની ડ�ઝાઇન મડેમ ભીખાઈ� કામાએ તયૈાર કર� હતી. રા���વજની લબંાઈ અન ેપાહોળાઈ�ું �માણ ૩:2 છ.ે રા���વજ �ણ રગંોમા ંવહ�ચાયલે છ.ે �મા ંક�સર� રગં બ�લદાન�ું, સફ�દ રગં શાિંત અન ેસ�ય�ું, લીલો રગં િવ�ાસ અન ેદા���ય�ું �િતક છ.ે વ�ચ ેવાદળ� રગં�ું અશોકચ� છ ે� �ગિત�ું �િતક છ.ે રા���ય �િતક 26 ���આુર� 1950ના રોજ ભારત સરકાર� સારનાથ (વારાણસી)મા ં��થત અશોક �તભં ઉપરની ચાર િસહોની �ખુા�િૃતન ેરા���ય �ચ� તર�ક� �વીકાર કય� છ.ે જમણી બા� ુબળદ

jobguj.com Page : 5 

Page 6: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

અન ેહાથી જયાર� ડાબી બા� ુઘોડો અન ેિસ�હ છ.ે તનેી નીચ ેદ�વનાગર� �લિપમા ં‘સ�યમવે જયત‛ે લખા�ું છ.ે � �ૂંડકોપિનષદમાથંી લવેાયલે છ.ે � રા���ય વા� તર�ક� ઓળખાય છ.ે રા��ગાન ‘જન – મન – ગન‛ એ આપ�ું રા��ગાન છ.ે �નો બધંારણીય સભાએ 24 ���આુર� 1950ના રોજ �વીકાર કય� હતો. સૌ�થમ 27 ડ�સ�ેબર 1911ના રોજ રા���ય ક��સેના કલક�ા અિધવશેનમા ંગવા�ું હ�ું. આ ગીતની રચના રવી��નાથ ટાગોર� કર� હતી. આ ગીતામા ં�લુ 5 પદ છ.ે �માથંી �થમ પદનો જ �વીકાર કરવામા ંઆ�યો છ.ે આ પદમા ં�થમ અન ેછ�ેલી પ�ં�ત ગવાય છ.ે રવી��નાથ ટાગોરના આ ગીત�ું �કાશન સૌ�થમ 1912મા ં‘ત�વબોિધની‛ નામની પિ�કામા ં‘ભારત ભા�ય િવધાતા‛ શીષ�ક હ�ઠળ થ�ું હ�ું. રા��ગીત ‘વદં� માતર�‛્ આપ�ું રા��ગીત છ.ે બ�ંકમચ�ં ચ�ોપા�યાય ર�ચત નવલકથા ‘આનદંમઠ‛માથંી લવેા�ું છ.ે �થમવાર 1896ના ક��સેના રા���ય અિધવશેનમા ંગવા�ું હ�ું. રા���ય ક�લ�ેડર શક સવતંન ેરા���ય ક�લ�ેડર તર�ક� ભારત સરકાર� 22 માચ� 1957ના રોજ �વીકાર કય� છ.ે �થમ માસ ચ�ૈ અન ેછ�ેલો માસ ફાગણ છ.ે બધંારણ�ું આ�ખુ ભારતીય બધંારણમા ંઆ�ખુનો �યાલ અમ�ેરકાના બધંારણમાથંી અન ેઆ�ખુની ભાષા ઓ����લયાના બધંારણમાથંી લીધલે છ.ે 13મી �ડસ�ેબર 1946ના રોજ બધંારણસભામા ંજવાહાલાલ નહ��એુ આ�ખુનો �યાલ ર� ૂકય� હતો. ઈ.સ. 1976મા ં42મા ંબધંારણીય �ધુારા �ારા આ�ખુમા ંસમાજવાદ�, �બનસા�ંદાિયકતા અન ેરા��ની અખ�ંડતતા શ�દો જોડાયા. બધંારણની ��તાવનામા ંઅ��ુછદે – 368ન ેઆધાર� સશંોધન કરાય ક� ન�હ તવેા �� પર સૌ�થમ ક�શવાનદં ભારતી ક�સમા ં�િુ�મ કોટ� િવચાર કય� અન ેતારણોના �ત ેક�ું ક� ભારતીય સસંદ અ�ખુમા ંસશંોધન કર� શકશ.ે પર�ં ુતવેા ભાગમા ં�ધુારો ન�હ કર� શકાય � બધંારણ�ું �ળૂ�તૂ માળ�ું હોય. 1973મા ં�િુ�મ કોટ� ક�ું ક� ‘આ�ખુ એ બધંારણનો જ ભાગ છ.ે‛ અ�યાર �ધુી બધંારણના અ�ખુમા ંએક જ વાર �ધુારો થયો છ.ે કનયૈાલાલ �નુશીએ આ�ખુન ે‘બધંારણની �ુંડળ�‛ તર�ક� ઓળખાવી હતી. ભારતીય બધંારણમા ંઉપયોગમા ંલવેાયલે અ�ય દ�શોની જોગવાઈ

★ ગણતાિં�ક �યવ�થા – �ાસં ★ �ળૂ�તૂ ફરજો – રિશયા ★ �ળૂ�તૂ અિધકારો – અમ�ેરકા ★ આ�ખુનો િવચાર - અમ�ેરકા ★ �િુ�મ કોટ�ની વહ�વટ� પ�િત – અમ�ેરકા

jobguj.com Page : 6 

Page 7: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

★ રા��પિત પર મહા�ભયોગની ���યા – અમ�ેરકા ★ �વ�થ અન ેતટ�થ �યાયત�ંનો િસ�ાતં – અમ�ેરકા ★ બધંારણમા ં�ધુારાની ���યા – દ.આ��કા ★ કટોકટ�ની જોગવાઈ - જમ�ની ★ ભારતીય સસંદ�ય પ�િત – ��લ�ેડ ★ લોકસભાના અ�ય�નો હો�ો – �ાસં ★ એકલ નાગ�રક�વ – ��ટન ★ સસંદ તથા િવધાનસભા અન ેિવધાન પ�રષદની ���યા – ��ટન ★ �વત�ંતા, સમાનતા અન ેબ�ં�ુવનો �યાલ – �ાસં ★ ક�� અન ેરા�યની સહવત�ની જોગવાઈ – ઓ����લયા ★ રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંો – આયલ��ડ ★ લોકસભામા ં��લો – ઇ��ડયન અન ેરા�યસભાના સા�હ�ય, કલા, િવ�ાન, સમાજસવેા

અન ેરમતગમતના ��ેમા ં�યાતનામ નાગ�રકોની િનમ�કૂ – આયલ��ડ ★ ઉપરા��પિત�ું પદ – અમ�ેરકા

ભાષાના આધાર� રા�યોની રચના બધંારણ સભાના અ�ય� રા��� �સાદ� ભાષાના આધાર� રા�યોની રચના યો�ય છ ેક� નહ� તનેી તપાસ કરવા માટ� નવ�ેબર 1947મા ંએસ.ક�.ધારની અ�ય�તા હ�ઠળ ચાર સ�યોવાળા ભાષા પચંની રચના કર� અન ે1948મા ંપચં ેઅહ�વાલ ર� ૂકય� તમેા ંજણાવા� ુક� રા�યોની રચના ભાષાન ેઆધાર� નહ� પર�ં ુિવકાસ, નાણાક�ય સગવડ, વહ�વટ� બાબતોન ે�યાનમા ંલવેી જોઈએ. એસ.ક�.ધારની આગવેાની હ�ઠળ રચાયલે ભાષાપચંના અહ�વાલની િવગતો તપાસવા ઈ.સ.1948મા ંક��સેના જય�રુ અિધવશેનમા ંજવાહરલાલ નહ��,ુ વ�લભભાઈ પટ�લ અન ેપ�ાભી (JVP)ની �ણ સ�યોની સિમિત રચાઈ. આ સિમિતએ એ�ું ક�ું ક� કોઈપણ રાજયની રચના ભાષાન ેઆધાર� નહ� પર�ં ુદ�શની �રુ�ા, અથ��યવ�થાન ેઆધાર� કરાવી જોઈએ. આખર� JVP ભલામણોન ેઈ.સ.1949મા ં�વીકારાઈ. �વીપી સિમિતની ભલામણોન ે�યાનમા ંરાખી મ�ાસ રા�યના �ીરા��ુ�નુી આગવેાની હ�ઠળ ત�ે�ુ ુભાષી લોકો માટ� અલગ રા�યની રચના કરવા ઉપવાસ શ� ુકયા� અન ે1952મા ંતમે�ું અવસાન થ�ું. �દોલનન ે�યાનમા ંરાખી ત�ે�ુ ુભાષાના લોકો માટ� ���દ�શની સૌ�થમ ભાષાના આધાર� રચના થઇ. ડ�સ�ેબર 1953મા ંરા�ય �નુગ�ઠન આયોગની �થાપના થઇ. આયોગના અ�ય� �યાય�િૂત� ફઝલઅલી તથા �દયનાથ �ુંજ� ુઅન ેક�.એમ.પા�ણકર સ�ય હતા. 1956મા ંરા�ય �નુગ�ઠન અિધિનયમ બનાવવામા ંઆ�યો. આ અિધિનયમ હ�ઠળ 14 રા�યો અન ે5 ક��શાિસત �દ�શની �થાપના કરવામા ંઆવી. બધંારણના ભાગો – 22

jobguj.com Page : 7 

Page 8: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● ભાગ – 1 – સઘં અન ેતનેા રા�યો ● ભાગ – 2 - નાગ�રકતા સબંધંી જોગવાઈ ● ભાગ - 3 - �ળૂ�તૂ અિધકારો ● ભાગ – 4 - રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંો

4(ક) - �ળૂ�તૂ ફરજો ● ભાગ –5 – ક�� ● ભાગ – 6 – રા�ય ● ભાગ – 7 – ક��યાદ�, રા�યયાદ� અન ેસ�ં�ુત યાદ� ● ભાગ –8 – ક��શાિસત �દ�શ ● ભાગ -9 – પચંાયતો

9(ક) – નગરપા�લકાઓ ● ભાગ – 10 - અ��ુ�ૂચત �િત અન ેઆ�દ�િત િવ�તાર ● ભાગ – 11 – ક�� અન ેરા�ય સબંધંો ● ભાગ – 12 – સસંદની સ�ાઓ ● ભાગ – 13 – ભારતીય સીમામા ંવપેાર અન ેવા�ણ�ય ● ભાગ – 14 – ક�� અન ેરા�ય હ�ઠળની સવેાઓ ● ભાગ – 15 – �ૂંટણી ● ભાગ – 16 – ચો�સ વગ� સબંધંી જોગવાઈ ● ભાગ – 17 – ભાષાઓ ● ભાગ – 18 – કટોકટ�ની જોગવાઈ ● ભાગ – 20 – બધંારણમા ં�ધુારાની જોગવાઈ ● ભાગ – 21 – કામચલાઉ અન ેપ�રવત�નીય જોગવાઈ ● ભાગ – 22 – �હ�દ� પાઠ અન ે�ૂંક� સ�ંાઓ રદ કરવાની જોગવાઈ

ભારતીય બધંારણના પ�રિશ�ટો/અ��ૂ�ૂચઓ

➔ �થમ પ�રિશ�ટ  : ભારતના તમામ રા�યોના નામ તથા ક��શાિસત �દ�શના િવ�તાર�ું વણ�ન

➔ બી�ું પ�રિશ�ટ  : આ પ�રિશ�ટમા ંરા��પિત, લોકસભાના અ�ય� અન ેઉપા�ય�, રા�યસભાના અ�ય�, �િુ�મ કોટ� તથા હાઈકોટ�ના �યાય�િૂત� અન ેઅ�ય �યાયાધીશ, િવધાનસભાના અ�ય� અન ેઉપા�ય�, િવધાનપ�રષદના ચરેમને અન ેડ���ટુ� ચરેમનેના પગાર અન ેમળવાપા� ભ�થાની િવગતો આપવામા ંઆવી છ.ે

➔ �ી�ું પ�રિશ�ટ  : આ પ�રિશ�ટમા ંરા��પિત, ઉપરા��પિત, �યાયાધીશો, મ�ંીઓ વગરે� માટ� શપથ�હણના ન�નૂાઓ આપવામા ંઆવલેા ંછ.ે

➔ ચો�ું પ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટમા ં રા�યો અન ેક��શાિસત �દ�શો �માણ ેરા�યસભાની બઠેકોની ફાળવણીની િવગતો આપવામા ંઆવી

➔ પાચં�ું પ�રિશ�ટ : અ��ુ�ૂચત �િતઓના વહ�વટ અન ેિનય�ંણન ેલગતી મા�હતી આપવામા ંઆવી છ.ે

jobguj.com Page : 8 

Page 9: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

➔ છ� ંપ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટમા ંમઘેાલય, આસામ, િમઝોરમ અન ેિ��રુા રા�યોના જન�િત ��ેમા ંવહ�વટની બાબતો આપવામા ંઆવી છ.ે

➔ સાત�ું પ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટમા ંસઘંયાદ�ના 97 િવષયો, રા�ય યાદ�ના 66 િવષય અન ેસ�ં�ુત યાદ�ના 52 િવષયોની યાદ� આપવામા ંઆવી છ.ે

➔ આઠ� ુપ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટમા ંબધંારણમા�ય 22 ભાષાઓની યાદ� આપવામા ં આવી છ.ે

➔ નવ�ું પ�રિશ�ટ : ભારતીય બધંારણમા ંસૌ�થમ �ધુારો કર� 1951મા ંપ�રિશ�ટ ઉમરેવામા ંઆ��ું. આ પ�રિશ�ટમા ંરા�ય સરકાર �ારા પસાર કર�લ જમીન વચેાણનો કાયદો તથા જમીનદાર� ના�દૂ�નો કાયદો અન ેબધંારણના 66મો �ધુારો 1990થી ઉમરેાયલેા 55 નવા જમીન�ધુારાઓ ક� �ની અદાલત સમી�ા ન કર� શક�. આ પ�રિશ�ટની જોગવાઈઓન ેકોટ�મા ંપડકાર� શકાતી નથી. તિમલના� ુરા�ય�ું અનામત િવધયેક નવમા ંપ�રિશ�ટમા ંઆવ ેછ.ે

➔ દસ�ું પ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટમા ં1985મા ંબધંારણના 52મા ં�ધુારા �ારા ઉમરેાયલેા પ�પલટા િવરોધી કા�નૂ દશા�વવામા ંઆ�યો છ.ે

➔ અ�ગયાર�ું પ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટ બધંારણના 73મા ં�ધુારાથી 1992મા ંઉમરેવામા ંઆ��ું. પચંાયતન ેલગતી સ�ા અન ેઅિધકાર�ની 29 િવષયોની યાદ� આપવામા ંઆવી છ.ે

➔ બાર�ું પ�રિશ�ટ : આ પ�રિશ�ટ 74મા ં�ધુારાથી 1992મા ંઉમરેવામા ંઆ��ું. નગરપા�લકાની સ�ા અન ેઅિધકારોના 18 િવષયોની યાદ� આપવામા ંઆવી છ.ે

ભારતીય બધંારણના અ��ુછદેો

ભાગ – 1

❏ અ��ુછદે – 1 ભારત અન ેતનેા રા�યોનો સઘં ❏ અ��ુછદે – 2 નવા રા�યની રચના અન ેતનેો સમાવશે ❏ અ��ુછદે – ૩ નવા રા�યો�ું િનમા�ણ અન ેવત�માન રા�યની સીમામા ંપ�રવત�ન ❏ અ��ુછદે – 4 પહ�લા અન ેચોથા પ�રિશ�ટના �ધુારા િવશનેી જોગવાઈ

ભાગ – 2

❏ અ��ુછદે – 5 ભારતના નાગ�રક હોવાની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 6 ભારતીય શાસન અિધિનયમ – 1935 �માણનેી નાગ�રકતા સબંધંી

જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 7 1 માચ� 1947 પછ� પા�ક�તાનમા ં�થળાતંર કર�લ �ય��ત ભારતનો

નાગ�રક રહ�શ ેનહ�. ❏ અ��ુછદે – 8 કોઈપણ �ય��ત અથવા તનેા માતા – િપતા ક� દાદા – દાદ� ક�

jobguj.com Page : 9 

Page 10: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

નાના નાનીમાથંી કોઈપણ ભારત શાસન અિધિનયમ 1935 �માણ ે ભારતમા ંજ��યા હોય અન ેતમેાથંી કોઈપણ િવદ�શમા ંરહ�તા ંહોય તો ભારતનો નાગ�રક ગણાશ.ે

❏ અ��ુછદે – 9 કોઈપણ �ય��ત �ચ�ેછાએ બી� દ�શ�ું નાગ�રક�વ �વીકાર� તો ત ે ભારતનો નાગ�રક રહ�શ ેનહ�.

