บทที่ 8 - noppakornru.files.wordpress.com · บทที่ 8 การรู้เท่าทันสื่อและใช้ได้อย่างปลอดภัย

บทท 8 การรเทาทนสอและใชไดอยางปลอดภย

อาจารย ดร.อญชล วมลศลป

วตถประสงคการเรยนร 1. ผเรยนสามารถอธบายความหมาย องคประกอบ องคความร ของการรเทาทนสอ และคณลกษณะของผรเทาทนสอ รวมถงหลกการวเคราะหสอ

2. ผเรยนสามารถอธบายลกษณะ ประเภท การตรวจสอบขอมล และผลกระทบของขาวปลอม 3. ผเรยนสามารถบอกถงการใชสอใหปลอดภยและเกดประโยชน

บทนำ

สอ (media) ในปจจบนนบวามอทธพลตอการเรยนร การรบร และพฤตกรรมของคนในสงคม

ทงในดานบวกและลบ ซงพฤตกรรมการเสพสอของคนในทกกลมอายมสดสวนเวลาการใชงานเพมมากขน โดยเฉพาะการใชสอออนไลน หรอสออนเทอรเนต ซงมการสำรวจขอมลพบวาใน 1 สปดาหคนไทยใชวลากบสออนเทอรเนตมากทสด โดยเฉพาะ กลมอายประมาณ 15-34 ป หรอทเรยกวา กลม Generation Y เปนกลมทมพฤตกรรมการใชอนเตอรเนตมากทสดถง 54.2 ชวโมง/สปดาห คอ เฉลยแลวททองอนเทอรเนตวนละ เกอบ 8 ชวโมงตอวน ดงนน สออนเทอรเนตจงกลายเปนชองทางหลกในการรบขาวสารในยคสงคมดจทล และใหอสระกบคนในสงคมทใครกสามารถสรางเนอหาในเรองอะไรกได (User Generated Content: UGC) เพอเผยแพรผานชองทางทมอยางหลากหลายบนอนเทอรเนต อยางไรกตาม พฤตกรรมการเสพสอนไดสงผลใหเกดปญหาของการตดสอออนไลน และการตกเปนเหยอของภยออนไลน ถาใชดวยความไมรถงการเลอกรบ ปรบ ใชสออยางถกตอง โดยเฉพาะในกลมเดกและเยาวชนทมพฤตกรรมการเสพสอและสอออนไลนอยางมากจนมผลกระทบทงทางสงคม การศกษา การเรยนร และทางสขภาพจต ซงในภาวะทเราดำรงชวตอยในสงคมทมขอมลขาวสารจำนวนมาก สอไดนำพาสารทมากบการเมอง การบรโภคสนคาหรอบรการ ตลอดจนคานยม ความเชอตาง ๆ โดยมอาจปฏเสธได เราจงมความจำเปนอยางยงทจะตองม “สตปญญา” และ “วจารณญาณ” ในการเลอกรบขาวสาร สามารถไตรตรอง และใชขอมลเหลานนใหเกดประโยชน นอกจากน ยงมผคนจำนวนมากทขาดความร ความเขาใจ ในการใชสออยางเทาทน รวมถงแนวทางในการสงเสรมสรางความเขาใจเกยวกบการปองกนการใชสอประเภทตาง ๆ อยางเหมาะสมใหกบเดก เยาวชน ครอบครว ชมชน และสงคม สงหนงททงภาครฐและเอกชนเหนพองตองกนวา นาจะเปนแนวทางในการชวยแกปญหาใหบรรเทาลงไดกคอ การสรางภมคมกนใหผเสพสอ โดยการเสรมสรางใหทกคนมความร เทาทนสอ (Media Literacy) จะเปนเครองมอสาคญทจะสรางพลงอานาจใหแกประชาชนผบรโภคสอ ซงการรเทาทนสอนนตองอาศยทกษะในการเขาถง วเคราะห และประเมนขอมลขาวสารจากสออยางมประสทธภาพ (บบผา เมฆศรทองคำ, 2554, หนา 117; พนา ทองมอาคม และคณะ, 2559, หนา

2

EDU1201 l Media Literacy

คำนำ; สำนกคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน สำนกงาน กสทช., 2560, หนา 59; เสมอ นมเงน, 2562; สำนกเผาระวงทางวฒนธรรม, 2562)

ความรเกยวกบสอ ความหมายของสอ คำวา “สอ” ไดมผนยามความหมายไวอยางหลากหลาย เชน เมอพจารณาตามคำศพท สอ ตรงกบคำในภาษาองกฤษวา medium (เอกพจน) หรอ media (พหพจน) แปลวา สายกลาง ภาวะทอยตรงกลาง สงทอยระหวางกลาง สอมวลชน เชน วทย โทรทศน หนงสอพมพ นตยสาร พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554 ใหความหมายไววา สอ (คำกรยา) หมายถง ตดตอใหถงกน เชน สอความหมาย ชกนำใหรจกกน สอ (คำนาม) หมายถง ผหรอสงทตดตอใหถงกนหรอชกนำใหรจกกน เชน พอสอ แมสอ นอกจากน สอ (ศลปะ) หมายถง วสดตาง ๆ ทนำมาสรางสรรคงานศลปกรรมใหมความหมายตามแนวคด ซงศลปนประสงคแสดงออกเชนนน เชน สอผสม (สำนกงานราชบณฑตยสภา, 2554; อราเพญ ยมประเสรฐ, 2557, หนา 2) ความหมายของสอ (ในฐานะเปนชองทางการสอสาร) จากแบบจำลองของ Berlo (1960 อางถงใน สำนกงานคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน, 2557, หนา 2) สอถอวาเปนองคประกอบสำคญของกระบวนการสอสารทเปนขนตอนการสอสาร จากผสงสารทำการสงสารไปยงผรบสาร โดยผานชองทางการสอสาร และอาจมปฏกรยาสะทอนกลบจากผรบสารสผสงสาร โดยในกระบวนการสอสารนน บางครงผสงสารจะทำหนาทเปนผรบสาร และผรบสารกจะทำหนาทเปนผสงสารสลบสบเปลยนกนไปตามบทบาทในขณะนน ทงนในกระบวนการสอสารอาจมเปนสงรบกวนหรอกดขวางการสอสารได

ภาพ 1 แบบจำลองกระบวนการสอสารของ Berlo

ทมา: รเทาทนสอ (หนา 2), โดย สำนกงานคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน, 2557, กรงเทพฯ: ผแตง

3


ประเภทของสอ การสอสาร คอ การทผสงสารไดทำการสงสารผานสอถงผรบสารโดยมวตถประสงคอยางใด

อยางหนง แสดงใหเหนวาสอคอตวกลางในการนำสารจากผสงสารไปยงผรบสาร โดยสอนนมการแบงประเภทไวหลายลกษณะดวยกน ข นอยกบวาใชอะไรเปนตวเรยกชอและแบงกลมเปนกรอบหรอองคประกอบในการแบงสอ คำทใชเรยกสอในปจจบนมอยดวยกน ดงน

ตาราง 1 การแบงประเภทสอ

องคประกอบเพอการจำแนกสอ ประเภทสอ 1. ยคการเกด สอดงเดม, สอเกา, สอใหม 2. ความเปนเจาของและการบรหารจดการสอ

สอภาครฐ, สอธรกจ, สอกระแสหลก, สอทางเลอก, สอเชงพาณชย, สอพลเมอง, สอชมชน, สอทองถน

3. การอาศยเทคโนโลย สออเลกทรอนกส, สอใหม, สอผสม, สอออนไลน, สอดจทล, สออนเทอรเนต, สอเครอขาย, สอชมชนไซเบอร

4. ประเภทเนอหา สอเฉพาะกจ, สอเชงพานชย, สอสาธารณะ, สอพนบาน, สอการเมอง, สอเดกและเยาวชน, สอเพอการศกษา, สอรณรงค, สอละคร

ทมา: เดกไทยรเทาทนสอ ฉลาดร...ฉลาดเลอก (หนา 13), โดย สำนกเฝาระวงทางวฒนธรรม, 2562, กรงเทพฯ: ผแตง.

สำหรบการศกษาเรองสอในเนอหานจะเนนสอประเภทตาง ๆ ทเกยวกบความหมายของคำวา

สอกระแสหลก และสอใหม โดยมคำทเรยกสอทเกยวของกนดงน 1. สอดงเดม (Traditional media) หมายถง สอมวลชนทมมาตงแตดงเดม ไดแก สอสงพมพ

สอวทยกระจายเสยง สอโทรทศน และสอภาพยนตร เปนตน 2. สอกระแสหลก (Mainstream media) หมายถง สอมวลชนทเปนเจาของสอนน ๆ

(Ownership) อนมเปาหมายทางธรกจ เนนผลกำไร เปนองคกรเชงพาณชย 3. สอเกา (Old media) หมายถง สอทมมาแตเดมในลกษณะเดยวกบสอดงเดม 4. สอใหม (New media) หมายถง สอมวลชนทเกดขนใหม เกดจากการพฒนาเทคโนโลย

การสอสาร และภาษาระบบตวเลข (Digital Language) โดยเทคโนโลยการสอสาร 3 กลมหลก ไดแก 1) เทคโนโลยดานการพมพ (Printing technology) 2) เทคโนโลยการแพรภาพและกระจายเสยง (Broadcast technology) และ 3) เทคโนโลยสอสารโทรคมนาคมและคอมพวเตอร (Information and Communication

Technology) เชน หนงสอพมพออนไลน โปรแกรม Chat ตาง ๆ เชน MSN, Skype รวมถงเครอขายสงคม (Social Media Network) เช น Facebook, Instagram, Twitter, Web board, Website, นกขาวมอถอ “โมโจ” (Mobile Journalist), SMS, E-Magazine, E-book, Blog, นกขาวพลเมอง (Citizen Reporter) ปจจยเรงใหเกดสอใหม ไดแก ความแพรหลายของอนเทอรเนต , การบรรจบ

4


หลอมรวมเทคโนโลยสอ (Convergence), การคาเสรขององคการการคาโลก (WTO: World Trade Organization)

4) สอออนไลน (Online Media) หมายถง สอทเปนสอทางเลอก สอเสรม หรอสอใหม เขาถงไดตลอดเวลา โตตอบกบผรบสารไดในทนท จดเกบสารสนเทศไวไดโดยงาย เชน เครอขายอนทราเนต (Intranet) เอกซทราเนต (Extranet) บรการสงขอความสน (SMS) บรการสงขอความสอผสม (MMS) เนนความสดใหมของขาว เนนขาวเชงลก (ขาวเชงสบสวน) เนนความมสวนรวมของผอานผานกระดานขาว (web board) เนนสวนรวมโดยสรางพนทสวนตวหรอ Blog เปดโอกาสใหบคคลทวไปไดเขามามสวนรวมในการรายงานขาวทเผยแพรผานทางเวบไซต

5) สอดจทล/ดจตอล (Digital Media) หมายถง สอทอาศยระบบคอมพวเตอรเปนชองทางในการสอสาร คำวา “ดจทล” เปนคำศพทบญญตของราชบณฑตยสถาน แตเกดขนภายหลงคำวา “ดจตอล” ทใชในสอมวลชนอยางแพรหลายอยกอน โดยบรษทผใหบรการโทรศพทมอถอ ทำสอโฆษณาเผยแพรในสอ จนคนไทยคนเคยมากกวาคำวา “ดจตอล”

6) สออนเทอรเนต (Internet Media) หมายถง ส อทอาศยเครอขายอนเทอรเนตเปน ชองทางการสอสารโดยเชอมโยงเปนเครอขายใยแมงมม เชอมโยงกนไดโดยใชการสอสารมวลชนแบบใชสายและไรสายเปนท งส อบคคล ( Inter-personal Communication) และส อมวลชน (Mass Communication) ไรพรมแดน สอสารแบบสองทาง (Interactive) และสอผสม (Multimedia) ผลกระทบจากสอ สอตาง ๆ ไมวาจะเปนสอดงเดม สอใหม สอออนไลน ทกประเภทมอทธพลอยางรนแรงตอกระบวนการเรยนร ความคดเหน ทศนคต การพฒนาทางบคลกภาพและคานยมทางวฒนธรรมของเดก ๆ มทงดานทเปนคณและโทษ เพราะการนำเสนอของสอจะมลกษณะเสรและเปดกวางอยางไรขอบเขต ซงเปนประเดนสำคญทผใหญยคนตองเพมความตระหนกและหาทางปองกนอยางรอบคอบ พงสำนกในความรบผดชอบมากขนทจะสอนใหเดกรจกเลอกรบสอทดดวยตวเอง

