A. TEMELKAVRAMLAR 3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/42/26/759120/dosyalar/2015_03/... · ‹nsan haklar› düﬂüncesinin geliﬂimi ile

DEMOKRAS‹ VE ‹NSAN HAKLARI E⁄‹T‹M‹ 1-2

ÜN‹TE I

‹NSAN HAKLARI, HUKUK VE DEVLET

A. TEMEL KAVRAMLAR

1. Hak, Özgürlük ve Eflitlik Kavramlar›

2. ‹nsan Haklar› ve Temel Haklar

3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›

B. ‹NSAN HAKLARI VE DEVLET

1. Hukuksal Bir Kurum Olarak Devlet

2. Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›

3. Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar›

4. Sosyal Devlet ve ‹nsan Haklar›

C. ‹NSAN HAKLARI, DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹fiLEY‹fi‹

1. ‹nsan Haklar›na Sayg›l› Devlet

2. ‹nsan Haklar›na Dayal› Devlet


2

* Üniteyi dikkatlice okuyun.* Gerekirse not tutun, özet ç›kart›n.* Haz›rl›k sorular›n› ve de¤erlendirme testini cevapland›r›n.* E¤er yanl›fl cevaplar vermiflseniz ilgili konuyu tekrar çal›fl›n.* Konularla ilgili baflka kaynaklara baflvurun, bas›n yay›n organlar›ndan konularla

ilgili haberleri takip edin.* Ö¤rendiklerinizi çevrenizdekilere anlat›n.

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;* Hak, özgürlük ve eflitlik kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz.* ‹nsan haklar› ve temel haklar kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz.* Adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n› tan›mlayabileceksiniz.* Devlet ve hukuk aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirebileceksiniz.* Laik devlet, sosyal devlet ve hukuk devleti ile insan haklar› aras›ndaki iliflkiyi

aç›klayabileceksiniz.

BU ÜN‹TEN‹N AMAÇLARI

NASIL ÇALIfiMALIYIZ? ✍

☞


3

A. TEMEL KAVRAMLARSevgili ö¤renciler; bu bafll›k alt›nda, hak, özgürlük, eflitlik, insan haklar›, temel

haklar, adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n›n anlamlar›n› ö¤reneceksiniz. Say›lan bukavramlar “Demokrasi ve ‹nsan Haklar› Dersi”nin özünü oluflturmaktad›rlar. Bu nedenlebu kavramlar› iyi anlaman›z ve anlamland›rman›z baflar›n›z aç›s›ndan son derece önemlidir. Ne var ki bu kavramlar kestirme bir tariften çok ayr›nt›l› bir tart›flman›nk o n u s u d u r l a r. Bu nedenle burada verilen s›n›rl› tan›mlarla yetinmemeli baflka kaynaklara baflvurarak kendinizi gelifltirmelisiniz. Sözü edilen bu kavramlar birbirleriyle iliflkilidirler ve ancak birbirleriyle aç›klanabilirler. Devlet kavram› bilmeden hukuk kavram›n›, hukuku anlamadan da hak, adalet, özgürlük kavram›n›anlayamazs›n›z. Bu nedenle çal›flmaya devlet kavram›ndan bafllaman›z daha yararl›olacakt›r.

1. Hak, Özgürlük ve Eflitlik Kavramlar›Bir hukuk düzeninin öznesi kiflidir. Yani hukuk düzeni, kiflilerin birbirleriyle ve

devletle olan iliflkilerini düzenler. Hukuk aç›s›ndan kifli iki türlüdür. Birincisi gerçekkifliler. Sa¤ do¤mufl olmak kayd›yla her insan hukukun öznesi olan gerçek bir kiflidir.Hukuk düzeni aç›s›ndan ikinci kiflide tüzel kiflilerdir. Tüzel kifliler ya bir kanunla ya dakanunun verdi¤i bir yetkiye dayan›larak oluflturulabilirler. Baflta devlet olmak üzere,kamu kurum ve kurulufllar›, vak›flar, dernekler, siyasi partiler, ticari kurulufllar vb. birertüzel kiflidir. Tüzel kifliler, kamu tüzel kiflileri ve özel hukuk tüzel kiflileri olarak ikiyeayr›l›rlar.