❏ અ��ુછદે – 10 નાગ�રકતા હકો�ું સાત�ય

❏ અ��ુછદે – 11 નાગ�રકતા �વીકાર અન ે�યાગની બાબતમા ંસસંદની સ�ાઓ. ન�ધ : - ઈ.સ.1955મા ંભારતીય સસંદ� ભારતીય નાગ�રક�વ ધારો (Indian Citizenship Act) પસાર કર� ભારતમા ંનાગ�રકતા મળેવવાની પાચં �કારની ર�તો દશા�વી છ.ે

1. જ�મ �ારા 2. વશંા�ું�મ �ારા 3. ન�ધણી �ારા 4. દ�શીયકરણ પ�િત �ારા 5. નવા �દ�શનો સમાવશે થાય �યાર�

ભાગ – 3

�ળૂ�તૂ અિધકરો – 12 થી 35

ઈ.સ.1931મા ંભારતીય રા���ય ક��સેના કરાચંી અિધવશેન ��થત અિધવશેનમા ંસરદાર વ�લભભાઈ પટ�લ ે�ળૂ�તૂ અિધકારોની માગંણી કર� હતી જયાર� જવાહાલાલ નહ��એુ �ળૂ�તૂ અિધકારો�ું માળ�ું તયૈાર ક��ુ હ�ું. શ�આતના બધંારણમા ં�લુ 7 �ળૂ�તૂ અિધકારો હતા પર�ં ુિમલકતના અિધકારન ે44મો �ધુારો – 1978 �ારા કાયદા�ું �વ�પ આપવામા ંઆ��ું. તથેી �ળૂ�તૂ અિધકારોની સ�ંયા 6 થઇ ગઈ. �ળૂ�તૂ અિધકારોના ર�ણ માટ� અ��ુછદે 226 હ�ઠળ કોટ�મા ં�રટ દાખલ કર� શકાય છ.ે અ��ુછદે 359 હ�ઠળ કટોકટ�ના સમય ે�ળૂ�તૂ અિધકારો મો�ફૂ રાખી શકાય છ.ે

❏ અ��ુછદે – 12 રા�યની �યા�યા ❏ અ��ુછદે – 13 �ળૂ�તૂ અિધકારો સાથ ેઅસગંત હોય તવેા કાયદા

1. સમાનતાનો અિધકાર – 14 થી 18

❏ અ��ુછદે – 14 કાયદા સમ� બધા નાગ�રકો સમાન છ.ે ❏ અ��ુછદે – 15 �વુાઓ, તળાવો ક� કોઈપણ �હ�ર �થળ ેધમ�, �ાિત, વશં, �લ�ગ અથવા

જ�મ આધાર� ભદેભાવ નહ� રાખવામા ંઆવ.ે ❏ અ��ુછદે – 16 �હ�ર રોજગાર�ની બાબતમા ંતકની સમાનતા

jobguj.com Page : 10 

Page 11: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

❏ અ��ુછદે – 17 અ���ૃયતા ના�દૂ� ❏ અ��ુછદે – 18 �ખતાબો / ઈ�કાબોની ના�દૂ�

2. �વત�ંતાનો અિધકાર – 19 થી 22

❏ અ��ુછદે – 19 બધંારણ �ારા નાગ�રકોન ેછ �કારની �વત�ંતાઓ આપવામા ંઆવી છ.ે ❏ અ��ુછદે – (એ) વાણી, િવચાર અન ેઅ�ભ�ય��તની �વત�ંતા ❏ અ��ુછદે – (બી) હિથયાર વગર સભા ભરવાની �વત�ંતા ❏ અ��ુછદે – (સી) સગંઠન બનાવવાની �વત�ંતા ❏ અ��ુછદે – (ડ�) દ�શમા ં��ુતપણ ેહરવા – ફરવાની �વત�ંતા ❏ અ��ુછદે – (ઈ) ભારતના જ�� ુ– કા�મીર રા�ય િસવાય �ાયં પણ રહ�ઠાણ

ધરાવવાની અન ે �થાયી થવાની �વત�ંતા (એફ) �યવસાય કરવાની �વત�ંતા

❏ અ��ુછદે – 20 �વન �વવાની �વત�ંતા (અ��ુછદે 20 અન ે21 ન ેકટોકટ�ના સમયમા ંમો�ફૂ ન રાખી શકાય.)

❏ અ��ુછદે – 21 �ાણ અન ેશર�ર �વત�ંતા�ું ર�ણ ❏ અ��ુછદે – 22 ધરપકડ સામ ે�રુ�ાનો અિધકાર, �ય��તની કારણ વગર ધરપકડ ન

કર� શકાય અન ેધરપકડ થઇ હોય તો 24 કલાકમા ંમ�ેજ���ટ સમ� હાજર કરવો જ�ર� છ.ે 3. શોષણ િવરોધી અિધકાર – 22 થી 24

❏ અ��ુછદે – 23 માનવવપેાર અન ેબળજબર�થી મ�રૂ� કરવા પર �િતબધં ❏ અ��ુછદે – 24 બાળમ�રૂ� િવરોધી જોગવાઈ. 14 વષ�થી નીચનેી ઉમરના બાળકન ે

મ�રૂ� ન કરાવી શકાય. 4. ધાિમ�ક �વત�ંતાનો અિધકાર – 25 થી 28

❏ અ��ુછદે – 25 કોઈપણ ધમ�ન ેમાનવાનો તથા �ચાર કરવાનો અિધકાર ❏ અ��ુછદે – 26 ધમ�ની �થપના કરવાનો તથા તનેી માટ� સપંિત�ું સ�ન કર�

સચંાલન કરવાનો અિધકાર ❏ અ��ુછદે – 27 ધાિમ�ક દાન ઉઘરાવવાની �વત�ંતા. �ય��ત પોતાની ઈ�છા હશ ેતો

જદાન આપશ.ે ❏ અ��ુછદે – 28 સરકાર� �ા�ટ મળેવતી િશ�ણ સ�ંથાઓમા ંધાિમ�ક િશ�ણ ન આપી

શકાય. 5. સ�ં�િૃતક અન ેિશ�ણ સબંધંી અિધકાર – 29 થી 30

❏ અ��ુછદે – 29 દર�ક નાગ�રકન ેપોતાની ભાષા, �લિપ અન ેસ�ં�િૃતન ેટકાવી રાખવાનો અિધકાર.ધમ� અન ેસ�ં�િૃતન ેઆધાર� િશ�ણ સ�ંથાઓમા ં�વશે કરતા

jobguj.com Page : 11 

Page 12: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

રોક� શકશ ેનહ�. ❏ અ��ુછદે – 30 શ�ૈ�ણક સ�ંથા �થાપવાનો અન ેવહ�વટ કરવાનો લ�મુતીઓનો

અિધકાર ❏ અ��ુછદે – 31 1978મા ં44મા ંબધંારણીય �ધુારા �ારા ‘િમલકતના અિધકારન‛ે રદ

કરવામા ંઆ�યો. 6. બધંારણીય ઈલાજોનો અિધકાર – 32 થી 35

❏ અ��ુછદે – 32 બધંારણીય ઈલાજોનો અિધકાર  - આ અિધકારન ેડૉ. ભીમરાવ �બડેકર� ‘બધંારણનો આ�મા‛ ક�ો છ.ે આ અિધકારમા ંભારતના નાગ�રકોના �ળૂ�તૂ

અિધકાર�ું ર�ણ કરશ.ે �ળૂ�તૂ અિધકાર�ું ઉ�લઘંન થ�ું હોય તો �ય��ત કલમ – 226 �તગ�ત કોટ�મા ંઅર� કર� શક� છ.ે �મા ં�િુ�મ કોટ� ક� હાઇકોટ�મા ંપાચં �કારની ર�ટ દાખલ કર� શકાય છ.ે

1) પરમાદ�શ (Mandamus ) સવ��ચ અદાલત �ારા અિધકાર� ક� સ�ંથાન ેઆદ�શ આપવામા ંઆવશ ેક� તઓે પોતાની ફરજથી �રૂ થઇ ગયા છ.ે અન ેત ેપોતાની ફરજો�ું પાલન કર�. 2) બદં� ��ય�ીકરણ (Habeas Corpus) કોઈ �ય��તન ેગરેકાયદ�સર ગ�ધી રા�યો હોય તો કોટ� આ ર�ટ અ�વય ે� ત ે�ય��તન ેપોતાની સમ� હાજર કરવાનો અિધકાર�ન ેઆદ�શ આપ ેછ.ે �થી કોટ� ધરપકડ થયલે �ય��તની કાયદ�સર તપાસ કર� શક�. 3) �િતબધં (Prohibition) �િુ�મ કોટ� ક� વડ� અદાલત તમેની નીચનેી અદાલતોન ેકોઈ ક�સ િનકાલ માટ� મનાઈ�કુમ આપ ેછ.ે આ �કારનો �કુમ � ત ેઅદાલતન ેતનેા કાય���ેની બહાર જતા રોકવાનો છ.ે 4) ઉ���ેણ (Certiorari) જો કોઈ નીચનેી અદાલત તનેી કાય���ેની બહાર જઈ કોઈ ક�સમા ં�કુાદો આપ ે�યાર� �િુ�મ કોટ� ક� હાઇકોટ� આ ક�સના �કુાદાન ેરદ કરવા સ�ટ�ઓર�ર ર�ટ આપ ેછ.ે

5) અિધકાર ��ૃછા (Quo - Warranto) અદાલત કોઈ �ય��તન ે�હ�ર સ�ંથામા ંક� કાયા�લયમા ંલાયકાત વગર હો�ો �હણ ન કર� ત ેમાટ� ‘કવો – વોરટંો‛ ર�ટ આવ ેછ ેઅન ેઅદાલત �છૂ ેછ ેક� ‘તમ ેકઈ લાયકાતથી હો�ો �હણ કય� છ ે?‛

❏ અ��ુછદે – 33 આ અિધકારન ેલા� ુકરવા માટ� સસંદની સ�ા

jobguj.com Page : 12 

Page 13: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

❏ અ��ુછદે – 34 લ�કર� શાસન વખત ેઆ ભાગમા ંઅપાયલેા અિધકારો પર �િતબધં ❏ અ��ુછદે – 35 આ ભાગની જોગવાઈ લા� ુકરવા માટ�ના કાયદાઓ

ભાગ – 4

રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંો – 36 થી 51

રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંોની જોગવાઈ આયલ��ડના બધંારણમાથંી લવેા માટ� તજેબહા�રૂ ��એુ ભલામણ કર� હતી. રાજનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંોન ેજ�� ુ– કા�મીરમા ંલા� ુકર� શકાતા નથી. તને ેકોટ�મા ંપડકાર� શકાતા નથી. દર�ક રા�ય �વ�ૈ�છક ર�ત ેઆ િસ�ાતંો�ું પાલન કર� શક� છ.ે

❏ અ��ુછદે – 36 પ�રભાષા ❏ અ��ુછદે – 37 રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંોન ેકોટ�મા ંપડકાર� શકાતા નથી. ❏ અ��ુછદે – 38 રા�ય �હ�ર ક�યાણ માટ� સામા�જક �યવ�થા કરશ.ે ❏ અ��ુછદે – 39 સમાન �યાય અન ેમફત કા�નૂી સલાહ ❏ અ��ુછદે – 40 �ામ પચંાયતની રચના અન ેઅિધકાર ❏ અ��ુછદે – 41 િવકટ પ�ર��થિતમા ંલોકોની સહાય મળેવવાનો રા�યન ેઆપલે

અિધકાર ❏ અ��ુછદે – 42 ��િૂત �વી બાબતોમા ંરા�યોની મદદની �યવ�થા ❏ અ��ુછદે – 43 કામદારો�ું વતેન અન ેિનવા�હ �વી બાબતો ❏ અ��ુછદે – 4૩ (ક) ઉ�ોગોમા ંકામદારોની વહ�વટ� ભાગીદાર� ❏ અ��ુછદે – 44 એક સમાન નાગ�રક ધારો ❏ અ��ુછદે – 45 રા�યની બાળકો માટ� મફત અન ેફર�જયાત િશ�ણની જોગવાઈ. ❏ અ��ુછદે – 46 SC,ST અન ેસામા�જક પછાત વગ� માટ� િશ�ણ અન ેિવકાસની

રાજયની જવાબદાર� છ.ે ❏ અ��ુછદે – 47 લોકો�ું �વનધોરણ અન ેઆરો�ય �ધુારવા રા�ય �ય�ન કરશ.ે ❏ અ��ુછદે – 48 ખતેી અન ેપ�પુાલનના/િવકાસની રાજયની જવાબદાર� રહ�શ.ે ❏ અ��ુછદે – 48 (ક) પયા�વરણ�ું જતન અન ેર�ણ તમેજ જગંલ અન ેવ�ય�વોની

સલામતીની જવાબદાર� રા�યની રહ�શ.ે ❏ અ��ુછદે – 49 �મારકો, અ�ભલખેાગારો અન ેમહ�વની રા���ય િવરાસતના ર�ણની

જવાબદાર� રાજયની રહ�શ.ે ❏ અ��ુછદે – 50 �યાયત�ં અન ેવહ�વટ� સ�ાઓ રા�ય અલગ કરવા �ય�ન કરશ.ે ❏ અ��ુછદે – 51 �તરરા���ય શાિંત અન ેસલામતી માટ� રા�ય �ય�ન કરશ.ે

❏ અ��ુછદે – 51 (ક) �ળૂ�તૂ ફરજો

�વણ�િસ�હની ભલામણોન ેઆધાર� ઈ.સ. 1976મા ં42મા ં�ધુારા �ારા

jobguj.com Page : 13 

Page 14: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

ભાગ – 4મા ંઅ��ુછદે 51(ક)મા ંજોગવાઈ કરવામા ંઆવી. �ળૂ�તૂ ફરજોની જોગવાઈ રિશયામાથંી લીધલે છ.ે હાલમા ં�લુ 11 �ળૂ�તૂ ફરજો છ.ે

ભાગ – 5

ભારતના રા��પિત ❏ અ��ુછદે – 52 રા��પિત પદની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 53 ક���ની કારોબાર� સ�ાઓ ❏ અ��ુછદે – 54 રા��પિતની �ૂંટણી ❏ અ��ુછદે – 55 રા��પિતની �ટૂણીની ર�ટ ❏ અ��ુછદે – 56 રા��પિતનો કાય�કાળ ❏ અ��ુછદે – 57 �નુઃ�ૂંટાવા માટ�ની યો�યતા ❏ અ��ુછદે – 58 રા��પિત બનવા માટ�ની શરતો ❏ અ��ુછદે – 59 રા��પિતના પદ માટ�ની શરતો ❏ અ��ુછદે – 60 રા��પિતના શપથ ❏ અ��ુછદે – 61 મહા�ભયોગ

રા��પિત અ��ુછદે – 52મા ંરા��પિત પદની જોગવાઈ કર�લ છ.ે રા��પિત દ�શના વડા છ.ે ક���ની તમામ શ��ત તમેની પાસ ેછ.ે રા��પિતની �ૂંટણી રા��પિતની �ૂંટણીમા ંસસંદના બનં ે�હૃ લોકસભા અન ેરા�યસભા તથા િવધાનસભાના �ૂંટાયલેા સ�યો ભાગ લ ેછ.ે રા��પિતની લાયકાતો

❏ ત ેભારતનો નાગ�રક હોવા જોઈએ. ❏ 35 વષ� �ણૂ� કર�લ હોવા જોઈએ. ❏ લોકસભાના સ�ય બની શક� તટેલી યો�યતા ધરાવતા હોવા જોઈએ. ❏ કોઈપણ �કારનો લાભનો હો�ો ન ધરાવતા હોવા જોઈએ ક� સરકાર� કમ�ચાર� ન હોવા

જોઈએ.