การรเทาทนสอ

ความเปนมาและความหมายของการรเทาทนสอ ชวงศตวรรษท 17 ไดเกดแนวคดเกยวกบการรเทาทนสอเปนครงแรก ในประเทศเยอรมน และจากการประชมระดบโลกวาดวยการรเทาทนสอของ ยเนสโก (UNESCO) ณ กรง Grundwald ประเทศเยอรมน เพอสงเสรมใหมการจดการเรยนการสอนตงแตระดบอนบาลถงมหาวทยาลย และพฒนาหลกสตรการฝกสำหรบครและสอกลางเพอเพมความเขาเกยวกบสอแกครผสอน สงเสรมการวจยและกจกรรมพฒนาประโยชนของสอมวลชนศกษา คำวา “การรเทาทนสอ (Media Literacy)” เรมนำมาใชในป ค.ศ. 1992 โดยมสมาชกของ Aspen Media Literacy Leadership Institute ไดให คำนยามวา หมายถง ความสามารถในการเขาถง วเคราะห ประเมน และสรางสรรคสอในหลาย ๆ รปแบบ และเมอใชกนตอมา คำนยามกคอย ๆ เปลยนแปลงไป จนปจจบน คำวา “การรเทาทนสอ” ถอวาเปนสงสำคญในการใหการศกษาแกนกเรยน นกศกษา ในยคศตวรรษท 21 ทวฒนธรรมทางสอ

5


กำลงเฟองฟ คำนยามในปจจบนจงครอบคลมถงวธการทมความสำคญและสมควรจะตองใหการศกษาโดยกำหนดกรอบในการเขาถง วเคราะห ประเมน และสรางสรรคการสอขอความในหลาย ๆ รปแบบ นบแตดานสอสงพมพ สอภาพและเสยงอยางโทรทศนหรอวดโอ ไปจนถงสออนเทอรเนต นอกจากนน “การรเทาทนสอ” คอ การสรางความเขาใจเกยวกบบทบาทของสอในสงคม รวมทงทกษะทสำคญในการสอบถามหาขอมลและแสดงออกซงความคดเหนของประชาชนทเปนไปตามระบอบประชาธปไตย ซง สอ หลายประเทศมความตนตวดานการศกษาเพอสรางการรเทาทนสอ เชน ออสเตรเลย แคนาดา องกฤษ ฟนแลนด ฝรงเศส นอรเวย สกอตแลนด และสวเดน ไดมการกำหนดโครงการรเทาทนสอเปนหลกสตรการศกษาของประเทศ คำวา Media Literacy เปนคำศพทวชาการดานการสอสารมวลชน เกดขนในประเทศแคนาดาและใชกนอยางแพรหลายในประเทศสหรฐอเมรกา บางประเทศในยโรป และญปน เปนคำเดยวกบคำวา Media Studies (ใชในองกฤษ) Media Education (ใชในองกฤษและฝรงเศส) และ Media Literacy (ใชในสหรฐอเมรกา) (ปวณา มะแซ, 2561, หนา 15; พรทพย เยนจะบก, 2552, หนา 9; อษา บกกนส, 2555)

จนตนา ตนสวรณนนท (2560, หนา 1, 26) สรปความหมายของการรเทาทนสอวาหมายถง ความร ทกษะ และความสามารถทางปญญาของบคคลในการเปดรบ เขาใจ วเคราะห ตความ และประเมนความหมายของสอ (ชองทางทใชนำขอมล ขาวสาร สารสนเทศไปสบคคลซงเปนผรบสาร) และเนอหาของสอทเปดรบอยางมสต รวมถงตระหนกถงผลกระทบของสอ

สำนกคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน สำนกงาน กสทช. (2560, หนา 58) อธบายความหมายของการรเทาทนสอ คอ ทกษะหรอความสามารถในการ “เขาถง” “เขาใจ” และ “เขารวม” กบสออยางรตวและตนตว

พนา ทองมอาคม และคณะ (2559, หนา 65) ใหความหมายของ การร เทาทนส อ คอ ความสามารถในการเขาถงสอ การวเคราะห การประเมน และการผลตสอในบรบทตาง ๆ บบผา เมฆศรทองคำ (2554, หนา 118) ใหความหมายของการรเทาทนสอวา หมายถง ความ สามารถของแตละบคคลในการเขาถง เขาใจ ตความ ประเมน และสรางเนอหาสอในรปแบบทหลากหลายดวยความตระหนกถงผลกระทบของสอโดยไมถกครอบงำจากสอ และเสรมสรางพลงอำนาจของตนเพอสามารถใชสอใหเปนประโยชนตอการเรยนรและการดำรงชวตของทงตอตนเอง ครอบครว ชมชนและสงคม

พรทพย เยนจะบก (2552, หนา 13-14) ใหความหมายของการรเทาทนสอตามกรอบแนวคดของ UNESCO วาคอ ความสามารถในการวเคราะห วจารณ และประเมนคาสอ ความสามารถในการเขาถง และนำเสนอสอในรปแบบของตนเอง สามารถผลตสอเพอส อสารไดหลากหลายลกษณะ นอกจากน การร เทาทนสอยงหมายรวมถงกจกรรมทางการศกษาเพอพฒนาทกษะการวเคราะหวจารณและสรางโอกาสในการเขาถงสอ

สรป การรเทาทนสอ คอ ความสามารถในการเขาถง วเคราะห ประเมน และสรางสรรคสอในหลากหลายรปแบบดวยการตระหนกถงผลกระทบของสอภาใตบรบททแตกตางกน

6


องคประกอบของการรเทาทนสอ การรเทาทนสอ ประกอบดวย การเขาถง การเขาใจ และการเขารวม ดงมรายละเอยดดงน (สำนกคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน สำนกงาน กสทช., 2560, หนา 58)

1. เขาถง เปนความร ความเขาใจในสทธของตนทจะไดรบสอทแตกตาง หลากหลายชองทาง 2. เขาใจ อธบายขยายความไดวา

1) สามารถตความวเคราะหเนอหา แหลงทมาของสอและสาร รวมถงแยกแยะถงคานยมและความเชอทมากบสอและสาร

2) สามารถประเมนคณคาของสอและสาร เขาใจถงประโยชน โทษ กฎหมายและจรยธรรม 3) สามารถนำสารทสงมากบสอเพอใชประโยชนทงแกตนเองและสงคม

3. เขารวม คอ การพฒนาระดบความสมพนธของเรากบสอ ไมใชแคบน แตสามารถแสดงความคดเหน จะชม จะต หรอหากพบวาผดกฎหมาย กสามารถรองเรยน สรางกระแสสงคม หรอเรยกรองสทธในฐานะเปนผบรโภคสอกได

นอกจากน สำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) (2560) และสำนก เฝาระวงทางวฒนธรรม (2562, หนา 3-5) ไดระบถงองคประกอบของการรเทาทนสอทตองม ไดแก

1. การเปดรบสอ คอ การรเทาทนการเปดรบสอของประสาทสมผส ห ตา จมก ลน สมผสของเรา ซงเมอเปดรบแลวสมองจะสงการใหคดและปรงแตงใหเกดอารมณตางๆตามมา การรเทาทนสอในขนของการรบรอารมณตนเองจงเปนสงสำคญทตองแยกความคดและอารมณออกจากกน และความคดจะทำใหเรารบรความจรงวา “อะไรเปนสงทสอสรางขน” เปนตน

2. การวเคราะหสอ เปนการแยกแยะองคประกอบในการนำเสนอของสอวามวตถประสงคอยางไร เพอทจะเหนภาพความเปนจรงของสอไดอยางชดเจนขน เชน

1) กลมเปาหมายของสอคอคนกลมใด 2) สอมวตถประสงคอยางไร เชน เพอแจงขาวสาร หรอชกจงใจ หรอบนเทง 3) สงทสอนำมาเสนอสงผลกระทบตอสงคม เศรษฐกจและการเมองอยางไร 4) รปแบบการนำเสนอของสอเปนอยางไร 5) ขอมลทนำมาเสนอเปนขอเทจจรงหรอความเหน หรอเปนสงทสอสรางขนมาเอง 6) สออยภายใตบรบททางสงคม วฒนธรรม คานยมใดบาง

3. การเขาใจสอ คอ การตความสอและทำความเขาใจในสงทสอนำเสนอ หลงจากเปดรบสอไปแลว ซงผรบสารแตละคนกจะมความเขาใจสอตางกนขนอยกบประสบการณ พนฐานการศกษาลกษณะการเรยนร รวมถงการรบรขอมลของแตละบคคลทมมากอน

4. การประเมนคา เมอวเคราะหและทำความเขาใจสอแลว ผรบสอควรประเมนคณคาในสงทสอนำเสนอวามคณภาพหรอคณคามากนอยเพยงใด ทงดานเนอหา วธนำเสนอ เทคนคทใช เปนตน

5. การใชสอใหเกดประโยชน ถงแมเราจะสามารถวเคราะห เขาใจ และประเมนคาสอได แตเรากยงตองอยในโลกของสอ ดงนนจงจำเปนตองรวา (1) เราตองนำสงทวเคราะหไดไปใชประโยชน (2) เลอกรบสอเปน (3) สามารถสงสารตอได และ (4) มปฏกรยาตอบกลบสอได

7


ทง 5 องคประกอบนเปนพนฐานของการเปนผผลตสอทด ซ งจะกอใหเกดสอทดและมประโยชนตอสงคม โดยการวางแผนการจดการสออยางเหมาะสมและเลอกขอมลเพอคด เขยน และพดใหสอดคลองกบวตถประสงคทตองการภายใตการผลตสอทมความรบผดชอบตอสงคม

นอกจากน พรทพย เยนจะบก (2552, หนา 13-16) ไดเสนอแนวคดวา ในการทจะพฒนาทกษะการเรยนรเพอใหเกดการรเทาทนสอไดนน จะมองคประกอบทสำคญดงน

ภาพ 3 แบบจำลองทกษะการรเทาทนสอ

ทมา: ถอดรหส ลบความคด เพอการรเทาทนสอ: คมอการเรยนรเทาทนสอ (หนา 13), โดย พรทพย เยนจะบก, 2552, กรงเทพฯ: สำนกพมพปนโต พบลชชง.

1. การเขาถง (Access)

การเขาถงสอ คอ การไดรบสอประเภทตาง ๆ ไดอยางรวดเรวและเตมท สามารถรบรและเขาใจเนอหาของสอเหลานนไดอยางเตมความสามารถ สามารถแสวงหาขาวสารไดจากสอหลายประเภทและไมถกจำกดอยกบสอประเภทใดประเภทหนงมากเกนไป สามารถเกบขอมลทเกยวของและเปนประโยชน พรอมทงทำความเขาใจความหมายอยางมประสทธภาพ โดย

1.1 อานเนอหาและทำความเขาใจอยางถองแทจากสอนน ๆ 1.2 จดจำและเขาใจความหมายของคำศพท สญลกษณ และเทคนคทใชในการสอสาร 1.3 พฒนาวธการหรอกลยทธ เพอหาทมาของขอมลจากแหลงตาง ๆ ทหลากหลาย 1.4 เลอกคดกรองขอมลตาง ๆ ทเกยวของใหสอดคลองกบวตถประสงคทตองการ

2. การวเคราะห (Analyze) การวเคราะห คอ การตความเนอหาตามองคประกอบและรปแบบทส อแตละประเภท

นำเสนอวาสงทสอนน ๆ นำเสนอ สงผลกระทบอะไรตอสงคมบาง โดยใชประสบการณและความรทม

ทกษะการรเทาทนสอ

การเขาถง (Access)

การวเคราะห (Analyze)

การประเมนคา

(Evaluate)

การสรางสรรค (Create)

8


อยในการคาดการณถงผลทจะเกดขน โดยวเคราะหวตถประสงคสอสาร วเคราะหกลมเปาหมายหรอกลมผเปดรบสอ จดยนของสอ บรบทตาง ๆ ของสอทสงผลกระทบตอการนำเสนอของสอ โดยอาจใชวธการเปรยบเทยบ การแยกองคประกอบตาง ๆ หรอวเคราะหขอมลเชงเหตและผล