Resim 1.1: Tapu senedi tafl›nmaz bir mal›n kullanma hakk›n›n kime ait oldu¤unu gösterir


4

❂

➠

Hak; belli bir hukuk düzeni içerisinde, hukuk kurallar›n›n kiflilere belli yöndedavranmaya izin vermesi, belli fleyleri istemeye yetkili k›lmas›d›r. Söz gelimi aç›klisede okuyan bir ö¤renci, bütün kredilerini tamamlad›ktan sonra diploma almaya hakk a z a n › r. Herhangi bir konuda ma¤dur olan birisi mahkemeye dava açarakma¤duriyetinin giderilmesini isteme hakk›na sahiptir.

Söz gelimi Osmanl› Devleti’nde ve Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kad›nlara seçmeve seçilme hakk› verilmemiflken, 1934 y›l›nda ç›kart›lan bir yasayla Türk kad›nlar›naseçme ve seçilme hakk› verilmifltir.

Hak kavram›n›n ayr›lmaz bir parças› da sorumluluktur. Kiflilerin bir tak›m haklara sahip olmas› bu haklar›n gerçekleflmesi için baflka kiflilere ve devlete birtak›mödev ve sorumluluklar yükler. Söz gelimi kiflilerin sa¤l›k hakk›ndan gerekti¤i gibi yararlanabilmesi, devlete, sa¤l›kla ilgili politikalar› do¤ru oluflturma, sa¤l›kla ilgiligerekli yat›r›mlar› yapma, sa¤l›k çal›flanlar›na görevlerini hizmetin gereklerine uygun olarak yapma sorumlulu¤unu yükler. Temiz bir çevrede yaflamahakk›, kiflilere, çevreyi kirletmeme, yerel yönetimlere, çevrenin temiz kalmas› içingerekli çal›flmalar› yapma, sorumlulu¤unu yükler. Herkesin sorumlulu¤unugerçeklefltirmedi¤i bir yerde hiçbir kimsenin hakk› gerçekleflmez. Hak ayn› zamandabaz› yükümlülükler do¤urur. Söz gelimi alacakl›ya alaca¤›n› isteme hakk› tan›yanhukuk kural›, borçluya borcunu ödeme yükümlülü¤ünü de içerir. Hak, ödev ve sorumlulukkavramlar› 1982 Anayasas›’n›n ikinci bölümünde “ Temel Hakla r ve Ödevler”bafll›¤›yla birlikte ele al›nm›fl, “Temel hak ve hürriyetler, kiflinin topluma, ailesine vedi¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluklar›n› da ihtiva eder.” ifadesiyle sorumlulukkavram›n›n önemi vurgulanm›flt›r.

Hak ve yetki kavramlar› ço¤unlukla birlikte adland›r›lmakla, birbirlerinin yerinekullan›lmakla ve birbirleriyle aç›klanmakla birlikte aralar›nda baz› farklar bulunmaktad›r.Yetki, kamu gücünün kullan›lmas›ndan kaynaklan›r. Örne¤in polis, “Polis vazife veSalahiyet Kanunu”nun kendine verdi¤i yetkiye dayanarak “gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde” hiçbir makamdan izin almadan konutlar› arayabilir. Zab›ta görevlisiilgili mevzuat›n kendine verdi¤i yetkiye dayanarak g›da satan ya da üreten iflletmelerid e n e t l e y e b i l i r. Sa¤l›¤a uygun olmad›¤›n› tespit etti¤i iflletmeleri geçici olarak kapatabilir.Cumhurbaflkan› uygun bulmad›¤› kanunlar› yeniden görüflülmek üzere TBMM’ye gerigönderme yetkisine sahiptir. Burada Cumhurbaflkan›, polis ya da zab›ta görevlisi yetkisini kamu gücünden almaktad›r. Kamu ad›na bir eylemde bulunmaktad›r. Hâlbukihak durumdan do¤ar. Sa¤ olarak do¤mufl olmak kifliye miras hakk› verir. Herkes özelyaflam›n›n gizlili¤ine sayg› gösterilmesini isteme hakk›na sahiptir. Yukar›da verilenörneklerde “hak”yerine “yetki”, “yetki”yerine “hak” ifadeleri kullan›l›rsa anlamda birbozulma oldu¤u aç›kca görülür. Örne¤in “miras yetkisi” ve “konut arama hakk›”ndanbahsedilemez.

Haklar yürürlükteki hukuk düzenine ba¤l› olarak toplumdan topluma,zamandan zamana de¤iflebilir.