રા��પિતનો કાય�કાળ રા��પિતનો કાય�કાળ 5 વષ�નો હોય છ.ે એક �ય��ત ગમ ેતટેલી વખત રા��પિત બની શક� છ.ે જો રા��પિત રા�ના�ું આપ,ે ��ૃ� ુપામ ેઅથવા મહા�ભયોગ �ારા �રૂ કરવામા ંઆ�યા હોય તો �યારથી આગામી પાચં વષ� �ધુી રા��પિત બની શક� છ.ે

jobguj.com Page : 14 

Page 15: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

રા��પિતના શપથ �િુ�મ કોટ�ના ��ુય �યાય�િૂત� શપથ લવેડાવ ેછ.ે રા��પિતની સ�ાઓ A.નાણાક�ય સ�ાઓ રા��પિતના �િતિનિધ તર�ક� નાણામ�ંી સસંદમા ંબ�ટ ર� ૂકર� છ.ે સસંદમા ંનાણાક�ય ખરડો ર� ૂકરતા પહ�લા રા��પિતની મ�ંરૂ� લવેી પડ� છ.ે રા��પિત નાણાપચંની િનમ�કૂ કર� છ.ે B.કટોકટ�ની સ�ાઓ ભારતીય બધંારણ �જુબ રા��પિત �ણ �કારની કટોકટ� �હ�ર કર� શક� છ.ે � નીચ ે�જુબ છ.ે

❏ અ��ુછદે – 352 ��ુ �વી પ�ર��થિતમા ંરા���ય કટોકટ�. ❏ અ��ુછદે – 356 ભારતના કોઈપણ રા�યમા ંત�ં િન�ફળ �ય �યાર� રા�યની બધંારણીય

કટોકટ� ક� રા��પિત શાસન. ❏ અ��ુછદે – 360 આિથ�ક સકંટન ેલીધ ેનાણાક�ય કટોકટ�.

C. નયાિયક સ�ાઓ �િુ�મ કોટ� �હ�ર કર�લી સ�ાન ે�થ�ગત કર� શક� છ,ે પ�રવત�ન કર� શક� છ ેક� તને ેમાફ કર� શક� છ.ે તઓે સવ��ચ અદાલતની સલાહ લ ેછ.ે ફાસંીની સ� પામલેા �નુગેારોન ેદયા આપી શક� છ.ે D. ધારાક�ય સ�ાઓ રા��પિત સસંદ�ું સ�ં�ુત સ� બોલાવી શક� છ.ે અ��ુછદે – 85 અ�વય ેલોકસભાનો ભગં કર� શક� છ.ે કોઈપણ ખરડો લોકસભાના અન ેરા�યસભામાથંી પસાર થાય �યાર� જ રા��પિતની સહ�થી કાયદો બન ેછ.ેસસંદ�ું સ� ચા� ુન હોય ત ેસમય ેતા�કા�લક કાયદો બનાવાવવાની જ�ર પડ� �યાર� વટ�કુમ બહાર પાડ� શક� છ.ે બધંારણમા ંઆપલે �ળૂ�તૂ ફરજો – અિધકારોન ે�થ�ગત કરવાની સ�ા ધરાવ ેછ.ે નવા રા�યની રચના ક� તનેી સીમામા ંવધારો ક� ઘટાડો કર� શક� છ.ે લોકભાના �થમ સ�ન ેસબંોિધત કર� શક� છ.ે લોકસભમા ં2 ��લો – ઇ��ડયન અન ેરા�યસભાના 12 સ�યોની િનમ�કૂ કર� છ.ે E. રાજનિૈતક સ�ાઓ તઓે �તરરા���ય ફોરમમા ંભારત�ું �િતિનધ�વ કર� છ.ે િવદ�શમા ંરાજ�તૂો મોકલ ેછ.ે બી� દ�શોના રાજ�તૂોન ેભારતમા ંઆવકાર� છ.ે તમામ �તરરા���ય કરારો અન ેસિંધ તમેના નામથી થાય છ.ે F. લશકર� સ�ાઓ

jobguj.com Page : 15 

Page 16: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

સનેાની �ણયે પાખંના વડા છ.ે ��ુ ક� શાિંત �હ�ર કર� શક� છ.ે G. કારોબાર� સ�ાઓ દ�શનો તમામ વહ�વટ રા��પિતના નામથી ચાલ ેછ.ે રા��પિત વડા�ધાન અન ેમ�ંીમડંળની િનમ�કૂ કર� છ.ે રા�યપાલ, �િુ�મકોટ� અન ેહાઈકોટ�ના �યાયાધીશ, રાજ�તૂો, એટન� જનરલ, CAG (કો���ોલર એ�ડ ઓડ�ટર જનરલ) ��ુય �ૂંટણી કિમ�ર, ભાષા પચંના સ�યો, ક���ીય �હ�ર સવેા આયોગના અ�ય� અન ેસ�ય, નાણાપચંના સ�યો, ક��શાિસત �દ�શોના ચીફ કિમ�રની રા�યપાલની ભલામણથી િનમ�કૂ કર� છ.ે H.રા��પિતની વીટો શ��ત રા��પિતન ે�ણ �કારની વીટો શ��ત મળ ેછ.ે

1.એ�સો��ટુ વીટો આ વીટો રા��પિત કોઈ િવધયેકન ેમ�ંરૂ� નથી આપતા અન ેતનેી મ�ંરૂ� �રુ��ત રાખ ેછ.ે

2.સ�પ�ેસ વીટો રા��પિત કોઈપણ િવધયેકન ેફર� િવચારણા માટ� સસંદન ેમોકલી આપ ેછ.ે 3.પોક�ટ વીટો પોક�ટ વીટોનો સૌ�થમ ઉપયોગ �ાની ઝલૈિસ�હ� કય� હતો. આ વીટો પાવર �ારા રા��પિત કોઈપણ િવધયેકન ેમ�ંરૂ� નથી આપતા તથા િવધયેકન ેમ�ંરૂ� આપવાની ના પણ નથી પાડતા અન ેસસંદ પાસ ેફ�ર િવચારણા માટ� મોકલતા પણ નથી.

રા��પિત પર મહા�ભયોગ અ��ુછદે – 61 �જુબ રા��પિત પદ પરથી �રૂ કર� શકાય છ.ે બધંારણના ઉ�લઘંન ક� રાજ�ોહ �વા �નુા બદલ સસંદમા ંલોકસભા અન ેરા�યસભામાથંી કોઈપણ �હૃના ¼ સ�યોની સહ� �ારા રા��પિતન ેમહા�ભયોગથી �રૂ કર� શકાય છ.ે સસંદન ે� �હૃ �ારા મહા�ભયોગ લાવવાનો હોય તનેા 14 �દવસ પહ�લા રા��પિતન ેલ�ેખત �ચૂના આપવી પડ� છ.ે બી�ું �હૃ રા��પિત પર લાગલે �નુાની તપાસ કરશ ેઅન ે�નુો સા�બત થશ ેતો ત ે�હૃના 2/૩ સ�યો �ારા ��તાવ પસાર કર� રા��પિતન ે�રૂ કર� શકશ.ે ભારતના રા��પિતઓની યાદ�

�મ વષ� નામ

jobguj.com Page : 16 

Page 17: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

1 1950 - 1962 ડૉ.રા��� �સાદ

2 1962 – 1967 ડૉ.સવ�પ�લી રાધા��ૃણન

૩ 1967 – 1969 ડૉ.ઝાક�ર �સુનૈ

4 1960 - 1974 વી.વી.ગીર�

5 1974 – 1977 ડૉ.ફક�દ�ન અલી અહ�મદ

6 1977 – 1982 નીલમ સ�ંવ ર���

7 1982 – 1987 �ાની ઝલૈિસ�હ

8 1987 – 1992 ડૉ.આર.વ�કટરમણ

9 1992 – 1997 ડૉ. શકંરદયાળ શમા�

10 1997 – 2002 ડૉ.ક�.આર.નારાયણ

11 2002 – 2007 ડૉ.એ.પી.�.અ��ુલ કલામ

12 2007 - 2012 �િતભા દ�વીિસહ પા�ટલ

13 2012 થી........ �ણવ �ખુર�

રા��પિત િવશ ે�ૂંકમા ંપ�રચય 1. ડૉ.રા��� �સાદ (1950 - 1962)

● તઓે સૌથી વ� ુ12 વષ� રા��પિતના હો�ા પર ર�ા હતા. ● તઓે ‘�બહારના ગાધંી‛ તર�ક� ઓળખાય છ.ે ● ઈ.સ.1962મા ંતમેન ે‘ભારતર�ન‛ �રુ�કાર મ�યો હતો. ● ઈ.સ.1934મા ં�ુંબઈ ક��સે અિધવશેનના અ�ય� હતા.

2. ડૉ.સવ�પ�લી રાધા��ૃણન (1962 – 1967)

● તઓે ભારતના �થમ ઉપરા��પિત હતા. ● તઓે સૌથી વધાર� સમય �ધુી ઉપરા��પિત પદ� ર�ા હતા. ● ઈ.સ.1954મા ં‘ભારતર�ન‛ થી સ�માિનત કરાયા હતા. ● ભારતર�ન મળેવનાર �થમ ઉપરા��પિત તમેજ ભારતના �થમ �ય��ત હતા. ● તઓે િશ�કમાથંી રા��પિત પદ �ધુી પહ��યા હતા. ● તમેના જ�મ �દવસ 5 સ�ટ��બરન ે‘િશ�ક �દવસ‛ તર�ક� ઉજવાય છ.ે

3. ડૉ.ઝાક�ર �સુનૈ (1967 – 1969)

jobguj.com Page : 17 

Page 18: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● તઓે સૌથી ઓછા સમય માટ� રા��પિત પદ� ર�ા હતા. ● ભારતના �થમ ��ુ�લમ રા��પિત હતા. ● ઈ.સ.1963મા ંતમેન ેભારત ર�નથી સ�માિનત કરવામા ંઆ�યા હતા.

4. વી.વી.ગીર� (1960 - 1974)

● વી.વી.ગીર� દ�શના �થમ કાય�કાર� રા��પિત બ�યા હતા. ● ઉપરા��પિત પદ� તઓે સૌથી ઓછા સમય �ધુી ર�ા હતા. ● ઈ.સ.1975મા ં‘ભારત ર�ન‛થી સ�માિનત કરાયા હતા. ● �વત�ં ઉમદેવાર તર�ક� રા��પિતની �ૂંટણી �તનાર તઓે �થમ �ય��ત હતા. ● પ�કાર �શુવતંિસહ� તમેન ે�ુબ�ળ રા��પિત ક�ા હતા.

5. ડૉ.ફક�દ�ન અલી અહ�મદ (1974 – 1977) ∙ તમેણ ેભારતમા ં�થમવાર કટોકટ�ની ઘોષણા કર� હતી. 6. નીલમ સ�ંવ ર��� (1977 – 1982)

● ભારતના �થમ �બનહર�ફ રા��પિત તર�ક� �ૂંટાયા હતા. ● તઓે બ ેવખત લોકસભા અ�ય� પદ� રહ� ��ૂા હતા. ● નીલમ સ�ંવ ર��� નાની વય ેરા��પિત બ�યા હતા.

7. �ાની ઝલૈિસ�હ (1982 – 1987)

● ઇ��દરા ગાધંીની હ�યા થઇ �યાર� રા��પિત હતા. ● પોક�ટ િવટોનો ઉપયોગ કરનાર �થમ રા��પિત હતા. ● �ાની ઝલૈિસ�હ �થમ શીખ રા��પિત હતા.

8. ડૉ.આર.વ�કટરમણ (1987 – 1992)

● તઓે �ખર અથ�શા�ી હતા. ● તમેના કાય�કાળ દરિમયાન ચાર વડા�ધાન બદલાઈ ગયા હતા.

I. રા�વ ગાધંી (1984 થી 1989) Ii. િવ�નાથ �તાપિસ�હ (1989 થી 1990) Iii.ચ�ંશખેર (1990 થી 1991) Iv.પી.વી.નરિસ�હરાવ (1991 થી 1996) 9. ડૉ. શકંરદયાળ શમા� (1992 – 1997)

● તઓે �વતા હતા છતા ંતમેના ��ૃ�નુી અફવા ફ�લાઈ હતી. ● તઓે મ�ય�દ�શના ��ુયમ�ંી પદ� રહ� ગયા છ.ે

10. ડૉ.ક�.આર.નારાયણ (1997 – 2002)

● સૌ�થમ અ��ુ�ૂચત �િતના રા��પિત બ�યા હતા. ● સૌથી વ� ુમતોથી �ૂંટાઈ આ�યા હતા.

jobguj.com Page : 18 

Page 19: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

11. ડૉ.એ.પી.�.અ��ુલ કલામ (2002 – 2007)

● તમે�ું ��ૂું નામ અ�લુ પક�ર ��લુાબ�દન અ��ુલ કલમ હ�ું. ● તમેનો જ�મ તિમલના�નુા રામ�ેરમમા ંથયો હતો. ● ઈ.સ.1997મા ં‘ભારત ર�ન‛ એનાયત થયો હતો. ● લ�મી સહગલન ેહરાવી રા��પિત બ�યા હતા.

12. �િતભા દ�વીિસહ પા�ટલ (2007 - 2012)

● રાજ�થાનના રા�યપાલ બનનાર તઓે �થમ મ�હલા હતા. ● ભારતના �થમ મ�હલા રા��પિત બ�યા હતા. ● ભરૈવિસ�હ શખેાવતન ેહરાવી રા��પિત બ�યા હતા.

13. �ણવ �ખુર� (2012 થી........)

● ઈ.સ. 2009 થી 2012 ક��સેના શાસનકાળ દરિમયાન ક���ીય નાણામ�ંી ર�ા હતા. ● ઈ.સ.2004 થી 2006 �ધુી મનમોહનિસ�હની સરકારમા ંસરં�ણમ�ંી ર�ા હતા. ● વડા�ધાન પી.વી.નરિસ�હરાવના સમયમા ંઆયોજન પચંના ઉપા�ય� હતા.

