ภาค พุทธธรรม: แกนนำาการศึกษา...ปร ชญาการศ กษาของไทย ภาค พ ทธธรรม:...

ปรชญาการศกษาของไทยภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

สพพทานำ ธมมทานำ ชนาตการใหธรรมเปนทาน ชนะการใหทงปวง

ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา(ภาคตนของหนงสอ ปรชญาการศกษาของไทย)© พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)

พมพครงแรก พทธศกราช ๒๕๑๘

ฉบบแยกพมพในชอ:ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษาพมพครงแรก พฤษภาคม ๒๕๕๖

พมพเผยแพรเปนธรรมทาน โดยไมมคาลขสทธหากทานใดประสงคจดพมพ โปรดตดตอขออนญาตทวดญาณเวศกวน ต.บางกระทก อ.สามพราน จ.นครปฐม ๗๓๒๑๐http://www.watnyanaves.net/

แบบปก พระชยยศ พทธวโร

พมพท สำานกพมพทอย

หมายเหต: ในการพมพ พ.ศ. ๒๕๕๖ คณะดำาเนนการไดซอยยอหนาและใสหวขอในสารบญเพมขน

คำานำากลาวโดยทวไป ในปจจบน ผทใฝในคณคาของพระพทธศาสนา

มกตกอยในภาวะทตองทำางานสองอยางพรอมกนไปในเวลาเดยว คอ การศกษาคนควาเพอใหตนเองเขาถงความหมายและคณคาทแทของหลกธรรม และการแสดงความหมายและคณคานนใหผอนเหนประโยชนในการใชแกปญหาของมนษย ทเปนเชนน คงตองยอมรบความจรงวา การศกษาพระพทธศาสนาเทาทมอย ไมไดเตรยมบคคลไวใหพรอมทจะทำาหนาท กลาวคอ ไมสามารถผลตบคคลทรเขาใจธรรมแจมแจง ซาบซงในคณคาและสามารถนำาธรรมมาแสดงใหคนปจจบนยอมรบไดทวไป ผทใฝใจจงมภาระในการแสวงหาและศกษาคนควาดวยตนเองมากกวาทควร ครนเมอความสนใจในการศกษาธรรมเกดขนแลว จะรอใหตวผศกษาเองเขาถงความหมายและคณคาอยางพอเพยงเสยกอน จงจะเรมงานแสดงธรรมแกผอน กดเหมอนวาสภาวะของโลกปจจบน บบใหรออยไมได กลายเปนวา ทงทศกษาอย กตองเปนผแสดงไปดวย ภาวะเชนนมประโยชน แตกมอนตรายควบอย จะลดอนตราย ทำาใหมประโยชนเหนอกวาไดเทาใด ยอมขนกบความซอตรง ความเคารพในธรรม และความไมประมาทในการศกษาเปนสำาคญ

ผเขยนหนงสอน กตกอยในภาวะทกลาวขางตน คอ ทงทยงเปนเพยงผศกษาพระพทธศาสนา แตไดหาญมาทำาหนาทเปนผแสดงคำาสอนดวย อยางไรกด มความเบาใจอยอยางหนงวา ไดทำาการนดวยความเพยรพยายามจรงจงเทาทตนจะกำาหนดไดวาเปนการกระทำาโดยรอบคอบ มหลกฐาน ตรงตามเหตผลและความมงหมายของธรรมอยางยง กบทงพรอมทจะแกไขปรบปรงความคดเหนความเขาใจของตนทยงบกพรอง แตสงทผเขยนถอวาสำาคญทสดกคอ ความเพยรพยายามในการกระทำาน เกดจากความมนใจทเปนแรงอยภายในวา เทาทสตปญญาของตนพอจะ

หยงไปถงและสองนำาใหเหนได คำาตอบขนสดทายทครอบคลมสำาหรบปญหาของมนษยมอยในพระพทธศาสนา หรอแนชดลงไปอกวา ในพทธ-ธรรม ดวยเหตนหลกธรรมจงมคาควรแกการศกษา และควรแกการทจะพยายามนำามาแสดงใหเหนทางใชประโยชนในการแกปญหาของมนษย ความมนใจนยงไมไดจากแหลงปญญาอนๆ นอกจากคำาตอบทเปนเพยงสวนประกอบ หรอคำาตอบเฉพาะกรณ หรอคำาตอบทเกอกลในบางระดบของการแกปญหาเทานน การทขวนขวายศกษาและพยายามแสดงหลกธรรมน จงมใชเปนการกระทำาใหสมฐานะทมชอวาเปนผนบถอพระพทธ-ศาสนา หรอโดยถอวาเปนหนาทในฐานะทเปนพระภกษผพงเลาเรยนและสงสอนธรรม

ทกลาวมานนเปนดานศาสนธรรม สวนในดานสถาบน คอ วด พระสงฆ และวฒนธรรมประเพณทเกยวกบพระพทธศาสนา โดยเฉพาะสวนทเปนรากฐานและสบตอมาในสงคมไทย ผเขยนกเหนวาคนทวไปยงสนใจและเขาใจกนไมเพยงพอ ทำาใหมองเหนภาพผดพลาดคลาดเคลอนไปบาง ยดตดในพฤตการณทเขวไปบาง อนจะเปนโทษแกสงคมไดมาก ผเขยนมนใจวา สถาบนพทธศาสนายงมคณคาทจะตองทำาความเขาใจกนอกมาก และเมอเขาใจแลว จะสงผลสะทอนเปนประโยชนแกสงคมไทยไดมากดวย แมในสวนทเปนโทษกมขอทตองทำาความเขาใจ เพอใหแกไขไดถกแนวทาง มใชซำาเตม หรอหลกไปสรางโทษใหมเพมขน

เมอ พ.ศ. ๒๕๑๔ ผเขยนไดเรมเขยนงานศกษาคนควา ดานศาสนธรรมเรองหนง ใหชอวา “พทธธรรม” ตงใจวาจะใหเปนขอเขยนทแสดงหลกธรรมในพระพทธศาสนาหลายๆ ดาน ใหครอบคลมหลกธรรมสำาคญๆ ทงหมด โดยเรยบเรยงเปนระบบความคดทเสนอคณคาสำาหรบปญญาของมนษย ในสมยปจจบน แตเขยนไดเพยงสองตอนกคางอยแตนนมา แมจะไดรบอาราธนาใหเขยนตอจนจบกมงานอนบบรด ไมมโอกาสสบตองานนนอกจนบดน อยางไรกด ในระยะเวลาระหวางนน ได

มเหตการณและกรณตางๆ บงคบโดยตรงบางโดยออมบาง ใหผเขยนตองพดหรอเขยนเรองเกยวกบหลกธรรมตางๆ ในรปปาฐกถา คำาบรรยาย และบทความตางๆ บางเรองมผนำาไปตพมพในโอกาสตางๆ กระจายอยหลายแหง

บดน คณสลกษณ ศวรกษ ในนามของสำานกพมพเคลดไทย ไดขอใหรวบรวมปาฐกถาคำาบรรยาย และบทความตางๆ ของผเขยน ทเกยวกบการศกษาและสงคม มาจดพมพเขาไวเปนเลมเดยวกนสกครงหนง ไดเรองตพมพคราวน ๑๐ เรอง มทงในดานศาสนธรรมและในดานสถาบน เฉพาะในดานศาสนธรรมนน กลาวไดวาเปนบางสวนของเนอหาทคดไววาจะเขยนในเรองพทธธรรมทคางอยนนเอง สวนเรองตางๆ ในดานสถาบน กตงความหวงไววา ถามโอกาสจะเรยบเรยงปรบปรงประมวลเขาเปนงานชนเดยวกนในภายหลง

การทหนงสอนเกดขน ตองนบวาเปนผลแหงกศลเจตนาของคณสลกษณ ศวรกษโดยแท ดวยเปนผตนคดใหเรองทกระจายอยในทตางๆ ไดมารวมอยแหงเดยวกน และในบรรดาเรองทงหลายเหลานน บางเรองกเกดจากการอาราธนาของคณสลกษณ ศวรกษเอง จงขออนโมทนาในกศลเจตนาของคณสลกษณ ศวรกษ ไว ณ ทนเปนอยางยง

ในการจดพมพ คณอนนต วรยะพนจ ไดเอาใจใสตดตามเปนธระตลอดมาดวยด และไดอาศยเจาหนาทผอนของสำานกพมพเคลดไทยชวยเหลอเออเฟอ จงขออนโมทนาขอบใจไว ณ ทนดวย

อนง ในระยะเรมแรกทงานแตละเรองจะสำาเรจเปนรปขนนน ไดอาศยคณชลธร ธรรมวรางกร ชวยเหลอพมพดดตนฉบบใหแทบทงสน จงขออนโมทนาไว ณ ทนเปนพเศษ

พระราชวรมน๒๘ ก.พ. ๒๕๑๘

สารบญ

ความหมายและความมงหมายของการศกษา...................................1องคประกอบของชวตเปนสงทตองรบสบทอดจากชวตดวยกนตอๆ มา...............................๑ความเปนไปของชวตตองขนตอปจจยภายนอก..................................................................๑การศกษามวตถประสงค เพอทำาใหชวตเขาถงอสรภาพมความเปนใหญในตวเอง...................................................................๔การเสวยผลของอสรภาพเชนนนมใชสงทมนษยผเดยวจะกระทำา.........................................................๕

การใหการศกษาเพอจดหมายของชวต.............................................7อะไรเปนจดหมายของชวตหรอถามอกอยางหนงวา ชวตเกดมาเพออะไร...................................๗ชวตทมจดหมาย กคอชวตทมการศกษาควรตงคำาถามใหมวา ชวตควรอยเพออะไรและอยางไร.....................๗จดหมายของชวตกคอ ความเปนอยอยางดทสดอกนยหนงคอ การมอสรภาพ............................................................9การศกษาเปนกจกรรมของชวต โดยชวต และเพอชวตตองมความรความเขาใจ...ความเปนจรง............................................9อสรภาพในดานทสมพนธกบสงแวดลอมทางธรรมชาตมขอแยงสำาคญทควรพจารณา........................................................๑๒

อสรภาพในดานความสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคมมขอแยงทสำาคญ.............................................................................๑๔ดเหมอนวามนษยจะไมสามารถเขาถงอสรภาพเปนปญหาขนอบจนของมนษย...ปญหาน มคำาตอบ.......................๑๕

ขอพจารณาเกยวกบแนวคดเรองปรชญาการศกษาไทย(มองจากแงของพทธธรรม)...........................................................18

ก. กระบวนการของการศกษา........................................................๑๘กระบวนการของการศกษาจากธรรมชาตของชวตเอง...............๑๘ปญหาหรอทกข...ทามกลางปจจยแวดลอมภายนอก.................๒๒กระบวนการของการศกษาเพอทำาลายอวชชา-ตณหาและเสรมสรางปญญา-กรณา............๒๔ตวประกอบภายนอกของการศกษาคอ กลยาณมตร.................๒๕

ข. ความหมายและความมงหมายของการศกษา.............................๒๕๑. ความหมายของการศกษา....................................................๒๕๒. จดหมายของการศกษา........................................................๒๖๓. คณลกษณะของผไดรบการศกษา.........................................๒๘

ค. พทธธรรมทเปนสาระสำาคญของการศกษา.................................๒9หลกธรรมทพงวเคราะหเพอแสวงพทธปรชญาการศกษา..........๒9

พระพทธศาสนาและการนำาธรรมมาพฒนาหลกสตร.......................3๒การวเคราะหพทธศาสนา................................................................๓๒ลกษณะทวๆ ไปของพระพทธศาสนา.............................................๓๔หลกธรรมทจะนำามาประยกต.........................................................๓๕

แนวทางประยกตพทธธรรมในดานการศกษา.................................๓๗ก. แนวความเขาใจเกยวกบเบญจขนธ.......................................๓๗ข. แนวความเขาใจเกยวกบปฏจจสมปบาท...............................๓๘ค. สตและปญญากบอวชชา......................................................๔๔ง. กระบวนการสรางปญญา......................................................๔๖

แนวความเขาใจเกยวกบไตรสกขา..................................................๔๘ศล.............................................................................................๔๘สมาธ.........................................................................................๕๑ปญญา.......................................................................................๕๑

องคประกอบทจะชวยใหเกดไตรสกขา...........................................๕๓กลยาณมตร เปนองคประกอบภายนอก....................................๕๓โยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายใน..................................๕๓

ความหมายและความมงหมายของการศกษา

ชวตเกดจากองคประกอบตางๆ มากมายมาประชมกนขน องคประกอบเหลานแยกประเภทใหญๆ เปน ๒ พวก คอ ทางรางกายกบทางจตใจ องคประกอบทกสวนทงทางรางกายและทางจตใจมความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ความเปลยนแปลงนนมไดเปนไปโดยอสระหรอเลอนลอย ตองเปนไปตามความสมพนธแหงเหตปจจยตางๆ ทเกยวของ ซงไดแกความสมพนธระหวางองคประกอบภายในของชวตเองบาง ความสมพนธระหวางองคประกอบภายในของชวต กบปจจยแวดลอมภายนอกบาง

ในความสมพนธนน ชวตพยายามเขาไปเกยวของกบปจจยทจะอำานวยประโยชนแกตน และพยายามถอเอาประโยชนจากปจจยทตองเกยวของหรอเขาไปเกยวของนน เพอใหเกอกลแกการดำารงอยของตน ชวยใหชวตเจรญเตบโตขยายตวออกไป พรอมทงเพมพนความสามารถทจะดำารงอยในสถานการณตางๆ ไดดยงขน แตทงน ยอมอยภายใตขอบเขตจำากดเทาทองคประกอบภายในและปจจยภายนอกจะอำานวยให เวลาชวชวตหนงนบวาไมยนยาวนก ชวตโดยทวไปจงมความเคลอนไหวสบตอตนเองอยภายในวงจรสนๆ แคบๆ ซำาซากกบวงจรทผานลวงไปแลว แมจะมความเพมพนขยายตวแปลกออกไป กนบวาอยในขอบเขตจำากดทนอยอยางยง ไมวาทางรางกายหรอทางจตใจกตามองคป ระกอบข องช วตเปนส งท ตองรบสบ ทอดจากชวตดวยกนตอๆ มาค วามเปน ไปของชวตตองข นตอปจจยภ ายนอก

อนง องคประกอบของชวต เปนสงทตองรบสบทอดจากชวตดวยกนตอๆ มา และองคประกอบเหลานนมความสามารถจำากด ไมสามารถถอเอาประโยชนจากปจจยภายนอก ทตนเขาไปเกยวของ ไดมากนก ความเปนไปของชวตโดยทวไปจงตองขนตอปจจยภายนอก ถกปจจยตางๆ

๒ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ภายนอกกำาหนดแนวทางความเปลยนแปลง มากกวาจะเปนตวกระทำาหรอกำาหนดความเปลยนแปลงใหกบปจจยภายนอก เมอตองขนกบปจจยภายนอกอยางมากมายเชนน อสรภาพ คอความเปนใหญในตนเอง โดยหลดพนจากอำานาจครอบงำา ไมตองพงอาศยขนตอสงอน จงมนอยเหลอเกนสำาหรบชวตโดยทวไป

ชวตมนษยกเปนชวตแบบหนง ซงดำารงอยไดดวยการถอเอาประโยชนจากความสมพนธกบปจจยภายนอก เชนเดยวกบชวตอยางอน แตชวตมนษยมคณลกษณะพเศษททำาใหแตกตางจากชวตแบบอนๆ คอมองคประกอบภายในทางดานจตใจอยางหนง ซงทำาใหมนษยมอสรภาพ พนจากความครอบงำาของปจจยภายนอกไดมาก และสามารถถอเอาประโยชนจากปจจยภายนอกได อยางแทบไมมขอบเขตจำากด แมวาองคประกอบอนๆ โดยเฉพาะดานรางกายของมนษย ยงตองพงอาศยขนตอปจจยภายนอกอยางมาก และมขอบเขตการเจรญขยายตวจำากด เชนเดยวกบชวตอยางอน แตอสรภาพทองคประกอบขอนอำานวยให กทำาใหมนษยสามารถทำาการตางๆ ขนมาแกไขเสมอนจะกลบความอยใตอำานาจนนใหกลายเปนความมอสรภาพโดยสมบรณ