❂


5

Hukukun temel kavramlar›ndan biri de özgürlük (hürriyet) kavram›d›r. Özgürlükkavram› Anayasa’m›zda hak ile birlikte “Hak ve Hürriyetler” biçiminde kullan›lm›flaralar›nda bir fark gözetilmemifltir. Bununla birlikte hak ve özgürlük kavramlar›aras›nda baz› farklar bulunmaktad›r. Özgürlük bir hukuk düzeni taraf›ndan düzenlenengenifl bir serbestlik alan›n› ifade eder. 1789 Frans›z ‹htilali sonras› kabul edilen “Frans›z‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” özgürlü¤ü “baflkas›na zarar vermeden yap›lan herfley” olarak tan›mlam›flt›r. Hak ise bir fleyi yapmaya, bir fleye sahip olmaya, devlettenya da di¤er kiflilerden bir fleyi istemeye yetkili olmak demektir. Bir örnek vermekgerekirse “çal›flma özgürlü¤ü” kiflinin herhangi bir k›s›tlamaya tabi olmaks›z›n diledi¤iiflte çal›flabilmesi anlam›na gelir. “Çal›flma hakk›” ise çal›flmak için ifl bulamayanbirinin devletten kendisine ifl bulmas›n› isteme hakk›n› ifade eder. Hak ve özgürlükkavramlar› birbirlerini bütünleyen kavramlard›r. Haklar olmadan özgürlüklerin, özgürlükler olmadan haklar›n varl›¤› düflünülemez.

Kiflilerin sahip olduklar› özgürlükler s›n›rs›z olamaz. Kiflinin kendine ve toplumazarar verme özgürlü¤ü yoktur. 1982 Anayasas› özgürlüklerin hangi amaçlarlakullan›lamayaca¤›n› belirlemifltir. 1982 Anayasas›’n›n 14. maddesinde; “Anayasadayer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünübozmay› ve insan haklar›na dayanan demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadankald›rmay› amaçlayan faaliyetler biçiminde kullan›lamaz.

Anayasa hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kiflilere, Anayasayla tan›nan temelhak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha genifl flekildes›n›rland›r›lmas›n› amaçlayan bir faaliyette bulunmay› mümkün k›lacak flekilde yorumlanamaz.” ifadesiyle özgürlüklerin s›n›rlar› çizilmifltir.

Eflitlik kavram› farkl› aç›lardan ele al›nabilir. Matematiksel eflitlik ile rakamlararas›ndaki eflitlik, sosyal eflitlik ile “nimet ve külfette eflitlik” vergi eflitli¤i ile mali gücegöre vergi al›nmas›, hukuksal eflitlik ile yasa önünde eflitlik anlafl›l›r. Burada söz konusuedilen daha çok hukuki anlamdaki eflitliktir. Hukuki eflitlik; din, mezhep, etnik köken,asalet, servet, makam vb. gözetilmeksizin kiflilerin yasalar karfl›s›nda eflit muamelegörmesi demektir. 1982 Anayasas›’n›n 10. maddesi “Herkes, dil, ›rk, renk, cinsiyet,

Resim 1.2: Özgürlük baflkalar›na zarar vermeden her fleyi yapabilmektir.


➠

6

➠

siyasî düflünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay›r›m gözetilmeksizinkanun önünde eflittir.

Kad›nlar ve erkekler eflit haklara sahiptir. Devlet, bu eflitli¤in yaflama geçmesinisa¤lamakla yükümlüdür.

Hiçbir kifliye, aileye, zümreye veya s›n›fa imtiyaz tan›namaz.

Devlet organlar› ve idare makamlar› bütün ifllemlerinde kanun önünde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad›rlar. ” ifadeleriyle hukuki eflitli¤ianayasal güvenceye ba¤lam›flt›r.

2. ‹nsan Haklar› ve Temel Haklar‹nsan tüm varl›klar aras›nda özel bir yere sahiptir. Bunun nedeni insan›n do¤ufltan

sahip oldu¤u özelliklerdir. Duygusal ve ak›ll› bir varl›k olan insan, sahip oldu¤u özellikleri koruyup gelifltirebilmek, insan onuruna yak›fl›r bir hayat sürdürebilmek içinbirtak›m haklara sahiptir/sahip olmal›d›r.

‹nsan haklar›, insanlar›n salt insan olmaktan dolay› sahip olduklar› dokunulmaz,devredilmez, vazgeçilmez haklard›r. ‹nsan›n salt insan olmas› nedeniyle do¤ufltan baz›haklar›n›n var oldu¤u fikri insan haklar› düflüncesinin bafllang›c› olmufltur. ‹nsanhaklar› ›rk, cinsiyet, dil, din, milliyet vb. hiçbir ayr›m gözetilmeksizin herkesin sahipoldu¤u haklard›r.