વડા�ધાન

❏ અ��ુછદે – 74 રા��પિતન ેસલાહ આપવા ક���ીય મ�ંીમડંળ ❏ અ��ુછદે – 75 બ�મુતી ધરાવતા પ�ના નતેા તર�ક� વડા�ધાનની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 76 ભારતના એટન� જનરલ ❏ અ��ુછદે – 77 ભારત સરકારના કાય��ું સચંાલન ❏ અ��ુછદે – 78 વડા�ધાનની ફરજો�ું વણ�ન

ક���ીય મ�ંીમડંળ

● રા��પિતન ેસલાહ આપવા અન ેસહાય કરવા માટ� વડા�ધાનની આગવેાની નીચ ે�ધાનો�ું એક મ�ંીમડંળ હોય છ.ે

● રા��પિત અ��ુછદે 75 અ�વય ેવડા�ધાનની િનમ�કૂ કર� છ ેઅન ેવડા�ધાનની ભલામણથી રા��પિત બી� મ�ંીઓન ેનીમ ેછ.ે

● સસંદ સ�ય ન હોય તો પણ વડા�ધાનની સલાહથી રા��પિત મ�ંી તર�ક� િનમ�કૂ કર� છ.ે પર�ં ુત ેમ�ંીએ 6 માસમા ં�ૂંટા�ું પડ� છ.ે

● લોકસભામા ંબ�મુતી ધરવતા પ�મા ંઅ�ય�ન ેરા��પિત બનાવવા આમ�ંણ મોકલ ેછ ેઅન ેવડા�ધાન તર�ક� શપથ લવેડાવ ેછ.ે

jobguj.com Page : 19 

Page 20: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● મ�ંીમડંળમા ંવડા�ધાન ઉપરાતં ક��બનટે મ�ંી, રા�યક�ાના રા�યમ�ંી અન ેનાયબ મ�ંી હોય છ.ે

ક��બનટે મ�ંી  – તઓે � ત ેમ�ંાલયના વડા છ.ે દા.ત. ર�લવ ેમ�ંાલય

રા�યક�ાના મ�ંી  – મ�ંીમડંળની બઠેકમા ંતમેનો સમાવશે થતો નથી પર�ં ુઆમ�ંણ મોકલ ેતો બઠેકમા ંભાગ લઇ શક� છ.ે તમેન ેકોઈપણ િવભાગનો �વત�ં હવાલો અપાતો હોય છ.ે

નાયબક�ાના મ�ંી  – રા�યક�ાની નીચનેા મ�ંી છ.ે તઓે મા� વહ�વટ� કામગીર� સભંાળ ેછ.ે

● વડા�ધાન (નીિત પચં)ના હો�ાની �એ અ�ય� હોય છ.ે ● અ��ુછદે 74 (ક) �જુબ વડા�ધાન�ું ��ૃ� ુથાય અથવા પોત ેરા�ના�ું આપ ે�યાર�

સમ� મ�ંીમડંળ િવખરેાઈ �ય છ.ે ભારતના વડા�ધાનોની યાદ�

�મ વષ� નામ

1 1947 - 1964 જવાહાલાલ નહ�� ુ

2 1964 - 1964 �લુઝાર�લાલ નદંા(કાય�કર�)

૩ 1964 - 1966 લાલબહા�ુર શા�ી

4 1966 - 1966 �લુઝાર�લાલ નદંા(કાય�કર�)

5 1966 - 1977 ઇ��દરા ગાધંી

6 1977 - 1979 મોરાર� દ�સાઈ

7 1979 - 1980 ચૌધર� ચરણિસ�હ

8 1980 - 1984 ઇ��દરા ગાધંી

9 1984 - 1989 રા�વ ગાધંી

10 1989 - 1990 િવ�નાથ �તાપિસ�હ

11 1990 - 1991 ચ�ંશખેર

12 1991 - 1996 પી.વી.નરિસ�હરાવ

jobguj.com Page : 20 

Page 21: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

13 1996 - 1996 અટલ �બહાર� વાજપયેી

14 1996 - 1997 એચ.ડ�.દ�વગૌડા

15 1997 - 1998 આઈ.ક�.�જુરાલ

16 1998 - 1999 અટલ �બહાર� વાજપયેી

17 1999 - 2004 અટલ �બહાર� વાજપયેી

18 2004 -2014 ડૉ.મનમોહનિસ�હ

19 26 મ ે2014 .......................

નર��� દામોદરદાસ મોદ�

ભારતના વડા�ધાનો િવશ ે�ૂંકો પર�ચય

1. જવાહાલાલ નહ�� ુ● ભારતના �થમ વડા�ધાન અન ેહો�ાની �એ આયોજન પચંના �થમ અ�ય� હતા. ● સૌથી વ� ુસમય �ધુી વડા�ધાન પદ� ર�ા હતા. ● હો�ા પર અવસાન થ�ું હોય તવેા �થમ વડા�ધાન હતા. ● તમેના સમયગાળામા ંભારતમા ંપચંાયતી રાજની શ�આત થઇ. ● તમેણ ે‘આરામ હરામ હ�‛�ું ��ૂ આ��ું હ�ું. ● િવ�ના દ�શો સમ� સૌ�થમ �બનજોડાણવાદ� નીિત ર� ુકર� હતી. ● તમેના જ�મ �દવસ 14 નવ�ેબરન ે‘બાલ �દન‛ તર�ક� મનાવવામા ંઆવ ેછ.ે ● ય�નુા નદ�ના �કનાર� ‘શાિંતવન‛ તમે�ું સમાિધ�થળ છ.ે

2.�લુઝાર�લાલ નદંા(કાય�કર�)

● જવાહરલાલ નહ���ુું અવસાન થતા સૌ�થમ કાય�કાર� વડા�ધાન બ�યા. ● ઈ.સ.1966મા ંલાલબહા�ુર શા�ી�ું અવસાન થતા બી� વખત કાય�કાર� વડા�ધાન

બ�યા હતા. ● ‘ભારત ર�ન‛ મળેવનાર સૌથી મોટ� ઉમરના વડા�ધાન હતા.

3. લાલબહા�ુર શા�ી

● મરણોપરાતં ‘ભારત ર�ન‛ મળેવનાર �થમ વડા�ધાન હતા. ● લાલબહા�ુર શા�ીના સમયગાળા દરિમયાન ભારત અન ેએિશયા વ�ચ ે‘તા�કદં કરાર‛

થયા હતા. ● લાલબહા�ુર શા�ી ��ક�ટ �ટ��ડયમ હ�દરાબાદમા ંઆવ�ેું છ.ે

jobguj.com Page : 21 

Page 22: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● લાલબહા�ુર શા�ી એરપોટ� વારાણસીમા ંઆવ�ેું છ.ે ● તમેના કાય�કાળ દરિમયાન એન.ડ�.ડ�.બી.ની �થાપના થઇ હતી. ● તમેણ ે‘જય જવાન, જય �કસાન‛નો નારો આ�યો હતો. ● લાલબહા�ુર શા�ી આઈ.એ.એસ. ��િન�ગ સ�ેટર મ�રૂ� (ઉતરાખડં)મા ંઆવ�ેું છ.ે ● તમે�ું સમાિધ�થળ ‘િવજયઘાટ‛ તર�ક� ઓળખાય છ ે� �દ�લીમા ંઆવ�ેું છ.ે

4.ઇ��દરા ગાધંી

● ભારતના �થમ મ�હલા વડા�ધાન હતા. ● તમેણ ેદ�શમા ંસૌ�થમ વખત કટોકટ� લાદ� હતી. ● સૌ�થમ ‘ભારત ર�ન‛ મળેવનાર �ી વડા�ધાન હતા. ● ભારતમા ં�થમ વખત હ�યા થઇ હોય તવેા વડા�ધાન હતા. ● તમેણ ે‘ભારત ર�ન‛ �રુ�કાર પર �િતબધં લગા�યો હતો. ● તમેના શાસનકાળમા ંબધંારણમા ંસૌથી વધાર� �ધુારા કરવામા ંઆ�યા હતા. ● ઈ.સ.1971મા ંબા�ંલાદ�શની રચનામા ંમહ�વની �િૂમકા ભજવી હતી. ● ઇ��દરા ગાધંી ઇ�ટર નશેનલ એરપોટ� નવી �દ�લીમા ંઆવ�ેું છ.ે ● ઈ.સ.1969મા ં14 બ�કો�ું રા���યકરણ કરવામા ંઆ��ું હ�ું. ● ભારત અન ેપા�ક�તાન વ�ચ ે‘િશમલા કરાર‛ થયા હતા. ● ઈ.સ.1984મા ંપ�ંબના �વુણ�મ�ંદરમા ં�સુલેા આતકંવાદ�ઓનો ખા�મો કરવા

ઓપર�શન ‘��� ુ�ટાર‛ ચલા��ું હ�ું. ● �દ�લી ખાત ેઆવલે ‘શ��ત �થળ‛ ત�ેું સમાિધ �થળ છ.ે

5. મોરાર� દ�સાઈ

● પોતાની હો�ાની �દુત �રૂ� થતા પહ�લા રા�ના�ું આ��ું હ�ું. ● દ�શના �થમ �બનક��સેી વડા�ધાન હતા. ● તમેનો જ�મ વલસાડ �જ�લાના માડ�લી ગામમા ંથયો હતો. ● મોરાર� દ�સાઈના શાસનકાળમા ંલોકસભાની �દુત 6 વષ�માથંી ઘટાડ�ન ે5 વષ� કરવામા ં

આવી હતી. ● તમેણ ે‘અભય બનો, નીડર બનો‛�ું ��ૂ આ��ું હ�ું. ● પા�ક�તાન �ારા ‘િનશાન એ પા�ક�તાન‛ એવોડ� મ�યો હતો. ● 1991મા ં‘ભારત ર�ન‛ �રુ�કાર મ�યો હતો. ● અમદાવાદ ખાત ે‘અભયઘાટ‛ તમે�ું સમાિધ �થળ છ.ે

6. ચૌધર� ચરણિસ�હ

● ભારતમા ંલ�મુતી સરકારના �થમ વડા�ધાન બ�યા હતા. ● ચૌધર� ચરણિસ�હ� સસંદનો એકપણ વખત સામનો કય� ન હતો. ● ચૌધર� ચરણિસ�હ� લોકસભા�ું સ� ��ૂું થાય ત ેપહ�લા રા�ના�ું આ��ું હ�ું. ● ચૌધર� ચરણિસ�હ �તરરા���ય એરપોટ� લખનૌમા ંઆવ�ેું છ.ે ● તમેના જ�મ�દવસ 23 ડ�સ�ેબરન ે‘રા���ય ખ�ેતૂ �દવસ‛ તર�ક� મનાવવામા ંઆવ ેછ.ે

jobguj.com Page : 22 

Page 23: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

7. રા�વ ગાધંી

● તઓે સૌથી નાની ઉમર� વડા�ધાન બ�યા હતા. ● તમેના સમયમા ંમતદારની ઉમર 21 વષ�માથંી ઘટાડ�ન ે18 વષ�ની કરવામા ંઆવી

હતી. ● પ�પલટા િવરોધી ધારો – 1985 તમેના સમયમા ંઘડાયો હતો. ● ઈ.સ.1991મા ં‘ભારત ર�ન‛ એનાયત થયો હતો. ● ‘વીર�િૂમ‛ તમે�ું સમાિધ�થળ છ.ે

8. િવ�નાથ �તાપિસ�હ

● ભારતીય સસંદમા ંસૌ�થમ િવ�ાસનો મત ન મળેવી શકનાર વડા�ધાન હતા.

9.ચ�ંશખેર ● સમાજવાદ� જનતા પાટ�ના �થમ વડા�ધાન હતા.

10.પી.વી.નરિસ�હરાવ

● ભારતીય અથ�ત�ં �ધુારાના િપતા તર�ક� ઓળખાય છ.ે ● ઈ.સ.1992મા ંબાબર� મ��જદ �વસં સમય ેવડા�ધાન હતા. ● તમેના સમયગાળામા ંઈ.સ.1992મા ંઉદાર�કરણ, ખાનગીકરણ અન ેવિૈ�કરણની નીિત

લા� ુકરાઈ.

11.અટલ �બહાર� વાજપયેી ● તઓે ‘કિવ �દયી‛ નતેા હતા. ● સૌથી ઓછા સમય 13 �દવસ �ધુી વડા�ધાનપદ� રહ� �કૂયા હતા. ● ફ�ત એક જ મતથી િવ�ાસનો મત હાર� ગયા હતા. ● તમેણ ેજનસઘં�ું નામ બદલીન ે‘ભાજપ‛ કર� ના��ું હ�ું. ● 1998મા ંરાજ�થાનના પોખરણમા ંઅ�ધુડાકા કરાયા હતા. ● ઈ.સ.1999મા ંપા�ક�તાન સામનેા કાર�ગલ ��ુમા ં‘ઓપર�શન િવજય‛ ચલાવી �ત

મળેવી. ● 2001મા ંસસંદ પર �મુલો અન ે2002મા ંગોધરાકાડં વખત ેતઓે વડા�ધાન પદ� હતા. ● 2001મા ં‘સવ�િશ�ા અ�ભયાન‛ની શ�આત કર� હતી. ● સ�ં�ુત રા�� મહાસભામા ં�હ�દ�મા ંભાષણ કરનાર �થમ વડા�ધાન હતા.

12. એચ.ડ�.દ�વગૌડા

● કણા�ટકના ��ુયમ�ંી પદ� રહ� ��ુા હતા. ● ‘ધરતી��ુ‛ તર�ક� ઓળખાય છ.ે

jobguj.com Page : 23 

Page 24: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

13. આઈ.ક�.�જુરાલ

● 1980મા ંક��સેમાથંી રા�ના�ું આપી જનસઘંમા ંજોડાયા હતા. ● પાડોશી દ�શો સાથ ેસારો �યવહાર કરવા ‘ડો��ાઇન િથયર�‛ આપી હતી.

14. ડૉ.મનમોહનિસ�હ

● ભારતીય �રઝવ� બ�કના ગવન�ર રહ� ��ુા છ.ે ● આયોજન પચંના ઉપા�ય� રહ� ગયા છ ે. ● પી.વી.નરિસહરાવની સરકારમા ંનાણામ�ંી રહ� �કૂયા છ.ે ● રા�યસભામા ંઆસામથી �ૂંટાય છ.ે ● ઈ.સ.2005મા ંસ�ેસ ટ��સના �થાન ેવ�ે� ુએડ�ટ ટ��સ – VAT ની શ�આત કર�. ● તમેના સમયગાળામા ંજ આધાર કાડ� યોજના દાખલ થઇ હતી. ● િવ�મા ંસૌથી મોટ� યોજના ‘ખા� �રુ�ા ધારો‛ પસાર કય� હતો. ● કોલસા કૌભાડં, �-ુ�, કોમનવ�ેથ તમેના સમયગાળામા ંથ�ું હ�ું.

15.નર��� દામોદરદાસ મોદ� ● તમેનો જ�મ વડનગરમા ંથયો હતો. �ી� �જુરાતી વડા�ધાન બ�યા હતા. તમેના

શાસનકાળમા ં‘��કસ બ�ેક‛ ની �થાપનાની �હ�રાત થઇ હતી. ● 1 લાખ કરોડ �.ના કાય��મ ‘ડ��ટલ ઇ��ડયા‛ન ેમ�ંરૂ� આપી હતી. ● 30 ઓગ�ટ 2014ના રોજ ‘જન ધન યોજના‛નો �ારભં કય�. ● 26 સ�ટ��બર 2014ના �દવસ ેતમેણ ે‘મકે ઇન ઇ��ડયા‛ યોજના લો�ચ કર�. ● 6 ઓકટોબર 2014ના �દવસ ે�થમ વખત દ�શવાસીઓએન ે‘મન ક� બાત‛ના મા�યમથી

સબંોધન ક��ુ. ● 12 ઓ�ટોબર 2014ના �દવસ ે‘સસંદ આદશ� �ામ યોજના‛ની શ�આત કર�. ● 17 ઓ�ટોબર 2014ના રોજ ‘પ�ંડત દ�નદયાળ ઉપા�યાય �મવે જયત‛ે યોજનાનો

�ારભં કય�. ● 31 ઓ�ટોબર 2014ના રોજ સરદાર પટ�લની 139મી જ�મ જયિંતના �દવસ ેરા���યાપી

મરે�થોન દોડ�ું આયોજન ક��ુ. ● 12 નવ�ેબર 2014ના રોજ ડ��ટલ �વન �માણપ�ની �િુવધા ‘�વન �માણ‛ શ�

કર�. ● 25 ડ�સ�ેબરન ેઅટલ �બહાર� વાજપયેીના જ�મ �દવસન ે‘રા���ય �શુાસન �દવસ‛ (�ડુ

ગવન�સ ડ�) ઉજવવાની �હ�રાત કરાઈ. ● સ�ં�ુત રા�� મહાસભામા ંભાષણ કરનાર બી� વડા�ધાન હતા. ● 26 ���આુર� 2015ના રોજ અમ�ેરકાના રા��પિત બરાક ઓબામા ં��ુય અિતિથ તર�ક�

ઉપ��થત ર�ા હતા.