จะเหนไดวา มนษยสามารถลวงรเขาไปถงความจรงอนลลบของปจจยแวดลอมทงหลายทตนจะเขาไปเกยวของ มนษยสามารถนำาความรนน มาใชเปนอปกรณสำาหรบผนแปรหรอจดปจจยแวดลอมทงหลาย ใหเกอกลแกการดำารงชวตของตน มนษยสามารถนำาเอาความร ความสามารถ ความชำานาญจดเจนตางๆ ทมนษยรนกอนเรยนรไว มาถายทอดใหแกมนษยรนตอไปไดโดยตรงระหวางมนษยตอมนษยเอง เปนวธการทมนษยมความเปนอสระในการกระทำาอยางมากทสด พงอาศยปจจยภายนอกนอยทสด และทนเวลาไมตองใหมนษยรนใหมตองกลบไปเรมวงจรยอนตนซำามาใหม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓

มนษยมจตใจทประณตละเอยดออน ซงสามารถทจะซมซาบในคณคา ความด ความงาม ความรสกนกคดของเพอนมนษยและสงทงหลาย และทสำาคญยงคอมนษยสามารถเขาใจเหตผล รจกแยกระหวางดชว คณโทษ สวนตนสวนสงคม เปนตน สามารถวนจฉย ตดสนใจเลอกกระทำา หรองดเวนการกระทำาตางๆ ดวยความสำานกในความรบผดชอบตอตนเองและผอน หรอตอสงคมได ความสามารถและความประณตละเอยดออนอนเปนลกษณะพเศษเชนน เปนสงทมนษยเลาเรยนถายทอดกนได ฝกฝนใหถนดจดเจนได อบรมใหเกดความนยมชมชอบ โนมเอยง เคยชน และแกกลายงๆ ขนไปได

องคประกอบภายในทางจตใจทมนษยมเปนพเศษ ตางจากชวตแบบอนๆ และทำาใหมนษยมคณลกษณะความสามารถเปนพเศษเหนอกวาชวตอนๆ นน กคอกศลธรรม ทเรยกวาสตปญญา สวนการเลาเรยน ฝกฝน อบรม เพอนำาสตปญญาทมอยมาใชใหเปนประโยชน และทำาใหแกกลายงขน กคอ กระบวนการทเรยกวา การศกษา ถามนษยปราศจากองคประกอบทเรยกวาสตปญญา และขาดกระบวนการทเรยกวาการศกษานเสยแลว ชวตมนษยกจะอยใตอำานาจครอบงำาของปจจยแวดลอมทงหลาย และหมนเวยนอยในวงจรสนๆ แคบๆ ซำาซากชวชวตแลวชวตเลา เชนเดยวกบชวตสตวอนๆ

แตความมสตปญญาและการศกษาไดชวยใหมนษยมความเปนใหญในตนเอง ทจะพนจากอำานาจครอบงำาของปจจยแวดลอมภายนอก สามารถกำาหนดแนวทางการดำาเนนชวตและสรางสภาพทเกอกลแกการดำารงอยของตนไดอยางมากมาย ซงภาวะอนน ถาจะหาศพทเรยกใหสน กคงจะไดแกคำาวาอสรภาพ ซงมความหมายใน ๒ ลกษณะ คอ ในทางลบไดแกความหลดพนจากอำานาจครอบงำาของสงอน และในทางบวกไดแกความเปนใหญในตนเอง

๔ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

การศกษาม วตถป ระสงค เพอท ำาใหชวตเขาถ งอสรภาพมความ เปน ใหญ ในตวเอง

ความทกลาวมาน นอกจากใหคำาตอบเกยวกบความหมายของการศกษาแลว อาจถอวาเปนการตอบปญหาเกยวกบความมงหมายของการศกษาไปดวย โดยถอวา การศกษามวตถประสงคเพอทำาใหชวตเขาถงอสรภาพ คอทำาใหชวตหลดพนจากอำานาจครอบงำาของปจจยแวดลอมภายนอกใหมากทสด และมความเปนใหญในตว ในการทจะกำาหนดความเปนอยของตนใหไดมากทสด วตถประสงคเกยวกบอสรภาพนมองเหนไดชด ถาแยกอสรภาพนนออกพจารณาเปนแงๆ ไป เชน

๑. ในแงอสรภาพพนฐานของชวต ตามปกตชวตตองพงอาศยปจจยแวดลอมภายนอกทมอยในธรรมชาต และสภาพแวดลอมของธรรมชาตนน มอทธพลในการกำาหนดความเปนไปและวถทางแหงการดำารงชวตทงของมนษยและของชวตทกๆ อยางเปนอยางมาก บางครงปจจยแวดลอมในธรรมชาตกบบคนใหชวตเปนอยโดยยาก หรอถงกบจะใหสญสลายไปเสยทเดยว

นอกจากปจจยแวดลอมภายนอกแลว องคประกอบภายในของชวตเอง กอาจกลายเปนเครองบบคนตดรอนชวตได เพราะการดำารงอยดวยดของชวต หมายถงการสบตอประสานกนดวยดแหงองคประกอบภายในทงหลายทประชมกนเขาเปนชวต เมอองคประกอบเหลานเรรวนไมประสานกน ความกระทบกระเทอนกยอมเกดขนแกชวต สตวทงหลายรวมทงมนษยผขาดการศกษายอมขาดอสรภาพในการดำารงชวตของตนอยางน

แตการศกษาชวยใหมนษยเขาใจกลไกแหงชวตของตน เขาใจความจรงอนลลบของธรรมชาตทแวดลอมตนอย และรวธการทจะเขาไปเกยวของกบธรรมชาตเหลานน ในทางทจะเปนประโยชนเกอกลแกตน หรอถอเอาประโยชนแกตนได คอรจกปรบตวเขากบธรรมชาตไดอยางดทสด นอกจากนน อาศยความรความเขาใจและความถนดจดเจนในการ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕

ใชความรนนอยางถกทาง แทนทมนษยจะรอใหสงแวดลอมมากำาหนดความเปนอยของตน มนษยกลบเปนผจดปจจยตางๆ ในธรรมชาตใหเปนไปตามประสงคของตนได พฒนาสงแวดลอมใหเกอกลแกการดำารงอยของตนได

โดยความพยายามเพอเขาถงอสรภาพขอน มนษยจงกระทำาการตางๆ เพอกำาจดความอดอยาก โรคภยไขเจบ ความหนาวรอนจด และภยธรรมชาตตางๆ พยายามสรางสรรคความอดมสมบรณ บรการเกยวกบสขภาพ ความสนกสนานบนเทง และการพฒนาบานเมองในทางวตถทกวถทางการเสวยผลข องอสรภ าพเชนน นม ใชส งท มนษ ยผ เดยวจะก ระท ำา

๒. ในแงอสรภาพทางสงคม มนษยอาจมความสามารถทจะจดปจจยแวดลอมทางธรรมชาต พฒนาสงแวดลอมทางวตถและชวตแบบ อนๆ ใหเปนไปตามความประสงคของตนได ใหเกอกลแกการดำารงชวตของตนได แตมนษยดวยกนกเปนปจจยแวดลอมสำาคญอกอยางหนง ซงมนษยจะตองเกยวของ เรยกวาเปนปจจยแวดลอมทางสงคม ปจจยแวดลอมทางสงคมนมลกษณะของการทจะตองเกยวของเปนพเศษ แตกตางไปจากปจจยแวดลอมอยางอนในธรรมชาต มนษยไมสามารถจดการสงแวดลอมทางสงคมคอมนษยดวยกนตามความตองการของตน เหมอนกบทจดการกบสงแวดลอมอยางอน

มนษยแตละคนเปนสวนประกอบหนวยหนงของสงคม การสรางสรรคเพอใหเกดอสรภาพพนฐานของชวต เชนความอดมสมบรณทางวตถเปนตน และการเสวยผลของอสรภาพเชนนน มใชสงทมนษยผเดยวจะกระทำาหรอเสวยผลได แตเปนการกระทำารวมกนของสงคม และมนษยทรวมกนเปนกลมกอนเทานนจงทำาได

ยงบคคลแตละคนทเปนหนวยของสงคม เกอกลตอกนเทาใด กลมนนหรอสงคมนนกยงเขมแขงอดมสมบรณมากขนเทานน เรองของ

๖ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

มนษยทจะกระทำาตอปจจยแวดลอมทางสงคม จงมใชเรองของการจดการตามความประสงคของตน แตกลายเปนการทจะเปนสมาชกทดของสงคม เพอสรางสงคมทดมคณภาพ เกอกลแกการดำารงอยดวยดของบคคลแตละคนทเปนหนวยของสงคม แลวเจรญกาวหนาไปดวยกน มนษยจงตองเรยนรวธการทจะอยรวมกน เรยนรการทจะทำาตนใหเปนประโยชนแกกน การทจะทำาตนใหอำานวยประโยชนแกสงคม การทจะรวมมอกนสรางสรรคพฒนาสงตางๆ และการทจะสรางระบบการอยรวมกนดวยด เมอสงคมบรรลถงภาวะเชนนกเรยกไดวาสงคมมอสรภาพรอดพนจากความบบคน มความเปนใหญในการสรางสรรคและเสวยผลแหงความสขสมบรณของตน บคคลแตละคนในสงคมนนกไดชอวาเปนผมอสรภาพทางสงคม

พจารณาตามทกลาวน จะเหนไดวา ถาชวตเขาถงอสรภาพทงในสวนพนฐานและในทางสงคมอยางนแลว กนาจะเปนทพอใจขนาดทจะพดไดวา เปนชวตทเขาถงจดหมายแลวอยางแนนอน และอสรภาพอยางน กนาจะเปนจดหมายของชวตได เมอเปนจดหมายของชวตแลวกควรเปนจดหมายของการศกษาดวย

ดตามนแลวกนาจะเหนอยางนน แตปญหาเกดขนวา คำาวา “ถา” ทนำาขอความขางตนนน จะมทางถกตดออกไปใหเปนความจรงขนมาไดหรอไม หรอจะตองเปน ถา อยเชนนนตลอดไป ปญหามตามมาวา อสรภาพทกลาวมานน ควรเปนจดหมายทแทจรงของชวตและการศกษาหรอไม และอสรภาพเชนนนเปนสงทมนษยสามารถบรรลถงไดจรงหรอไม การพจารณาเรองน อาจจะตองวนกลบไปมองยอนขนมาตงแตตนใหมอก จงขอยกไวเปนขอพจารณาตอไป

การใหการศกษาเพอจดหมายของชวต

อะ ไรเปนจ ดหม ายข องช วตห รอถ ามอก อยางหน งวา ชวตเก ดมาเพออะ ไร

ถามใครถามวา จะศกษาไปเพออะไร กเหนจะตอบไดงายๆ วา ศกษาเพอประโยชนแกชวต คำาตอบนแมจะกวางสกหนอยแตเปนคำาตอบทไมผด และชวยเนนสาระสำาคญใหเหนวาการศกษาเปนเรองของชวต และทำาเพอประโยชนแกชวตนนเอง ชวตมจดมงหมายอยางไร การศกษากเพอใหถงจดหมายอยางนน หมายความวา จดหมายของการศกษาเปนสงเดยวกบจดหมายของชวตชวตท มจดหมาย กคอชวตท มการศกษาค วรตงค ำาถาม ใหมวา ชวตค วรอย เพออะ ไรและ อยาง ไร

ปญหามตอไปวา อะไรเปนจดหมายของชวต หรอถามอกอยางหนงวา ชวตเกดมาเพออะไร ปญหาน ถาเชอในพระผสราง กตอบไมยาก คอปดไปใหพระผสรางเสย เพราะชวตจะเกดมาเพออะไร กแลวแตพระผสรางนน เราไมมทางรได ตองเปลยนคำาถามใหมวาชวตนทรงสรางมาเพออะไร แลวไปถามองคพระผสรางเอาเอง แตถาไมยกปญหานไปใหพระผสรางกตองคนหาคำาตอบทตวชวตเอง หนไปมองดชวต กไมปรากฏวาชวตรตวเองในเรองน และไมปรากฏวาชวตเปนตวของตวเองในการเกดดวยซำา เรองจงกลายเปนวา ชวตไมรวาตวเองเกดมาเพออะไร คอชวตไมมจดหมายในการเกดนนเอง ซงความจรงกควรเปนเชนนน เสยเวลาทจะมาคนหาคำาตอบวาชวตเกดมาเพออะไร

ชวตมใชสงทเกดขนโดยมจดหมายหรอวตถประสงค และจดหมายกมใชสงทมตดมากบชวต แตเปนสงทควรกำาหนดใหแกชวต การศกษานนเองคอการพยายามแสวงหาจดหมายใหแกชวต ลำาพงชวตเองกคอความเปนอย ชวตทมจดหมาย กคอชวตทมการศกษา ปญหาเกยวกบวตถประสงคของชวตนน มใชการแสวงหาคำาตอบวา คอ แตเปนปญหาเกยวกบความควร แทนทจะตงคำาถามวา ชวตเกดมาเพออะไร ซงไมม

๘ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ทางตอบได และไมมตวสภาวะทเปนคำาตอบ ควรจะตงคำาถามใหมวา ชวตควรอยเพออะไรและอยางไร ซงการศกษาจะชวยตอบปญหาขอน และภาวะของชวตนเองทมความดนรนอย จะเปนเครองชแนวทางแกคำาตอบ

ไดกลาวแลววา ชวตเกดจากองคประกอบหลายอยางมาประชมกนขน และเปนอยทามกลางปจจยภายนอกทเรยกวาสงแวดลอมจำานวนมาก ความดำารงอยของชวตอาศยความสมพนธระหวางองคประกอบและปจจยตางๆ เหลานน ชวตจะเปนอยดวยดเพยงใด ยอมแลวแตความสมพนธนนวาจะเปนไปดวยดเพยงใด

กลาวโดยทวไป ชวตนอกจากมภาระประจำาในการควบคมรกษาหลอเลยงองคประกอบภายในของตนเอง ใหคมรปและสบตอไปดวยดแลว ยงตองเผชญกบปจจยแวดลอมภายนอกมากมาย ทบบคนเขามาดวยการเปลยนแปลงไปตางๆ โดยไมคำานงถงชวตเลยอกดวย ความสมพนธทกลาวขางตน จงหมายถงการทชวตปรบตวและเขาเกยวของกบสงแวดลอมในทางทจะใหตวของมนเปนอยได ภาวะเชนนจะเหนไดจากคำาทใชกนอยเปนประจำาเมอพดถงชวต เชน คำาวา ดนรน ตอส และ อยรอด เปนตน

ชวตทขาดการเรยนรและการฝกฝนอบรม ยอมเปนชวตทหยอนสมรรถภาพและไรประสทธภาพ ทงในการควบคมรกษาหลอเลยงองคประกอบภายในของตนเอง และในการเกยวของกบสงแวดลอม สวนชวตทมการศกษา ยอมมสมรรถภาพและประสทธภาพในการปรบตวและสมพนธกบสงแวดลอม จนถงขนาดทสามารถปรบสงแวดลอมใหเปนประโยชนแกตวมนได การศกษาจงเปนกระบวนการทจะทำาใหชวตหลดพนจากอำานาจครอบงำาของสงแวดลอม และมความเปนใหญในตวในการทจะดำารงอยและเสวยประโยชนจากการดำารงอยนน

ภาวะเชนนเรยกเปนคำาศพทสนๆ วา อสรภาพ ชวตทบรรลถงภาวะ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) 9

เชนนยอมมใชชวตทสกแตวาเปนอย แตกลายเปนชวตทเปนอยอยางดหรออยางดทสด ภาวะทเปนอยอยางดทสดน คอสงทควรกำาหนดใหเปนจดหมายของชวต จงสรปไดวา จดหมายของชวตกคอความเปนอยอยางดทสด หรอกลาวอกนยหนงคอ การมอสรภาพ ซงไดแกการประสบความสำาเรจททำาใหอยรอดและหลดพนอยเหนอภาวะทถกบบคนดวยการดนรนตอสจดหมายของชวตกคอ ค วาม เปน อย อยางดท สดอกนยหน งคอ การมอสรภาพ

อนง สมรรถภาพและประสทธภาพนน เปนสงทตองปลกฝงขนในชวตแตละชวตดวยการเรยนร ฝกฝนอบรม ทชวตนนประสบดวยตวของมนเอง ดวยเหตน ตวแทของการศกษา จงเปนภารกจของชวตแตละชวต หรอการศกษาเกดขนแกชวตดวยการกระทำาของชวตเอง พดสนๆ ใหคลมความวา การศกษาเปนกจกรรมของชวต โดยชวต และเพอชวตการศกษาเปนกจก รรมข องช วต โดยชวต และเพอชวตตองมค วามรค วาม เขาใจ ...ค วามเปน จรง