Resim 1.3: Eflitlik ayn› olmak de¤ildir


7

‹nsan haklar› düflüncesinin temellerini çok eskilere götürmek mümkündür. Budüflüncenin bafllang›c›yla ilgili kesin bir tarih söylenemez. Tarihin her dönemindeinsanlar›n birtak›m haklara sahip olmas› gerekti¤ini söyleyen düflünürler muhakkakolmufltur.

Resim 1.4: Bütün insanlar ›rk ayr›m› gözetilmeksizin belli haklara sahip olarak do¤arlar.

Resim 1.5: ‹nsan, yak›n zamana kadar para ile sat›n al›nabilen bir mal olarak görülmüfltür.


8

‹nsan haklar› düflüncesinin geliflimi ile ilgili belli temel dönüm noktalar› vard›r.Bunlardan biri 1215 tarihinde ‹ngiliz Kral› Yurtsuz John taraf›ndan imzalanan MagnaCarta Libertatum (Magna Karta Libertatum) (Büyük Özgürlük Ferman›) adl› belgedir.Gerçekte yönetilenlere haklar vermekten çok asillere ayr›cal›klar veren bu belge, birkral›n kendi imzalad›¤› belgeyle kendi yetkilerini k›s›tlamas› aç›s›ndan ilktir.

‹lerde “Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›” konusunda anlat›laca¤› gibi, Ortaça¤boyunca teokratik devletler egemen olmufl, kilise ve krallar aras›nda egemenlikmücadeleleri yaflanm›fl, bu mücadeleler savafllara ve insan haklar› ihlallerine yolaçm›flt›r. Bat›da 15. yy. da ortaya ç›kmaya bafllayan Rönesansla birlikte hümanist biranlay›fl geliflmifltir. ‹nsan›n varl›¤›n› ve amac›n› Hristiyanl›k dininden ba¤›ms›z olarakyorumlayan bu anlay›fl, insan›n de¤erli bir varl›k oldu¤unu ve de¤erini kiflili¤indenald›¤›n› savunmufltur. Bu do¤rultuda yeni bir hukuk ve devlet anlay›fl› ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. Rönesansla birlikte do¤an bu düflünceler geliflerek 17 ve 18. yy. larda zirveye ulaflm›flt›r. Bu dönemde J. J. Rousseau (Ruso, 1712-1778)’nun savundu¤u“toplumsal sözleflme” anlay›fl›, J. Locke (Lok, 1632-1704)’un ortaya att›¤› liberaldevlet ve do¤al haklar anlay›fl›, Montesquieu (Monteskiyö, 1689-1755)’nun getirdi¤ikuvvetler ayr›l›¤› prensibi ise insan haklar› düflüncesinin bafll›ca bir ö¤reti halinialmas›na neden olmufltur.

‹nsan haklar› konusunda ortaya at›lan bu düflünceler ve yürütülen mücadelelersomut sonuçlar vermifl ve insan haklar› düflüncesi 12 Haziran 1776 “Virginia (Virjinya)Haklar Bildirg e s i ”, 4 Temmuz 1776 “Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirg e s i ”, 1789“Amerikan Anayasas›” ve 1789 “Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesi” gibi bel-gelerle yaz›l› metinlere ve ulusal hukuk sistemlerine girmifltir. Bu belgelerle kiflileredüflünce hürriyeti, yaflama hakk›, hukuk önünde eflitlik ve din ve vicdan hürriyeti gibiklasik haklar tan›nm›flt›r.

‹nsan haklar› düflüncesi II. Dünya Savafl› sonras›nda Birleflmifl Milletler, AvrupaKonseyi ve Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat› gibi örgütlerin yay›nlad›klar›bildirgeler ve andlaflmalarla uluslararas› hukukun düzenleme alan›na girmifltir.