สำหรบการสรางทกษะในการวเคราะหขอมลเพอตรวจสอบรปแบบ โครงสรางและการลำดบเนอหาของสอ สามารถทจะใชแนวคดจากศาสตรตาง ๆ ไดแก ศลปะ วรรณกรรม สงคม การเมอง และเศรษฐกจ เพอทำความเขาใจเนอหาบรบททตองการสอ ตวอยางเชน

2.1 ใชความรและประสบการณทมเพอคาดการณผลทจะเกด 2.2 ตความเนอหา โดยใชหลกการวเคราะหขนพนฐาน เชน วตถประสงค ผรบสาร ความ

คดเหน รปแบบทกำหนด ประเภทรายการ บคลก พลอต แนวคดรวม อารมณ ภาพทเหน และเนอหา 2.3 ใชกลยทธตาง ๆ รวมถงการเปรยบเทยบ/หาความแตกตาง ขอเทจจรง/ความเหน

เหต/ผล การลำดบความสำคญ/การเรยง 2.4 ใชความรเกยวกบบรบททางประวตศาสตร การเมอง เศรษฐกจ ซงเปนทมาของการ

สรางสรรคและตความหมาย 3. การประเมนคาสอ (Evaluate)

การประเมนคาของสอ เปนผลมาจากการวเคราะหสอทผานมา ทำใหสามารถประเมนคณภาพของเนอหาสารทถกสงออกมาไดวา มคณคาตอผรบมากนอยเพยงใด ไมวาจะเปนคณคาทางใจ อารมณ ความรสก หรอมคณคาทางศลธรรม จรรยาบรรณ สงคม วฒนธรรม หรอประเพณ สามารถนำไปใชใหเกดประโยชนตอผรบในดานใดไดบาง สอนำเสนอสงใดทมประโยชนตอการเรยนรหรอไม อยางไร ในขณะเดยวกนอาจเปนการประเมนคณภาพของสอวา การนำเสนอของสอนนมกระบวนการผลตทมคณภาพหรอไมเมอเปรยบกบสอประเภทเดยวกน ซงวธทจะการประเมนเนอหา โดยสรางความเกยวของของเนอหากบประสบการณทม พรอมเสนอความเหนในแงมมของความหลากหลาย คณภาพ และความเกยวของกบเนอหา ใชวธการดงน

3.1 ความชนชอบหรอพงพอใจในการตความหมายสอจากประเภทรายการและรปแบบทหลากหลาย

3.2 การสนองตอบโดยการพมพหรอพดถงความซบซอนทหลากหลายและเนอหาสอ 3.3 ประเมนคณภาพของเนอหา จากเนอหาสอและรปแบบ 3.4 ตดสนใหคณคาของเน อหา โดยพจารณาจากหลกจรยธรรม ศาสนา และหลก

ประชาธปไตย 4. การสรางสรรค (Create)

ในการรเทาทนสอนนจะรวมถงการพฒนาทกษะการสรางสอในแนวทางของตนเองขนมา เมอผเรยนมความร ความเขาใจ สามารถวเคราะห วจารณ ประเมนคาสอไดอยางถองแทแลว ทกคนจะตองเปลยนบทบาทเปนผผลตทจะตองวางแผน เขยนบท คนควาขอมลเนอหามาประกอบตามเทคโนโลยของสอหรอรปแบบองคประกอบของสอแตละประเภท เพอทจะสามารถสอใหไดตามวตถประสงคการสอสารทตนไดวางไว การพฒนาทกษะนจงเปนบทสรปททำใหกระบวนการรเทาทนสอมความสมบรณ

9


สำหรบความสามารถในการสรางสรรคเนอหา โดยการเขยนบรรยายความคด ผผลตตองใชคำศพท เสยง และ/หรอสรางภาพใหมประสทธภาพตามวตถประสงคทหลากหลาย และสามารถใชประโยชนจากเทคโนโลยตาง ๆ ทมอยมากมายเพอสรางสรรค ตดตอ และเผยแพรเนอหาดงกลาว เชน

1) ใชประโยชนจากกระบวนการการระดมสมอง วางแผน เรยบเรยง และแกไข 2) ใชภาษาเขยนและภาษาพดอยางมประสทธภาพทสดตามหลกภาษาศาสตร 3) สรางสรรคและเลอกภาพอยางมประสทธภาพ เพอบรรลเปาหมายตาง ๆ ทกำหนดไว 4) ใชเทคโนโลยการสอสารในการวางโครงสรางของเนอหา

โดยสรป องคประกอบของการรเทาทนสอ ประกอบดวย การเขาถง โดยการเปดรบสอประเภทตาง ๆ อยางเตมท การวเคราะหสอ โดยสามารถเขาใจ แยกแยะและตความจดประสงคของสอนน ๆ ได การประเมนคาสอจากการวเคราะหบรบทตาง ๆ ของสอ และสามารถนำไปสรางสรรคในรปแบบของตนเองและนำไปใชใหเกดประโยชนตอไป ทกษะการรเทาทนสอ การรเทาทนสอ เปนแนวคดทไดรบการยอมรบอยางกวางขวางในระดบสากล ถอเปนเครองมอสำคญในการเสรมสรางพลงอำนาจในการบรโภคสออยางชาญฉลาดของผบรโภคสอ เพราะหากบคคลใดขาดการรเทาทนสอยอมตกเปนเหยอของขอมลขาวสาร ดงนน การทบคคลในสงคมจะสามารถรเทาทนสอไดยอมตองอาศยทกษะในการเขาถง ทกษะการวเคราะห ทกษะการประเมนเนอหาสาร ทกษะการสรางสรรค และทกษะการมสวนรวม รวมทงยงตองคำนงถงปจจยตางๆ ทงปจจยสวนบคคลและปจจยสภาพแวดลอมทลวนสงผลตอการรเทาทนสอ จากรายงาน Learning for the 21st Century ของ Center for Media Literacy ไดกลาวถงทกษะทจำเปนสำหรบการทำงานและใชชวตในศตวรรษท 21 ไววา “ประชาชนตองการรมากกวาเนอหาความรหลก จงจำเปนตองรวาจะใชความรและทกษะของตนทมอย ไดอยางไร ไมวาจะเปน การคดอยางมวจารณญาณ การประยกตใชความรภายใตสถานการณใหม ๆ การวเคราะหขอมลขาวสาร การสอสาร การมสวนรวม การแกปญหา การตดสนใจ นอกจากน จะตองเปนผทเรยนรตลอดชวต พฒนาความรตนเองใหทนสมยอยเสมอ” และมการระบถงทกษะทจำเปนตอการรเทาทนสอดงน (บบผา เมฆศรทองคำ, 2554, หนา 118-120) 1. ทกษะในการเขาถง (access skill) ชวยใหบคคลสามารถรวบรวมขอมลทเหมาะสมและมประโยชน และสามารถทำความเขาใจความหมายของเนอหาสารไดอยางมประสทธภาพ 2. ทกษะการวเคราะห (analyze skill) ชวยใหบคคลสามารถตรวจสอบการออกแบบทงรปแบบของเนอหาสาระ โครงสรางเนอหาสาระ และลำดบเหตการณของเนอหาสาระ รวมถงสามารถใชแนวคดตาง ๆ ทงทางดานเศรษฐกจ สงคม และการเมอง เพอทำความเขาใจบรบทของเนอหาสาระทนำเสนอ 3. ทกษะการประเมนเนอหาสาระ (evaluate skill) ชวยใหบคคลสามารถเชอมโยงเนอหาสาระไปยงประสบการณสวนบคคลและตดสนความถกตอง คณภาพ และความเกยวของของเนอหาสาระได

10


4. ทกษะการสรางสรรค (create skill) ทกษะนจะชวยใหบคคลสามารถเขยนความคดของตน โดยใชขอความ เสยง หรอภาพไดอยางมประสทธภาพสำหรบวตถประสงคทแตกตางกน รวมทงสามารถใชเทคโนโลยการสอสารเพอสรางสรรคเนอหาสาระ 5. ทกษะการมสวนรวม (participate skill) ชวยใหบคคลสามารถมสวนรวมหรอปฏสมพนธซงจะสงผลมากมายในการทำงานรวมกบผอน แนวคดการพฒนาทกษะการรเทาทนสอซงประกอบดวย การเขาถงสอ การวเคราะหสอ การประเมนคาส อ และการสรางสรรคส อ ทกษะเหลานคอทกษะทตองวเคราะหถงรายละเอยดตามองคประกอบของแนวคดหลกของการรเทาทนสอ (Key Concept Model) ซงเสนอเปนแบบจำลองไดดงน

ภาพ 4 แบบจำลองแนวคดเพอการวเคราะหสอ


การวเคราะหองคประกอบแนวคดหลกของการรเทาทนสอเปนการศกษารายละเอยดในเรองตอไปน (พรทพย เยนจะบก, 2552, หนา 16-18; จนตนา ตนสวรณนนท, 2560, หนา 37)

1. เจาของสอ (Media Agencies) หมายถง ผประกอบการซงมทงระดบองคกร สถานของหนวยงานราชการ หรอบรษทเอกชนทเปนเจาของสอ ตลอดจนผอปถมภรายการทเปนผกำหนดเปาหมาย นโยบาย เนอหาและรปแบบรายการในการสรางสอตาง ๆ เพอวเคราะหวา ใครเปนผสงสาร ผลตเนอหา เปนผมบทบาทในการผลต หนวยงาน แนวคดหรอหลกการ รวมถงเจตนาและเปาหมาย

การรเทาทนสอ (Media Literacy)

ผประกอบการสอ (Media Agencies)

ประเภทของสอ (Media

Categories)

เทคโนโลยของสอ (Media

Technologies)

การน าเสนอของสอ (Media

Representations)

ผเปดรบสอ (Media

Audiences)

ภาษาของสอ (Media

Languages)

11


2. ประเภทของสอ (Media Categories) ในทนหมายถง สอมวลชนประเภทวทย โทรทศน ภาพยนตร หนงสอพมพ นตยสาร และสออนเทอรเนต ซงจำแนกตามลกษณะเฉพาะของสอ และในสอแตละประเภทยงจำแนกตามประเภท รปแบบ และเนอหาทสอนำเสนอ เชน ในหนงสอพมพแตละฉบบประกอบดวยหลายคอลมน (ขาว บทความ นยาย) หรอในรายการโทรทศน ประกอบดวย รายการละคร เกมโชว ขาว ตามแตละชวงเวลา เปนตน