ભારતના નાયબ વડા�ધાનો

jobguj.com Page : 24 

Page 25: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

ભારતીય બધંારણમા ં‘નાયબ વડા�ધાન‛ની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી નથી. પર�ં ુઅ�યાર �ધુી �લુ 6 નાયબ વડા�ધાન રહ� ��ુા છ.ે

�મ નાયબ વડા�ધાન વડા�ધાન

1 સરદાર વ�લભભાઈ પટ�લ જવાહરલાલ નહ�� ુ

2 મોરાર� દ�સાઈ ઇ��દરા ગાધંી

૩ ચૌધર� ચરણિસ�હ મોરાર� દ�સાઈ

4 જગ�વનરામ ચૌધર� ચરણિસ�હ

5 ચૌધર� દ�વીલાલ વી.પી.િસ�હ અન ેચ�ંશખેર

6 લાલ��ૃણ અડવાણી અટલ �બહાર� વાજપયેી

એટન� જનરલ રા��પિત અ��ુછદે 76 અ�વય ેભારતના એટન� જનરલની િનમ�કૂ કર� છ.ે એટન� જનરલ ક�� સરકારના કાયદાક�ય સલાહકાર છ.ે તઓે �િુ�મ કોટ�ના �યાયાધીશ બની શક� તટેલી યો�યતા ધરાવતા હોવા જોઈએ. �હનો સ�ય ન હોવા છતા ંસસંદના બનં ે�હૃમા ંબોલી શક� છ.ે પર�ં ુસસંદના કોઈપણ �હૃમા ંભાગ લઇ શકતા નથી. એટન� જનરલની મદદ માટ� સોલીિસટર જનરલ અન ેએ�ડશનલ સો�લિસટર જનરલ હોય છ.ે

● ભારતના �થમ એટન� જનરલ એમ.સી.સતેલવાડ હતા. ● ભારતના હાલના એટન� જનરલ ��ુલુ રોહતગી (14મો �મ) છ.ે ● ભારતના હાલના સોલીિસટર જનરલ રણ�ત �મુાર છ.ે ● ભારતના હાલના એ�ડશનલ સો�લિસટર જનરલ એલ.નાગ�ેર રાવ છ.ે

ભારતીય સસંદ

● અ��ુછદે – 79 રા��પિત, રા�યસભા અન ેલોકસભાની બનલેી સસંદ ● અ��ુછદે – 80 રા�યસભાની રચના ● અ��ુછદે – 81 લોકસભાની રચના ● અ��ુછદે – 82 લોકસભાના અ�ય� અન ેઉપા�ય�

ભારતીય સસંદ િવશ ે�ૂંકમા ં

jobguj.com Page : 25 

Page 26: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● ભારતીય સસંદની �થમ બઠેક 1952મા ં‘સાર� જહા ંસ ેઅ�છા �હ��ુ�તાન હમારા‛ ગીત સરો�ની નાય�એુ ગા�ું હ�ું.

● ભારતીય સસંદના ��યકે અિધવશેનની શ�આત ‘વદં� માતર�‛્ ગીતથી થાય છ.ે ● સસંદની �થમ સ�ં�ુત બઠેક 1963મા ં‘દહ�જ �િતબધંક ધારો‛ માટ� બોલાવવામા ંઆવી

હતી. ● સસંદની સ�ં�ુત બઠેક�ું સચંાલન લોકસભાના અ�ય� કર� છ.ે ● સસંદન ેબધંારણમા ંફ�રફાર કરવાની સ�ા આપવામા ંઆવી છ.ે ● સસંદના બ ે�હૃ છ.ે ઉપલા �હૃન ેરા�યસભા અન ેનીચલા �હૃન ેલોકસભા કહ� છ.ે

રા�યસભા (કલમ - 80) સસંદના ઉપલા�હૃન ેરા�યસભા કહ� છ.ે �ની વ�મુા ંવ� ુસ�ય સ�ંયા 250 છ.ે �માથંી 12 સ�યોની િનમ�કૂ રા��પિત �ારા સમાજસવેા, િશ�ણ, સા�હ�ય, સગંીત, કલા, િવ�ાન વગરે� ��ેોમા ંિવિશ�ટયોગદાન બદલ કર� છ.ે રા�યસભા એ કાયમી �હૃ છ.ે દર બ ેવષ� 1/૩ સ�યો િન�તૃ થાય છ.ે રા�યસભાના અ�ય� ઉપરા��પિત હો�ાની �એ બન ેછ.ે રા�યસભાના સ�ય બનવા માટ� 30 વષ�ની ઉમર હોવી જોઈએ. રા�યસભા અ�ખલ ભારતીય સવેાઓ�ું સ�ન કર� છ.ે

● ‘રા�યસભા‛મા ંબધા રા�યો�ું �િતિનિધ�વ હોવાથી અ�ખલ ભારતીય સ�ંથા કહ�વાય છ.ે ● રા�યસભાની બઠેક વષ�મા ંઓછામા ંઓછ� બ ેવખત મળવી જોઈએ. ● ડૉ.રાધા�ષણન રા�યસભાના �થમ અ�ય� હતા અન ેહાલમા ંમહમદ હામીદ �સાર�

રા�યસભાના અ�ય� છ.ે ● રા�યસભાના ઉપા�ય�ની િનમ�કૂ રા�યસભાના સ�યો �ારા કરાય છ.ે ● રા�યસભામા ંકોરમ માટ� ઓછામા ંઓછા 25 સ�યોની હાજર� જ�ર� છ.ે ● ઉપરા��પિતની ગરેહાજર�મા રા�યસભા�ું સચંાલન રાજયસભાના ઉપા�ય� કર� છ.ે ● રા�યસભામા ંસૌથી વધાર� �િતિનિધ�વ ઉ�ર�દ�શ (31 બઠેક) રા�ય�ું છ.ે ● રા�યસભાના �થમ �ી સાસંદ નરગીસ દ� હતા. ● અ�યાર �ધુી મા� ૩ વખત જ સ�ં�ુત સ� યો��ું હ�ું. છ�ેલી વખત ે�ાસવાદ િવરોધી

‘પોટા‛નો ખરડો પસાર કરવા માટ� સ�ં�ુત સ� યો��ું હ�ું. લોકસભા (કલમ - 81)

● લોકસભા એ ભારતના સસંદ�ું નીચ�ું �હૃ છ.ે ● ભારતીય બધંારણ �માણ ેલોકસભામા ંવ�મુા ંવ� ુ552 સ�યો હોઈ શક� છ.ે હાલમા ં

લોકસભાના સ�યની સ�ંયા 545 છ.ે ● લોકસભામા ં��લો ઇ��ડયનની િનમ�કૂ રા��પિત �ારા કરાય છ.ે તથેી �લુ 543

સ�યોની �ૂંટણી ��ય� મતદાનથી થાય છ.ે ● લોકસભાનો કાય�કાળ 5 વષ�નો હોય છ.ે રા���ય કટોકટ� વખત ેકાય�કાળ 1 વષ� �ટલો

લબંાવી શકાય છ.ે ● બધંારણમા ંલોકસભાના અ�ય�ના હો�ાની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી નથી.

jobguj.com Page : 26 

Page 27: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● નાણાક�ય ખરડો સૌ�થમ લોકસભામા ંર� ૂકરાય છ.ે ● લોકસભાની બઠેક વષ�મા ંઓછામા ંઓછ� બ ેવખત મળવી જોઈએ. ● કોઈપણ િવધયેક નાણા િવધયેક છ ેક� ન�હ� ત ેલોકસભાના અ�ય� ન�� કર� છ ે. ● લોકસભાના િવપ�ના નતેાન ેક��બનટે ક�ાનો દર�જો આપવામા ંઆવ ેછ.ે ● લોકસભાના અ�ય�ન ે14 �દવસ �વૂ� �ચૂના આપી 2/૩ મતો �ારા ��તાવ પસાર કર�

બ�મુતીથી �ુર કર� શકાય છ.ે ● હાલની લોકસભાની સ�ય સ�ંયા ઈ.સ.2026�ધુી બદલી શકાશ ેનહ�. ● ભારતીય લોકસભાના �થમ �ી સાસંદ રાધા� ��ુમ�યમ હતા.

લોકસભાના અ�ય�

● લોકસભાના અ�ય� બનવા માટ� 25 વષ�ની ઉમર હોવી જોઈએ. ● લોકસભાના અ�ય� સ�યોન ેસસંદમા ંબોલવાની પરવાનગી આપ ેછ.ે ● સસંદના બનં ે�હૃમા ંકોઈપણ ��ોના િનણ�ય માટ� મતદાન કરતા ંજો બનં ેપ� ેસરખા

મત પડ� �યાર� િનણા�યક મત આપવાનો અિધકાર લોકસભાના અ�ય�ન ેછ.ે ● લોકસભાના અ�ય�ન ેલોકસભામા ં‘રાજનિૈતક‛ પ�ોન ેક� �થૂોન ેમા�યતા આપવાનો,

કોઇપણ િવધયેક નાણા િવધયકે છ ેક� ક�મ ત ેન�� કરવાનો તમેજ સસંદમા ં�હ�દ� ક� ���ે િસવાયની ભાષામા ંબોલવાની રા� આપ ેછ.ે

● લોકસભાના િવરોધપ�ના �થમ નતેા રામ�ભુગિસ�હ હતા. ● લોકસભાના �થમ અ�ય� ગણશે વા�દુ�વ માવલણકર હતા અન ેહાલની 16મી

લોકસભાના અ�ય� �િુમ�ા મહાજન છ.ે ● લોકસભાના �થમ ઉપા�ય� એમ.એ.આયગંર હતા અન ેહાલની 16મી લોકસભાના

ઉપા�ય� એમ.થ�બી�ુરાઈ છ.ે ભારતીય સસંદની સિમિતઓ

I) �હ�ર �હસાબ સિમિત – પ��લક એકાઉ�ટ કિમટ� (PAC) � સિમિતની �દુત 1 વષ�ની હોય છ.ે આ સિમિતમા ંલોકસભામાથંી 15 અન ેરા�યસભામાથંી 7 એમ �લુ 22 સ�યો લવેામા ંઆવ ેછ.ે આ સિમિતના સ�યોની િનમ�કૂ લોકસભાના અ�ય� કર� છ.ે આ કિમટ� દ�શના નાણાક�ય �યવહાર�ઓની તપાસ કર� છ.ે ક�ગનો નાણાક�ય અહ�વાલ તપાસ ેછ.ે �હ�ર �હસાબ સિમિત રા��પિતન ેઉ�શેીન ેપોતાનો અહ�વાલ ક�� સરકારન ેર� ૂકર� છ.ે II) �હ�ર સાહસ સિમિત આ સિમિતમા ંલોકસભાના 10 અન ેરા�યસભાના 5 મળ�ન ે�લુ 15 સ�યો હોય છ.ે આ સિમિતના ચરેમનેની િન��ુ�ત લોકસભાના અ�ય� કર� છ.ે III) �દાજ સિમિત

jobguj.com Page : 27 

Page 28: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

�દાજ સિમિતમા ંલોકસભાના 30 સ�યો હોય છ.ે રા�યસભાના સ�યો આ સિમિતમા ંહોતા નથી. ચરેમને પદ� લોકસભાના અ�ય� હોય છ.ે આ સિમિત બ�ટની ચકાસણી કર� છ.ે IV) એસ.સી. અન ેએસ.ટ�. ક�યાણ સિમિત

તમેા ંલોકસભાના 20 અન ેરા�યસભાના 10 સ�યો એમ �લુ મળ�ન ે30 સ�યો હોય છ.ે

�િુ�મ કોટ� – 124

❏ અ��ુછદે – 124 �િુ�મ ❏ અ��ુછદે – 125 �િુ�મ કોટ�ના �યાયાધીશનો પગાર ❏ અ��ુછદે – 126 કાય�કાર� ��ુય �યાય�િૂત�ની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 127 એડહોક �યાયાધીશોની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 128 �િુ�મ કોટ�ની બઠેકોમા ંસવેાિન�તૃ �યાયાધીશોની હાજર� ❏ અ��ુછદે – 129 �િુ�મ કોટ� નઝીર� અદાલત તર�ક� ❏ અ��ુછદે – 143 રા��પિતની �િુ�મ કોટ� સાથ ેમ�ંણા કરવાની સ�ા ❏ અ��ુછદે – 148 ક�ગની િનમ�કૂની જોગવાઈ

ભારતીય �િુ�મ કોટ� �િુ�મ કોટ�ની �થાપના 26મી ���આુર� 1950મા ંનવી �દ�લી �કુામ ેથઇ હતી. 26મી ���આુર� 1950ના રોજ ભારત એક સાવ�ભૌમ લોકશાહ� ગણત�ં બ��ું તનેા બ ે�દવસ બાદ �િુ�મ કોટ� તનેા કામકાજનો �ારભં કય� હતો. ઉદઘાટન �સગં ેસસંદભવનમા ંચ�ેબર ઓફ િ��સસે (Chambers Princes)મા ંયો�યો હતો. ચ�ેબર ઓફ િ��સસે અગાઉ 1937થી 1950ના મ�ય �ધુી 12 વષ� �ધુી ફ�ડરલ કોટ� ઓફ ઇ��ડયાની બઠેક રહ� હતી. અન ે�યા ં�ધુી �િુ�મ કોટ� તનેી હાલની ઈમારત 1958મા ંનહોતી ખર�દ� �યા ં�ધુી કોટ�ની બઠેક રહ� હતી. 28 ���આુર� 1950નારોજ તનેા ઉદઘાટન બાદ �િુ�મ કોટ� સસંદના �હૃમા ંચ�ેબર ઓફ િ��સસેમા ંતનેી બઠેકનો �ારભં કરવામા ંઆ�યો હતો. �યારબાદ કોટ� હાલના મકાનમા ં1958મા ં�થળાતંર ક��ુ હ�ું. �િુ�મ કોટ�ની ઈમારતની �ડઝાઇન �થપિત ગણશે �ભખા� �ડયોલા�લકર �ારા કરવામા ંઆવી હતી. �િુ�મ કોટ�ની �ડઝાઇન ઇ�ડો – ���ટશ શલૈીમા ંછ.ે ઈમારતના િવિવધ ભાગોમા ં15 કોટ� ખડંો છ.ે

jobguj.com Page : 28 

Page 29: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

ઈ.સ.2000ની સાલમા ંિનમ�કૂ પામલેા �યાય�િૂત� ક�.�.બળ���ણન દ�લત સમાજમાથંી આવતા સૌ�થમ �યાય�િૂત� હતા. 2007મા ંતઓે ભારતના �થમ દ�લત ��ુય �યાય�િૂત� બ�યા હતા. �યાયાધીશની યો�યતા ભારતના નાગ�રક હોવા જોઈએ. 35 વષ� �ણૂ� કર�લ હોવા જોઈએ. ભારતની કોઈપણ હાઇકોટ�મા ં10 વષ� વક�લાતનો અ�ભુવ હોવો જોઈએ. અથવા કોઈપણ હાઇકોટ�મા ં5 વષ�નો �યાયાધીશ તર�ક� ફરજ બ�વલેી હોવી જોઈએ. �યાયાધીશની સ�ંયા �િુ�મ કોટ�ના �યાયાધીશની �લુ સ�ંયા 31 હોય છ.ે �મા ં1 ��ુય �યાયાધીશ અન ેઅ�ય 30 �યાયાધીશ હોય છ.ે �યાયાધીશની િનમ�કૂ રા��પિત �ારા િનમ�કૂ થાય છ.ે નવી કોલ�ેયમ પ�િત �જુબ ક�� સરકાર અન ેરા��પિત ભગેા મળ�ન ે�યાયાધીશની િનમ�કૂ કરશ.ે �યાયાધીશનો કાય�કાળ �યાયાધીશનો કાય�કાળ 65 વષ�ની ઉમર �રૂ� થાય �યા ં�ધુીનો હોય છ.ે પર�ં ુમહ�ભયોગ �ારા તમેન ેહો�ા પરથી �રૂ કર� શકાય છ.ે �યાયાધીશ પર મહા�ભયોગ સસંદના બનં ે�હૃના સ�યો 2/૩ બ�મુતીથી ��તાવ પસાર કર� તો બ�મુતીથી ��તાવ પસાર કર� તો �યાયાધીશ તર�ક��ું પદ છોડ�ું પડ� છ.ે

નઝીર� અદાલત (કોટ� ઓફ ર�કોડ�ઝ)

�દુ� �દુ� અદાલત �ારા આપવામા ંઆવતા �કુાદા, કાયદાના અથ�ઘટનો, �વીકારવામા ંઆવલેી �ણાલીઓ વગરે� દ�તાવજેો સવ��ચ અદાલત �ારા �રુ��ત રાખવામા ંઆવ ેછ.ે અન ે�વૂ� ��ટાતં તર�ક� ટાકંવામા ંઆવ ેછ.ે જો કોઈપણ �ય��ત સવ��ચ અદાલતના િનણ�યો ક� �કુાદાઓ�ું પાલન નહ� કર� તો �િુ�મ કોટ� તને ેઅદાલતના અપમાન માટ� સ� કર� શક� છ.ે