‹nsan haklar›n›n tarihsel gelifliminde ilk önce I. Kuflak Haklar ad› verilen kiflihaklar› ve siyasal haklar ortaya ç›kmaya bafllad›. Yaflama hakk›, mülkiyet hakk›, din vevicdan hürriyeti, haberleflme hürriyeti, düflünce hürriyeti vb. haklardan oluflan I. KuflakHaklardan sonra II. Kuflak Haklar olarak da ifade edilen ekonomik ve sosyal haklarortaya ç›kt›. Daha sonra da bilimsel ve teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak III. KuflakHaklar olarak ifade edilen çevre hakk›, bar›fl hakk›, geliflme hakk› gibi haklar ortayaç›kmaya bafllad›. ‹nsan haklar› düflüncesinin teknolojik ve sosyal geliflmelere ba¤l›olarak geliflece¤i, ileride yeni birtak›m haklar›n da ortaya ç›kaca¤› da aç›kt›r.


9

❂

❂

Temel HaklarBu bafll›k alt›nda “temel haklar” özgürlükleri de içerecek flekilde kullan›lm›flt›r.

Bu nedenle “temel haklar” ifadesi “temel hak ve özgürlükler” olarak anlafl›lmal›d›r.

Hukuk temelde do¤al (ideal) hukuk ve pozitif (müspet) hukuk olarak ikiyeayr›labilir.

Belli bir ülkede belli bir dönemde yürürlükte bulunan hukuk kurallar›n›nbütününe pozitif hukuk ad› verilir. Bir ülkede yürürlükte bulunan baflta anayasa olmaküzere yasalar, tüzükler, yönetmelikler, mahkeme kararlar› ve gere¤inde yaz›l› olmayantöre ve adetler pozitif hukuku olufltururlar.

Belli bir ülkede belli bir dönemde uygulanmakta olan de¤il fakat uygulanmas›gereken, yani sosyal gereksinimleri hak ve adaletle karfl›layaca¤›, hakkaniyete uygundüflece¤i düflünülen hukuka do¤al hukuk denir. Do¤al hukukun insan›n do¤as›nda veinsanl›¤›n kolektif bilincinde var oldu¤u düflünülür. Ak›l, insanlar› do¤rulara ulaflt›rmakiçin yeterli bir kuvvettir. Her zaman her yerde geçerli olmas› gereken birtak›m ilkelervard›r. Pozitif hukuk do¤al hukukun varsayd›¤› bu ilkelere ulaflmaya çal›fl›r.

Temel haklar kavram› do¤al hukuk ve pozitif hukuk aç›s›ndan iki farkl› flekildetan›mlanabilir.

Do¤al hukuk aç›s›ndan temel haklar, kiflilerin sahip olduklar› hak ve özgürlüklerikullanabilmesinin ön koflulu say›lan, bireyin kiflili¤ine ba¤l› olarak var oldu¤u kabuledilen hak ve özgürlüklerdir.

Bir toplumda hukuk kurallar›yla kiflilere verilmifl say›s›z hak ve özgürlük vard›r.Söz gelimi aç›k lisede okuyan bir ö¤renci derslerinden baflar›s›z olursa s›n›f geçmesiiçin bütünleme hakk› verilebilir. Devlet ö¤rencilere ücretsiz olarak kitap da¤›tabilir.Herkes diledi¤i flehre yerleflip burada çal›flabilir. Fakat bu haklar›n kullan›labilmesi içinöncelikle “e¤itim hakk›”, yaflama hakk›”, “kifli dokunulmazl›¤›” gibi baflta say›lan haklara göre daha öncelikli haklara sahip olunmas› gerekir. Temel haklar olarak daifade edilen bu haklar pozitif hukuk kurallar›nca tan›nmaya ba¤l› de¤ildir. Herhangi birülkede bu haklar›n yasalarla vatandafllara tan›nmam›fl olmas› o ülkede yaflayan insanlar›n bu haklara sahip olmad›klar› anlam›na gelmez. Haklar›n›n kulland›r›lmad›¤›anlam›na gelir.

Pozitif hukuk aç›s›ndan temel haklar, Anayasal haklar› ifade eder. Bilindi¤i gibipozitif hukuk normlar› genel ve soyut olandan özel ve somut olana do¤ru bir hiyerarfliks›ra izlerler. Baflka bir de¤iflle hukuk kurallar›n›n en üst basama¤›nda yaz›l› ya dayaz›s›z bir anayasa ve anayasan›n dayand›¤› ilkeler vard›r. Sonra kanunlar, tüzükler veyönetmelikler gelir. Bir hukuk sisteminde kiflilerin sahip olduklar› haklar yasa ve yönetmeliklerle düzenlenir.


❂

10

❂ Kiflilere yasa ve yönetmeliklerle verilen somut haklar› güvence alt›na alan veanayasada yer verilen soyut ve genel nitelikli haklara “anayasal haklar” ya da “temelhaklar” denir.