3. เทคโนโลยของสอ (Media Technologies) หมายถง องคประกอบเชงวทยาศาสตรทใชสรางสอตาง ๆ ขน ไมวาจะเปนเครองมอทใชประกอบการพมพ สราง บนทกภาพ เสยง ขอความ กราฟก ประกอบกบศาสตรและศลปะแขนงตาง ๆ ทนำมาใชอยางลงตวในกระบวนการผลตสอทกประเภท เพอพจารณาวา ส อถกผลตขนมาอยางไร มผ ใดเขาถงไดบาง และเทคโนโ ลยเหลานมผลกระทบตอกระบวนการผลตอยางไร 4. ภาษาของสอ (Media Languages) สอแตละประเภทมภาษาของตนเอง ผเปดรบสอจะเปนผตความสงทสอนำเสนอ เชน วทยกระจายเสยงใชภาษาพดเปนหลก สอสงพมพจะใชภาษาเขยนเปนหลก การแสดงละครอาจสอความด ความชว ผานตวละครตาง ๆ เปนตน สงทสอดวยภาษาจะใชการสรางรหสเพอสอความหมาย ดงนน ผรบสารจงตองพจารณาวา จะสามารถเขาใจความหมายทสอนำเสนอไดอยางไร มการสรางรหสและแบบแผนอะไร มโครงสรางในการเลาเรองอยางไร ซงผรบสารจะเปนผถอดรหสและตความออกมาตามประสบการณและความรเดม 5. ผเปดรบสอหรอผรบสาร (Media Audiences) หมายถง กลมเปาหมายของสอ เชน ผชมรายการโทรทศน ผฟงรายการวทย ผอานหนงสอพมพ ซงกลมเปาหมายของสอแตละประเภทจะมความแตกตางกนทงเพศ วย การศกษา ประสบการณ ความชอบ ความสนใจ ทศนคต ประเพณ วฒนธรรม จงสงผลใหการตความ การรบร และการเขาใจภาษาของสอ เนอหาของสอแตกตางกน จงตองพจารณาดวาผเปดรบสอหรอผรบสารคอใคร เขาใจสารนนวาอยางไร มการกำหนดใหผรบสารเขาถงสอไดอยางไร ผรบสารคนหา เลอก บรโภคและตอบสนองตอเนอหาสออยางไร รวมถงมปจจยอะไรทเกยวของบาง 6. การนำเสนอของสอ (Media Representations) หมายถง การนำเสนอเนอหาในรปแบบตาง ๆ ของสอ ซงสงผลตอการรบรของผเปดรบสออยางมาก เชน การนำเสนอขาวใหญในหนงสอพมพหนาหนง แสดงถงเนอหาขาวทมองคประกอบทสำคญกวาขาวเลก ๆ ในเนอหาขาวดานใน เปนตน หรอเทคนคการนำเสนอเนอหาตาง ๆ ทอาจทำใหผรบสารเชอในสงทอาจถกหลอกลวงไปในทางทผดได ดงนน จงตองพจารณาวา สอนน ๆ นำเสนอขอมลอยางไร เนอหา สถานท ผคน เรองราว ความคด และรปแบบทนำเสนอมความเกยวของกนอยางไร รวมถงผลทจะเกดจากการนำเสนอเนอหานน คณลกษณะของผทรเทาทนสอ จากแนวคดของทกษะสาหรบผเรยนรในศตวรรษท 21 ในบทเรยนทผานมา ซง P21 หรอ องคกรภาคเพอทกษะแหงศตวรรษท 21 (Partnership for 21st Century Skills) ไดมแนวคดวา นอกจากความรในสาขาวชาหลก (Core academic subject knowledge) แลว ผเรยนในยคนตองเรยนรทกษะทสาคญประการหนง คอ การร เทาทนสอ (Media literacy) เพอความสาเรจในการดาเน นชว ตในโลกป จจบน ซ งเป นทกษะท อย ในกลมทกษะสารสนเทศส อและเทคโนโลย

12


(Information, media and technology skills) เนองจากคนในยคปจจบนใชชวตในสภาพแวดลอมทขบเคลอนดวยเทคโนโลยและสอ ดงนน ประชาชนในยคศตวรรษท 21 จะตองเปนผทมทกษะการรเทาทนสอ ซงมคณลกษณะดงน (จนตนา ตนสวรณนนท, 2560, หนา 40-41; นธดา ววฒนพาณชย, 2558, หนา 210; เทอดศกด ไมเทาทอง, 2557, หนา 86-87) 1. เปนผทมความสามารถในการวเคราะห วพากษ ประเมนสอได และใชสอเปน โดยไมถกครอบงำไปตามเนอหาทผผลตนำเสนอ ไมตกเปนเหยอทางการตลาดหรอการโฆษณาชวนเชอ 2. เปนผทมการเปดรบสอเชงรก สามารถควบคมผลกระทบจากสอได คอรวาผลกระทบอะไรจากสอทจะเกดขนกบตวเรา รวธการจดการกบผลกระทบทจะเกดจากสอเหลานนได นอกจากน ผทรเทาทนสอจะมความสามารถในการเขาใจเนอหาของสอไดด และตดสนใจไดวาจะเชอหรอไมเชอเนอหาจากสอเหลานน

3. เปนผบรโภคสออยางมเหตมผล และเรยนรทจะกำกบพฤตกรรมของตนเองใหประพฤตปฏบตอยางมเหตผล

4. เปนผทมจดยนทชดเจนของตนเอง สามารถเขาใจกระบวนการในการสรางสอหรอตระหนกถงผลกระทบทางลบจากการนำเสนอสอไดพอ ๆ กบทจะสามารถชนชม เพลดเพลน เปดรบสอไดอยางเตมทหรอแสวงหาขอมลขาวสารทเปนประโยชนสำหรบตนไดอยางหลากหลายและครบถวน

5. เปนผทมความสามารถในการใชสอเพอบรรลผลตามวตถประสงคทตงไวได โดยสรป ผทรเทาทนสอจะมความสามารถในการวเคราะห วพากษ ประเมนสอได ใชสอเปน และใชสออยางสรางสรรค ไมตกเปนเหยอทางการตลาด สามารถควบคมผลกระทบจากสอได รวธทจะจดการกบผลกระทบเหลานน สามารถเขาใจเนอหาของสอไดด และรจกการตดสนใจเลอกทจะเชอหรอไมเชอเนอหาจากสอเหลานน ไปจนถงความสามารถในการใชสอเพอบรรลผลตามวตถประสงคทตงไว องคความรของการรเทาทนสอ องคความรของการรเทาทนสอในบรบทของสงคมไทย ประกอบดวยองคประกอบ 5 ดาน คอ (พรทพย เยนจะบก, 2552, หนา 21-25)

1. มตในการรบสอ 2. การวเคราะหสอ 3. การเขาใจสอ 4. การประเมนคาสอ 5. การใชสอใหเกดประโยชน

13


ภาพ 5 องคความรการรเทาทนสอ


1. มตในการรบสอ

ตามทฤษฎการสอสารของ Berlo ทกลาวถงประสาทสมผสทง 5 ซงเปนสอกลางในการสงสารจากผสงสารไปยงผรบ ไดแก ห ตา จมก ลน สมผส จะเปนสงทเปดมตการรบสอของผรบ โดยสอมวลชนจะสงผานประสาทสมผสทางดานหกบตามากกวาประสาทสมผสดานอน ๆ เนองจากขอจำกดของสอเอง และในการนประสาทสมผสจะสงขอมลไปยงระบบสมองเพอตความและรบรตอไป

การรเทาทนสอ คอ การรเทาทนการเปดรบสอของประสาทสมผสตนเอง เมอเปดรบแลว สมองจะสงการคดและปรงแตงใหเกดอารมณตาง ๆ ตามมา การรเทาทนสอในขนการรบรอารมณของตนเองจงเปนสงสำคญ ซงตองแยกความคดและอารมณออกจากกน ไมหลงใหลไปตามการชนำของสอ เชน การทำใหเกดความตองการสนคาทโฆษณา การเลยนแบบดาราทเหนวาสวย หลอตามแฟชน

ความคดจะทำใหเรารบร ความจรงวาอะไรเปนสงท ส อสรางขน อะไรคอสงท มอยจรง อารมณทเกดขนจากการนำเสนอสอทเราอารมณประเภทตาง ๆ นนเปนการรไมเทาทนสอ เพราะหากเรารเทาทนสอ เราจะเหนเหตและผลตาง ๆ อนเปนทมาของผลประโยชนทางธรกจของสอ 2. การวเคราะหสอ

การวเคราะหสอ คอ การแยกแยะองคประกอบการนำเสนอสอในเรองวตถประสงคของสอ 2.1 กลมเปาหมายของสอ 2.2 สงทสอนำมาเสนอ สงผลกระทบตอสงคม เศรษฐกจ และการเมองอยางไร 2.3 รปแบบการนำเสนอของสอ 2.4 ขอมลทนำมาเสนอเปนขอเทจจรงหรอเปนเพยงความคดเหน

การใชสอใหเกดประโยชน

การประเมนคาสอ

การเขาใจสอ

การวเคราะหสอ

มตในการรบสอ

14


2.5 ปจจยทเก ยวกบบรบททางสงคม ศลธรรม ประวตศาสตร ประเพณ คานยมทสอนำเสนออยในกรอบของจรรยาบรรณหรอไม สงเสรมคณธรรมใหกบสงคมหรอไม

2.6 การวเคราะหประเดนตาง ๆ เหลาน ทำใหเราเหนภาพความเปนจรงของสอไดอยางชดเจนขน 3. การเขาใจสอ

การเขาใจหรอการตความสอ เปนสงทเกดขนในตวผ รบสารหลงจากเปดรบสอไปแลว เพอทจะทำความเขาใจในสงทสอนำเสนอ เขาใจภาษาเฉพาะของสอแตละประเภทและรจกทมาของขอมลประเภทตาง ๆ ซงผรบสารแตละคนจะมความเขาใจและตความสอไดไมเหมอนกน ขนอยกบประสบการณเดม พนฐานการศกษา และคณสมบตตาง ๆ ในการเรยนร ตลอดจนการรบรขอมลของแตละบคคลทไมเทากนมากอน

4. การประเมนคาสอ เมอผรบสารผานการวเคราะหและการทำความเขาใจสอแลว ผรบสารควรทจะทำการ

ประเมนคาสงทสอนำมาเสนอวา มคณภาพและคณคามากนอยเพยงไร ไมวาจะเปนเนอหาทนำเสนอ หรอวธการนำเสนอในรปแบบใดกตาม เทคนคทใชคออะไร ททำใหเราเกดความสนใจ ความพอใจ หรอทำใหหลงเชอโดยขาดการวเคราะหอยางถองแท

5. การใชสอใหเกดประโยชน หากผรบสารไดใชการวเคราะหและทำความเขาใจในองคประกอบขนตนทง 4 มาไดเปน

อยางดแลว เทากบวาผนนไดผานกระบวนการการรเทาทนสอทครบถวน แตยงไมเพยงพอเพราะเมอเราเขาใจองคประกอบสอ อานสอได ประเมนคาได โดยใชองคความรทเกดน แตเราทกคนไมสามารถออกไปจากโลกของสอได ความจำเปนทจะตองอยในโลกของสอตอไปเราควรทจะปฏบตไดดงน

5.1 นำสงทตนวเคราะหไปใชประโยชนได 5.2 เลอกรบสอเปน 5.3 สามารถสงสารตอได 5.4 มปฏกรยาตอบกลบสอได

ทายสดผรบสารหรอผเปดรบสออาจเปนผผลตสอเองโดยมวตถประสงคเฉพาะทาง อนกอให เกดสอด ๆ ขนในสงคมไดโดยมการดำเนนการดงน

1) วางแผนการจดการใชสอใหเหมาะสม ใชสอ ภาพเเละเสยงใหมประสทธภาพ สอดคลองกบวตถประสงคทวางไว

2) เลอกขอมลใหสอดคลองกบวตถประสงคทตองการเพอการคด เขยน และพด 3) ผลตสออยางมความรบผดชอบตอสงคม จะเหนวา องคประกอบทง 5 ทกลาวมาขางตน คอ องคความรของการรเทาทนสอทตองการ

ทจะนำไปพฒนาและปรบใชใหเหมาะสมกบกระบวนการเรยนรของคนในสงคมไทยตอไป

15


หลกการวเคราะหสอ การวเคราะหสอ เปนการนำเนอหาของสอมาผานกระบวนการคดอยางเปนขนตอนและม

ระเบยบแบบแผน โดยอาศยแนวทางจากคำถาม 5 ขอ ดงน (พรทพย เยนจะบก, 2552, หนา 27-30; สำนกเฝาระวงทางวฒนธรรม, 2562, หนา 6-7) 1. ใครสรางเนอหาสาระของสอนน

เนอหาสอ เชน ขาวในหนงสอพมพ รายการโทรทศน มสวนประกอบตาง ๆ ทผผลตสอสรางขน มความหลากหลายตามลกษณะของสอแตละประเภท เชน ขาวหนงสอพมพใชคำทมขนาดและแบบตวอกษร ภาพถาย ส การจดหนา ทแตกตางกน รายการโทรทศนหรอภาพยนตรใชการตดตอ มมกลองและแสงส เพลงประกอบ และเสยงประกอบ ในการเลาเรอง

ดงนน การวเคราะหสอในกรณน จงควรตอบคำถามทวา 1) ใครเปนผสรางสอนขนมา 2) มผทเกยวของกคน และแตละคนมบทบาทหนาทอยางไร 3) เนอหาสาระของสอคออะไร 4) ในการนำเสนอรปแบบเดยวกนของแตละรายการ มความเหมอนหรอตางกนอยางไร 5) มการใชเทคโนโลยอะไรบางในการผลต 6) มอะไรทขาดหายไปบาง

2. มการใชเทคนคอะไรเพอดงดดความสนใจ และใชในลกษณะอยางไร สอแตละสาขาไมวาจะเปนหนงสอพมพ รายการโทรทศนหรอภาพยนตร มการใชเทคนคท