ตามทกลาวมา ทำาใหเหนไดวา ชวตเขาถงอสรภาพคอความหลดพนจากอำานาจครอบงำาของสงแวดลอม และมความเปนใหญในตนเอง ดวยการปรบเขากบสงแวดลอมบาง รจกเกยวของสมพนธ ตลอดจนปรบสงแวดลอมใหเขากบตวบาง และการกระทำาใหเกดความสามารถนนนเอง เรยกวาการศกษา อยางไรกด ความสามารถและการกระทำาอยางนจะเกดขนได ตองมความรความเขาใจในสภาวะของสงเหลานนตามความเปนจรงเสยกอน ภารกจขอหลงน เปนหนาทของปญญา และมนษยอยางเดยวเปนสตวเจาปญญา ดงนนการศกษาจงเปนภารกจของปญญา และเปนกจกรรมของมนษย

กลาวโดยยอ การกระทำาตอไปนจะตองถอวาเปนสวนประกอบสำาคญของการศกษาคอ๑. การมความรความเขาใจในสภาวะของสงทงหลายตามความเปนจรง

เพอประโยชนในการปรบตวและสงแวดลอมอยางถกตอง วาสงใดควรปรบ ควรปรบทใด อยางไร เปนตน

๑๐ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

๒. การปรบตวเพอเพมพนความสามารถในการดำารงอย โดยก. พฒนาองคประกอบภายในทางดานรางกายใหมความสามารถและ

ความพรอมในการดำารงอยดวยด เชน ใหเจรญเตบโต แขงแรง มสขภาพดเปนตน

ข. พฒนาองคประกอบภายในทางดานจตใจใหแขงกลาสามารถยงขน เชนมสตปญญามากขน มคณธรรมอนๆ เชน เมตตา กรณา สงขนเปนตน

๓. การรจกเกยวของสมพนธตลอดจนปรบสงแวดลอมใหเปนประโยชนแกตน โดยก. รจกเลอกเกยวของและถอเอาประโยชนจากสงแวดลอมเทาทมอยข. ไมทำาลายหรอทำาตนใหเปนอนตรายแกสงแวดลอมทเกอกลแกชวตค. ทำาตนใหเกอกลแกสงแวดลอม เพอใหตนเปนสวนประกอบอยาง

หนง ซงรวมสรางสงแวดลอมทด อนเปนประโยชนรวมกนง. รจกจดสงแวดลอมตางๆ และสรางสงแวดลอมใหมๆ ทอำานวย

ประโยชนแกชวตในความสมพนธกบสงแวดลอมทกลาวถงในขอท ๓ นน สงแวดลอม

ทางสงคมเปนสงทมความสำาคญอยางมาก บคคลจะมสงแวดลอมทางสงคมทด ตอเมอบคคลอนๆ ทกคนไดรบการศกษาดดวย ดงนน ทกคนจงมหนาทชวยคนอนๆ ทยงขาดการศกษาใหไดรบการศกษา คนทขาดการศกษานน พดในวงกวางทเปนจำานวนใหญทสด กคอคนรนใหม หรอคนทเกดภายหลง แมวาตวการศกษาทแทจะเปนเรองของบคคล แตสงคมกยงสามารถจดปจจยตางๆ เพออำานวยใหการศกษาเกดขนแกบคคลได การจดปจจยตางๆ เพออำานวยใหการศกษาเกดขนแกบคคลนเอง เรยกวา การใหการศกษา ดวยเหตนสงคมจงปฏบตภารกจทเรยกวา การใหการศกษา อยางเปนงานเปนการ ทำาการถายทอดประสบการณในอดตทรบสบทอดตอๆ กนมาของคนรนเกาใหแกคนรนใหม เตรยมผ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑

เยาวของสงคมใหเปนผมการศกษาตอไปการศกษาทสมฤทธผล ยอมทำาใหชวตบรรลถงอสรภาพ คอหลดพน

จากอำานาจครอบงำาของสงแวดลอม และมความเปนใหญในตว โดยเฉพาะในขอทถอกนวาสำาคญคอ

ในดานความสมพนธกบสงแวดลอมตามธรรมชาต มนษยจะหลดพนจากอทธพลและอำานาจครอบงำาของธรรมชาต เชน ความแหงแลง โรคภยไขเจบ ความหนาวรอนจด เปนตน กลบเปนผมอำานาจเหนอธรรมชาต สามารถควบคมความเปนไปของธรรมชาต จดสรรพฒนาสงแวดลอมใหเกอกลแกความเปนอยของตนตามความประสงค ตลอดจนสามารถนำาสงทมอยในธรรมชาตมาดดแปลงปรบปรงสรางสรรคใหเปนไปตางๆ เทาทจะเปนคณประโยชนแกตน ซงเรยกกนวาความเจรญ ทำาใหมสงทเกดจากฝมอมนษยขนคกบสงทมตามธรรมชาต เรยกงายๆ วา มนษยจะกลบเปนนายของธรรมชาต จากภาวะน มนษยหวงวาชวตจะไดเสวยความสขความรนรมยอยางบรบรณไมมขดจำากด

ในดานความสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคม มนษยจะหลดพนจากอำานาจครอบงำาของมนษยดวยกน จะมความเปนใหญในตวในการทจะเสวยผลแหงการมชวต ทกคนจะมเสรภาพ ความเสมอภาคและภราดร-ภาพซงทำาใหหลดพนจากการเบยดเบยนกดขขมเหงแขงขนแยงชงในการดำารงชพ และหลดพนจากอำานาจบบคนในการใชสตปญญาคดรเรม และแสดงออกตางๆ โดยมระบบการปกครอง ระบบเศรษฐกจ มระบบและสถาบนตางๆ ในทางสงคมทมประสทธภาพสมบรณ

ชวตทเปนอยางน ยอมเรยกไดวาเปนชวตทเปนอยอยางดทสด ถาทำาไดจรงอยางนกพดไดวาการศกษาไดนำาชวตใหเขาถงจดหมายไดสำาเรจ หรอมนษยไดบรรลถงจดหมายของการศกษา แตลองหนกลบไปพจารณาดภาวะขอเทจจรงใหถองแท ความหวงทวาไวขางตนอาจกลาย

๑๒ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

เปนเพยงความฝนทนาสงสย ซงไมเคยทำาไดจรงมากอน และไมมหลกประกนทจะใหมนใจวาจะทำาไดสำาเรจจรงตอไป ขอใหมาลองพจารณาขอสงสยและเหตผลฝายหกลางกนด

พดถงอสรภาพในดานทสมพนธกบสงแวดลอมทางธรรมชาตกอน มขอแยงสำาคญทควรพจารณาคออสรภ าพในดานท ส ม พนธกบ ส งแวดล อมทางธรรมชาตมขอแยงส ำาคญท ค วรพจารณ า

๑. การจดสรรดดแปลงสงแวดลอมทางธรรมชาตและสรางสรรคความเจรญดวยฝมอมนษยขนมามากมาย ชวยใหเกดความสะดวกสบาย ทำาใหมนษยมโอกาสดำารงอยและแสวงหาความสขความรนรมยไดมากขนกจรง แตไมอาจใชเปนเครองยนยนไดเลยวา มนษยทเปนอยอยางพรงพรอมดวยความเจรญแบบน บรรลถงความพงพอใจในชวตยงไปกวามนษยทดอยความเจรญกวา หรอแมแตมนษยทอยทามกลางสงแวดลอมตามธรรมชาต ไมวาจะตางโดยกาลสมยกตาม

๒. การดดแปลงสงแวดลอมทางธรรมชาตแลวสรางสรรคความเจรญแบบฝมอมนษยขนมานน ตองอาศยการถายทอดความสามารถและกระทำาสบตอกนมาของมนษยหลายรนชวคนแลวคนเลา และยงไมมทกำาหนดวาจะเสรจสนลงเมอใด ถาความเปนอยอยางดทสดจะตองขนตอความเจรญแบบนแลว มนษยรนกอนๆ กไมมทางเขาถงความมชวตทดทสดเปนอนขาด แมมนษยปจจบนกยงหาไดเขาถงไม และไมอาจทราบดวยวา เมอใดมนษยจะเขาถงจดหมายอนน

๓. ทวามนษยจะหลดพนจากอำานาจครอบงำาของธรรมชาต กลบมอำานาจควบคมเปนนายของธรรมชาตนน มทางเปนไปไดจรงหรอไม หรอเปนเพยงสำานวนภาษาเทานน เทาทเปนมาปจจบน มองดเผนๆ จะเหนวา มนษยไดมความสามารถควบคมและจดการกบธรรมชาตไดตามตองการแลวเปนอนมาก แตเมอพดในขอบเขตทกวางขวาง มนษยกยงไมสามารถเปลยนแปลงสงใดในธรรมชาตถงขนพนฐาน เชนดนฟาอากาศ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓

ฤดกาล เปนตน โดยเฉพาะเรองของชวต ทตองสนสดลงดวยความตาย อกประการหนงถงอยางไรๆ มนษยกยงคงเปนสวนหนงของธรรมชาต สงทงปวงทเรยกวาเปนความเจรญโดยฝมอมนษย กเปนเพยงธรรมชาตทเปลยนแปรมาปรากฏรปอกแบบหนงเทานน ยงคงเปนไปตามกฎธรรมชาตและหมนเวยนกลบไปสธรรมชาตอกในทสด

๔. ในการสรางความเจรญตามแบบฝมอมนษยนน มนษยไดทำาลายธรรมชาตและทำาใหเกดความไมสมดลขนในธรรมชาต ดวยความเหนแกตวบาง ดวยความรเทาไมถงการณบาง ดวยความรไมทวถงความสมพนธอนซบซอนของธรรมชาต เกดความผดพลาดทงทเขาใจวาตนฉลาดทำาการตางๆ ดวยความรความเขาใจเปนอยางดแลวบาง นอกจากนนสงทงหลายทสรางสรรคขนดวยฝมอมนษยนน แมจะดเสมอนเปนของตางหากจากธรรมชาต แตโดยภาวะกยงคงตองเปนไปตามกฎธรรมชาตอยนนเอง การทำาใหเปนของตางหากจากธรรมชาตจงเทากบเปนการทำาธรรมชาตใหวปรตไป การหมนเวยนตางๆ ตามวงจรของธรรมชาตไมดำาเนนไปตามปกต เมอเกดมสงแปลกใหมทเกนแรงผลตของธรรมชาต กมกากของเสยทธรรมชาตระบายใหไมทนเชนกน

มนษยผสนใจเรยนรแตการสรางสรรคสงแปลกใหม จงประสบปญหาใหมในการทจะทำาลายหรอระบายของเสยใหหมดไป ธรรมชาตทถกทำาลายหรอทำาใหผนแปรวปรตไปดวยเหตตางๆ เหลาน ยอมสะทอนกลบมาใหโทษเปนพษเปนภยแกมนษยเองในภายหลง การสรางความเจรญดวยฝมอมนษยจงกลบกอใหเกดปญหาในระยะยาววา มนษยจะสามารถทำาใหความเจรญทสรางสรรคขนนเปนสวนหนงแหงการดำารงอยอยางประสานกลมกลนกบธรรมชาตไดหรอไม หรอวามนษยจะสรางสรรคความเจรญเหลานนขนมา เพยงเพอเปนเครองทำาลายตนเองในระยะยาว

๑๔ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

อสรภ าพในดานค วาม สม พนธกบส งแวดล อมทางส งคมมขอแยงท ส ำาคญ

ทน ลองมาพจารณาอสรภาพในดานความสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคมตอไป มขอแยงทสำาคญดงน

๑. สงคมมนษยไดเจรญและววฒนาการมานานนกหนาแลว ยงไมเคยปรากฏวามนษยไดบรรลอสรภาพในดานนแทจรงเลย มนษยยงไมไดหลดพนจากการขมเหง แขงขน แยงชง เอารดเอาเปรยบกนในเรองความเปนอย ดเหมอนวา ยงสงคมเจรญขนเทาใด การแขงขน แยงชง เอารดเอาเปรยบกนจะยงเพมมากขน และมมาในรปทแปลกใหมยงขน ยงไมเหนความหวงวา มนษยจะบรรลอสรภาพในดานนไดเมอใด

๒. ในการสรางสรรคอสรภาพดงน มนษยไดพยายามสรางระบบตางๆ ขนเพอควบคมและจดความเปนอยของมนษย มทงระบบการปกครอง ระบบเศรษฐกจ ระบบวฒนธรรมตางๆ เปนตน แตระบบเหลานไมเคยเปนอสระจากตวบคคลโดยสมบรณแทจรงเลย ในเมอระบบไมเปนอสระแทจรงกยอมไมสามารถใหอสรภาพแกบคคลอยางแทจรง เพราะระบบนนอาจเคลอนคลาดหรอแมแตสลายตวไปไดเพราะบคคล อสรภาพทางสงคมนจงไมมหลกประกนทแนนอน

๓. นอกจากอสรภาพในการดำารงชวต ทหลดพนจากการเบยดเบยนขมเหงแยงชงแลว มนษยตองการความหลดพนจากความบบคนในการใชสตปญญา และแสดงออกซงความคดเหนอนเปนผลแหงสตปญญานนดวย เมอมนษยมอสรภาพทางสงคมแลว กหวงวาจะสามารถใชสตปญญาคดรเรมสรางสรรค และแสดงออกตางๆ ใหเปนประโยชนแกการดำารงอยรวมกน ทำาใหสงคมมอสรภาพมากยงขน

แตการณไมเปนไปโดยงายอยางนน ทงทมโอกาสใชสตปญญาและแสดงไดโดยเสร แตความคดและการแสดงออกนน มกไมเปนไปโดยบรสทธ แตมกเคลอบแฝงดวยความปรารถนาสวนตวบาง บดเบนไปตามความยดมนสวนตวบาง ทำาใหไมสามารถยอมรบความคดเหนของกน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕

และกน เปนทมาสำาคญของความขดแยงทงในระหวางบคคล หมคณะ กลมชน ตลอดจนประเทศชาต เปนเครองบงคบอยในตวใหตองมการบบคนกนตอไปไมมทสนสดดเหม อน วามนษยจะไมสามารถ เข าถงอสรภ าพเปนปญ หาข น อบจนของมนษย ...ปญห าน มค ำาตอบ

พจารณาตามทกลาวมาน จะเหนวาอสรภาพทชวตตองการ มชองโหวหรอขอตดขดแฝงอยดวยทกตอน ดเหมอนวามนษยจะไมสามารถเขาถงอสรภาพและบรรลความเปนอยอยางดทสด ทเปนจดหมายของชวตไดโดยสมบรณเลย ขอนจะเปนปญหาขนอบจนของมนษย เวนแตจะสามารถคนพบภาวะอะไรอยางหนงทปดชองโหวนน ลบลางขอตดขดใหหมดไปได

ปญหาน มคำาตอบวา ชองโหวนนมทางปดได ขอตดขดมทางแกได ถามนษยจะไมมวหลงมองหาอสรภาพแตเพยงภายนอกตวอยางเดยว และรจกหนมาใสใจอสรภาพภายในตนบาง เราจะไมสามารถเคลอนไหวใชโอกาสอนสะดวกใหเปนประโยชนไดเลย แมวาททเราปรากฏตวอยขณะนนจะราบเรยบและโลงสบาย ถาเราถกมดตดอยกบท แตถาตวไมถกพนธนาการแลว แมทแวดลอมจะมสงกดขวาง หรอคบแคบไปบาง กยงมทางเสวยภาวะทเรยกวาเปนอสรภาพไดตามสมควร

เมอปดชองโหวนนแลว ความเปนอยอยางดทสด หรออสรภาพสมบรณ จะตองมลกษณะเพมเตมจากสวนทขาดไป ทสำาคญๆ คอ