ક�ગ – (148)

jobguj.com Page : 29 

Page 30: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● ભારતમા ંક�ગની �થાપના 1860મા ંથઇ હતી. ● ક�ગની િનમ�કૂ રા��પિત કર� છ.ે ક�ગની િન�િૃ�ની વય 6 વષ� તથા 65 વષ�ની ઉમરની

મયા�દા હોય છ.ે ● ભારત સરકારના નાણાક�ય વહ�વટની તપાસ કર� છ.ે ● ભારતના �થમ ક�ગ વી.નરહ�રરાવ હતા અન ેહાલના ક�ગ શિશકાતં શમા� છ.ે

ભાગ - 6

❏ અ��ુછદે – 152 રા�યની �યા�યા ❏ અ��ુછદે – 153 રા�યના રા�યપાલ ❏ અ��ુછદે – 154 રાજયની કારોબાર� સ�ાઓ ❏ અ��ુછદે – 155 રા�યપાલની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 156 રાજયપાલનો કાય�કાળ ❏ અ��ુછદે – 157 રા�યપાલના હો�ા માટ�ની લાયકાતો ❏ અ��ુછદે – 158 રાજયપાલના હો�ા માટ�ની શરતો ❏ અ��ુછદે – 159 રા�યપાલના શપથ ❏ અ��ુછદે – 160 રાજયપાલની ફરજો�ું વણ�ન ❏ અ��ુછદે – 161 રા�યપાલની �યાિયક સ�ાઓ ❏ અ��ુછદે – 162 રા�યની કારોબાર� સ�ાઓ ❏ અ��ુછદે – 163 રા�યપાલન ેસલાહ આપવા રા�ય�ું મ�ંીમડંળ ❏ અ��ુછદે – 164 ��ુયમ�ંીની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 165 એડવોક�ટ જનરન

રા�યપાલ

❏ અ��ુછદે 155 અ�વય ેવડા�ધાનની ભલામણથી રા��પિત રા�યપાલ (ગવન�ર)ની

િનમ�કૂ કર� છ.ે ❏ 1995મા ંથયલે 77મા ં�ધુારા �ારા એક �ય��તની બ ેક� તથેી વ� ુરા�યોના રા�યપાલ

તર�ક� િનમ�કૂ કર� શકાય છ.ે ❏ રા�યપાલ હો�ાની �એ રા�યની �િુનવિસ�ટ�ઓના �લુપિત�ું પદ ધરાવ ેછ.ે ❏ રા�યપાલન ેિવધાનસભા�ું સ� બોલાવવાનો, �થ�ગત કરવાનો અન ેતને ેભગં કરવાનો

અિધકાર છ.ે ❏ ભારતના �થમ �ી રા�યપાલ સરો�ની નાય� ુહતા. ❏ �જુરાતના સૌ�થમ કાય�કાર� રા�યપાલ પી.એન.ભગવતી હતા. ❏ રા�યનો તમામ વહ�વટ રા�યપાલના નામ પર ચાલ ેછ.ે અન ેત ેરા�યના બધંારણીય

વડા છ.ે

jobguj.com Page : 30 

Page 31: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

રાજયપાલનો કાય�કાળ ❏ 5 વષ�નો કાય�કાળ હોય છ ેતમે છતા ંરા��પિતની ઈ�છા �માણ ેવધારો – ઘટાડો કર�

શકાય છ.ે રા�યપાલની લાયકાત

❏ ભારતના નાગ�રક હોવા જોઈએ. ❏ 35 વષ�ની ઉમર �ણૂ� કર�લ હોવા જોઈએ. ❏ લાભનો હો�ો ધરાવતા ન હોવા જોઈએ. ❏ િવધાનસભા ક� સસંદનો સ�ય ન હોવા જોઈએ.

રા�યપાલના શપથ

❏ હાઇકોટ�ના ��ુય �યાયાધીશ શપથ લવેડાવ ેછ.ે રા�યપાલની સ�ાઓ

❏ રા�ય સરકારના તમામ કામો રા�યપાલના નામ ેથાય છ.ે ❏ રા�યપાલ રા�ય િવધાનસભાના સ�ન ેતા�કા�લક બોલાવી શક� છ.ે ❏ િવધાનસભાન ેબરખા�ત કરવાની સ�ા રા�યપાલન ેછ.ે ❏ રા��પિતશાસન દરિમયાન રા�યનો તમામ વહ�વટ રા�યપાલ કર� છ.ે ❏ િવધાનસભામા ંનાણા બીલ ર� ૂકરવા માટ� રા�યપાલની �વૂ�મ�રૂ� લવેી પડ� છ.ે ❏ રા�યપાલ �જ�લા �યાયાધીશ, એડવોક�ટ જનરલ, ��ુયમ�ંી, રા�ય નાણાપચંના

અ�ય�, રા�યના �હ�ર સવેા પચંના અ�ય� અન ેસ�યો, રા�ય મ�હલા પચંના અ�ય�, રા�યના માનવાિધકારના અ�ય�, રા�યની �િુનવિસ�ટ�ના �લુપિતની િનમ�કૂ કર� છ.ે

❏ અ��ુછદે – 213 અ�વય ેરા�યપાલ રા�યમા ંવટ�કુમ બહાર પાડ� શક� છ.ે ❏ રા�યના નાણામ�ંીન ેબ�ટ ર� ૂકરવા જણાવ ેછ.ે ❏ કોઈપણ �નુામા ંસડંોવાયલે અન ેદોિષત �ય��તન ેમાફ� ક� તનેી સ�મા ંવધારો ક� ઘટાડો

કરવાની સ�ા રા�યપાલ પાસ ેછ.ે રા�યપાલન ેસલાહ આપવા રા�ય�ું મ�ંીમડંળ

❏ અ��ુછદે 163 �માણ ેરા�યપાલ ��ુયમ�ંીની િનમ�કૂ કરશ.ે રા�યપાલ ��ુયમ�ંીન ેશપથ લવેડાવ ેછ.ે

❏ રા�યપાલ િવધાનસભાનો સ�ય ન હોય તો પણ ��ુયમ�ંી બની શક� છ ેપર�ં ુતણે ે6 માસમા ં�ૂંટા�ું જ�ર� છ.ે

❏ રા�યપાલન ેતમેના કાય�ના સલાહ�ચૂન માટ� એક મ�ંીમડંળ હોય છ ે�ના અ�ય� ��ુયમ�ંી હોય છ.ે મ�ંીમડંળ રા�યપાલન ેસલાહ આપી શક� છ ેતનેી તપાસ કરવાનો અિધકાર કોટ� પાસ ેનથી. રા�યપાલ ��ુયમ�ંીની સલાહથી અ�ય મ�ંીઓની િનમ�કૂ કરશ.ે

❏ ભારતના �થમ મ�હલા ��ુયમ�ંી �ચુતેા �પૃલાણી હતા.

jobguj.com Page : 31 

Page 32: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

એડવોક�ટ જનરલ ∙ અ��ુછદે 165 �જુબ રા�યપાલ રા�યના એડવોક�ટ જનરલની િનમ�કૂ કર� છ.ે એડવોક�ટ જનરલ હાઇકોટ�ના �યાયાધીશ થવા �ટલી લાયકાત ધરાવતા હોવા જોઈએ. એડવોક�ટ જનરલ�ું કાય� રા�ય સરકારન ેકાયદાક�ય સલાહ આપવા�ું છ.ે

❏ અ��ુછદે – 168 રા�યમા ંિવધાનસભા �થાપવાની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 169 રા�યોમા ંિવધાનપ�રષદની ના�દુ� અન ેસ�ન ❏ અ��ુછદે – 170 િવધાનસભાઓની રચના ❏ અ��ુછદે – 171 િવધાનપ�રષદોની રચના

િવધાનસભા

❏ િવધાનસભા એ રા�ય�ું નીચ�ું �હૃ છ.ે ❏ િવધાનસભામા ંસ�યોની �ૂંટણી લોકો �ારા ��ય� ર�ત ેથાય છ.ે ❏ િવધાનસભામા ંવ�મુા ંવ� ુ500 અન ેઓછામા ંઓછ� 60 બઠેકો હોવી જોઈએ. પર�ં ુ

ગોવા, અ�ણાચલ �દ�શ, િમઝોરમ અન ેિસ��મમા ંખાસ જોગવાઈન ેઆધાર� 60 થી ઓછ� પણ બઠેકોની જોગવાઈ છ.ે

❏ ભારતમા ંસૌથી ઓછ� િવધાનસભાની બઠેકો િસ��મ (32) રા�યમા ંછ.ે ❏ િવધાનસભાન ેરા�યપાલ બરખા�ત કર� શક� છ.ેિવધાનસભાના સ�યો પોતાનામાથંી

અ�ય� અન ેઉપા�ય�ની �ૂંટણી કર� છ.ે ❏ અ�ય�ની ગરેહાજર�મા ંઉપા�ય� પદ સભંાળ ેછ.ે ❏ િવધાનસભાના સ�ય બનવા માટ� 25 વષ�ની ઉમર હોવી જોઈએ. ❏ િવધાનસભાનો સ�ય કોઈપણ �કારનો લાભનો હો�ો ધરાવતા ન હોવા જોઈએ ક� સરકાર�

કમ�ચાર� ન હોવો જોઈએ. ❏ બધંારણની કલમ 190 અ�વય ેસ�ય કોઈપણ એક �હૃનો જ સ�ય બની શક� છ.ે ❏ �જુરાત િવધાનસભાના �થમ અ�ય� ક�યાણ� મહ�તા હતા અન ેહાલના

િવધાનસભાના અ�ય� ગણપતભાઈ વસાવા છ.ે ❏ િવધાનસભામા ંકોઈપણ િવષયની ર�આૂત કરતા ંપહ�લા ંઅ�ય�ની મ�ંરૂ� લવેી પડ� છ.ે

િવધાનપ�રષદ

● િવધાનપ�રષદ રા�ય�ું ઉપ�ું �હૃ છ.ે રાજયની િવધાનસભામા ંહાજર સ�યોમાથંી 2/૩

સ�યોની બ�મુતીથી રા��પિતની મ�ંરૂ� �ારા િવધાનપ�રષદની �થાપનાની જોગવાઈ છ.ે ● કોઈપણ �ધુારા િવધયેક અ�વય ેિવધાનસભા અન ેિવધાનપ�રષદમા ંઐ� ન સધાય

�યાર� બનં ે�હૃની સ�ં�ુત બઠેક બોલાવવામા ંઆવ ેછ.ે ● રા�ય િવધાનપ�રષદના સ�યની �દુત 6 વષ�ની હોય છ ેતનેા �ી� ભાગના સ�યો દર

બ ેવષ� િન�તૃ થાય છ.ે ● િવધાનપ�રષદના સ�યો પોતાના ચરેમને અન ેનાયબ ચરેમનેન ે�ૂંટ� છ.ે

jobguj.com Page : 32 

Page 33: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● િવધાનપ�રષદની સ�ય સ�ંયા િવધાનસભાના �ી� ભાગના સ�યો �ટલી હોય છ.ે તમે છતા ં40 થી ઓછ� ન હોવી જોઈએ.

● િવધાનપ�રષદના સ�યોની �લુ સ�ંયા નીચ ે�માણ ે��ના �દુા �દુા વગ�માથંી �ૂંટવામા ંઆવ ેછ.ે અથવા િનમવામા ંઆવ ેછ.ે

1. 1/૩ �ટલા સ�યો ��િુનિસપા�લટ�ઓ, �જ�લા બોડ� અન ેબી� એવી �થાિનક �વરા�યની સ�ંથાઓના બનલેા મતદાર મડંળમાથંી �ૂંટાય છ.ે 2. ½ �ટલા સ�યો રા�યમા ંરહ�તા અન ેભારતની કોઈપણ િવ�ાપીઠના ઓછામા ંઓછા �ણ વષ�થી �નાતક હોય તવેા મતદાન મડંળમાથંી �ૂંટાય છ.ે 3.1/12 �ટલા સ�યો રાજયની મા�યિમક શાળાઓ અન ેતમેાનંી �ચી ક�ાની ક�ળવણીની સ�ંથાઓમા ંઓછામા ંઓછા �ણ વષ�થી િશ�ક તર�ક� ફરજ બ�વતા હોય તવેા મતદાર મડંળમાથંી �ૂંટાય છ ે. 4.1/૩ સ�યો ધારા�હૃના સ�ય ન હોય તવેામાથંી રા�ય િવધાન સભા �ૂંટ� છ.ે 1/6 �ટલા સ�યો સા�હ�ય, િવ�ાન, કાળા, સહાકર� ��િૃ� તથા સમાજસવેામા ંઅસાધારણ �ાન ક� �િતભા ધરાવતી �ય��તઓની િનમ�કૂ રા�યપાલ કર� છ.ે

● િવધાનપ�રષદનો સ�ય ભારતનો નાગ�રક હોવો જોઈએ તથા તનેી ઉમર 30 વષ�થી વધાર� હોવી જોઈએ.

● સરકાર� કમ�ચાર� ન હોવો જોઈએ. ● હાલમા ં�લુ છ િવધાનપ�રષદ કાય�રત છ.ે

હાઇકોટ�

❏ અ��ુછદે – 214 રા�યોની હાઇકોટ� ❏ અ��ુછદે – 215 વડ� અદાલતો નઝીર� અદાલતો તર�ક� ❏ અ��ુછદે – 216 એક ��ુય �યાયાધીશ અન ેઅ�ય �યાયાધીશની બનલેી હાઇકોટ� ❏ અ��ુછદે – 219 હાઇકોટ�ના �યાયાધીશની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 221 હાઇકોટ�ના �યાયાધીશનો પગાર ❏ અ��ુછદે – 222 હાઇકોટ�ના �યાયાધીશની બદલી ❏ અ��ુછદે – 223 �ળૂ�તૂ અિધકારોના ભગં બદલ હાઇકોટ�મા ંર�ટ ફરમાવવાની સ�ા ❏ અ��ુછદે – 231 બ ેક� તથેી વ� ુરા�યો વ�ચ ેએક હાઇકોટ� ❏ અ��ુછદે – 23૩ રા�યપાલ �ારા �જ�લા �યાયાધીશની િનમ�કૂ ❏ અ��ુછદે – 235 તાબા હ�ઠળની નીચનેી અદાલતો પર વડ� અદાલત�ું િનય�ંણ

હાઇકોટ�ની રચના

∙ ભારતીય બધંારણના અ��ુછદે 214 �તગ�ત દર�ક રા�યમા ંએક હાઈકોટ�ની રચના કર� શક�. તથા અ��ુછદે 216 �તગ�ત એક ��ુય �યાય�િૂત� અન ેઅ�ય �યાયાધીશો મળ�ન ેએક

jobguj.com Page : 33 

Page 34: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

હાઇકોટ�ની રચના કરશ.ે બધંારણમા ં�યાયાધીશોની સ�ંયાનો ઉ�લખે કરવામા ંઆ�યો નથી. ભારતમા ંસૌ�થમ હાઇકોટ�ની �થાપના 1862મા ંકલક�ામા ંથઇ હતી. હાલમા ંભારતમા ં�લુ 24 હાઇકોટ� છ.ે �યાયાધીશની યો�યતા

● તઓે ભારતના નાગ�રક હોવા જોઈએ. ● હાઇકોટ�ની �દર 10 વષ�નો વક�લાતનો અ�ભુવ અથવા ભારતમા ં10 વષ� �ધુી

�યાયિવષયક હો�ા પર રહ� ��ૂા હોવા જોઈએ. �યાયાધીશની િનમ�કૂ

● રા�યોની હાઇકોટ�ના ��ુય �યાયાધીશ ક� અ�ય �યાયાધીશની િનમ�કૂ રા��પિત કર� છ.ે િન�િૃતની વયમયા�દા