แตกตางกนไป เชน ภาพถายระยะใกลจะโนมนาวใจใหรสกถงความใกลชด (โทรทศนหรอภาพยนตร) ตวอกษรขนาดใหญในพาดหวขาว เปนการบอกวา นเปนเรองทมความสำคญ

ดงนน การวเคราะหสอในกรณน จงควรตอบคำถามทวา 1) มการใชสสนและรปลกษณอยางไร 2) อปกรณประกอบฉาก การจดฉาก เสอผา มลกษณะอยางไร มความสมจรงหรอไม 3) มการใชสญลกษณหรอไม และสญลกษณนนสอถงอะไร 4) มมกลองทใชแตกตางกน ใหอารมณหรอความรสกทตางกนหรอไม อยางไร 5) เสยงดนตรประกอบ เพลงประกอบ บทสนทนา การเลาเรอง และความเงยบ

3. สอนน ๆ ถกตความเนอหาสาระไปในลกษณะใดไดบาง ผรบสารหรอผเปดรบสอจะเปนผตความเนอหาของสอ การตความจงมความแตกตางกน

ตามประสบการณ การดำเนนชวต อาย เพศ การศกษา วฒนธรรม ของแตละคน ดงนน การวเคราะหสอในประเดนน จงควรตอบคำถามทวา 1) การตความเนอหาสาระของสอคออะไร 2) เนอหาสาระของสอตรงกบประสบการณของเราอยางไร 3) เราไดเรยนรอะไรจากเนอหาสาระสอบาง 4) เราไดเรยนรอะไรบางจากการตอบคำถามของคนอนทมตอเนอหาสาระของสอ 5) มมมมองอนใดอกบางไหมทมเหตผลเทากบของเราทใชในการตความแตละครง

4. สอนำเสนอ วถชวต คานยม และมมมองอะไรบาง

16


สอเปนสงทถกสรางขนจากคนหรอกลมบคคลททำหนาทในการเลาเร องราว โดยผานองคประกอบตาง ๆ ทประกอบกนขน ซงจะตองอาศยการเตรยมการ การศกษาคนควาโดยผผลต เพอใหสามารถบรรลเปาหมายของตนเองและผชมได เชน การคดเลอกตวแสดง โครงเร อง การเดนเรอง จะตองสอดคลองกบวถชวต ทศนคตและพฤตกรรมทางสงคม โดยผานทางภาพ บทสนทนา คำพด การเลอกใชสถานท การแสดงฐานะ ซงทงหมดลวนแลวแตมสวนปลกฝงคานยมใหกบผรบสอ

ดงนน การวเคราะหสอในขอน จงควรตอบคำถามทวา 1) ในขณะทเรากำลงเปดรบสอเกดคำถามอะไรขนในใจบาง 2) สอนน ๆ นำเสนอคานยมทางสงคม การเมอง หรอเศรษฐกจอยางไร 3) ความคดเหนทเกดขนสะทอนความสมพนธทางสงคมหรอสวนบคคลอยางไร 4) บรบททางสงคมและวฒนธรรมในขณะนนเปนอยางไร 5) สอนำเสนอความคดหรอคานยมอะไรบาง 6) สอสรางบคลกลกษณะของตวแสดงตาง ๆ อยางไร 7) เปาหมายของสอ คอ กลมใด 8) เมอรบสอแลวนาจะมพฤตกรรมหรอผลสบเนองอยางไร 9) มเรองใดบางในสอนนทไมไดนำเสนอออกมา (ทง ๆ ทควรนำเสนอ)

5. ผไดรบผลประโยชนอยางแทจรงจากการนำเสนอของสอคอใคร สอถกสรางขนมาดวยเหตผลหลาย ๆ ประการ ประการหนง คอ เพอธรกจ จะเหนไดวาสอ

สงพมพ เชน หนงสอพมพ หรอนตยสารจะจดหนาโฆษณาเปนอนดบแรกกอนการจดพนทขาวหรอเนอหาสาระ เชนเดยวกบการโฆษณาในรายการโทรทศน ทม งสรางกลมเปาหมายของตนเองขน เพอทจะสามารถขายเวลาหรอพนทใหกบผสนบสนนรายการ

ดงนน การวเคราะหสอในประเดนน จงควรตอบคำถามทวา 1) เจาของสออยางแทจรงคอใคร 2) สอกำลงขายอะไร 3) การนำเสนอของสอในครงน กอใหเกดผลประโยชนใดบาง 4) อะไรทมอทธพลตอการสรางหรอการนำเสนอของสอ 5) ใครไดรบผลประโยชนอยางแทจรง

(1) บรษทเจาของผลตภณฑ (2) สาธารณชน ประชาชน

ขาวปลอม (Fake News)

ความเปนมาของขาวปลอม ในยคปจจบนผใชอนเทอรเนตมพฤตกรรมในการเสพขาวจากสอสงคมออนไลนมากขน จากเดมทเคยตดตามขาวสารจากสำนกขาวทมชอเสยงเปลยนมาเปนการอานขาว (feed) จากหองแชททเพอนสงมา โดยเชอมนวาเพอนของเราไดคดกรองขาวทเหมาะสมมาใหแลว ซงโดยปกตพฤตกรรมของมนษยมแนวโนมทจะเชอในสงทเราเชออยแลว จงทำใหขาวทอาจไมถกตองในขอเทจจรง (fact) แต

17


ถกใจคนอาน ไดรบความนยมมากขน ปจจยเหลานเออใหเกดสำนกขาวใหมจำนวนมาก สำนกขาวเหลานจะพยายามสรางสรรคขาวทผอานชอบ เพอใหเกดการไลคการแชรมาก ๆ เพราะสงทตามมากคอรายไดจากโฆษณานนเอง และบางสำนกขาวถงกบสรางขาวปลอม (fake news) ขนมา ซงอาจจะปลอมทงหมดหรอปลอมเพยงบางสวนกไดทงนน ในอดตขาวปลอมอาจจำกดเฉพาะขาวดานสขภาพ (เชน กนสมนไพรนแลวจะหายจากมะเรง) แตเมอวงการสอเปลยนแปลงไป ขาวปลอมกเรมพฒนามาเปนขาวการเมองหรอขาวตางประเทศ ในป ค.ศ. 2017 (พ.ศ. 2560) เปนปท ความนาเช อถอของขาวสารตกเปนเปาโจมตและเปนปรากฏการณทมการกลาวถงมาก จนกระทง Collins Dictionary ยกใหคำวา “fake news” เปนคำแหงป ค.ศ. 2017 โดยความหมายของ fake news ถกนำมาใชใน 2 บรบท อยางแรกคอ การเผยแพรขอมลเทจเพอหวงผลทางการเมอง เชน การใชระบบคอมพวเตอรกระพอขาวเทจจนสงผลตอความคดของคนในวงกวาง และบรบทท 2 สบเนองมาจาก โดนลด ทรมป ประธานาธบดสหรฐอเมรกา แสดงความเหนตอสอและสำนกขาวตาง ๆ เชน CNN, New York Times, Washington Post, NBC วาเปนผเสนอขาว fake news ทเช อถอไมได ซ งนยหลงนนำมาส การวพากษวจารณกนอยางแพรหลาย (โสภดา วรกลเทวญ, 2561, หนา 58; อสรยะ ไพรพายฤทธ, 2560) ความหมายของขาวปลอม Wardle (2017) ใหความหมายของขาวปลอมไววา หมายถง ขาวทมเนอหาอนเปนเทจ

Ethical Journalism Network (EJN) หรอเครอขายสอจรยธรรม (อางถงใน แพชชน เจน (Passiongen), 2562) ใหคำจำกดความขาวปลอม (fake news) วา เปนขอมลทมการสรางขนอยางจงใจและเผยแพรออกไปดวยความตงใจทจะหลอกลวงผอนหรอทำใหผอนไขวเขวไปในทางทจะเชอคำหลอกลวงหรอสงสยในความจรงทมหลกฐานพสจนได

เฉลมชย กกเกยรตกล และธญญนนทณฐ ดานไพบลย (2561, หนา 178) สรปความหมายของขาวปลอมวา หมายถง ขาวทมเนอหาอนเปนเทจ หลอกลวง หรอขาวสรางสถานการณ รวมถงการเขยนขาวทไดรบการสนบสนนอยางปดบงหรอแอบแฝง นนทกา หนสม (2560, หนา 19) ใหความหมายของขาวปลอมไววา คอขาวทมเนอหาเปนเทจ เรองราวนนถกประดษฐขนโดยไมมขอเทจจรงทสามารถตรวจสอบแหลงทมาหรอคาพด ขาวปลอมบางขาวอาจมสวนขอมลทสามารถตรวจสอบไดแตอาจมขอมลทถกสรางขนเพอมเจตนาบดเบอนไปจากขอเทจจรงเดม จากขอมลขางตนสามารถสรปไดวา ขาวปลอม เปนขาวทมเนอหาอนเปนเทจ ถกสรางขนอยางจงใจทจะหลอกลวงผอน ลกษณะของขาวปลอม ขอมลจาก เฟสบก ประเทศไทย และหนวยงานอน ๆ ทรวมมอกนเสนอคำแนะนำทนาสนใจเพอใหรเทาทนวาขาวแบบไหนคอขาวปลอม (fake news) ซงในปจจบน ขาวปลอมบนโลกออนไลนมมากมายหลายรปแบบ ซงวธตรวจสอบขาวปลอมบนโลกออนไลนวา มลกษณะอยางไร ขาวแบบไหนทนาจะเปนขาวปลอมบนโลกออนไลน มดงน (ธม’ส-อพ (thumbsup), 2562)

18


1. พาดหวสะดดตา โดยการพาดหวขาวอาจมใชเครองหมายตกใจ หรอภาพปกมการใชอกษรตวหนา ซงหากอานขอความพาดหวแลวรสกวามความหวอหวาและไมนาเปนไปได ขาวนนมแนวโนมทจะเปนขาวปลอม

2. ลงกผดไปจากปกต ลงกปลอมหรอลงกทดคลายของเวบไซตจรง จะมลกษณะใกลเคยงกบเวบของหนวยงานหรอเจาของเวบนนจรง ๆ อาจมการปรบเปลยนเลกนอย เชน ตวอกษรบางตว ซงเราสามารถเปรยบเทยบไดดวยการคนหาเวบไซตขาวจรง ๆ

3. มทมาแปลก ๆ หรอไมมทมาของขาว ควรตรวจสอบเนอหาตาง ๆ ทนำเสนอบนเวบไซต ไมวาจะเปนมมมองในการเสนอขาว รายละเอยดตดตออน ๆ ทปรากฏบนเวบไซต นอกจากน ควรระวงเวบไซตปลอมทระบวา เปนองคกรขาวทดนาเชอถอ ซงมกจะใชวธเลยนแบบรปแบบการจดหนาและการใช URL ทมชอคลายคลงกน

4. สะกดคำผดหรอมการจดรปแบบแปลก ๆ เวบไซตขาวปลอมหลายแหงมกสะกดคำผดหรอมการจดวางรปแบบทดไมเปนมออาชพ หากพบลกษณะเหลานควรอานขาวอยางระมดระวง หรอใหสนนษฐานไวกอนวาขาวนนอาจเปนขาวปลอม

5. รปภาพกบขาวไมมความเกยวของกน ขาวปลอมมกจะใชภาพหรอวดโอทปรบแตงขนมา ซงบางครงรปภาพเหลานนอาจภาพจรง แตถกนำมาเปลยนแปลงบรบทใหตางไปจากเดม เราจงควรนำภาพนนไปคนหาเพมเตมเพอยนยนวาสงทอานเปนเรองจรงหรอมความถกตอง

6. วนทเกดเหตการณไมสมเหตสมผล ขาวปลอมอาจมลำดบเหตการณทไมสมเหตผลหรอมการเปลยนแปลงวนทและเวลาเกดเหตการณ จงควรตรวจสอบขาวอน ๆ ประกอบ เพอดวนทและเวลาของขาวเดยวกนจากแหลงอนดวย