๑. แมวาภารกจในการจดสรรสงแวดลอมและสรางสรรคความเจรญ จะเปนสงทตองทำาอยเรอยไปสบทอดตอกน ทอดทงไมไดกจรง แตมนษยจะตองถอวาสงแวดลอมทพฒนาแลว เปนสงอำานวยโอกาสสำาหรบความมชวตอยางดทสดมากยงขนเทานน ไมจำาเปนทความมชวตอยางดทสดจะตองขนตอภาวะเชนนนโดยสนเชง โอกาสทมนษยจะเขาถงความเปนอยอยางดทสด ยอมมอยเสมอไมวายคใดสมยใด หรอทามกลางสงแวดลอมแบบใดๆ ไมจำาเปนทมนษยผอยทามกลางธรรมชาต จะไดรบ

๑๖ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ความพงพอใจจากชวตนอยกวามนษยผอยทามกลางความเจรญแบบสมยใหมเสมอไป

๒. ความเปนอยอยางดทสด ไมขนอยกบความเปนนายของธรรมชาต ในความหมายทวา สามารถปรบปรงจดสรรสงแวดลอมภายนอกตวไดตามความประสงคอยางเดยว และไมขนอยกบความเจรญใหมๆ ทสรางขนดวยฝมอมนษยอยางเดยว แตขนอยกบความเปนนายเหนอธรรมชาตในตว และความไมตกเปนทาสของความเจรญทตนสรางขนนนดวย มนษยจะตองมจตใจเปนอสระ สามารถเสวยประโยชนจากความเจรญทตนสรางขนอยางรจกประมาณ โดยมความประสานกลมกลนกบธรรมชาตเปนฐานรองรบในขนสดทาย

๓. สงคมจะหลดพนจากการเบยดเบยน ขมเหง แยงชง เอารดเอาเปรยบกน ตอเมอจตใจของบคคลในสงคมหลดพนจากกเลสทจะเปนเหตใหกระทำาเชนนน ระบบตางๆ ทางสงคมจะใหอสรภาพแกบคคลได ตอเมอบคคลผบรหารระบบ ผปฏบตการตามระบบ ผประกอบเขาเปนระบบ มจตใจเปนอสระสอดคลองกบระบบ ความคดเหนและการแสดงออกของบคคลจะไมเคลอบแฝงบดเบอน ตอเมอจตใจของบคคลนนหลดพนจากความเหนแกตวและความยดมนลำาพองตนเปนตน

๔. ในการดนรนเพอความอยรอด ชวตหวงในความสขความรนรมย เพอเปนเครองชดเชยและปดบงความรสกบบคนตางๆ ทมนประสบอย แตชวตจะไมมทางพบความสขทแทจรงไดเลย ถาจตใจยงถกพนธนาการอยดวยกเลส ยงถกทรมานดวยโลภะ โทสะ และโมหะ มนษยจะไมรจกวธวางใจใหถกตองตอสงแวดลอมและชวตของเขาเอง วธแสวงหาความสขของเขาจะเผดรอนยงขนทกท จนกลายเปนภยอนตรายทงแกตนเองและแกสงคม พรอมกบทตวเขากหางไกลจากความสขออกไปทกทดวย การแกปญหานจะตองเรมทการทำาจตใหหลดพนจากพนธนาการเสยกอน แลวความสขจะเปนสงทหาพบไดเสมอทกแหงทกเวลา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗

ทกลาวมาน คออสรภาพอกดานหนง เปนอสรภาพภายใน ไมใชเปนเพยงภาวะทปดชองโหว แตเปนภาวะพนฐานหรอแกนกลางทเดยว ถาขาดอสรภาพขอนแลว อสรภาพขออนๆ กไรความหมาย และไมมทางเขาถงได ภาวะนกคอ การทจตหลดพนจากอำานาจของกเลส ความเปนนายเหนอธรรมชาตภายในตว หรออสรภาพทางจตใจ (มศพทเฉพาะเรยกวา วมตต)

การศกษาเพออสรภาพจากสงแวดลอม เปนภารกจของสงคมทจะตองทำาสบทอดกนเรอยไประหวางคนตางรน แตการศกษาเพออสรภาพภายในของจตใจ เปนภารกจทแตละบคคลจะทำาใหสำาเรจไดภายในชวชวตอนสนของตน การศกษาเพออสรภาพภายนอกเปนสงทเปลยนแปลงอยเสมอ มรายละเอยดและวธการแตกตางออกไปตามปจจยแวดลอม แตการศกษาเพออสรภาพภายในตนเปนสงยนตวแนนอน เพราะเกยวดวยธรรมชาตภายในของบคคลในฐานะทเปนมนษย ซงเปนภาวะทยนตว

การศกษาเพออสรภาพภายในน ทำาใหอสรภาพภายนอกเปนประโยชนแกมนษย และทำาใหชวตเขาถงจดหมายคอความเปนอยอยางดทสดไดจรง จงเรยกวาการศกษาทแท ระบบการศกษาใดกตาม ทขาดการศกษาเพออสรภาพภายในเชนน จะเรยกวาเปนระบบการศกษาทสมบรณไมได

ขอพจารณาเกยวกบแนวคดเรองปรชญาการศกษาไทย

(มองจากแงของพทธธรรม)*

ก. กระบวนการของการศกษากระบวนการของการศกษาจ ากธรรมชาตของชวตเอง

๑. กระบวนการของการศกษามองเหนไดจากธรรมชาตของชวตนนเอง ลกษณะของชวตตามธรรมชาตแสดงใหเหนอยแลวถงภาวะทดนรนเพอความหลดพนจากปจจยแวดลอมตางๆ ทบบคนขดขวาง และแสวงหาความเปนอสระเพอจะเสวยผลแหงความมชวตของตนอยางปลอดโปรงโลงเบา แมวาชวตจะไมตระหนกถงจดหมายของตนเอง แตจดหมายนนกสอชดอยแลวโดยภาวะแหงการดนรนนนเอง จดเรมตนแหงการดนรนนน กคอภาวะทถกบบคนขดของ เรยกงายๆ วา ปญหา หรอ ทกข กระบวนการของชวตและการดำาเนนชวตแตละขณะกคอ การเผชญปญหาและพยายามแกปญหา หรอการเผชญทกขและหาทางออกจากทกขนนเอง

การดนรนของชวต เปนขนตอนสำาคญ คอเปนชวงทเกดมกระบวนการของการศกษา ณ จดเรมตน คอปญหาหรอความทกขนน ยอมมอวชชาคอความไมรครอบงำาอย ทงความไมรในสภาวะของปญหานน ไมรเหตปจจยของปญหา ไมรทหมายอนเปนตำาแหนงทพนไปไดจากปญหา และไมรทางออกจากปญหา ความแสวงอสรภาพทถกครอบงำาดวย

* บรรยายในการประชมทางวชาการเรอง “แนวคดเรองปรชญาการศกษาไทย” ณ คณะศกษา-ศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ๑๓ กนยายน ๒๕๑๗

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑9

ความมด คอความไมรไมเขาใจ ยอมเปนแรงกระตนใหเกดความอยากทจะหลดพนและการดนรนตามมา ยงเกดความหลงผดในทหมายดวยแลว

ความเขาใจผดพลาดนนจะทำาใหมองไมเหนชดโดยปรโปรง และจะยงทำาใหเกดความดนรนกระเสอกกระสนมากยงขน ในเวลาเดยวกนกทำาใหเกดความหวาดกลวกระวนกระวาย และความยดมนถอมนปองกนตวตนมากขน ความมดบอดดวยความไมร ทำาใหเกดความกระวนกระวายประเภทหวาดผวา และยดในภาพตวตนทยกขนมาปดปองไว ความหลงผดในทหมาย (แสดงอยในตวถงการมองไมเหนชดเจนทะลปรโปรงตลอดสาย) ทำาใหเกดความกระวนกระวายประเภทดนรนไขวควาทะยานอยางรนแรง พรอมกบทยดมนในภาพตวตนนนเหนยวแนนยงขน ภาวะททะยานอยากดนรน เรยกวา ตณหา ภาวะทงสองอยางสมพนธเนองถงกน เปนปจจยแกกน

ในทางตรงขาม ถากระแสความคดดำาเนนอยางถกตองเกดความรความเขาใจแตเบองตนกด ในระหวางทดนรน กระแสความคดดำาเนนควบไปดวย จนพบเงอนทนำาไปสความรความเขาใจ ณ จดหนงจดใดกด ทนททความรความเขาใจเกดขน มองเหนสภาวะของปญหาตามทมนเปน มองเหนเหตปจจยแหงความบบคน ขดของ มองเหนทหมายอนพนจากปญหา และมองเหนทางออกไปจากปญหาเขาสทหมาย ทนทนนความกระวนกระวายจะระงบลง ความสงบจะเกดขน ยงมองเหนกระจางแจง เหนทางออกทกแงทกมมเทาใด กยงเกดความมนใจมากขนเทานน

เมอเหนชดเจนมความมนใจโดยสมบรณ กจะไมมความกระวน-กระวาย ไมมความดนรน ความหวาดผวาหวงกงวลคอยปดปองตวตนจะหมดไป มการปฏบตดวยปญญาตามเหตปจจยขนมาแทน นอกจากความหวาดผวาหวงกงวลในตวตนจะหมดไปแลว ยงมความรสกปรารถนาจะเผอแผอสรภาพนนออกไปใหแกผอนอกดวย ความรความเขาใจมอง

๒๐ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

เหนชดเจนนเรยกวาปญญา ความรสกทคลคลายขยายตวเผอแผอสรภาพนนออกไปแกผอนเรยกวากรณา

อนง เมอเรมเดนสายความคดถกตอง เกดปญญามองเหนทางออกกด เกดความกรณาปรารถนาจะเผอแผอสรภาพแกผอนกด กจะเกดแรงเราทเรยกวาฉนทะขน ซงในกรณนจะเปนธรรมฉนทะ คอความใฝรความจรงและเขาถงสาระหรอแกนแทของสงตางๆ และกตตกมยตาฉนทะ คอความใฝทำาเพอเขาถงจดหมายทมองเหนนน ฉนทะคอความใฝรและใฝทำานจะเปนพลงสำาคญในการดำาเนนการแกปญหาทถกตอง ตรงขามกบตณหาคอความอยากไดและทะยานอยางไรจดหมาย ซงเปนพลงในการแกปญหาทผด หรอตวการทชกใหเขวออกไปจากการแกปญหา

ตามความทกลาวมา มขอควรพจารณาดงน๑.๑ กระบวนการของการศกษา (กลาวในแงน) กคอ กระบวนการ

แกปญหาหรอทกข ปญหาหรอทกขนนมอยพรอมดวยอวชชา การศกษาเกดขน ณ จดทปญญาเกดขน ปญญาเกดขน ณ จดทแกปญหาได (แกไดในความคดแลวกแกไดในการกระทำา) การใชปญญาคอวธแกปญหาทแท

๑.๒ ถาปญญาไมเกดขน กจะเกดการดนรนกระวนกระวายทะยานไขวควา คอพยายามแกปญหาดวยตณหา การกระทำาเชนน จะทำาใหหวงกงวลปดปองตวตนมากขน (มความเหนแกตวยงขน) ตณหากบอวชชา จงมาดวยกนและชวยเสรมกำาลงแกกน การแกปญหาหมายถงการทำาลายอวชชา เมอแกแลวกลบทำาใหอวชชามากขน การแกปญหาดวยการใชตณหากยอมเปนวธการแกปญหาทผดพลาด หรอวธแกปญหาเทยม ทำาใหเกดปญหามากยงขน

๑.๓ ถงแมการใชตณหาจะเปนวธแกปญหาอยางเทยม (คอไมไดแก

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑

ปญหา แตกลบเพมปญหา) กจรง แตถาไมละทงปญญาเสยทเดยว การดนรนดวยอำานาจตณหาอาจชวยใหไปพบจดหนง ทกระตนใหเกดการใชปญญา ทำาใหปญญาจบไดแมนยำาและดำาเนนไปสการแกปญหาไดสำาเรจ วธการนอาจนำามาใชในกรณชวยผอนแกปญหาบางกได (คอในกรณใหการศกษาแกผอน) โดยการเราดวยตณหาใหผนนดำาเนนไปสจดทจะเกดปญญาตามตองการ แตทงนผชวยนนจะตองมองเหนจดทจะแกปญหาดวยปญญาอยางชดเจน ในกรณเชนน กคงเปนการแกปญหาดวยปญญานนเอง เปนแตซบซอนขน การใชตณหานนเรยกไดเพยงวาเปนกลวธขนหนงในการแกปญหา เปนอปกรณของปญญา หาใชตวการแกปญหาไม

๑.๔ การแกปญหาอยางถกตอง นอกจากทำาลายอวชชาแลว ยงเปน การปดกนและกำาจดตณหาไปดวย ความเจรญของปญญาจงทำาลายความเหนแกตว ทำาใหเกดแรงเราอยางใหมคอกรณาเขามาแทนท พรอมดวยองคธรรมควบประสานคอ ฉนทะ การศกษาจงเปนกระบวนการเปลยนแรงเราจาก ตณหา ใหกลายเปน ฉนทะ และ กรณา มากขนโดยลำาดบ

ในการสงสอนอบรม ควรคำานงถงการแกปญหาแทและเทยม (การศกษาทถกและการศกษาทผด) นอยเสมอ ในหมมนษยนน การแสวงหาอสรภาพจะมองเหนชดในเดก จะเหนวาเดกมความอยากรอยากเหนและแสดงความอยากรอยากเหนอยเสมอ การถามของเดกเปนสญญาณของการใฝอสรภาพ แสดงถงการแสวงคำาตอบคอการแกปญหา ซงเปนจดเรมตนของการศกษา ถาผปกครองแนะนำาใหคำาตอบถกวธ (ใหรใหเขาใจเกดความใฝรใฝทำา) ปญญาและการศกษากจะเกดขน ถาผปกครองแนะนำาใหคำาตอบผดวธ (ทำาใหอยากไดและทะยานในการเสรมสนองตวตน) ตณหาและปญหากจะเกดขน เปนการศกษาทผด

๒๒ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

สรปความขางตนโดยยออกครงหนงวาก. กระบวนการของการศกษา คอกระบวนการแกปญหาอยาง

ถกตอง หมายถง กระบวนการทำาลายอวชชาและตณหาพรอมกบสรางเสรมปญญา ฉนทะ และกรณา

ข. ตณหา ซงเปนการแกปญหาเทยม อาจนำามาใชเปนกลวธขนหนงในกระบวนการแกปญหาได ใชเพอเปนอปกรณของปญญาและมปญญาคอยกำากบ แตเปนวธการทควรหลกเลยง ถาสามารถหลกเลยงได

ปญหาหรอทกข .. .ท ามกลางปจจยแว ดลอมภายน อก

๒. ปญหาหรอทกขนน เกดจากการทชวตตองดำารงอยและดำาเนนไปทามกลางปจจยแวดลอมภายนอก ซงชวตจะตองพงอาศย กลาวในแงน การทปญหาจะเกดขนกด การจะแกปญหาไดกด อยทการเขาไปเกยวของ หรอปฏบตตอสงเหลานน วากระทำาดวยตณหาหรอดวยปญญา มนษยไมไดเขาไปเกยวของกบสงนนทเนอหาแทจรงของมน แตเขาไปเกยวของกบคณคาของมนตามทมความหมายแกตน กลาวโดยทวไป คณคานนยอมมสองประเภท โดยสมพนธกบลกษณะของการเกยวของ (ระบบการตคา) ทใชปญญาหรอตณหา ซงในทนขอบญญตคำาเรยกเอาเองดงน๒.๑ คณคาแท หมายถงความหมายและประโยชนทมนษยนำามาใช

แกปญหาของตนโดยตรง จดเปนการเกยวของดวยปญญา เรยกไดวาคณคาทสนองปญญา เชน อาหารมคณคาสำาหรบรบประทานหลอเลยงรางกาย ทำาใหมกำาลงมสขภาพ ดำารงชวตอยไดผาสก ปฏบตกจหนาทของตนได รถยนตชวยใหเดนทางไดรวดเรว เกอกลแกการปฏบตหนาทการงานและความเปนอย ควรมงเอาความสะดวก ปลอดภย แขงแรง ทนทาน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓

๒.๒ คณคาเสรม หรอคณคาเทยม หมายถงความหมายและประโยชนทมนษยพอกพนใหแกสงนน เพอเสรมราคาของตวตน ทหลงผดยดไว จดเปนการเกยวของดวยตณหา เรยกไดวา คณคาทสนองตณหา เชน อาหารมคณคาสำาหรบรบประทานใหเอรดอรอย แสดงฐานะความโกหรหรา เสรมความสนกสนาน รถยนตเปนเครองแสดงฐานะ ความโก ความมงม ควรใหสวยงามและเดนทสด ดงนเปนตน