● હાઇકોટ�ના �યાયાધીશની િન�િૃ�ની વયમયા�દા 62 વષ�ની છ.ે

હાઇકોટ� હ�ઠળની અદાલતો

લોક અદાલત ∙ લોકોન ેસરળતાથી અન ેઝડપી �યાય મળ� રહ� ત ેમાટ� �થાિનક ક�ાએ લોક અદાલત�ું આયોજન કરવામા ંઆવ ેછ.ે લોક અદાલત �હ�ર ર�ના �દવસ ેમળ ેછ.ે સામ – સામનેા બ ેપ�ોની સહમતીથી લોક અદાલત�ું આયોજન કર� શકાય છ.ે લોક અદાલતથી ક�સોનો િનકાલ થઇ જતા કોટ��ું ભારણ ઓ� ંથઇ �ય છ ેદ�શમા ંસૌ�થમ લોક – અદાલતની �થાપના 1984મા ંમહારા��મા ંથઇ હતી. �જુરાતમા ં14 માચ� 1982મા ં�નૂાગઢ ખાત ેથઇ હતી. લોક અદાલત�ું સૌ�થમ આયોજન પી.એન.ભગવતીની અ�ય�તામા �દ�લીમા ંથ�ું હ�ું. ફ�િમલી કોટ� ∙ પ�રવારોના િવવાદોન ેમ�ૈી�ણૂ� સમાધાન કરવા ફ�િમલી કોટ�ની રચના કરવામા ંઆવ ેછ.ે ફ�િમલી કોટ�ના �કૂાદાથી સતંોષ ન થાય તો હાઇકોટ�મા ંઅપીલ કર� શકાય છ.ે 10 લાખથી વ� ુવસતી ધરાવતા શહ�રમા ંરા�ય િવધાનસભાની મ�ંરૂ�થી ફ�િમલી કોટ�ની રચના થઇ શક� છ.ે ફા�ટ ��ક કોટ� ∙ �નુગેારોન ેઝડપથી સ� મળ ેત ેમાટ� ઈ.સ.2001થી ફા�ટ ��ક કોટ�ની �થાપના કરવામા ંઆવી છ.ે

jobguj.com Page : 34 

Page 35: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

ભાગ – 7

ક��યાદ�, રા�ય યાદ� અન ેસ�ં�ુત યાદ�

ક��યાદ�  : નશેનલ હાઇવ,ે શ� સર�ંમ, સરં�ણ, િવદ�શી બાબતો, વસતી ગણતર�, પાસપોટ�, િવઝા, બદંર, ટ��લફોન, અ�શુ��ત, ના�ું, બ�ે�ક�ગ, તાર, ટપાલ અન ેર�લવનેો સમાવશે ક�� યાદ�મા ંથાય છ.ે રા�યયાદ�  : જમીનો પરનો કર, હો��પટલ, કાયદો અન ે�યવ�થા, �થાિનક �વરા�યની સ�ંથાઓ, �િૃષ, િશ�ણ, આરો�ય, રા�યના �ત�રક �યાપાર અન ેવા�ણ�યનો સમાવશે રા�યયાદ�મા ંથાય છ.ે સ�ં�ુત યાદ�  :�દવાની અન ેફોજદાર� બાબતો, લ�ન અન ે�ટાછડેા, િશ�ણ, આિથ�ક આયોજન, �યાપાર� સઘંો વગરે�નો સમાવશે સ�ં�ુત યાદ�મા ંથાય છ.ે

ભાગ – 8

❏ અ��ુછદે – 239 રા��પિત �ારા ક���શાિસત �દ�શોનો વહ�વટ ❏ અ��ુછદે – 241 ક���શાિસત �દ�શ માટ� હાઇકોટ�

● ક���શાિસત �દ�શોના વહ�વટની જવાબદાર� રા��પિતની છ.ે તનેા માટ� રા��પિત

ઉપરા�યપાલની િનમ�કૂ કર� છ ે� ક��શાિસત �દ�શનો વહ�વટ સભંાળ ેછ.ે �દ�લી અન ેપ�ડ�ચરે�મા ંિવધાનસભા અ��ત�વમા છ.ે

● દાદરા અન ેનગર હવલેી તથા દ�વ અન ેદમણ ક��શાિસત �દ�શોનો વહ�વટ �ુંબઈની હાઇકોટ�મા ંથાય છ.ે

● પ�ડ�ચરે�નો વહ�વટ ચ�ેઈ હાઇકોટ�મા ંથાય છ.ે ● લ���પનો વહ�વટ અના��લમ (ક�રળ) હાઇકોટ�મા ંથાય છ.ે ● �દમાન અન ેિનકોબાર ટા�નુો વહ�વટ કોલકતા હાઇકોટ�મા ંથાય છ.ે

ભાગ  – 9

અ��ુછદે – 243 પચંાયતી રાજ અન ેનગરપા�લકાની જોગવાઈ

● લોડ� �રપનન ેપચંાયતી રાજના િપતા તર�ક� ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે

jobguj.com Page : 35 

Page 36: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● દ�શમા ંપચંાયતી રાજની �થાપના 2 ઓ�ટોબર 1959મા ંજવાહાલાલ નહ��નુા હ�ત ેરાજ�થાનના નાગોર �જ�લામા ંકરવામા ંઆવી હતી.

● 1 એિ�લ 1963મા ં�જુરાતમા ંપચંાયતી રાજ અમલમા ંઆ��ું. ● 20 લાખથી વ� ુવ�તી ધરાવતા રા�ય માટ� પચંાયતી રાજની �થપનાની જોગવાઈ થઇ

શક� છ.ે ● પચંાયતી રાજન ેબધંારણમા ં�થાન આપવાની ભલામણ અશોક મહ�તાએ કર� હતી. ● ઈ.સ.1963થી ભારતમા ં�ણ �તરની પચંાયતી રા�યની શ�આત થઇ હતી. ● પિ�મ બગંાળ એક જ એ�ું રા�ય છ ે�યા ંચાર �તરની પચંાયતી રાજ અમલમા ંછ.ે ● 73મા ંબધંારણીય �ધુારા, 1992 �ારા પચંાયતી રાજન ેસમ� ભારતમા ંલા� ુકરવામા ં

આ��ું. ● 74મા ંબધંારણીય �ધુારા, 1992 �ારા નગરપા�લકા અન ેમહાનગરપા�લકાની

જોગવાઈઓન ેબધંારણમા ંઉમરેવામા ંઆવી.

ભાગ – 10

∙ અ��ુછદે – 244 અ��ુ�ૂચત ��ેો અન ેજન�િત ��ેોનો વહ�વટ

ભાગ – 11

ક�� અન ેરા�યના સબંધંો

❏ અ��ુછદે – 245 સસંદ અન ેરા�ય િવધાનસભાએ ઘડ�લા કાયદાઓ ❏ અ��ુછદે – 246 સસંદ અન ેરા�ય િવધાનસભાએ ઘડ�લા કાયદા�ું િવષયવ�� ુ❏ અ��ુછદે – 247 સસંદન ેવધારાની અદાલતોની �થાપના કરવાની સ�ા

● ભારતની સસંદ કોઈપણ રા�ય ક� �દ�શ માટ� કાયદો ઘડ� શક� છ.ે ● ભારતની સસંદ 7મા ંપ�રિશ�ટમા ંદશા�વલે ક��યાદ�ના િવષય માટ� કાયદો ઘડ� શક� છ.ે

રા�યયાદ�ના િવષય માટ� રા�યની િવધાનસભા કાયદો ઘડ� શક� છ.ે સ�ં�ુત યાદ�મા ંઆપલે િવષય માટ� સસંદ અન ેરા�યની િવધાનસભા બનં ેકાયદાઓ ઘડ� શક� છ.ે

● રા�યયાદ�ના િવષયમા ંકોઈ િવષયનો સમાવશે ન થતો હોય છતા ંસસંદન ેકાયદો ઘડવાની સ�ા છ.ે

● સસંદ કાયદાના અમલ માટ� વધારાની અદાલતો �થાપી શક� છ.ે

ભાગ – 12

❏ અ��ુછદે – 248 સસંદની અવિશ�ટ સ�ાઓ

jobguj.com Page : 36 

Page 37: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

❏ અ��ુછદે – 249 રા��ના �હતમા ંસસંદની રા�યયાદ�માનંા િવષય ઉપર કાયદા ઘડવાની સ�ા

❏ અ��ુછદે – 250 રા���ય કટોકટ� વખત ેસસંદની રા�યયાદ�માનંા િવષય ઉપર કાયદા ઘડવાની

❏ અ��ુછદે – 251 દ�શની સસંદ અન ેરા�યના કાયદાઓ વ�ચ ેિવસગંતતા ❏ અ��ુછદે – 252 બ ેક� તથેી વ� ુરા�યોની સમંિતથી સસંદની રા�યો માટ�

રા�યયાદ�માનંા િવષય ઉપર કાયદા ઘડવાની સ�ા ❏ અ��ુછદે – 253 �તરરા���ય કરારોન ેલા� ુકરવા માટ� સસંદની કાયદા બનાવવાની

સ�ા ❏ અ��ુછદે – 254 સસંદના કાયદા અન ેરા�યના કાયદા વ�ચ ેિવસગંતતા ❏ અ��ુછદે – 256 ક�� અન ેરા�યોની ફરજો ❏ અ��ુછદે – 257 ક���નો રા�ય પર ��શુ ❏ અ��ુછદે – 258 ક���ની રા�યન ેસ�ા સ�પવાની સ�ા ❏ અ��ુછદે – 260 ભારત બહારના િવ�તાર ઉપર ક����ું સ�ા��ે ❏ અ��ુછદે – 261 �હ�ર ��ૃયો સામ ે�યાિયક કાય�વાહ� ❏ અ��ુછદે – 262 �તરરા�ય જળ િવવાદોનો ઉક�લ ❏ અ��ુછદે – 263 �તરરા�ય પ�રષદ

ભાગ – 13

ભારતીય સીમામા ંવપેાર અન ેવા�ણ�ય

❏ અ��ુછદે – 265 કર નાખવાની કાયદાક�ય સ�ા ❏ અ��ુછદે – 266 સ�ંચત િનિધ ❏ અ��ુછદે – 267 આક��મક િનિધ ❏ અ��ુછદે – 268 ક���ની રા�યો �ારા લવેાતી વ�લૂાત કર ❏ અ��ુછદે – 268 (A) સવેા કર ❏ અ��ુછદે – 269 ક���ની રા�યન ેસ�પાતી કરની રકમ ❏ અ��ુછદે – 270 ક�� અન ેરા�ય વ�ચ ેકરની વહ�ચણી ❏ અ��ુછદે – 274 કરવરેાના ખરડા માટ� રા��પિતની �વૂ�મ�ંરુ� ❏ અ��ુછદે – 275 રા�યોન ેક�� તરફથી મળતી �ાટં ❏ અ��ુછદે – 276 વપેાર અન ેરોજગાર પર લાગતો કર ❏ અ��ુછદે – 280 નાણાપંચં ❏ અ��ુછદે – 300 (A) સપંિત/િમલકતનો અિધકાર

નાણાપંચં – 280

jobguj.com Page : 37 

Page 38: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● નાણાપંચંની િનમ�કૂ રા��પિત કર� છ.ે ભારતમા ં�થમ નાણાપંચંની રચના 1951મા ં

ક�.સી.િનયોગીની અ�ય�તામા ંકરવામા ંઆવી હતી. નાણાપંચંમા ંએક અ�ય� અન ે4 સ�યો હોય છ.ે તમેનો કાય�કાળ 5 વષ�નો હોય છ.ે ક�� અન ેરા�ય વ�ચ ેઉભા થતા નાણાકં�ય િવવાદોન ેનાણાપંચં ઉક�લ ેછ.ે

● �થમ નાણાપંચંની રચના 1952 થી 1957 વ�ચ ેકરવામા ંઆવી હતી તનેા અ�ય� ક�.સી.િનયોગી હતા.

● હાલમા ં14� ુનાણાપંચં (2015 થી 2020 �ધુી) ચાલ ેછ ેઅન ેતનેા અ�ય� વાય.વી.ર��� છ.ે

ભાગ – 14

ક�� અન ેરા�ય હ�ઠળની સવેાઓ

● અ��ુછદે – 311 અિધકાર�ઓન ેર�ણ ● અ��ુછદે – 312 અ�ખલ ભારતીય સવેાઓ ● અ��ુછદે – 315 સઘં અન ેરા�ય માટ� �હ�ર સવેા આયોગો ● અ��ુછદે – 317 સઘં અન ેરા�ય સવેા આયોગના અ�ય� અન ેસ�યન ે�રૂ કરવાની

જોગવાઈ

➔ ક���મા ંક���ીય �હ�ર સવેા આયોગ (UPSC) હોય છ.ે ક���ીય �હ�ર સવેા આયોગના અ�ય� અન ેસ�યની િનમ�કૂ રા��પિત કર� છ.ે તમેનો કાય�કાળ 6 વષ� અન ેઉમરની મયા�દા 65 વષ� �ધુીની હોય છ.ે

➔ રા�યમા ંરા�ય �હ�ર સવેા આયોગ હોય છ.ે રા�ય �હ�ર સવેા આયોગના અ�ય� અન ેસ�યોની િનમ�કૂ રા�યપાલ કર� છ ેતમેનો કાય�કાળ 6 વષ� અન ેઉમરની મયા�દા 62 વષ� �ધુીની હોય છ.ે

➔ �હ�ર સવેા આયોગ�ું કાય� સરકાર� ભરતી કરવા�ું તથા ઈ�ટર��ું લવેા�ું છ.ે કમ�ચાર�ન ેનોકર�મા ંિનમ�કૂ, બઢતી આપ ેછ,ે સરકાર� પર��ાનો અ�યાસ�મ તયૈાર કર� છ.ે

ભાગ – 15

�ૂંટણી

❏ અ��ુછદે – 324 �ૂંટણી પચંની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 325 મતદાર યાદ� ❏ અ��ુછદે – 326 ��ુતવય મતાિધકાર �ારા �ૂંટણી

jobguj.com Page : 38 

Page 39: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

�ૂંટણીપચં (324)

∙ બધંારણમા ંરા��પિત, ઉપરા��પિત, લોકસભા અન ેિવધાનસભાની �ૂંટણી િન�પ� ર�ત ેથાય ત ેમાટ� �ૂંટણી પચંની જોગવાઈ કર�લ છ.ે �ૂંટણીપચંમા ં1 ��ુય અન ે2 અ�ય �ૂંટણી કિમ�ર હોય છ,ે ��ુય �ૂંટણી કિમ�ર અન ેઅ�ય �ૂંટણી કિમ�રની િનમ�કૂ રા��પિત કર� છ.ે �ૂંટણી કિમ�રનો કાય�કાળ 6 વષ�નો તથા ઉમરની મયા�દા 65 વષ�ની હોય છ.ે ભારતીય �ૂંટણી પચંની રચના 25 ���આુર� 1950ના રોજ થઇ હતી. હાલમા ં25 ���આુર�ન ે‘રા���ય મતદાન �દવસ‛ તર�ક� ઉજવવામા ંઆવ ેછ.ે

● �ૂંટણીપચં રાજક�ય પ�ોન ે�ૂંટણી �ચ� ફાળવ ેછ.ે ● રાજક�ય પ�ોન ેમા�યતા આપ ેછ.ે ● મતદારોની ન�ધણી કર� છ.ે ● �ટૂણીમા ંઉમદેવાર� ન�ધાવતા ઉમદેવારોના �લુ મતના 1/6 ભાગના મત ન મળ ેતો

તનેી ડ�પોઝીટ જમા થઇ �ય છ.ે ● ભારતીય બધંારણ અ�સુાર મતદાનના 48 કલાક પહ�લા ં�ૂંટણી �ચાર બધં કર� દ�વો

જોઈએ. ● દ�શમા ંગોવા િવધાનસભાની �ટૂણીમા ંસૌ�થમ ઇલ�ે��ક વો�ટ�ગ મશીનનો ઉપયોગ

કરવામા ંઆ�યો હતો. ● ભારતમા ં�ી. વી.વી.ગીર� અન ેડૉ.ઝાક�ર �સુનૈની રા��પિતની �ટૂણીન ેકોટ�મા ં

પડકારવામા ંઆવી હતી. ● ભારતના �થમ ��ુય �ૂંટણી કિમ�ર ��ુમુારસને હતા. ● ભારતના �થમ �ી �ૂંટણી કિમ�ર વી.એસ.રામદ�વી હતા. ● હાલમા ંભારતના ��ુય �ૂંટણી કિમ�ર નિસમ ઝદૈ� (20મા)ં છ.ે

ભાગ – 16

અ�કુ વગ� સાથ ેસકંળાયલે ખાસ જોગવાઈ

❏ અ��ુછદે – 330 લોકસભામા ંઅ��ુ�ૂચત �િતઓ અન ેઅ��ુ�ૂચત જન�િત માટ�

અનામત બઠેકો ❏ અ��ુછદે – 331 રા��પિત �ારા લોકસભમા ંબ ે��લો ઇ��ડયનની પસદંગી ❏ અ��ુછદે – 332 રા�યની િવધાનસભામા ંઅ��ુ�ૂચત �િત અન ેઅ��ુ�ૂચત આ�દ�િતના

�થળો�ું અનામત ❏ અ��ુછદે – 333 રા�યપાલો રા�યની િવધાનસભામા ંએક ��લો ઇ��ડયન સ�ય નીમી

શક� છ.ે ❏ અ��ુછદે – 336 ��લો ઇ��ડયનન ેમાટ� અ�કુ સવેાઓ િવશનેી જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 337 ��લો ઇ��ડયન �થૂના ફાયદા માટ� શ�ૈ�ણક �ા�ટની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 338 રા���ય અ��ુ�ૂચત �િત પચં

jobguj.com Page : 39 

Page 40: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

❏ અ��ુછદે – 339 રા���ય અ��ુ�ૂચત �િત પચં ❏ અ��ુછદે – 340 પછાત વગ� પચં

ભાગ - 17

❏ અ��ુછદે – 343 દ�શની રા��ભાષા �હ�દ� છ.ે ❏ અ��ુછદે – 344 ભાષા સિમિત ❏ અ��ુછદે – 345 ��યકે રા�યની િવધાનસભાન ેપોતાના કાય� કરવા ઉપયોગમા ંલવેાતી

ભાષા પસદં ❏ અ��ુછદે – 347 રા��પિત ભાષાન ેમા�યતા આપ ેછ.ે ❏ અ��ુછદે – 351 �હ�દ� ભાષાનો િવકાસ

ભાગ – 18

કટોકટ�ની જોગવાઈ

❏ અ��ુછદે – 352 ��ુ, સિૈનક િવ�ોહ અન ેિવદ�શી આ�મણ સમય ેરા��પિત કટોકટ� લાદ� શક�.