7. อางองชอผเชยวชาญทไมมอยจรง ควรตรวจสอบแหลงขอมลของผเขยน เพอยนยนวาความถกตองของแหลงขอมล ขาวทไมมหลกฐานหรออางองผเชยวชาญแตไมมการระบชอ อาจเปนการชใหเหนวาขาวดงกลาวเปนขาวปลอม หากกรณเปนบทความทปรากฏชอผเขยน (by-line) ควรคดวา ผเขยนเปนผทมความรบผดชอบตอเนอหาทงหมดหรอไม หรอหากบทความนนเปนบทความทบคคลใดบคคลหนงไดแสดงความคดเหนไว ควรคาดการณไวกอนวาบทความอาจมเนอหาทลำเอยงหรอมอคต เพราะมกสะทอนความคดเหนสวนตวของผเขยนหรอหนวยงานและมบทสรปแบบไมเปนกลางแมวาจะประกอบดวยขอเทจจรง

8. รายงานขาวตางไปจากสำนกขาวอนเกนไป กรณมการรายงานขาวทไมมแหลงขาวอนรายงานในเรองเดยวกน นนอาจเปนสญญาณบอกวาขาวนนอาจเปนขาวปลอมได

9. มการเสยดสหรอใสมกตลก บางครงการแยกขาวปลอมออกจากมกตลกหรอขาวเสยดสเปนเรองททำไดยาก ควรตรวจสอบดวาเรองนนมแหลงทมาจากแหลงทขนชอเรองลอเลยนและเสยดสขาวหรอไม และพจารณาวารายละเอยด รวมถงนำเสยงทใชในการเลาเรองเปนไปเพอความสนกสนานหรอไม

10. บางเรองถกสรางใหเปนขาวปลอม ขาวบางเรองถกสรางขนอยางจงใจดวยขอมลทไมเปนความจรง ดงนน ควรใชคดวเคราะหและพจารณาบรบทตาง ๆ อยางถถวน รวมถงมวจารณญาณในการอาน และควรแชรขาวทมนใจวาเชอถอไดเทานน

19


คำแนะนำเหลานเปนคำแนะนำโดยรวมเพอทจะใชเปนแนวคดในการตรวจสอบขาวปลอม เนองจากมนษยเรามแนวโนมทจะเชอขอมลทสอดคลองกบความเชอสวนตวของตนเอง ดงนน เราควรใชความคดพจารณาไตรตรองอยางรอบคอบในการอาน ด หรอฟงขาวตาง ๆ กอนทจะเชอหรอแชรขาวไปยงผอน

ประเภทของขาวปลอม Claire Wardle แหงองคกร First Draft News ทตงขนมาเพอสกบปญหาขาวปลอม ตงแตป ค.ศ. 2015 ดวยความรวมมอของกเกล เฟซบก ทวตเตอร และอกหลายหนวยงาน ไดแบงขาวปลอม ออกเปน 7 ประเภท ดงน (กนกพร ประสทธผล, 2562; สำนกงานพฒนาธรกรรมทางอเลกทรอนกส (สพธอ.), 2562) 1. Satire/Parody ขาวเสยดสหรอลอเลยน คอ ขาวทเนนการลอเลยนหรอเสยดสใหเกดความตลก แตไมตงใจใหเกดความเสยหายกบใคร 2. False Connection ขาวทเชอมโยงมว ๆ พาดหวขาว ภาพประกอบ หรอขอความทใชอธบายหรอบรรยายภาพ ไมไปดวยกนกบเนอหาของขาวดงกลาว 3. Misleading Content ขาวทจงใจทำใหผคนเขาใจผด ตงแตประเดนหรอตวบคคล โดยมเปาหมายบางอยาง

4. False Context ขาวทอยผดทผดทาง ผดบรบท เปนการนำขอมลทเกดขนในบรบทหนงมาใสอกบรบทหนง เชน เอาเหตการณหลาย ๆ เหตการณมารวมเปนเรองเดยวกน 5. Imposter Content อางแหลงทมาแบบมว เชน อางวาขอมลนมาจากคนทมตำแหนงสำคญ มาจากแหลงขาวทนาเชอถอ ทงทจรง ๆ แลวไมไดมาจากแหลงขาวนน 6. Manipulated Content ตดตอ ดดแปลง การอางวามขอเทจจรงอยบาง แตผานการตดตอหรอดดแปลง เพอวตถประสงคในการลวงผรบสาร 7. Fabricated Content เปนขาวหรอเร องราวทสรางข นมาทงหมด โดยไมมขอมลใด ๆ ทงสน ซงขาวปลอมทง 7 ประเภท อาจเกดขนไดจากหลาย ๆ ปจจย เชน นกขาวทำงานผดพลาด ตองการเสยดสดวยความสนก การหวงผลประโยชนทางการคา หรอการเมอง ฯลฯ การแบงขาวปลอมออกเปน 7 ประเภทของ First Draft News น ยงถกนำไปบรรจไวในคมออบรมเพอสกบขาวปลอมของ UNESCO ดวย การตรวจสอบขอมลขาวปลอม

สมาพนธหองสมดนานาชาต ( International Federation of Library Associations and Institutions) ไดเผยแพรวธการตรวจสอบขาวปลอม เนองจากสมาพนธหองสมด เหนวา การคดแบบวพากษ (critical thinking) เปนทกษะสำคญในการเทาทนสอและขอมลขาวสาร นอกจากนยงมขอมลของสำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) ทพบวา ปจจบนในโลกยคดจทล ปญหาขาวปลอมหรอ fake news กำลงสงผลกระทบตอสขภาพของคนในสงคม กวา 1 ใน 3 ของขาวปลอมสงผลตอสขภาพทงกายและใจ ดงนน เราควรรวธการตรวจสอบขาวทเรากำลงอานวาเปนขาวนนเปน

20


ความจรงหรอขาวปลอม โดยมการตรวจสอบพนฐาน 8 ขอดงน (สำนกขาว Hfocus, 2562; โสภดา วรกลเทวญ, 2561, หนา 59-60)

1. ตรวจสอบแหลงทมา เชน พจารณาเวบไซตของหนวยงานวามพนธกจของหนวยงานทเกยวของหรอไม และมตำแหนงของสถานททสามารถตดตอไดหรอไม

2. ตรวจสอบวาผเขยนมตวตนหรอไม 3. ตรวจสอบวนทเผยแพร เพราะการเผยแพรน นอาจเปนเร องในอดตไมสอดคลองกบ

สถานการณปจจบน 4. ตรวจสอบใหแนใจวา เปนเรองเยาะเยยเสยดส เรองตลกหรอไม 5. อานเนอหาทงหมดแทนทจะดเฉพาะพาดหวแลวทำการเผยแพรตอ 6. ตรวจสอบลงกในเนอหาทนำเสนอนน ๆ วาเรองราวสอดคลองหรอสนบสนนเรองหรอไม 7. ตรวจสอบอคตตวเราเอง เพราะบอยครงความเชอสวนบคคลของเราอาจจะนำไปสการ

ตดสนผอนได 8. สอบถามผรหรอตรวจสอบแหลงขอมลทนำเสนอขอเทจจรงอน ๆ เพอใหแนใจในความ

ถกตองของขาวทพบ นอกจากน สำนกงานพฒนาธรกรรมทางอเลกทรอนกส (สพธอ.) (2562) ไดแนะนำวธการ

ตรวจสอบขาวปลอมในเบองตนดงน 1. ตรวจสอบแหลงทมาของขาวสารและขอมล เชน สำนกขาว หนวยงาน หรอชอของผให

ขอมลมความนาเชอถอ ใหหลากหลายแหลงขอมล 2. ตรวจสอบแหลงขอมลอนประกอบ เชน หนวยราชการหรอหนวยงานทเก ยวของกบ

ขาวสารขอมลนน ๆ เพอยนยนวามเรองหรอเหตการณดงกลาวจรง 3. ตรวจสอบตนตอของขาวสาร บางครงขาวปลอมอาจเปนขาวทเคยเกดขนแลว หรอใช

ขอมลจากขาวเกามาเลาใหม เพอใหเกดความแตกตนหรอเพอประโยชนแอบแฝง จงควรสบคนภาพเกาหรอขาวเกามาเปรยบเทยบกนกอนทจะเชอและแชร

4. สอบถามผเชยวชาญในเรองนน ๆ โดยตรง หรอหาขอมลเพมเตมจากแหลงทเชอถอได เชน รายการชวรกอนแชร โดย สำนกขาวไทย อสมท. เปนสอกลางนำเรองทแชรกนมากบนสอโซเชยลไปถามผรมาตอบใหในรายการและเผยแพรในเฟซบก SureAndShare

สวนสถานวทย WNYC (wnycstudios.org) ไดใหขอแนะนำในการสงเกต Fake News คอ (อางถงใน สำนกงานพฒนาธรกรรมทางอเลกทรอนกส (สพธอ.), 2562)

1. ใชคำหรอภาษาทรนแรง รวมถงการตดตอภาพไมคอยด 2. มโฆษณาทปรากฏออกมาอตโนมต (pop up) ทพยายามหลอกลอใหเราคลกมากมาย 3. ตรวจสอบดชอโดเมนใหดวาใชเวบของจรงหรอไม 4. หากไมรจกเวบนน ๆ ใหเขาไปทหนา “เกยวกบ (about)” ถาไมมขอมลทนาเชอถอให

คนหาชอเวบกบคำวา เวบขาวปลอม ใน search engine 5. เรองราวทเปนลงกแลวใหคลกตามตอไป (ขยะจะนำไปสขยะ) หรอไมมลงก ไมมการอางอง

แหลงทมาใด ๆ 6. ตรวจสอบเรองทไมนาเปนไปได ดวยการคนหาเรองนนจากเวบไซตทนาเชอถอ

21


7. ตรวจสอบวนท เพราะบนสอสงคมออนไลนมกจะนำเรองเกามาพดถงใหม 8. อยาอานแคพาดหวขาว เพราะเนอขาวอาจไมไดเกยวของกบสงทพาดหวขาวไว 9. คนหาประวตของภาพ โดยใชเครองมอคนหาภาพยอนหลง เชน เวบไซต TinEye 10. กระตนความรสก เชน ความโกรธ ความเกลยด ใหคดไววา ขาวนนถกทำมาโดยตงใจ 11. หากไมแนใจวาขาวนนเปนความจรง ไมควรแชรขอมลออกไป จะเหนไดวา ทกษะการคดอยางมวจารณญาณหรอการคดเชงวพากษ (critical thinking)

เปนทกษะสำคญในการตรวจสอบพนฐานทง 8 ขอน ซงทกษะดงกลาวเปนทกษะสำคญในการเทาทนสอและขอมลขาวสารในยคดจทลอกดวย ผลกระทบของขาวปลอม

สำนกงานพฒนาธรกรรมทางอเลกทรอนกส (สพธอ.) (2562) อธบายถงผลกระทบของขาวปลอมไวดงน

1. ผรบสารจะไดขอมลทไมถกตอง ทำใหตดสนใจผดพลาด อาจสงผลเสยตอชวตและทรพยสน เชน การแชรขอมลวาดมนำมะนาวชวยรกษาโรคมะเรงได อาจทำใหผปวยยกเลกการรกษาดวยวธเคมบำบดกบหมอ และทำใหมะเรงลกลามถงขนเสยชวต

2. ผรบสารเกดความตระหนกตกใจ กรณตาง ๆ ททำใหผคนเกดความหวาดกลว เชน ขอมลเทจเกยวกบภยพบตหรอโรคระบาดตาง ๆ อาจทำใหผคนแตกตน เกดการกกตนของกนของใช หรอไปเขาควฉดวคซนปองกนโรคซงไมไดเกดขนจรง ขาวเทจเกยวกบการเมองหรอนโยบายของรฐทอาจทำใหหนขนหรอลง นกลงทนเทขายหนหรอซอเพอเกงกำไร

3. ผถกแอบอางไดรบความเสยหาย เชน การถกลอเลยน ดหมน กลนแกลงรงแก (bully) โดยใชขอมลเทจทไดจากการตดตอใหดตลกขบขน การถกเกลยดชงจากขอมลเทจเชงใสรายปายส หรอตวอยางขาวดาราดงปวยหนกใกลเสยชวต ทำใหประชาชนสงสาร มจฉาชพฉกฉวยโอกาสเรยไรเงนชวยเหลอครอบครวดาราดง

4. ขอมลททำใหเกดความขดแยงในสงคม เชน ขอมลเทจเกยวกบขาวการเมอง หรอขาวสถานการณระหวางประเทศ อาจกอใหเกดความไมสงบสขในสงคม สรางปญหาระหวางประเทศได