อาหารเพอคณคาแทในขอ ๑ ราคาสบบาทกบอาหารเพอคณคาเทยมในขอ ๒ ราคาพนบาท อาจมคณคาแทเทากน

เรองคณคาสองอยางน มความสำาคญมาก นอกจากเกยวกบปญหาเฉพาะกรณโดยตรงแลว ยงใชเปนเครองตดสนเกยวกบการใชประยกตวทยาใหมๆ ดวย โดยเลอกทำาและเลอกใชแตสงทใหคณคาแท สนองปญญาโดยตรง และระมดระวงปองกนภยนตรายซงจะเกดจากการทำาลายตนเองของมนษย ผมงแตจะแสวงหาความสขสำาราญสนองตณหา

ขอสำาคญอกอยางหนง เกยวกบคณคาสองประการน คอการใหการศกษาทถกตองและผดพลาด ซงจะมผลดและผลรายแกสงคมอยางมากมาย เชน เดกทพบของสงใดสงหนงเกดความอยากรอยากเหน ไดรบคำาแนะนำาใหรจกเขาใจสงนนวาคออะไร เปนอยางไร มสวนประกอบอยางไร นำาไปใชประโยชนอยางไรไดบาง จนเกดความใฝรใฝทำาขน ยอมไดรบการปลกฝงนสยในการแกปญหาทแท

แตถาไดรบคำาแนะนำาอกอยางหนง ในแงทใหเหนเพยงวา นาอยากได อยากเลน เปนตน โดยผแนะนำาไมมจดหมายทางปญญาทจะสบเนองตอไป กยอมไดรบการปลกฝงนสยในการแกปญหาแบบเทยม ชนดสนองตณหา การใหการศกษาดวยการสงเสรมความใฝคณคาเทยม (สนองตณหา) น คอการศกษาทผด (ทจรงคอไมใชการศกษา) ทำาใหเกดผลรายตางๆ เชน

๒๔ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ก. ทำาใหมนสยเปนผบรโภคมากกวาเปนผผลตข. ความผวเผน ไมจรงจง ตนเตนของแปลกใหมงายๆ ค. ทำาใหเรยนเพอไดประกาศนยบตรมากกวาเพอไดความรง. การเหนแกประโยชนสวนตน มากกวาประโยชนสวนรวมจ. การไมรจกรกษาถายทอดของของตน ไมรจกรบและเปลยน

แปลงเขากบสงใหมๆ อยางรอบคอบฉ. ความขาดระเบยบวนย และขาดความรบผดชอบช. การเลอกเรยนและเลอกงาน โดยมเงนเปนแรงจงใจ มากกวา

ทำาดวยใจรก อยากเหนความกาวหนาของวชาการและผลงานญ. การทำางานแตพอสำาเรจ พอใหไดผลตอบแทน มากกวาความใฝ

ในผลสมฤทธ และความดเลศของงานฎ. การขาดทาทแบบวทยาศาสตรฏ. การพฒนาแบบปญหา

ฯลฯกระบวนการของการศกษาเพอทำาลายอวชชา-ตณหาและเสรมสรางป ญญา-กรณา

๓. กระบวนการของการศกษา เพอทำาลายอวชชา -ตณหา และเสรมสรางปญญา-กรณา นนแบงเปนชวงตอนสำาคญได ๒ ตอน คอ๓.๑ ตวการศกษาทแท คอมมรรคมองค ๘ หรอ ไตรสกขา เปนสวน

ทอยในตวบคคล เกดขนทตวบคคลเอง (โดยการเหนยวนำาหรอชกจง ๓.๒) การศกษาเรมขนเมอเกดสมมาทฏฐ คอตวปญญาทแทเบองตน

๓.๒ ตวประกอบของการศกษา คอ เครองเหนยวนำาชกจงใหการศกษาเกดขนแกบคคล เปนสวนบพภาคแหงการศกษา และสงทเกอหนนประคบประคองการศกษา คำากลาววา “การใหการศกษา” กรวมอยในความหมายของขอน ตวประกอบนม ๒ อยาง คอ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕

๓.๒.๑ ตวประกอบภายนอก ไดแก ปรโตโฆสะ คอ เครองชกจงจากภายนอกฝายทด โดยเฉพาะคอ กลยาณมตร ทงผทเสวนาคบหาใกลชด และทนยมเยยงอยาง หมายถงสงแวดลอมทางสงคม เชน บดามารดา คร อาจารย เพอน สอมวลชนทด เปนตน

๓.๒.๒ ตวประกอบภายใน ไดแก โยนโสมนสการ คอ ความรจกคด หรอคดถกวธ หมายถงคด แยกแยะวเคราะหใหเหนตามสภาวะของสงนนๆ สบสาวหาเหตผลแตตนจนตลอด เปนตน

ตวประกอบภายนอกของการศกษาคอ กลยาณมตร

๔. ตวประกอบภายนอกของการศกษา คอ กลยาณมตร หรอสงแวดลอมทางสงคมทดนน มความสำาคญอยางมาก แตเปนหลกทไมไดรบความใสใจเทาทควร แมแตชาวพทธเองกมกละเลยมองขามไปเสย เปนเหตใหพระพทธศาสนามกถกเพงเลงไปในดานเดยว ในแงทเปนคำาสอนซงเนนปจเจกบคคล ความสำาคญของหลกขอนมมากถงขนาดทควรแยกพจารณาเปนเรองหนงตางหากทเดยว เพราะตามหลกพทธศาสนาถอวา ความมกลยาณมตรเทากบพรหมจรรย คอ การดำาเนนชวตอยางประเสรฐ หรอการดำาเนนตามมรรคทงหมด

ข. ความหมายและความมงหมายของการศกษาเมอสำารวจดกระบวนการศกษาตามทเปนไปในชวตจรง และมอง

เหนทางเลอกทถกตองแลว จงใหความหมายและกำาหนดความมงหมายของการศกษาไดดงน

๑. ความหมายของการศกษา๑.๑ มองในแงสภาพทเผชญ: การศกษา คอการแกปญหาของมนษย

หรอพดใหชดวา การทำาใหชวตแกปญหาได ถาไมมปญหา การศกษากไมม (ทกข-ทกขนโรธ)

๒๖ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

๑.๒ มองในแงสภาพทประสบผล: การศกษา คอการทำาใหชวต๑.๒.๑ แงลบ: หลดพนจากปญหา ปราศจากสงบบคนขดของ๑.๒.๒ แงบวก: เขาถงสงทดงาม สงทประเสรฐหรอดทสดท

ชวตพงได มอสรภาพสมบรณ ๑.๓ มองในแงความสมพนธของชวตกบปจจยแวดลอม: การศกษา

คอการทำาใหมนษย พนจากการตองพง ตองขนตอปจจยภายนอก มความสมบรณในตวเองมากยงขนโดยลำาดบ

๒. จดหมายของการศกษาเปนอนเดยวกบจดหมายของชวต เรยกตามภาษาพระวา ความ

หลดพน (วมตต = Freedom) ไดแก ความปลอดโปรง โลง เปนอสระ หมายถงสภาพชวตทพรอมสำาหรบใชประโยชน มากกวาการใชประโยชนนนเอง และอาจมองไดเปน ๒ แง

๒.๑ ในแงลบ หมายถง ภาวะทพนจากความบบคน ผกมด ขดของ ปราศจากขอบกพรอง

๒.๒ ในแงบวก หมายถง ภาวะทมความเปนใหญในตว ซงทำาใหพรอมทจะทำา (และไมทำา) การใดๆ ไดตามปรารถนา

มขอสงเกตเกยวกบจดหมายนบางประการคอ๒.๓ จดหมายสงสดแสดงดวยภาษาลบ เพราะภาวะทสมบรณแท

คอภาวะทปราศจากขอบกพรอง คอ ลบลบ (– –) มคาเหมอนบวก และสมบรณกวาบวก

๒.๔ จดหมายสมพนธแสดงดวยภาษาบวก (+) ยงแสดงภาวะทตองการเพม ซงหมายถงขาดแคลนอยในตว คอ ยงตองถามวา บวกดวยอะไร

โดยนยน จงมขอควรคำานงในทางปฏบตวา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗

๒.๕ ควรใชภาษาลบลวน เฉพาะเมอเลงถงภาวะขนสดทาย๒.๖ สวนขนทอยในระหวาง ควรใชภาษาบวก หรอ ลบกบบวก

ควบกนไป เพอใหเหนชดวา เพอใหบรรลผลสมบรณในขนนนๆ ควรตองแกไขกำาจดอะไร และเมอแกไขกำาจดสงนนแลว จะตองเพมเตมเสรมดวยอะไร การปฏบตจงจะไดผลแทจรง การดำาเนนชวตในโลกโดยปกตเปนไปในขนจดหมายสมพนธ ควรทำาใหไดครบตามน และนาจะยำาวาการปฏบตการตางๆ ยงมกบกพรองกนในขอนมาก เชน เพงแตแงบวกอยางเดยว เปนตน

๒.๗ ความหมายซงเพงไปในทางบวกมากแงหนงของจดหมายสมพนธนน กคอ เสรภาพ ซงนอกจากเปนจดหมายแลว ยงเปนวถหรอมรรควธไปดวยพรอมกน ความยากของเรองเสรภาพน อยทวาอะไรคอ ความหมายทถกตอง เมอพดวา เสรภาพคอภาวะทกระทำาการตางๆ ไดตามความพอใจ กเกดปญหาในทสด กตองตอดวยคำาทแสดงความจำากดวา ภายในขอบเขตอยางนนอยางน แตเสรภาพทถกจำากดกคอยงไมใชเสรภาพแทจรงนนเอง ความหมายของเสรภาพนาจะไดแก ความรจกพอใจและทำาไดตามพอใจในสงทควรพอใจ จรงอย คำาลงทายวา “ทควรพอใจ” แสดงถงภาวะทยงมขอบเขตจำากดอยเหมอนกน แตกนความไมเหมอนกน คำาวาภายในขอบเขต แสดงถงความบบคนปดทาง ซงอาจไมเปนไปโดยความสมครใจ แตคำาวาในสงทควรพอใจ แสดงถงการใชปญญา และการกระทำาหรอยบยงการกระทำาโดยสมครใจ ตามทเหนชอบดวยปญญา ปรชญาการศกษาควรใหคำาตอบไดวา เสรภาพคออะไร โดยเฉพาะทวาอะไรควรพอใจไมควรพอใจ และการศกษาควรทำาใหบคคลรจกพอใจ และทำาไดตามพอใจในสงทควรพอใจนน

๒๘ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา3. คณลกษณะของผได รบการศกษา

3. คณลกษณะของผไดรบการศกษาหรอผไดรบผลตามความมงหมายของการศกษา

๓.๑ ในแงคณสมบตประจำาตน คณธรรมทเดน คอ๓.๑.๑ ปญญา ซงเจรญขนโดยลำาดบพรอมกบการสญสน

ของอวชชา๓.๑.๒ กรณา ซงจะเปนแรงเราในการกระทำามากโดยลำาดบ

แทนทตณหา๓.๒ ในแงการดำาเนนชวต มลกษณะสำาคญ คอ

๓.๒.๑ อตตตถะ หรอ อตตหตสมบต การบรรลถงประโยชนตน คอ ไดฝกฝนอบรมตวเองด พงตนเองไดทงทางรางกายและจตใจ (รวมทงในแงเศรษฐกจ สงคม และจรยธรรม) ถงความเจรญงอกงามแหงสตปญญาและคณธรรมตางๆ (เชน สมบรณดวยวชชาและจรณะ หรอประกอบดวยทฏฐธมมกตถะและสมปรายกตถะ เปนตน) ขอนคณธรรมทเดนคอ ปญญา

๓.๒.๒ ปรตถะ หรอ ปรหตสมบต การบำาเพญประโยชนผอน คอ สามารถชวยเหลอผอน ทำาตนใหเปนประโยชนแกสงคม ทางวตถกด ทางจตใจกด (เชน สงคหวตถ ๔ และ สาราณยธรรม ๖ เปนตน) ขอนคณธรรมทเดน คอ กรณา

ในทางปฏบต คณสมบตและคณลกษณะ ๒ ฝายนมความสมพนธองกนอย เชน เมอปญญาทแทจรงเจรญขน จะตองทำาใหกรณางอกงามขนดวย การจะมกรณาทแทจรงได กตองมปญญาสงขน ดงน

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒9

ค. พทธธรรมทเปนสาระสำาคญของการศกษาหลกธรรมทชวยใหมองเหนกระบวนการของชวต ตลอดจนสามารถ

วางหลกการศกษาไดสำาเรจ มดงน๑. หลกธรรมทพงวเคราะหเพอแสวงพทธปรชญาการศกษา

๑.๑ หลกธรรมทสรปเนอหาแหงการตรสรทงหมด๑.๑.๑ ปฏจจสมปบาท และนพพาน (ตามแนวทพระพทธเจา

ทรงพจารณาเมอจะทรงประกาศธรรม)๑.๑.๒ อรยสจจ ๔ (ตามแนวแหงธมมจกกปปวตตนสตร)ทงสองอยางน โดยสาระสำาคญ คอสงเดยวกน ตางโดยแงทเปนหลกวชากบการนำาเสนอเพอผลในทางปฏบต

๑.๒ หลกธรรมสำาคญ แสดงสาระสำาคญทแฝงอยในหลกธรรมตามขอ ๑.๑๑.๒.๑ ขนธ ๕๑.๒.๒ ไตรลกษณ๑.๒.๓ กรรม (กรรมและวบาก)๑.๒.๔ ไตรสกขา หรอ มชฌมาปฏปทา

๓๐ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

๒. แนวคดและทศนคตบางประการ ทแสดงออกจากหลกธรรมสำาคญในขอ ๑ (ตวอยาง)๒.๑ ปฏจจสมปบาท แสดงวา

๒.๑.๑ ความจรงหรอสจธรรม คอกฎแหงเหตผลทมอยในธรรมชาตธรรมดา ไมขนตออำานาจของเทพเจา หรอการอบตของศาสดา ฐานะของศาสดากคอเปนผคนพบและนำามาเปดเผยแสดง

๒.๑.๒ ปรากฏการณ หรอผลอยางใดอยางหนงตองมเหต และมใชเหตอยางเดยวเทานน ตองมปจจยตางๆ สนบสนนหรอเอออำานวยดวย

๒.๒ อรยสจจ ๔ แสดงวา๒.๒.๑ สภาวะของชวตนเปนอยางไร และประโยชนสงสดท

จะพงไดจากชวตนคออะไร๒.๒.๒ ปญหาของมนษยแกไขได และเปนเรองทมนษยจะ

ตองแกไขดวยปญญาและการกระทำาของมนษยเอง ไมเกยวกบเทพเจาหรออำานาจพเศษใดๆ

๒.๓ ขนธ ๕ แสดงวา๒.๓.๑ ชวตน มสภาวะเปนทประชมขององคประกอบตางๆ ซง

เปลยนแปลงอยตลอดเวลาตามเหตปจจย (dynamic)๒.๔ ไตรลกษณ แสดงวา

๒.๔.๑ (เหมอน ๒.๑.๑)๒.๔.๒ ใหมองสงทงหลายตามสภาพทเปนจรงของสงนนๆ

ยอมรบและกลาเผชญหนาความจรงนนๆ ทงทนาพอใจและไมพอใจ เขาไปเกยวของดวยปญญา ไมตกเปนทาสของโลกและชวต

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑

๒.๕ กรรม แสดงวา๒.๕.๑ ความเปนไปในชวตของมนษย (ทงบคคลและสงคม)

ดำาเนนไปตามกฎแหงเหตและผล เรมแตความคดและคณคาตางๆ ในจตใจ มทศนคตและคานยมตางๆ เปนตน ซงเรยกวามโนกรรม และมโนกรรมนมความสำาคญทสด (ในบรรดากรรมดวยกน) และเปนเรองทการศกษาควรเกยวของมากทสด (กมมนา วตตต โลโก)

๒.๕.๒ มนษยมสทธแหงความเปนมนษยเทาเทยมกน ไมพงแบงแยกโดยชาตกำาเนด และชวตความเปนอยนน แกไขปรบปรงไดตามกฎแหงเหตปจจย