❏ અ��ુછદે – 353 રા���ય કટોકટ�ની અસરો ❏ અ��ુછદે – 356 રા��પિત શાસન ❏ અ��ુછદે – 358 અ��ુછદે 19ની જોગવાઇઓની કટોકટ� દરિમયાન �લુ�વી ❏ અ��ુછદે – 360 નાણાકં�ય કટોકટ�

ભાગ - 19

∙ અ��ુછદે – 365 સઘંીય �ચૂનાઓ �માણ ેચાલવાની રા�યોની િન�ફળતા

ભાગ – 20

બધંારણમા ં�ધુારાની જોગવાઈ

jobguj.com Page : 40 

Page 41: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

❏ અ��ુછદે – 368 સસંદની બધંારણમા ં�ધુારા કરવાની સ�ા અન ેત ેમાટ�ની ���યા બધંારણના અગ�યના �ધુારા

➔ �થમ �ધુારો (1951) : નવ�ું પ�રિશ�ટ ભારતીય બધંારણમા ંઆ��ું. મૌ�લક અિધકારોમા ંસમાનતા, �વત�ંતા તથા સપંિતના �ળૂ�તૂ અિધકારોનો સમાવશે કરવા ઢાચંો તયૈાર કરવામા ંઆ�યો.

➔ બીજો �ધુારો (1952) : વ�તીગણતર�ના �કડાઓના આધાર પર લોકસભાની સ�ંયા ન�� કરવામા ંઆવી.

➔ સાતમો �ધુારો (1956) : ભાષાના આધાર� રા�યોની �નૂર�ચના થઇ. �મા ં14 રા�યો અન ે5 ક��શાિસત �દ�શોનો સમાવશે થયો.

➔ આઠમો �ધુારો (1960) : લોકસભા અન ેરા�યોની િવધાનસભામા ંઅ��ુ�ૂચત �િતઓ, આ�દ�િતઓ અન ે��લો ઇ��ડયન સ�હૂની ઈ.સ.1970 �ધુી અનામતની �યવ�થા કરવામા ંઆવી.

➔ દસમો �ધુારો (1961) : દાદરા અન ેનગર હવલેીન ેભારતમા ંભળેવી દ�વાયો અન ેક��શાિસત �દ�શનો દર�જો આપવામા ંઆ�યો.

➔ અ�ગયારમો �ધુારો (1961) : રા��પિત અન ેઉપરા��પિત �ૂંટણીના �ૂંટણી મડંળ �ગ ે➔ બારમો �ધુારો (1961) : બધંારણમા ં�થમ પ�રિશ�ટમા ંફ�રફાર સાથ ેગોવા, દ�વ અન ે

દમણન ેભારતમા ંજોડવામા ંઆ�યા. ➔ તરેમો �ધુારો (1962) : નાગાલ�ડન ેભારત�ું રા�ય બનાવી �થમ પ�રિશ�ટમા ંસમાવશે

કરવામા ંઆ�યો. ➔ ચૌદમો �ધુારો (1962) : પ�ડ�ચરે� ભારત�ું �ગ બ��ું. અ��ુછદે 239 ક જોડ�ન ે

પ�ડ�ચરે� માટ� િવધાનસભા તથા મ�ંીમડંળની �થાપના કરવાની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી.

➔ પદંરમો �ધુારો (1963) : ઉ�ચ અદાલતોના �યાયાધીશની સવેા િન�િૃત વયન ે60 વષ�થી વધાર� 62 વષ� કરવામા ંઆવી.

➔ અઢારમો �ધુારો (1966) : ભાષાના આધાર� પ�ંબ અન ેહ�રયાણા તમેજ �હમાચલ �દ�શન ેરા�ય અન ેચદં�ગઢન ેક���શાિસત �દ�શ �હ�ર કરવામા ંઆ�યો.

➔ એકવીસમો �ધુારો (1967) : આઠમી અ��ુ�ૂચની રાજભાષાની યાદ�મા ંિસ�ધી ભાષાન ેઉમરેવામા ંઆવી.

➔ બાવીસમો �ધુારો (1969) : મઘેાલય રા�યની �થપના કરવામા ંઆવી. ➔ �વેીસમો �ધુારો (1970) : અ��ુ�ૂચત �િત, આ�દ�િત અન ે��લો ઇ��ડયન સ�હૂના

લોકોની અનામતની �યવ�થાન ેઈ.સ. 1980ના સમયગાળા �ધુી વધાર� દ�વામા ંઆ�યો. ➔ છ�વીસમો �ધુારો (1971) : �તૂ�વૂ� રજવાડાઓના િવશષે અિધકારો અન ેસા�લયાણાના

અિધકારો સમા�ત કરાયા. ➔ એક�ીસમો �ધુારો (1973) : ઈ.સ.1971ની વસતી ગણતર�ન ેઆધાર પર લોકસભાની

સ�ય સ�ંયા 525 માથંી 545 કર� દ�વામા ંઆવી. ➔ પા�ંીસમો �ધુારો (1974) : િસ��મન ેરા�યનો દર�જો આપવામા ંઆ�યો.

jobguj.com Page : 41 

Page 42: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

➔ બતેાલીસમો �ધુારો (1976) : બધંારણના આ�ખુમા ંસમાજવાદ�, ધમ�િનરપ�ે, એકતા અન ેઅખ�ંડતતા શ�દો ઉમરેવામા ંઆ�યા. ઈ.સ.1971ની વસતી ગણતર�ન ે�યાનમા ંલઈન ેલોકસભા અન ેરા�યની િવધાનસભાનો કાય�કાળ 5 વષ�ના �થાન ે6 વષ�નો કર� દ�વામા ંઆ�યો. બધંારણમા ં‘�ત�રક અશાિંતના‛ બદલ ે‘સશ� િવ�ોહ‛ �કુવામા ંઆ�યો.

➔ બાવનમો �ધુારો (1985) : પ� પલટા િવરોધી કા�નૂ બધંારણના 10મા ંપ�રિશ�ટમા ં�કુવામા ંઆવી.

➔ �પેનમો �ધુારો (1986) : િમઝોરમ ભારત�ું �વેીસ� ુરા�ય બ��ું. ➔ પચંાવનમો �ધુારો (1987) : ગોવા ભારત�ું 25� ુરા�ય બના��ું. ➔ એકસઠમો �ધુારો (1989) : �ટૂણીમા ંમત આપવાની ઉમર 21 વષ�થી 18 વષ�ની

કરવામા ંઆવી. ➔ ઓગણિસતરેમો �ધુારો (1991) : �દ�લીન ેરા���ય રાજધાની��ેનો દર�જો આપવામા ં

આ�યો અન ે�દ�લી િવધાનસભા �થાપનાની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી. ➔ એકોતરેમો �ધુારો (1992) : આઠમી અ��ુ�ૂચમા ં૩ ભાષાઓ મ�ણ�રુ�, નપેાળ� તથા

ક�કણી જોડવામા ંઆવી. ➔ તોતરેમો �ધુારો (1992) : પચંાયતી રાજ સબિંધત જોગવાઈઓન ે11મા ંપ�રિશ�ટમા ં

જોડવામા ંઆવી. મ�હલાઓ માટ� 33 % અનામતની જોગવાઈ કર�. ➔ ��ુમોતરેમો �ધુારો (1993) : નગર પચંાયત, નગરપા�લકા અન ેમહાનગરપા�લકા

સબિંધત જોગવાઈઓ 12મા ંપ�રિશ�ટમા ંજોડવામા ંઆવી. ➔ છ�ાસીમો �ધુારો (2002) : 6 થી 14 વષ�ના બાળકો મફત અન ેફર�જયાત િશ�ણન ે

�ળૂ�તૂ અિધકારમા ંસમાવશે. ➔ એકા�ુંમો �ધુારો (2003) : આ બધંારણીય �ધુારા �ારા પ�પલટાન ે�િતબિંધત કર� રદ

કરવામા ંઆ�યો. ➔ ચોરા�ુંમો �ધુારો (2006) : અ��ુ�ૂચત �િત અન ેઆ�દ�િતઓના િવકાસ તમેજ

ક�યાણની બાબતોમા ંએક મ�ંીની જોગવાઈમાથંી �બહાર રા�યોન ે�રૂ કરવામા ંઆ��ું અન ેમ�ય�દ�શ, ઓ�ડશા, છ�ીસગઢ અન ેઝારખડંનો સમાવશે કરવામા ંઆ�યો.

➔ પચંા�ુંમો �ધુારો (2009) : એસ.સી. અન ેએસ.ટ�. માટ�ની અનામતની જોગવાઈ 2020 �ધુી જ િસિમત રહ�શ.ે

➔ અ�ા�ુંમો �ધુારો (2012) : હ�દરાબાદ અન ેકણા�ટક િવ�તારન ેિવશષે દર��ની જોગવાઈ

ભાગ – 21

કામચલાઉ અન ેપ�રવત�નીય જોગવાઈ

❏ અ��ુછદે – 370 જ�� ુકા�મીર માટ�ની જોગવાઈ ❏ અ��ુછદે – 371 આસામ, અ�ણુાચલ �દ�શ, ગોવા, િસ��મ, મ�ણ�રુ, ���દ�શ,

નાગાલ�ડ રા�ય માટ�ની િવશષે જોગવાઈ

jobguj.com Page : 42 

Page 43: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

∙ અ��ુછદે – 370 જ�� ુકા�મીર માટ�ની િવશષે જોગવાઈ

● ભારતીય બધંારણના અ��ુછદે 370 અ�વય ેજ�� ુકા�મીરન ેિવિશ�ટ રા�યનો દર�જો

અપાયો છ.ે

● જ�� ુકા�મીર એ એક એ�ું રા�ય છ.ે � પોતા�ું અલગ બધંારણ ધરાવ ેછ.ે

● રા�યનીિતના માગ�દશ�ક િસ�ાતંો જ�� ુકા�મીરમા ંલા� ુકર� શકાતા નથી.

● બધંારણના �થમ પ�રિશ�ઠમા ંજ�� ુકા�મીરનો ઉ�લખે હોવા છતા ંબધંારણની બધી જોગવાઈઓ જ�� ુકા�મીરમા ંલા� ુકર� કર� શકાતી નથી.

● જ�� ુકા�મીર� પોતાની અલગ બધંારણીય સ�ા રચલેી છ.ે

● ક�� જ�� ુકા�મીર માટ� સ�ં�ુત યાદ�મા ંદશા�વલે ક�ટલાકં ચો�સ િવષયો પર જ કાયદો

બનાવી શક� છ.ે અ�ય રા�યો માટ� અ�ય િવષયો પર કાયદો ઘડવાની અવશષેી સ�ાઓ ક�� પાસ ેછ.ે

● અ��ુછદે 352 અ�વય ેરા��પિત રા�ય સરકારની મ�ંરૂ� વગર જ�� ુકા�મીરમા ંકટોકટ�

ન લાદ� શક�.

● િમલકત રાખવા �ગનેા અિધકાર હ� પણ જ�� ુકા�મીરમા ંઅમલમા ંછ.ે

● િમલકતની મા�લક� તથા વસાહત �ગને હકો જ�� ુકા�મીરના ખર�દ� શકાતા નથી. જ�� ુકા�મીર�ું બધંારણ

● જ�� ુકા�મીર�ું બધંારણ 26 ���આુર� 1957થી અમલમા ંઆ��ું.

● જ�� ુકા�મીર ભારતનો અ�ટૂ ભાગ છ.ે

● રા�યની તમામ કારોબાર� સ�ા રા�યપાલ હ�તક છ.ે

● રા�યની ધારાસભા ���હૃ� છ.ે � પકૈ� િવધાનસભા 100 સ�યોની બનલેી છ.ે �મા ંબ ેબઠેકો �ીઓ માટ� છ.ે �ની િનમ�કૂ રા�યપાલ કર� છ.ે

jobguj.com Page : 43 

Page 44: ભારતીય બધંારણ...ન ત ઓન ન મ ચ વ ત મન ર ભર વ જ ઈએ. એવ આહ ર ય . વ વ લ ય જન પણ શ મશનન

   

● રા�યની િવધાન પ�રષદ ૩૦ સ�યોની બનલેી છ.ે 11 સ�યો કા�મીર િવ�તારોમાથંી ધારાસભા �ારા �ૂંટાય છ.ે 8 સ�યોન ેરા�યપાલ િન��ુત કર� છ.ે

● રા�યોની ભાષા ઊ��ૂ છ.ે પર�ં ુસરકાર� કાય� માટ� ���ેન ેપણ �થાન અપા�ું છ.ે

● જ�� ુકા�મીરમા ંક�� �ારા નાણાકં�ય કટોકટ� લાદ� શકાતી નથી.

● ભારતમા ંજ�� ુકા�મીર રા�યમા ંબવેડ� નાગ�રકતા �ા�ત છ.ે

નીિત પચં

● NITI�ું ��ૂું નામ નશેનલ ઇ��ટ�ટ�ટુશન ફોર �ા�સફોિમ�ગ ઇ��ડયા છ.ે

● ભારતના વડા�ધાન નર��� મોદ�એ આયોજન પચંન ેિવખરે� નીિત પચંની રચના કર� છ.ે

દ�શના િવકાસમા ંરા�યોની �િૂમકા વધારવા માટ� આ નવી સ�ંથાની ગવિન�ગ કાઉ��સલમા ંતમામ ��ુયમ�ંીઓ અન ેરા�યપાલોન ેસામલે કરવામા ંઆ�યા છ.ે

● હાલના નીિતપચંના વડા �ધાનમ�ંી નર��� મોદ� છ.ે કોલ�ંબયા �િુનવિસ�ટ�ના �ોફ�સર

અરિવ�દ પાનગ�ઢયાન ેનીિતપચંના �થમ અ�ય� બનાવવામા ંઆ�યા છ.ે

ભાગ - 22

�હ�દ� પાઠ અન ે�ૂંક� સ�ંાઓ રદ કરવાની જોગવાઈ

jobguj.com Page : 44