อยางไรกตาม ปญหาขาวปลอมแกไขไดไมงายนก เนองจากการตดสนใจวาขาวนน ๆ เปนจรงหรอเทจ (หรอเทจบางสวน) เปนเรองยาก แมจะเปนผทมประสบการณดานสอสารมวลชนมาอยางยาวนานกตาม ประกอบกบในการพฒนาตวของเทคโนโลยในยคดจทล ทำใหปรมาณของขาวปลอมเพมขนอยางมากมายมหาศาล การแยกแยะขาวหรอโพสตตาง ๆ ในอนเทอรเนตวา ขอมลหรอขาวใดเปนเทจใหไดตลอดเวลานนยงทำไดยากมากขน การใชสอใหปลอดภยและเกดประโยชน การปองกนตนเองจากสอ ในปจจบน เยาวชนสามารถเขาถงสออยางงายดาย การจะหามไมใหเลน หรอตกเตอนโดยไมมเหตผลอาจเปนวธการทไมถกตองนก ซงแนวทางการปฏบตเพอปองกนตนเองจากภยทเกดจากสอ

22


ตาง ๆ มดงน (สำนกเฝาระวงทางวฒนธรรม, 2562, หนา 24; สรรสร สรสนตคปต, 2561; ไอโมบาย, 2558) 1. การปองกนตนเองจากภยทเกดจากสอโฆษณา

สอโฆษณาทไมปลอดภยมอยมากมายในสงคม โดยเฉพาะสอสงคมออนไลน เนองจากเปนสอทเขาถงตวของผบรโภค การปองกนตนเองใหพนจากสอโฆษณาทไมปลอดภยดงกลาวมแนวทางปฏบตดงน

1.1 อยาหลงเชอสอโฆษณางาย ๆ 1.2 ควรใชวจารณญาณในการเลอกซอสนคาหรอบรการ หากไมแนใจวาสอโฆษณานน

เชอถอไดหรอไม กไมควรซอหรอใชบรการ 1.3 ควรตรวจสอบขอเทจจรงและหาขอมลทถกตองกอนทจะตดสนใจเชอหรอไมเชอ 1.4 เมอมปญหาเรองสขภาพหรอปญหาชวตควรปรกษาพอแม คร หรอเพอน

2. การปองกนตนเองจากภยทเกดจากสอสงพมพ การปองกนตนเองจากสอสงพมพมแนวทางในการปฏบตโดยมรายละเอยดดงน 2.1 ไมหลงเชอขอมลจากสงพมพงาย ๆ โดยเฉพาะเรองทเกยวของกบสขภาพความงาม

และความปลอดภย 2.2 ควรอานรายละเอยดใหรอบคอบถายงมขอมลไมชดเจนหรอยงนอยไป ควรหาขอมล

เพมเตมกอนทจะตดสนใจเลอกซอใชหรอบรการ 2.3 ถาไมแนใจในขอมลนน ควรนำสงพมพไปใหผรไดอานและขอคำปรกษา

3. การปองกนตนเองจากภยทเกดจากสออนเทอรเนต การปองกนตนเองจากสออนเทอรเนตเปนสงสำคญทควรศกษาหาความร และนำไปเปน

แนวทางในการปฏบตเพอปองกนตนเอง มรายละเอยดดงน 3.1 ระมดระวงการบอกขอมลสวนตว รวมถงรหสผาน (password) ในการใชอนเทอรเนต

ใหแกบคคลทรจกกนทางอนเทอรเนต เพราะบคคลนนอาจนำขอมลไปใชในทางทไมดได และควรเปลยนรหสผานใหมอยางนอยทก ๆ 3 เดอน

3.2 ไมควรหมกมนและเอาจรงเอาจงกบการสนทนากนทางอนเทอรเนต เพราะบางคนคยเพลนหลายชวโมงบางครงอาจถงสวางกม ซงเปนการอดนอนททำใหเสยสขภาพ

3.3 ใหคดอยเสมอวาคนทรจกกนทางอนเทอรเนตเปนเพยงคนแปลกหนา ไมสามารถไวใจใครได

3.4 ไมควรใหรปถายของตนเอง ครอบครว หรอคนรจกของเรา ใหบคคลทรจกกนทางอนเทอรเนต เพราะบคคลนนอาจนำรปไปตดตอททำใหเราเกดความเสอมเสยออกทางอนเทอรเนตได

3.5 ไมควรนดหมายกบบคคลทรจกกนทางอนเทอรเนตตามสถานทตาง ๆ และควรระมดระวงบคคลทตตตอทางอนเทอรเนต เพราะอาจไมไดบอกความจรงในการแนะนำตวซงเราไมสามารถพสจนได

3.6 ใหจดจำกรณตวอยางทมขาวใหเหนตามสอตาง ๆ เพราะเชอและไวใจผทรจกกนทางอนเทอรเนต

23


3.7 ไมควรตอบขอความหรอกระดานสนทนา ซงมลกษณะการพดจาชวนคยเรองเพศสมพนธ การขายบรการทางเพศทางอนเทอรเนต การทำสงคราม การกอการราย การขมข หรอเรองททำใหเกดความกลว กงวลใจ ไมสบายใจ หากพบเหตการณนควรรบบอกพอแมหรอผปกครองใหทราบทนท

3.8 ไมตกเปนเหยอการกลนแกลงบนอนเทอรเนต ไมควรตอบโต ควรเกบบนทกลกษณะการคกคามทกครง และทสำคญควรแจง นายจาง ผใหบรการสอสงคมออนไลนทใช รวมถงเจาหนาทตำรวจใหทราบเรองดงกลาว

3.9 ไมควรดาวนโหลดโปรแกรมจากเวบไซตทไมนาเชอถอ การใชประโยชนจากสอ (สำนกเฝาระวงทางวฒนธรรม, 2562, หนา 25-28)

1. การประยกตใชงาน Twitter เพอการเรยนการสอน จากการจดอนดบของเครองมอสารสนเทศทเหมาะสมเพอใชในการเรยนการสอนพบวา

ทวตเตอรเปนเครองมอหนงทใชไดผลด ดวยเหตผลดงน 1) ทวตเตอรทำใหขาวสารและขอมลแพรกระจายไปสคนหมมากไดอยางรวดเรว 2) ทวตเตอรทำใหการรบสงขอมลรวดเรว สามารถแลกเปลยนการสนทนา ความคดกบ

ผอนทมความสนใจไดด 3) ขอความในทวตเตอรสน ทำใหไดรบขอมลทไมยาวเกนความจำเปน 4) มแอพพลเคชนททำใหการเขาถงทวตเตอรและการเผยแพรขอมลททวตเตอรงาย เชน

Google Chrome, Firefox ซงเปนเครองมอททำใหหวขอฟดไปแสดงทบญชทวตเตอรโดยอตโนมต ขอดของทวตเตอร 1. ใชไดทงในหองเรยนและนอกหองเรยนเพอการสอสารถงกจกรรมการเรยนการสอน 2. ใชเปนเครองมอสำหรบระดมความคดเหนและการสอสาร 3. เปนชองทางสำหรบฟงความคดเหน โดยผเรยนสามารถสงคำถาม ความคดเหน หรอ

ขอสงเกต เขาไปเครอขายเพอการเรยนรรวมกนได 4. ใชเปนเครองมอเพอการทำงานรวมกนระหวางโรงเรยน มหาวทยาลย ประเทศท

หางไกลกนได 5. ใชเปนเครองมอสำหรบการประชม สมมนา การนำเสนอความคดจากคนหมมาก ท

สามารถอพเดทขอมลไดอยางรวดเรว 6. ใชเปนหองเรยนเสมอนสำหรบการอภปรายแสดงออกทางความคด 7. ใชเปนเครองมอสรางประสบการณการเรยนรทางเทคโนโลย เปนเครองมอการคนพบ

แหลงความรใหม ๆ 8. ใชเปนเครองมอสำหรบสะทอนความคดเหนของผเรยนและผสอน

2. การประยกตใชงาน YouTube เพอการเรยนการสอน 1) กวางขวางครอบคลม

YouTube สำหรบการศกษาเปดโอกาสใหโรงเรยนตาง ๆ เขาถงวดโอเพอการศกษาฟรนบแสนรายการจาก YouTube EDU วดโอเหลานมาจากองคกรทมชอเสยงตาง ๆ เชน Stanford, PBS และ TED รวมทง พนธมตรทกำลงไดรบความนยมของ YouTube ซงมยอดผชมนบลาน ๆ คน

24


2) ปรบแกได สามารถกำหนดคาเนอหาทจะใหผเรยนในโรงเรยนดได โดยโรงเรยนจะไดรบสทธใน

การเขาถงเนอหา YouTube EDU ทงหมด ซงครและผดแลระบบอาจสรางเพลยลสตวดโอทดไดเฉพาะในเครอขายของโรงเรยนเทานนได

3) เหมาะสมสำหรบโรงเรยน ผบรหารโรงเรยนและครสามารถลงชอเขาใชและดวดโอใด ๆ กได แตผเรยนจะไม

สามารถลงชอเขาใชและจะดไดเฉพาะวดโอ YouTube EDU และวดโอทโรงเรยนไดเพมเขาไปเทานน ความคดเหนและวดโอทเกยวของทงหมดจะถกปดใชงานและการคนหาจะจำกดเฉพาะวดทศน YouTube EDU เทานน

4) เปนมตรกบคร YouTube.com/Teachers มเพลยลสตวดโอนบรอยรายการทไดมาตรฐานการศกษา

ทวไป และจดระเบยบตามหวเรองและระดบชน เพลยลสตเหลานสรางขนโดยครเพอเพอนครดวยกน ทำใหครมเวลาในการสอนมากขนและใชเวลาคนหานอยลง 3. การประยกตใชงาน Facebook เพอการเรยนการสอน

เฟซบกเปนศนยแหงการเรยนรทไดรบความนยมอยางตอเนอง จงสงผลใหสถานศกษา ตาง ๆ นำเฟซบกไปประยกตใชเปนศนยแหงการเรยนรในสถานศกษาเพอแลกเปลยนประสบการณและแบงปนขอมลดานวชาการในการเรยนการสอน รวมถงการสงเสรมความสมพนธทดตอกนระหวางครผสอนกบครผสอน ระหวางครผสอนกบผเรยน และผเรยนกบผเรยน

เวบ pctechmag.com ไดอางถงเหตผล 4 ประการทครผสอนควรพจารณาเลอกใช Facebook เปนศนยแหงการเรยนรในสถานศกษา ดงน

1) การพฒนาดานภาษา ครผสอนและผเรยนจำเปนตองใชเฟซบกในการตดตอสอสารและแสดงความเหนตาง ๆ เกยวกบวชาทเรยนบนเฟซบก ทงน การใชเฟซบกเปนประจำในการเขยนและอานขอความตาง ๆ จะชวยใหผเรยนไดฝกการเขยน การสะกดคำ และการใชไวยากรณทถกตอง

2) การสอสารระหวางบคคล ซงเปนการสรางสมพนธภาพทดระหวางครผสอนดวยกน ครผสอนกบผเรยน และผเรยนกบผเรยน ในการตดตอสอสารและแลกเปลยนประสบการณรวมกน รวมถงสนบสนนใหผเรยนกลาทจะแสดงความคดเหนตาง ๆ มากยงขน

3) การทำงานรวมกนเปนกลม ซงเฟซบกเปนอกชองทางหนงทเปดโอกาสให ผเรยนผใดผหนงจะตองรบผดชอบงานทไดรบมอบหมายรวมกบผเรยนผอนเปนกลม ซงเปนการฝกทกษะการเปนผนำและการเปนผตาม

4) เพมทกษะดานเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสาร การใชเฟซบกในการเรยนการสอน จะชวยใหผเรยนมความสนใจและมความกระตอรอรนทจะเรยนรเกยวกบการใชเทคโนโลยสารสนเทศใหม ๆ

สงทครผสอนพงปฏบตในการใชเฟซบกเปนศนยแหงการเรยนรรวมกบผเรยนนน เมอมถนายน 2554 เวบ allfacebook.com ไดนำเสนอเกยวกบวธปฏบตทดทสดไว 7 ประการ เพอเปนแนวทางใหครผสอนใชเฟซบกไดอยางถกตองเหมาะสม