๒.๕.๓ ผลสำาเรจทตองการหรอจดหมาย จะเขาถงไดดวยการกระทำาหรอลงมอปฏบตดวยความเพยรพยายามอยางจรงจง มใชดวยการปรารถนา การออนวอนหรอนอนรอคอย

๒.๖ มรรค หรอ มชฌมาปฏปทา หรอ ไตรสกขา แสดงวา๒.๖.๑ การศกษาในความหมายทแท มพทธศกษาและ จรย-

ศกษาควบไปดวย มใชเปนตางหากกน๒.๖.๒ ขอบเขตของการศกษา จะตองไมละเลยชวตดานราง

กาย คอสขภาพอนามย แตในเวลาเดยวกน ตองไมใหเกนขอบเขตจนเปนการปรนเปรอสนองตณหาภายใตความมดของอวชชา

๒.๗ นพพาน แสดงถง๒.๗.๑ สภาวะทเขาถงเมอแกปญหาแทของมนษยไดแลว

และประโยชนสงสดทพงไดจากการมชวต๒.๗.๒ ความมสขภาพจตทสมบรณ

พระพทธศาสนาและการนำาธรรมมาพฒนาหลกสตร*

คำานำาพระพทธศาสนาเปนเรองทเรารจกกนด แตการนำาพระพทธศาสนา

มาประยกตในดานอน เชน การศกษา ถอวาเปนของใหม ซงจะตองมการพจารณาอยางรอบคอบ การประยกตอาจจะมงไปในดานวฒนธรรมประเพณ หรอตวแกนกลางคอ พทธธรรม ซงเรยกวาพทธปรชญา กได ในทนจะพดในแงหลกคอ พทธธรรม

พทธธรรมหรอพทธปรชญา เราถอวานบถอมาพรอมๆ กบพระพทธศาสนา ซงเปนศาสนาประจำาชาต แตหลกธรรมและความเชอถอทพทธศาสนกชนไทยนบถอปฏบตอย ไมใชหลกแทของพระพทธศาสนาไปทงหมด อาจมลทธผสางเทวดาและศาสนาพราหมณเปนตน ปะปนอยดวย โดยเปนความเชอถอเดมกอนนบถอพทธศาสนาบาง นบถอพรอมๆ กนมาบาง

การวเคราะหพทธศาสนาเราตองวเคราะหพระพทธศาสนาทเรานบถอ วาอะไรเปนหลกแท

ประเทศไทยเรามพระพทธศาสนาแบบไทย ซงเปนแบบเฉพาะของเราเอง และไดเจรญควบคมากบประวตศาสตรของชาตไทย บางสมยพทธ-ศาสนากเจรญ บางสมยกเสอมลง ดงนน การทจะบอกวาพทธศาสนาทเรานบถอปจจบนเปนพทธศาสนาตวแทหรอไม ครงแรกเราตองตงขอ

* แกไขเพมเตมจากบทสรปคำาบรรยาย เรองพทธศาสนาและการนำาธรรมมาพฒนาหลกสตรไทย ทกองพฒนาหลกสตร กรมวชาการ กระทรวงศกษาธการ วนท ๑๓ กมภาพนธ ๒๕๑๖

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓

สงสยไวกอน ไมใชเปนสงทจะยอมรบทนท จรงอยเมอเรมตนเรายอมรบวา พทธศาสนาเปนสงทด เมอเราเหนวาเปนสงทด เราจงเกดศรทธาและยอมรบมา แตการทเรายอมรบมา ไมไดหมายความวาเราจะตองเขาถงพระพทธศาสนา ในบางสมยเราอาจจะไดมการศกษา มการคนควา และมผมความสามารถในการทจะถายทอดสงสอนทำาใหประชาชนจำานวนมากเขาถงพทธศาสนาไดจรงๆ แตบางสมยกเสอมทรามลงไป เพราะฉะนน การวเคราะหวาพระพทธศาสนาตวแทจะอยทไหน เราตองแยกศกษาเปนสวนๆ ไป

ประการแรก เราตองศกษาหลกแทของพระพทธศาสนา โดยแยกจากความเชอถอทปะปนหรอเคลอนคลาดในสงคมไทย

ประการทสอง จะตองศกษาพทธธรรมทแท โดยแยกจากความเชอถอในศาสนาทมอยในดนแดนทพทธศาสนาเกดขน โดยเฉพาะศาสนาพราหมณ เหตสำาคญทตองแยก เพราะพระพทธศาสนาเกดในประเทศทมการนบถอศาสนาอนๆ อยกอนแลว พระพทธเจาทรงเหนวา คนเหลานนนบถอไมถกตองหรอผทนำาศาสนานนๆ สบตอกนมาไดปฏบตผดพลาดไป พระพทธเจาจงทรงพยายามแกไข เพราะฉะนน การเกดขนของพระพทธ-ศาสนาจงหมายถงการแกไขความเชอผดๆ เหลานน

พระพทธเจาแมจะทรงอบตขนในทนนและตองการจะแกไข แตเวลาจะทรงสงสอนจะตองอาศยภาษาทเขาพดกนมาแตเดม จะตองพดกบคนทเขานบถอศาสนาเดมนน เพราะฉะนน คำาศพทตางๆ กตองใชคำาศพทอยางเดยวกนเปนสวนมาก ซงจะทำาใหเกดปญหาขน เพราะคำาพดอยางเดยวกนทมในพทธศาสนาและศาสนาเดมนน อาจมความหมายไมเหมอนกน เพราะฉะนน ถาเหนคำาอะไรกตามทมใชทงสองศาสนา ตองตงขอสงเกตวาจะตองใชคนละความหมาย เชนคำาวา “กรรม” เปนตน

ประการทสาม จะตองแยกพทธธรรมจากคตของศาสนาทวๆ ไป

๓๔ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

เชนเรองศล ในศาสนาทวๆ ไป คตทเปนรากฐานของเขาคอมองคพระผเปนเจา องคพระผเปนเจาเปนผสรางและผบนดาล ศลในลกษณะของศาสนาแบบนกจะอยในรปทวา เปนคำาสงจากพระผเปนเจา พระผเปนเจาจะเปนผตดสน มการลงโทษและใหรางวล ถาทำาผดกถอวาเปนการขดคำาสงขององคพระผเปนเจา และจะถกลงโทษใหไปนรก ถาทำาดปฏบตตามพระองค กใหไปเกดในสวรรค นคอคตของศาสนาทมองคพระผเปนเจา ซงกำาหนดวาความหมายของศาสนาตองสมพนธกบสงทมอำานาจพเศษเหนอธรรม-ชาต คอ องคพระผเปนเจา

ศลในแงของพระพทธศาสนาเปนอยางไร เราตองตงขอสงเกตตามพนฐานของศาสนาวา พระพทธศาสนานนสอนหลกธรรม หลกธรรมโดยทวๆ ไปกคอ หลกความจรงทเปนกฎเกณฑของธรรมชาตเปนกฎแหงเหตและผล พระพทธองคไดตรสไววา กฎเกณฑธรรมชาตแหงเหตและผลนเปนสงทมอยแลว ไมวาพระพทธองคจะอบตขนหรอไมกตาม พระองคเปนเพยงผคนพบและนำามาประกาศสงสอน อาศยความสามารถในทางสตปญญาและความสามารถในการสงสอนใหผอนเขาใจ โดยวางเปนหลกเปนขอใหเขาใจงายขน พระองคไมตดสนลงโทษหรอใหรางวลแกผใด เปนแตเพยงแนะนำาวาสงนดหรอไม ควรทำาหรอไมควรทำา ผทเปนเวไนย-สตวรบฟงแลวกทำาความเขาใจตาม และประพฤตไดถกตอง กจะไดรบผลดอนเปนไปตามกฎธรรมชาต

ลกษณะทวๆ ไปของพระพทธศาสนาเราจะพจารณาลกษณะทวไปของพระพทธศาสนา จากขอสงเกต

๓ ขอ คอ ๑. ฐานะขององคพระศาสดา ซงเปนผคนพบหลกความจรง และ

นำาสงทคนพบมาสงสอน โดยถอวาความจรงเปนสงทมอยตามธรรมชาตแลว ความเขาใจในฐานะนจะเปนประโยชนทจะนำามาใชประยกตตอไป

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕

๒. หลกความจรงทพระพทธเจาทรงคนพบและสงสอนสรปไดดวยขอความสนๆ ดงปรากฏในศลาจารกสมยพระเจาอโศก ซงพบในคราวเดยวกบพระธรรมจกรทนครปฐม มจารกคาถา เย ธมมาเหตปปภวา เตส เหต ตถาคโต คอ คาถาทบอกหลกของพระพทธศาสนาโดยยอวา ธรรมเหลาใดมเหตเปนแดนเกด พระตถาคตเจาตรสเหตเกดของธรรมเหลานน พรอมทงความดบไปของธรรมเหลานน ขอนแสดงวาพทธธรรมกคอหลกแหงเหตและผลนนเอง

๓. ธรรมะทมาเกยวของกบตวมนษย ตองเปนการแกไขปญหาของมนษยดวยวธการและสตปญญาของมนษยเอง ไมใชเกดจากการดลบนดาลของพระผเปนเจา

หลกธรรมทจะนำามาประยกตสงทเราจะพจารณาตอไปกคอ หลกธรรมอะไรทถอวาเปนแกน

กลางของพระพทธศาสนา ถาจะกลาวโดยทวๆ ไปแลวจะมอย ๕ ขอใหญๆ คอ

๑. หลกอรยสจจ ๔๒. หลกขนธ ๕ หรอ เบญจขนธ๓. หลกปฏจจสมปบาท๔. หลกไตรลกษณ๕. หลกมชฌมาปฏปทา = ไตรสกขา = โอวาทปาฏโมกข =

มรรค ๘ผทเขาใจหลกธรรมดงกลาวจะไดชอวา เปนผรพระพทธศาสนา

อยางแทจรง

๓๖ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

หลกอรยสจจ คอหลกทแสดงถงสภาพของชวตมนษยวาเปนอยางไร พรอมทงประโยชนสงสดทมนษยจะสามารถหาไดจากชวตน ใหมนษยจดการกบปญหาของมนษยดวยหลกการและสตปญญาของมนษยเอง ไมเกยวกบเรองอำานาจเหนอธรรมชาตใดๆ ทกข คอปญหาของมนษยเอง สมทย คอเหตเกดของทกข นโรธ คอความดบทกข มรรค คอขอปฏบตใหถงความดบทกข หลกนเปนหลกสำาคญของพระพทธศาสนา เปนเรองปญหาของมนษยและการแกปญหาของมนษย โดยมนษยเองทงสน

หลกเบญจขนธ คอหลกทแสดงถงภาวะของชวตวาเปนสงทเกดจากองคประกอบตางๆ มาประชมกนเขา และมความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา สดแตวาองคประกอบเหลานนจะแปรเปลยนไปอยางไร ตามความสมพนธแหงเหตปจจย

หลกปฏจจสมปบาท คอหลกแหงเหตและผล ทแสดงกระบวนการแหงความเปลยนแปลงของชวต ตามกระแสความสมพนธของเหตปจจย เหตหมายถงตวการใหญททำาใหสงนนเกดขน ปจจยหมายถงสงแวดลอมทชวยหนนใหเกด เมอสงใดสงหนงเกดขนมใชมแตเหตอยางเดยว ตองมปจจยดวย ปจจยแวดลอมนนบวาเปนสงสำาคญมาก

หลกไตรลกษณ คอหลกทมงใหมนษยมองสงทงหลายตามความเปนจรง หลกนกลาวถง อนจจำ ทกขำ อนตตา และนำามาใชเพอวตถประสงคในทางจรยธรรมเปนอยางมาก

หลกมชฌมาปฏปทา คอหลกทมงใหมนษยเวนจากการหมกมนมวเมาและการทรมานตวเองใหลำาบาก โดยเวนจากการประพฤตทตงเกนไปหรอหยอนเกนไป มรรคนนเปนทางสายเดยวแตประกอบดวยองคประกอบ ๘ สวน ถาออกมาในรปการอบรมกเปนไตรสกขา ซงประกอบดวย ศล สมาธ และปญญา

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗

ถาเราจะนำาพทธศาสนามาประยกตในทางปฏบต เราตองนำาหลกใหญทงหาอยางมาพจารณา หลกบางหลกแมเปนเรองเดยวกน แตเราพจารณาคนละแง เชน หลกมชฌมาปฏปทานน เปนสวนหนงของหลกอรยสจจ ๔ แตเราแยกออกมาพจารณาตางหาก เพราะเปนทรวมของขอปฏบตหรอจรยธรรมของพระพทธศาสนา

แนวทางประยกตพทธธรรมในดานการศกษา

ก. แนวความเขาใจเกยวกบเบญจขนธชวตประกอบดวยองคประกอบตางๆ ซงจดเปนประเภทใหญๆ

๕ ประเภท เรยกวาขนธ ๕ คอ๑. รป องคประกอบฝายวตถหรอฝายรางกายทงหมดรวมทง

คณสมบตและพฤตการณทงปวงของมน๒. เวทนา เรองของอารมณทกขและสขของมนษย ปญหาของ

มนษยจะเรมจากจดน และจะพวพนกบจรยธรรมมาก๓. สญญา ความหมายรตางๆ เชน เสยงทม แหลม ดง เบา เปน

ตวสรางความจำาและวตถดบของความคด มความสำาคญมากในกระบวนการเรยนร สญญาทดยอมใหเกดความจำาทด

๔. สงขาร เปนนามธรรม แปลวาปรงแตง หมายถงปรงแตงจตใหดใหชว ซงเราเรยกวากศลบางอกศลบาง มองคประกอบของจตถง ๕๐ อยาง ทเปนตวนำาคอ เจตนา ฝายดม เมตตา สต ปญญา ฯลฯ ฝายชวม โลภะ โทสะ โมหะ ฯลฯ

กระบวนการของความคดและพฤตกรรมอยทน มนษยสรางกรรมทจดน

๓๘ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

๕. วญญาณ การรบรทเกดจากประสาทสมผสโดยตรง วญญาณประเภททปรากฏในอาการรตวเรยกวา วถวญญาณ วญญาณประเภททำาหนาทสบเนองโดยอาการไมรตวเรยกวา ภวงควญญาณ

สวนประกอบทงหาตองอาศยซงกนและกน ชวตขนกบสงทงหา ซงมความเปลยนแปลงเคลอนไหวไมคงท อยในกระแสแหงความเกดดบสบเนองอยตลอดเวลา แมในทางจตการปรงแตงกไมเหมอนกนในแตละคนแตละชวงเวลา ทงนเปนไปตามหลกปฏจจสมปบาท

ข. แนวความเขาใจเกยวกบปฏจจสมปบาท๑. อวชชา๒. สงขาร๓. วญญาณ๔. นามรป๕. สฬายตนะ๖. ผสสะ๗. เวทนา๘. ตณหา9. อปาทาน๑๐. ภพ๑๑. ชาต๑๒. ชรามรณะ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓9

องคประกอบ ๑๒ ขอดงกลาว อาจเขยนแสดงเปนวงจรไดดงน

องคประกอบในปฏจจสมปบาท มความสมพนธกน และเปนวงจรของการเกดความทกข แบงออกเปนหมวดใหญๆ ได ๓ หมวด คอ กเลส กรรม และวบาก

๏ องคประกอบทเปนกเลสคอ อวชชา ตณหา อปาทาน๏ องคประกอบทเปนกรรมคอ สงขาร และภพ๏ องคประกอบทเปนวบากคอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ

เวทนา ชาต และชรามรณะ

๔๐ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ตณหา เปนตวทแสดงบทบาทสำาคญในวงจร มทงทเปนกามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา กามตณหาจะเกดขนเมอเราอยากไดสงททำาใหเราเกดความสขความสบาย ภวตณหาคอความอยากไดภาวะชวตทจะไดเสวยความสขสบายนน อยากใหตนดำารงอยในภาวะชวตทจะเสวยสงทพอใจนน สวนวภวตณหาจะเกดขนเมอเราตองการใหสงทเราไมชอบ พนไป หมดไป สลายไปเสย ตณหาเหลานเกดมาจากเวทนา เวทนาเปนสข กชอบใจอยากได เวทนาเปนทกข กไมชอบใจ อยากพนหรอใหพนไปเสย

เวทนาเกดจากอะไร เวทนาจะเกดขนไดตองมผสสะกอน ผสสะคอการกระทบทางตา ทางห ทางจมก ทางลน หรอแมแตผสสะทางใจ ซงเปนการคดถงอารมณตางๆ องคประกอบเหลานจะมความสมพนธกบองคประกอบอนๆ ตอๆ ไปอก เชน สฬายตนะ (อนทรยทงหกทรบรสงเราตางๆ) นามรป วญญาณ สงขาร และอวชชา

อวชชา เปนองคประกอบสำาคญ เพราะวามนษยไมรไมเขาใจชวตของตวเองอยางแทจรง จงมความหลงผดวามตวตนอนหนง และจากตวตนอนหนงทเราหลงผดวาเราม จะทำาใหเรายดมนในตวตนอนนน ความหลงผดนจะเปนตนตอของความดความชวตอๆ ไป เพราะวาเมอเรามความยดมนในตวตนทเราหลงรสกคลมๆ เครอๆ ไววามอย จะทำาใหเราเกดตณหา อยากไดสงนนสงนเพอสนองความตองการของตวตนอนน และตองการใหสงทไมชอบพนไปเสย เพราะเราตองการทำาใหตวตนอนทเรายดไวพนไปจากภาวะอนนน

ในเวลาเดยวกน ความไมรเขาใจเกยวกบชวต ยอมหมายถงความไมรไมเขาใจเกยวกบสภาวะของสงทงหลายโดยทวไปดวย เมอเขาไปเกยวของกบสงใด ความหลงผดทมอยนน กทำาใหความคดปรงแตงตางๆ เปนไปตามแนวทางของมน หลงผดอยางใด มความเชอความเขาใจอยางใด กตงเจตจำานงคดปรงแตง คดวนจฉย และคดแสดงออกไปตามความ

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๑

หลงผด ตามความเชอความเขาใจอยางนนความคดปรงแตงทงหมดนเรยกวา สงขาร และสงขารนกจะ

ประสานเขาแนวเดยวกบตณหา ซงมมลรากมาจากอวชชาเชนเดยวกน กลาวคอจะตงเจตจำานง คดปรงแตงไปในแนวทางทจะสนองตณหา สนองความตองการของตวตน ในทางบวกบาง ในทางลบบาง แลวแตกรณ โดยนยน อวชชาจงเปนตนตอของสงขารและทำาใหเกดตณหา อปาทาน พรอมทงองคประกอบขออนๆ ตามมา

ภพ คอภาวะชวตทเราอยในขณะนน เราเกดความยดมนในสงใด เรากเกดภาวะในจตใจหรอภาวะแหงชวตของเราในสภาพอยางนน เชนบางคนอยากเปนเศรษฐ ยดมนในความเปนเศรษฐ ใจกคดถงแตเรองเงนเรองทอง และภาพของความเปนเศรษฐ ภาวะของจตของเขาทเปนอยขณะนนเปนภพหนงซงสรางขนจากความคดนกของเขา ถาคนเราเกดความปรารถนาและยดมนอะไรกตาม จตในขณะนนกจะมสภาพของมนเปนอยางหนงๆ โดยเฉพาะ ซงเรยกวาภพหนงๆ ภพมสองอยางคอ กรรมภพและอปปตตภพ

กรรมภพ เปนตวกรรมหมายถงกระบวนพฤตกรรมทงหมดของบคคล ตามปกตบคคลยอมมความยดมนในความเปนอยางใดอยางหนง เราจะมภาวะชวตอนหนงขนมาโดยเฉพาะตามภาวะทยดไวนน ภาวะชวตจะแสดงออกในรปของพฤตกรรมทงหมดของเรา เชนบคคลผซงยดมนในความเปนเศรษฐ ในความเปนคนมเงน ภาวะชวตในรปของกรรมภพกคอกระบวนพฤตกรรมของเขา ซงเขาจะแสดงออกในรปแบบของความเปนเศรษฐตามทเขาเขาใจ ถาเขาไมเปนเศรษฐจรงเขากจะแสดงทาทางอาการตางๆ ออกมา ซงเปนอาการเทยมและมกเกนความจรง ทางกายบาง ทางวาจาบาง อนเนองมาจากแรงกระตนของจตใตสำานกของเขา

อปปตตภพ เปนภาวะชวตทไมใชสวนพฤตกรรม แตเปนภาวะใน

๔๒ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ทางจต คอการทจตใจของเขาไดเขาสสภาพทมลกษณะอยางหนงตามภาวะชวตทเขายดมนไวนน

องคประกอบทงสามหมวดของปฏจจสมปบาทมความเกยวเนองกนคอ กเลสทำาใหเกดกรรม และกรรมทำาใหเกดวบาก วบากเปนสวนผล กเลสเปนเหตเดมกระตนทำาใหเราทำากรรมตางๆ ใหมพฤตกรรมตางๆ ผลทเรยกวาวบากนน ไมมความดความชวในตวเอง ทานไมเรยกวาดวาชว

เพราะฉะนนสวนทเรยกวา เวทนา ผสสะ สฬายตนะ นามรป วญญาณ ชรามรณะ และ ชาต ไมดไมชวโดยตวของมนเอง แตวาเปนเหตใหเกดกเลสตอไป พอเกดกรรมคอกรรมภพแลว วบากคอ ชาตและชรามรณะ กเกดตามมา พอเกดชรามรณะแลว กเกดปฏกรยาในจตใจขนมา พอใจหรอไมพอใจกสมพนธกบกเลสคอ อวชชา ตณหา อปาทานของเรา เมอวงจรเวยนมาถงกเลสแลว กหมนใหเกดกรรมและวบากสบเนองตอไปอก สงสำาคญทตองทำาความเขาใจตอนนคอ ชาต และชรามรณะ

ตวเราคออะไร บางคนกตอบวารางกาย บางคนกตอบวาจตใจ แทจรงแลวตวเรานนไมใชรางกายหรอจตใจ ตวเราคอภาพลวงของตวตน ซงเรายดถอไวอยางคลมเครอ โดยสมพนธกบภาวะชวตอนใดอนหนง การทตวตนทเรายดถอไวนน เขาอยในภาวะชวตหรอภาพชวตอนใดอนหนง นนคอความหมายของคำาวาชาต เมอเกดมตวเราทไดเขาไปเสวยภาพชวตอนหนงขนมาแลว สงทจะตองเกดตามมาอยางหลกเลยงไมไดกคอ การเคลอนคลายและการแยกหรอการพรากกนออกไประหวางตวตนกบภาพชวตอนนน ซงเรยกวา ชรามรณะ

ถงตอนน ถามกเลส ผลคอความทกขกจะเกดตามมา พรอมทงปฏกรยาและแรงสะทอนอนๆ ตามสดสวนของกเลสคอ อวชชา ตณหา อปาทาน ทเปนพนฐาน ดวยเหตน คนทำาดกอาจจะเกดความทกขได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๓

สมมตวาเราทำาความดอนหนง แลวเราหวงวาคงจะไดรบความชนชม คงจะเหนคนอนๆ แสดงอาการชนชมยนดแลวเราจะไดรบความภมใจ สงนคอตณหา ตอไปกเกดอปาทานความยดมนในภาพชวตอนนน ถงแมวาเราไดเสวยภาพชวตนนสมใจ แตภาวะเชนนจะคงอยตลอดไปไมได จะมการเสอมหรอสลายไป ทนถาเรามตณหาและยดมนมาก เรากจะเกดความเสยดาย เกดความเปนทกขวา ความชนชมทเราไดรบนน ขณะนเสอมลงไป ตวเรากำาลงเสอมไปจากภาพชวตทชนชมนน นคอองคประกอบทเรยกวาชรามรณะ คอการทตวตนสลายหรอพลดพรากไปจากภาวะชวตทเคยเสวยหรอเคยเขาครอง แลวความทกขกเกดขน จดนเปนปญหาทเราจะตองแก

แตถาเราปฏบตในสงเหลานใหถกตองแลว จะไมเกดเปนพษเปนภยตอตวเรา นคอตอนทเปนจรยธรรม คอการหาทางทจะทำาใหชวตของเราไมตองมาทกขโดยใชเหต ถาคนไหนมความยดมนมาก มตณหารนแรงมอปาทานความยดมนรนแรง เกดในภพตางๆ เมอไร กจะเกดการแกการตายแบบน ทเตมไปดวยทกขเรอยๆ สำาหรบคนธรรมดาสามญ ทกขทจะเกดอยเสมอตามวงจรนกคอ โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส

โสกะ คอ ความเศรา ความเหยวแหงใจปรเทวะ คอ ความครำาครวญรำาไรทกขะ คอ ความเจบปวดรวดราวโทมนส คอ ความเสยใจ นอยใจอปายาส คอ ความคบแคนใจ สนหวง ถาเราปฏบตไมถกตองเรากจะมความทกขมาก เราตองหาทางแก

ไมใหทกขนนเกดขนได เพราะนอกจากเกดทกขแลว ยงทำาใหเกดปญหาจรยธรรมดวย เนองจากความทกขประเภทตางๆ เหลานนเปนสวนสงสม

๔๔ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ในวงจรทไมไดระบายออกไป กลายเปนแรงกดดนอดอนขนภายใน กอใหเกดแรงสะทอนและปฏกรยาตางๆ เชน ความอยากไดทรนแรงยงขน ความหวงและหวงฐานะอำานาจ ความหวาดกลวตอความสญเสย ความระแวง ความเบอหนาย ความเกลยดกลวคดทำาลาย เปนตน (วบากทำาใหเกดกเลส) แลวแสดงออกมาในรปของปญหาซบซอน อาชญากรรม และความชวรายตางๆ ทงนเพราะมนษยไมมความรความเขาใจ ไมรจกหลกทจะจดการกบตนเองใหถกตอง นคอวงจร ปฏจจสมปบาทในรปหนงทนำามาใชแกชวตในทางจรยธรรม

ค. สตและปญญากบอวชชาตณหาเปนจดสำาคญททำาใหมนษยเกดปญหา ตณหา คอความ

อยากทจะสนองความตองการของตวตนอนใดอนหนงทเราหลงผดยดถอวามอยางคลมเครอๆ บางทานคดวาถาไมมตณหาแลวจะทำาใหประเทศชาตพฒนาไดอยางไร ทจรงแลวตณหาเปนตวการสงสมปญหาในกระบวนการพฒนา เมอเราทราบวาตณหาทำาใหเกดปญหาตางๆ เราจะตองมสงทจะมาหกลางตณหาใหลดลงหรอสลายไป ตณหาจะแกไดอยางไร เราจะไปทำาลายตณหาหรอ พระพทธเจาทานไมไดสอนเชนนน เพราะบางครงการแกปญหานน ทานใหใชการสนบสนนโดยอาศยตณหา ละตณหากได เนองจากตณหาไมใชตวการตนเดม มนเปนเพยงตวแสดงบทบาท

ดงนน การแกปญหา เราจะไปแกทตณหานนยอมไมไดผลจรง เพราะเปนวธการกดมนไวเทานน เราตองแกทอวชชา เพราะถามนษยไมรเทาทน การเกดทกขหรอปญหากจะหมนเวยนอยางน แตถามนษยรเทาทนเรามองคประกอบฝายตรงขามมาตดวงจรได องคประกอบทสำาคญคอ สตกบปญญา สตเกดเมอไรจะชวยใหผนนยงไดและเปลยนกระแสในวงจรได ปญญากจะชวยใหผนนทำาลายแรงกดดนสะสมภายในวงจรได

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๕

ถาสตกบปญญาไมเกด องคประกอบตางๆ กจะหมนไปตามวงจรเดม พอเกดชรามรณะขนมา กเกด โสกะ ปรเทวะ ทกขะ โทมนส อปายาส สงเหลานเกดขนมาแลวจะผลกดนใหกเลสเกด แลวกมแรงสะทอนใหกระทำาการ คอ กรรมตางๆ ซงจะเปนปญหาแกตนเองบางแกผอนบางตอๆ ไป

ฉะนน ตามหลกพทธธรรม เมอเราทราบวาเหตเกดจากอวชชา เราจะตองแกทอวชชา โดยการสรางปญญาขน ปญญาทสรางขนน จะตองเปนปญญาแบบเฉพาะทมความมงหมาย เนองจากอวชชาหมายถงภาวะทเราไมรแทจรงเกยวกบโลกและชวต ทำาใหวางทศนคตตอโลกและชวตไมถกตอง ดงนนปญญาทเกดจะมลกษณะเขาใจโลกและชวตตามความเปนจรง และจะทำาลายอวชชา ซงเปนความหลงผดเกยวกบเรองตวตนทยดมนไวอยางคลมเครอ

เพราะฉะนน ในการพฒนาปญญาเพอทำาลายอวชชา จะตองมการทำาลายการเหนแกตนนออกไปเรอยๆ ดวย และจรยธรรมทจะไดผลจะตองสรางปญญา ถาปญญามากขนอวชชาจะนอยลง และตณหากนอยลงไปดวย แตถาความรทสรางนนไมทำาลายการเหนแกตวใหนอยลงไป กไมใชปญญาทถก

ความรของมนษยนน แบงเปนหมวดใหญได ๒ หมวด เรยกวา สตะ พวกหนง กบ ปญญา พวกหนง สตะ เปนความรประเภทเลาเรยนศกษา และความรทสงสมอยางเดยว แตปญญานนเปนความรความเขาใจทเกดขนภายในตวเอง ดงนน ความรทไดจากการสงสมอยางเดยว โดยไมมการกลนกรองจะไมเกดประโยชนแกชวตทแทจรง แตเปนเพยงเครองมอประกอบอาชพและสงทจะนำามาอวดกน สวนปญญาทสรางขนจะเปนของชวตเราและจะเปนผลแกชวตเราอยางแทจรง

พฒนาการของปญญาจะมหลายชน เมอไปถงระดบหนงๆ จะมชอ

๔๖ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

เรยกเปลยนไปเฉพาะแตละระดบ เชน ทเรยกวา ญาณ เปนตน การสรางปญญาโดยการกลนกรองเชอมสมพนธความร มหลกสำาคญอยทการเขาใจสภาวะของสงตางๆ ซงจะกลาวในกระบวนการสรางปญญา

ง. กระบวนการสรางปญญาเราทราบแลววาการสรางปญญาจะทำาใหอวชชาลดนอยลง และ

ในเวลาเดยวกนจะชวยทำาลายการเหนแกตวลงไปดวย เพราะฉะนน ตณหาจะลดไปดวย ปญญาทเราสรางขนนนเปนคปฏปกษกบอวชชา แตคณธรรมอนใดทเราจะสรางคกบปญญา ซงเปนคปฏปกษกบตณหา เราลองพจารณาจากตวอยางตอไปน

สมมตวามเดกนกเรยน ๒ คน เปนเพอนรกใครชอบพอกน วนหนงเพอนคนหนงหนาบง คนทเปนเพอนเขาไปทกทายกไมยอมพดดวย เดกคนหลงจะมปฏกรยาเขาวงจร คอ เกดตณหา (วภวตณหา) เพราะการไมพดตอบของเพอนนนขดกบความปรารถนาของตนเอง บบคนอตตาของตน ถาเดกคนหลงโกรธตอบกจะกอตณหามากขน โดยมอวชชาครอบคลมอยตลอดเวลา เพราะเดกคนหลงไมไดเกดสตฉกคดแลวใชปญญาพจารณาเหตผลวา เพอนของตนหนาบงอาจมสาเหตอะไร วงจรของปญหากหมนตอไป

แตถาเดกมสตใชปญญา เขาจะคดวาเพอนเรารกใครกน วนนเขาหนาบง คงจะมเหตไมสบายใจ อาจถกผปกครองด หรอมเหตไมสบายใจอนๆ เราควรเปนทพงชวยปลอบใจเขา เมอเดกเกดปญญาคดเหตผล ความกรณากจะเกดขนมาดวย เปนการเขาใจในชวตผอน และตองการจะเผอแผอสรภาพแกผอน (เพราะตนไมถกบบคน อสรภาพยงคงอย ) วงจรปญหาจะถกตดขาดลง เพราะฉะนน องคประกอบหรอคณธรรมทจะมาลบลางตณหากคอ กรณา โดยนยนการสรางปญญาทถกวธจะเกดความกรณาควบคไปดวย