1) หามครผสอนระบายอารมณและความรสกตางๆ ทมตอผเรยนในเชงลบผานเฟซบก

25


2) ควรกำหนดนโยบายและแนวปฏบตในการใชสอสงคมรวมกนระหวางครผสอนและผเรยนใหชดเจน

3) ในกรณทยกเลกการเรยนการสอนในหองเรยนเพราะสภาพอากาศไมเอออำนวย ครผสอนสามารถใชเฟซบกเปนศนยแหงการเรยนรรวมกบผเรยนโดยการกำหนดหวขอเกยวกบวชาทสอน เพอใหผเรยนรวมกนแสดงความคดเหน

4) ไมควรใชขอความทรนแรงในการแสดงความคดเหนเกยวกบผเรยนและสถานศกษา 5) หลกเลยงการแสดงขอความทกอใหเกดขอโตแยงทรนแรง 6) ควรตงคาการแสดงความคดเหนตาง ๆ ทผเรยนทกคนสามารถเขาไปอานได 7) ควรแสดงความคดเหนเกยวกบผเรยนในเชงบวกเทานน

4. เครอขายสงคมออนไลนกบหองเรยน ดวยขอมลจำนวนมากทถกนำเสนอในเครอขายสงคมออนไลนหากนำมาสการจดการเรยน

การสอนในชนเรยนยอมกอใหเกดผลสำคญในหลากหลายลกษณะ เชน 1) การสรางความสมพนธระหวางสงคมในชนเรยน เนองจากบรรยากาศของเครอขาย

สงคมออนไลนเปนการแลกเปลยนขอมล ขาวสาร ผานมตความสมพนธของคนในเครอขาย ดวยเหตน เมอทงผสอนและผเรยนเขาสการสรางความสมพนธภายในระบบเครอขายสงคมออนไลนกจะนำไปสการพฒนาความสมพนธในสงคมจรงในทศทางทใกลชดกนยงขน ซงเปนผลใหเกดการแลกเปลยนเรยนรทมประสทธภาพจรง นอกจากนลกษณะการนำเสนอขอมล สถานภาพทเปนปจจบน ทำใหทงผสอนสามารถตดตามพฤตกรรมและประสานขอมลไดอยางทนทวงท

2) การกระตนใหเกดการศกษาคนควา การแลกเปลยนเรยนรทกวางขวาง การตงประเดนแลกเปลยน ขอสงสยตาง ๆ ผานเครอขายสงคมออนไลนทำไดอยางทนทวงท และเปนเครองมอสำหรบผสอนในการกระตนผเรยนไดเปนอยางด ในขณะเดยวกนผสอนสามารถนำเสนอเนอหาใหม ๆ ไดอยางตอเนอง และผเรยนสามารถตดตามไดอยางตอเนอง

3) การสงเสรมการศกษาตามความสนใจและความถนด เครอขายสงคมออนไลนโดยเฉพาะอยางยง ในรปแบบของเวบบลอกเปนระบบทสงเสรมการเผยแพรผลงานตามความถนดและความสนใจของทงผสอน และผเรยน อกทงยงสงเสรมใหเกดการแลกเปลยนขยายผลไดอยางมประสทธภาพ

4) การสงเสรมการบนทกและการอาน การเผยแพรผานเครอขายสงคมออนไลนสวนใหญผานรปแบบของขอเขยนในหลายลกษณะ เชน ขอความสนในระบบทวตเตอร ขอความปานกลางของเวบเฟซบก หรอขอความยาว ๆ ของระบบเวบบลอก เปนตน

ในขณะเดยวกนเครอขายสงคมออนไลนกมขอเสยทอาจจะสงผลกระทบตอผใชดวยเชนกน โดยเฉพาะอยางยงสำหรบผเรยนทอาจมความจำเปนทผปกครองจะตองใหการดแลอยางใกลชด เชน

1) การใชงานเพอความบนเทง เกม มากกวาการศกษาคนควา ทงน ระบบเครอขายสงคมออนไลน เชน ในเฟซบกจะประกอบดวยเกมตาง ๆ มากมาย และสวนใหญตองการใชเวลาในการเลนทตอเนอง

26


2) ความจำเปนของอปกรณการสอสาร ซงสวนใหญมราคาแพงและมคาใชจายทตอเนอง และหากผสอนใชเครอขายสงคมออนไลนในการนำเสนอขอมลไปยงผเรยนเปนหลกอาจจะกอใหเกดการไมสามารถเขาถงแหลงขอมลของผเรยนได

3) การรบขอมลทไมถกตองและการขาดวจารณญาณในการรบขอมล ทงน เมอผเรยนเขาสการเรยนรในเครอขายสงคมออนไลน แหลงการรบขอมลจะไมสามารถจำกดไวเพยงจากผสอนเทานน ซงจำเปนทผสอนจะตองยำถงแนวทางการตรวจสอบขอมลใหกบผเรยน

4) การขาดวจารณญาณในการนำเสนอขอมล เนอหาของผเรยน ดวยความสะดวกรวดเรวในการเผยแพรขอมลผานระบบเครอขายสงคมออนไลน จะพบวา หลายครงทำใหหลายคนขาดความยงคดในการเผยแพรขอมล ขาวสาร ภาพหรอเหตการณตาง ๆ และนำไปสปญหาอน ๆ ตามมา

จากทกลาวมาขางตนจะเหนวา อนเทอรเนตมความสำคญในการประยกตใชเทคโนโลยสารสนเทศททนสมย การตดตอ สอสารทสะดวก และรวดเรว เปนแหลงรวบรวมขอมลแหลงใหญทสดของโลก อนเทอรเนตเปนเครองมอทจำเปนสำหรบงานเทคโนโลยสารสนเทศทำใหเกดชองทางในการเขาถงขอมลทรวดเรว ชวยในการตดสนใจ และบรหารงานทงระดบบคคลและองคกร

27


อางอง กรงเทพธรกจ. (2562). ตองรทนสอเพราะ “FAKE NEWS” ไมมวนหมด. คนเมอ 28 ธนวาคม 2562

จาก https://www.bangkokbiznews.com/news/detail/847403 กองสถตเศรษฐกจ สำนกงานสถตแหงชาต. (2561). การสำรวจการมการใชเทคโนโลยสารสนเทศและ

การสอสารในครวเรอน พ.ศ. 2561 (ไตรมาส 4). กรงเทพฯ: ผแตง. จนตนา ตนสวรณนนท. (2560). เอกสารประกอบการเรยนรายวชา การรเทาทนสอ. กรงเทพฯ:

คณะวทยาการจดการ มหาวทยาลยสวนดสต. เฉลมชย กกเกยรตกล และธญญนนทณฐ ดานไพบลย. (ธนวาคม 2561). ขาวลวง: ปญหาและความ

ทาทาย. วารสารวชาการ กสทช. ประจำป 2561. 3, 174-192. ณชากร ศรเพชรด. (2561). MEDIA LITERACY: หยดแชรขาวปลอม ดวยวชา ‘เทาทนสอ’. คนเมอ

28 ธนวาคม 2562 จาก https://thepotential.org/2018/11/19/media-literacy/ เทอดศกด ไมเทาทอง. (กนยายน-ธนวาคม 2557). การรเทาทนสอ: ทกษะสาหรบการเรยนรใน

ศตวรรษท 21. วารสารสารสนเทศศาสตร 32(3), 74-91. ธม’ส-อพ (thumbsup). (2562). “ขาวปลอมบนโลกออนไลน” มลกษณะเปนแบบไหน?. คนเมอ 28

ธนวาคม 2562 จาก https://www.thumbsup.in.th/type-of-fake-news นนทกา หนสม. (2560). ลกษณะของขาวปลอมในประเทศไทยและระดบความรเทาทนขาวปลอม

บนเฟซบกของผรบสารในเขตกรงเทพมหานคร. การคนควาอสระนเทศศาสตรมหาบณฑต มหาวทยาลยกรงเทพ.

นธดา ววฒนพาณชย. (กนยายน-ธนวาคม 2558). การพฒนาทกษะการรเทาทนสอสงคมออนไลน. วารสารบณฑตศกษา มหาวทยาลยราชภฏวไลยอลงกรณ ในพระบรมราชปถมภ 9(3), 209-219.

บบผา เมฆศรทองคำ. (มกราคม-มนาคม 2554). การรเทาทนสอ: การกาวทนบนโลกขาวสาร. วารสารนกบรหาร 31(1), 117-123.

ปวณา มะแซ. (2561). การพฒนาแบบวดทกษะการรเทาทนสอในศตวรรษท 21 ของนกเรยนชนมธยมศกษาตอนตนโดยประยกตใชทฤษฎการตอบสนองขอสอบแบบพหวภาค. วทยานพนธศกษาศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยสงขลานครนทร.

พนา ทองมอาคม และคณะ. (2559). เรยนรเรองสอ. กรงเทพฯ: สำนกงานปลดกระทรวงวฒนธรรม. พรทพย เยนจะบก. (2552). ถอดรหส ลบความคด เพอการรเทาทนสอ: คมอการเรยนรเทาทนสอ.

กรงเทพฯ: สำนกพมพปนโต พบลชชง. แพชชน เจน (Passiongen). (2562). “FACT CHECKING” ตองรจรงเรอง “FAKE NEWS”. คนเมอ

28 ธนวาคม 2562 จาก https://www.passiongen.com/2019/12/fact-checking-2/ สรรสร สรสนตคปต. (2561). ปองกนตวจากการใชสอสงคมออนไลน Protecting yourself on

social media. คนเมอ 29 ธนวาคม 2562 จาก http://www.cioworldmagazine.com/ sansiri-sirisantakupt-protecting-yourself-on-social-media/

28


สำนกขาว Hfocus. (2562). เผย Fake News กระทบสขภาพคนไทยหนก ทำคนเขาใจผด ตกเปนเหยอขอมลเทจ. คนเมอ 28 ธนวาคม 2562 จาก https://www.hfocus.org/content/ 2019/09/17683

สำนกคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน. สำนกงาน กสทช. (2560). 100 เรองนาร ผบรโภคสอวทย-โทรทศน (แกไขปรบปรงเนอหา พ.ศ. 2560). กรงเทพฯ: ผแตง.

สำนกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.). (2560). 5 องคประกอบของการรเทาทนสอ.คนเมอ 20 กนยายน 2562 จาก https://www.thaihealth.or.th/Content/39558-5%20องคประกอบของการรเทาทนสอ.html

สำนกงานคมครองผบรโภคในกจการกระจายเสยงและโทรทศน. (2557). รเทาทนสอ. กรงเทพฯ: ผแตง.

สำนกงานพฒนาธรกรรมทางอเลกทรอนกส (สพธอ.). (2562). Fake News ลวงใหเชอ หลอกใหแชร. คนเมอ 29 ธนวาคม 2562 จาก https://www.etda.or.th/content/living-in-the-fake-news-era.html

สำนกงานราชบณฑตยสภา. (2554). พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. คนเมอ 15 กนยายน 2562 จาก http://www.royin.go.th/dictionary/

สำนกเผาระวงทางวฒนธรรม. (2562). เดกไทยรเทาทนสอ ฉลาดร...ฉลาดเลอก. กรงเทพฯ: ผแตง. เสมอ นมเงน. (2562). รเทาทนสอ (Media Literacy). คนเมอ 15 กนยายน 2562 จาก

http://www.prd.go.th/download/article/article_20180518103036.pdf โสภดา วรกลเทวญ. (2561). เทาทนสอ: อำนาจในมอพลเมองดจทล. กรงเทพ: สถาบนสอเดกและ

เยาวชน. อสรยะ ไพรพายฤทธ. (2560). Fake News ขาวปลอม ปญหาใหญของโลกอนเทอรเนต. คนเมอ 16

ธนวาคม 2562 จาก http://www.okmd.tv/blogs/all-things-digital/fake-news-ขาวปลอม-ปญหาใหญของโ#firstPage

อษา บกกนส. (กนยายน-ธนวาคม 2555). การรเทาทนสอและสารสนเทศ. วารสารสทธปรทศน. 26(80). 147-161.

ไอโมบาย. (2558). 10 วธ ปองกนภยจาก โซเชยลเนตเวรค. คนเมอ 29 ธนวาคม 2562 จาก https://imobizone.com/10-methods-of-social-protection/

Wardle, C. (2017). Fake news. It’s complicated. Retrieved from https://firstdraftnews. org/fake-news-complicated/

บทที่ 8 - noppakornru.files.wordpress.com · บทที่ 8 การรู้เท่าทันสื่อและใช้ได้อย่างปลอดภัย

Documents