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๗

อนง ในทามกลางกระบวนการน เมอเรมใชปญญาความคดตงตนถกทางแลว จะเกดฉนทะทเปนธรรมฉนทะขน คอเกดความใฝร ตองการจะสบสาวใหเขาถงความจรงทเปนแกนแทหรอตนตอของเรอง และเมอเกดกรณาแลว จะมฉนทะทเปนกตตกมยตาฉนทะ คอตองการจะทำาการแกไขชวยเหลอ ฉนทะเหลานคอ แรงเราทตองการตามหลกพทธธรรม เปนตวผลกดนการกระทำาทตรงขามกบตณหา เปนสงทควรปลกฝงสรางเสรม และเปนสงทพงประสงคในการพฒนาทด

ปญญาเปนคณสมบตฝายตน กรณาเปนคณสมบตทจะทำาประโยชนแกผอน ดงนนคนเราควรจะพฒนาสรางปญญาใหเจรญขน พรอมกบทกระทำาการตางๆ โดยใชกรณาเปนแรงจงใจใหมากขน เมอพดในแงของการศกษา ถาเราจะสรางคนตามหลกการน กระบวนการใหการศกษาของเราจะตองสรางคนตามคณสมบตทพงตองการ ๒ อยางคอ อตตตถสมบต และปรตถปฏบต

อตตตถสมบต หรอ อตตหตสมบต คอ ความถงพรอมดวยประโยชนของตน หรออตถะของตน

ปรตถปฏบต หรอ ปรหตปฏบต คอ การปฏบตเพอประโยชนแกผอน

องคประกอบทสำาคญของอตตตถสมบต คอ ปญญา ปญญาเปนตว นำาเพอใหทำากจการสำาเรจ ใหสำาเรจพทธภาวะ คอความเปนพระพทธเจา และใหสำาเรจอตตนาถะ คอความเปนทพงของตนเองได

องคประกอบทสำาคญของปรตถปฏบต คอ กรณา บคคลทสมบรณอยางพระพทธเจาตองมคณสมบตประการทสองดวย คอเปนทพงของผอน ปฏบตเพอผอน พระพทธเจาอาศยพระคณสำาคญคอกรณาเปนตวนำาใหสำาเรจพทธกจ คอบำาเพญหนาทของพระพทธเจาได และสำาเรจโลกนาถะ คอความเปนทพงของชาวโลกได

๔๘ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

แนวความเขาใจเกยวกบไตรสกขาไตรสกขา คอหลกการศกษาหรอการฝกฝนอบรม ซงกำาหนดขน

เพอแกปญหาหรอทำาความปลอดทกขใหสำาเรจผลตามหลกปฏจจสมป-บาท ไตรสกขา เปนกระบวนการศกษาทมองคประกอบ ๓ ขน คอ ศล สมาธ ปญญา

องคประกอบ ๓ ขนนมไดแบงเปนขนตอนตางหากกน แตคาบเกยวกนไปโดยตลอด ทเปนขนเพราะเปนปจจยสงทอดแกกน เรยงลำาดบตามหนาทททำาใหเขาถงจดหมาย คอ การแกปญหา หรอใหเกดตวการศกษาทแท ปญญาเปนตวใหสำาเรจกจของการศกษา คอเปนตวการใหแกปญหาได หรอทำาใหพนทกขได จงเรยงไวลำาดบทาย เพราะตอจากปญญากคอวมตต (ความหลดพนจากปญหา ความเปนอสระ ปลอดจากทกข) และจงกลาววา การศกษาคอกระบวนการสรางปญญา

อยางไรกตาม ทามกลางกระบวนนน องคประกอบทงสามเปนปจจยสนบสนนกนและกน ไมเฉพาะแตศลเปนปจจยแกสมาธ และสมาธเปนปจจยแกปญญาเทานน แตองคประกอบขอทายๆ กเปนปจจยแกองคประกอบขอตนๆ ดวย ทกขอเปนปจจยแกกนเชอมโยงไปมา เชน จะมพฤตกรรมการแสดงออกทางกายและวาจาถกทางยงขน ในเมอรวธแกปญหาดขน และพฤตกรรมทดถกทางยงขน กเกอกลแกการแกปญหาคราวตอๆ ไป

ศล คอ ภาวะของผทมหลกความประพฤตถกตอง คอมความประพฤตดทางกาย วาจา และสมมาชพ ศลไมใชตวการใหเกดปญญาโดยตรง ภารกจของศลในกระบวนการสรางปญญาคอ การสรางภาวะเกอกลแกการกำาจดอวชชา และเปนปจจยสนบสนนการสรางปญญา ดวยระบบความประพฤตและการดำาเนนชวตท

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔9

๑. ยบยงควบคมตณหาใหอยในขอบเขต ปดชองทางไมใหโอกาสขยายตวแกตณหา ซงเปนตวการใหแกปญหาผดและเพมปญหา

๒. สรางความสมพนธทางสงคมทด ความอยด และภาวะปลอดโปรงโลงใจ ซงอำานวยโอกาสใหใชพลงจตมงไปในทางใชความคดสรางปญญาไดมากขน

ระบบของศลจะเปนอยางใด มองดเครงครดเขมงวดเพยงใดยอมขนตอวตถประสงคของระบบการครองชวตแบบนนๆ โดยสมพนธกบจดหมายของการศกษา อตราเรงในการเขาถงจดหมายพรอมทงอตราสวนเพมลดของการควบคมตณหา และการใชพลงทางจตทตองการในกรณนนๆ ซงทงนจะตองคำานงถงความพรอมของบคคลทเกยวของดวย

โดยปกตถอวาศล ๕ เปนหลกความประพฤตสามญสำาหรบมนษย ไมวาจะครองชวตอยในระดบใดๆ คอเปนหลกความประพฤตพนฐานของบคคลแตละคนในฐานะทเปนมนษยคนหนง จงเรยกวา มนษยธรรม ตอจากนน จงมหลกความประพฤตจำาเพาะสำาหรบระบบการครองชวตทมวตถประสงคจำาเพาะแตละระบบ ซงผสมครเขาสระบบนนๆ หรอเขาสฐานะในระบบนนๆ จะตองประพฤตเปนพเศษออกไปอก เชน ศล ๑๐ สำาหรบสามเณร ศล ๒๒๗ สำาหรบพระภกษ ศล ๓๑๑ สำาหรบภกษณเปนตน

หรออยางนกเรยน นอกจากศล ๕ ในฐานะทเปนมนษยคนหนงแลว กยอมจะตองมศลนกเรยน ศลเดกในครอบครว กลาวคอวนยเพอความเปนอยทเกอกลแกวตถประสงคของการดำาเนนชวตในโรงเรยนและในครอบครวอกสวนหนงดวย ซงเปนเรองจำาเพาะตวและใกลชดตวทจะตองรบผดชอบ เปนสงสำาคญอยางหนงในเรองศล ทควรคำานงถงไวใหมาก

๕๐ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

ศล เปนคำาทใชบอยในภาษาไทย แตความหมายทใชสวนมากเปนความหมายตามรปแบบเทานน มกไมไดคำานงถงสาระสำาคญทแทจรง ดงนน เมอพดถงคำาวาศล เราจงมกนกถงศลเปนขอๆ เชน ศล ๕ ศล ๘ ซงเปนเพยงหลกปฏบตสำาหรบฝกอบรมใหเปนผมศล (เรยกคำาบาลวาสกขาบท)

การตดในรปแบบทำาใหเรามกลมนกถงระเบยบวนยทวๆ ไป ถาจะเปนคนมศลจรง กตองรจกรกษาระเบยบวนยใกลๆ ตวใหได เชน ระเบยบวนยในครอบครวและในโรงเรยน เปนตน ถาเดกไมไดฝกในเรองวนยทวๆ ไปทใกลตวแลว จะหวงอะไรในระยะยาวใหเดกรกษาศลได ศลสำาหรบระบบชวตแตละอยาง ตองมวนยจำาเพาะสำาหรบฝก เมอแยกเปนขอๆ กเรยกวาสกขาบท ถาเดกไมมระเบยบวนย อยากจะทำาอะไรกทำาตามใจชอบ ตณหากพอกพนขน จตใจกสายพรามากขน มงแตจะหาสงสนองความอยากปรนเปรอตวตน เกยวของกบสงทงหลายแตเพยงฉาบฉวย ผวเผน ไมเกดฉนทะทจะระดมพลงจตใหมงไปในการใชความคดแสวงปญญา พดงายๆ วาไมเกดสมาธ

ตรงขาม ถารกษาระเบยบวนยด มศลแลว กเปนการงายทจะผกจตใหมงแนวแนอยกบคณธรรมความดงาม เชน ใหยดมนในอดมคต ใหมสตรจกยงคด และมความเพยรพยายามแนวแนในจดหมาย เปนตน ซงเปนเรองของสมาธทงสน ในเวลาเดยวกนเมอผกจตใหคนและแนวแนอยกบความด เชน ใหยดมนในอดมคตไดแลว กจะชวยใหความมระเบยบวนยแนนแฟนมนคงขนดวย สมาธจงกลบเปนปจจยอดหนนแกศลอกตอหนง

ตวอยางแสดงความสมพนธระหวางศล สมาธ และปญญาทหยาบๆ งายๆ กวาขางตนน เชน บคคลหนงไปลกทรพยของคนอนมา แลวเขาไปนงฟงการสนทนาในสมาคมแหงใดแหงหนง บคคลผนนจะไม

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๑

สงบ ไมมสมาธ จตใจกระสบกระสาย ฟง ไมแนวแน รบฟงอะไรไมชด ไมมความเขาใจและปญญากจะไมเกด

โดยนยน เมอศลขาดไป จงไมไดสมาธ เมอไมมสมาธ กไมสามารถพฒนาความคดใหเกดปญญา ถาตองการสมาธความแนวแนของจตและกำาลงใจในขนสงขนไป กตองใชกำาลงศลทบรสทธมากยงขน เพราะตองมการควบคมตน ใหอยในสภาพทเอออำานวยแกการมสมาธ และมความมนใจในตวมากยงขน ศลนนมทงศลฝายตนเองและฝายสงคม มทงศลในทางลบและศลในทางบวก ศลในทางลบ เชน ศลหา การเวนอบายมข ศลในทางบวก เชน สาราณยธรรม สงคหวตถ ทศ ๖ เปนตน

สมาธ คอความแนวแนมนคงหนกแนนของจตใจ สวนมากเรามกนกถงสมาธในรปแบบมากเกนไป นกไปในแงการนงนง ซงเปนเพยงวธการอยางหนงทยอมรบกนวาไดผลดในการเตรยมตวสรางสมาธ คนบางคนอาจจะเกงกวาคนทไปนงนงๆ และมสมาธทดกวา การนงนงๆ ไมใชตวสมาธ สมาธนนจะตองมองคประกอบทเปนความแนวแนมนคงหนกแนนของจตใจทจะนำาไปใชในการกระทำากจทกๆ อยาง โดยเฉพาะสตและวรยะ เดกจะรกษาระเบยบวนยไดด เราตองฝกในเรองสมาธ ใหเขาเปนคนมจตใจเขมแขง สามารถจะควบคมยบยงตนเองไดด มความเพยรพยายามตงใจแนวแน

วธฝกคนในขนสมาธมหลายอยางเชน วธฝกคนใหยงกบกจกรรมอยางใดอยางหนงทไมใหมโอกาสเกยวของกบความชว วธเอาความดเขามาขมความชว หรอฝกใหคนกบสงทดงามจนมคณธรรมเปนภมตานทาน หรอผกมดจตไวกบสงทดงามบางอยางแบบทเรยกวาใหมอดมคต และวธฝกสมาธโดยมงความเขมแขงของจตใจเปนสำาคญ แตการฝกดวยวธของสมาธไมไดผลถาวร ขนทไดผลแทจรงและเดดขาด จะตองเปนขนปญญาทเรยกวา วปสสนา คอขนทเกดความรแจงเหนจรงจนเปลยนทศนคต

๕๒ ปรชญาการศกษาของไทย ภาค พทธธรรม: แกนนำาการศกษา

เปลยนคานยม มโลกทศนและชวทศนอยางใหมไดระบบการศกษาทสมบรณ จะตองมองคประกอบพรอมทงศล

สมาธ และปญญา ถาขาดเพยงอยางใดอยางหนง จะกลายเปนระบบการศกษาททำาลายการศกษาเสยเอง และนำาความหายนะมาสสงคม เชน ระบบการศกษาทหยอนในศล ขาดการฝกอบรมในเรองระเบยบวนย จะกลายเปนเครองผลาญประโยชนของปญญาเสยเอง

อธบายอยางงายๆ ปญญาเปนตวแกนของการศกษา เพราะทำาใหรทางออกจากปญหา ซงหมายถงการรทางเลอกมากขนในแตละกรณๆ ดวย แตสำาหรบปญญาขนตนๆ (โลกยปญญา) ทยงไมเขาถงความรพนฐานถงขนาดมโลกทศนและชวทศนอยางใหม ปญญานนยงอาจเปดชองใหแกตณหาได คอ เมอเกดปญญาเหนทางเลอกขนแลว ทงๆ ทรอยวาทางเลอกใดนำาไปสอสรภาพของชวต เปนไปเพอความดำารงอยดวยดรวมกน ทางเลอกใดสนองความอยากใหความปรนเปรอแกตวตนชวระยะเวลาสน แตสรางความสบสนและความทกขแกสงคมในระยะยาวและกวางไกล ทงทรอยเชนนแตเพราะยอมตกเปนทาส ดำาเนนไปตามอำานาจของตณหาคอความเหนแกตน กลบเลอกเอาทางเลอกทสนองตณหา การถอเอาทางเลอกน สำาหรบปถชนเกดขนบอยครงและมากมาย

ในเมอขาดศล ไมมระเบยบวนยหรอระบบควบคมความประพฤตสำาหรบปดโอกาสในการทำาความชวหรอตะลอมไวในทางดได ยงขาดสมาธเชนความแนวแนเขมแขงทจะยนหยดในอดมคตเปนตนดวยแลว กทำาความชวไดงายอยางยง ในกรณเชนนเสรภาพกจะมความหมายเปนเพยงการทำาไดตามใจชอบ หรอการสมครใจเปนทาสของตณหาเทานน หรออกนยหนงกเปนเพยงภาวะทตรงขามกบศล หรอความมระเบยบวนยเทานนเอง

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๓

องคประกอบทจะชวยใหเกดไตรสกขากอนจะถงไตรสกขา จะตองมองคประกอบอนๆ ชวยในการฝก

อบรม ทงทเปนองคประกอบทางสงคม และองคประกอบภายในบคคล คอ๑. กลยาณมตร เปนองคประกอบภายนอก ไดแกสงแวดลอม

ทางสงคมทด๒. โยนโสมนสการ เปนองคประกอบภายใน ซงควบคไปกบองค-

ประกอบภายนอก ไดแกการใชความคดถกวธ คอ คดสบสาวใหถงตนตอ ตามหลกความสมพนธแหงองคประกอบและเหตปจจยตางๆ

ในการศกษา ครนอกจากเปนสปปทายก (ผใหหรอถายทอดศลปวทยา) แลว จะตองทำาหนาทเปนกลยาณมตรดวย ชวยใหเดกใชความคดทถกวธ และชวยใหรจกคดรจกหาเหตผลกคอชวยใหเดกเกดโยนโสมนสการ ถาไมมกลยาณมตรชวยสรางโยนโสมนสการใหเกดขนแกเดก เดกจะถกชกจงไปในทางไมดไดงาย ซงอาจเกดจากการทตนเองไมรจกคดกตามหรอปจจยภายนอกเหนยวนำากตาม

ในทางปฏบต การสรางคณธรรมตามระบบ จงตองขนอยกบสงแวดลอมสวนหนงและการสรางสมคณธรรมภายใน โดยเฉพาะการรจกคดรจกวางใจตอสงตางๆ ของเดกเองสวนหนง หลกทกลาวนจะเหนไดจากขอธรรมตางๆ ทนำามาประยกตเพอใหเหมาะกบบคคลและสถาน-การณทจะนำาไปปฏบต เชน จกร ๔, มงคล ๓๘ เปนตน

การปฏบตทงปวงมงเพอไปสจดหมายทเรยกวา วมตต คอภาวะทเปนอสระเสรอยางแทจรง ซงทำาใหบคคลหลดพนจากสงบบคนทงทางรางกายและทางจตใจ ทงทางสงคมและสวนบคคล มความพรอมอยางแทจรง ทจะเสวยผลของความมชวตโดยสมบรณ มคณสมบตครบทงอตตตถสมบตและปรตถปฏบต