‹nsan haklar› genel bir düflünceden ibarettir. E¤er insan haklar›na bir ülkeninanayasas›nda yer verilir ve güvenceye kavuflturulursa ifllevsellik kazan›rlar. Aksi haldebir ideali dile getirmekten öte gidemezler. ‹nsan haklar› kapsam›nda yer alan haklardanbir ülkenin anayasas›nda yer verilerek koruma alt›na al›nanlara temel haklar denir.Yaz›l› anayasas› bulunmayan ‹ngiltere gibi ülkelerde temel haklar toplumun ortak bilincinde yer al›rlar.

Anayasal güvence di¤er hukuk normlar›yla sa¤lanan güvenceden daha üstündür.Baz› ülkelerde istisnalar› bulunmakla birlikte, ülkemizde ve pek çok dünya ülkesindeanayasalar›n konulmas›, kald›r›lmas› ve de¤ifltirilmesi di¤er hukuk normlar›ndan dahag ü ç t ü r. Di¤er taraftan anayasada yap›lacak bir de¤iflikli¤in anayasan›n özüne,demokratik toplum düzenine ve insan haklar›yla ilgili evrensel de¤erlere uygun olmas›zorunlulu¤u vard›r. Bu nedenle bir hakka anayasada yer verilmesi o hakka büyükgüvenceler sa¤lar.

Yasa ve yönetmeliklerle kiflilere verilen haklar kolayca geri al›nabilir. Bu hak-lar›n geri al›nmas› demokratik toplum düzeninin d›fl›na ç›k›ld›¤› anlam›na gelmeyebilir.Hâlbuki anayasada yer alan temel haklar›n geri al›nmas› demokratik toplum düzeninizedeler. Temel haklar 1982 Anayasas›’n›n “‹kinci K›sm›”nda yer alm›flt›r. Dört bölüm-den oluflan bu k›sm›n birinci bölümünde temel haklara iliflkin esaslara yer verilmifltir.‹kinci bölümde negatif statü haklar›, koruyucu haklar ya da kifli haklar› olarak ifadeedilen haklara, üçüncü bölümde pozitif statü haklar› ya da isteme haklar› olarak daifade edilen ekonomik ve sosyal hak ve özgürlüklere yer verilmifltir. Son bölümde isekat›lma haklar› ya da siyasal haklar olarak ifade edilen haklar yer alm›flt›r.

Anayasada yer alan Temel Hak ve Özgürlükler afla¤›daki gibi s›n›fland›r›lm›flt›r;

a)Koruyucu Haklar

Kiflileri, devlete ve topluma karfl› koruyan hak ve özgürlüklere koruyucu haklardenir. Anayasa’m›zda koruyucu haklar “Kiflinin Hak ve Ödevleri” bafll›¤› alt›ndasay›lm›flt›r. Bafll›klar halinde bu haklar; kifli dokunulmazl›¤› (m.17), zorla çal›flt›rmayasa¤› (m.18), kifli hürriyet ve güvenli¤i (m.19), özel hayat›n gizlili¤i (m.20), konutdokunmazl›¤› (m.21), haberleflme özgürlü¤ü (m.22), yerleflme ve seyahat özgürlü¤ü(m.23), din ve vicdan özgürlü¤ü (m.24), düflünce ve inanç özgürlü¤ü (m.25), bas›nözgürlü¤ü (m.28), dernek kurma özgürlü¤ü (m.33), toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenleme hakk› (m.34), mülkiyet edinme hakk› (m.35) d›r.

❂


11

b) ‹steme Haklar›Kiflilerin devletten ve toplumdan isteyebilecekleri haklara isteme haklar› denir.

Anayasa’n›n “ Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler” bölümünde yer alan bu hak-lar, ailenin korunmas› (m.41), e¤itim ve ö¤renim hakk› (m.42), çal›flma ve sözleflme özgürlü¤ü (m.48), çal›flma hakk› (m.49), dinlenme hakk› (m.50), sendika kurma hakk›(m.51) toplu ifl sözleflmesi hakk› (m.53), grev hakk› (m.54), konut hakk› (m.57), gibihaklard›r.

c) Kat›lma Hakk›Kiflinin siyasal gücün kullan›lmas›na kat›lmas›n› sa¤layan haklara kat›lma haklar›

d e n i r. Bu haklar, Anayasa’n›n “Siyasal Haklar ve Ödevler” bafll›¤› alt›nda düzenlenmifltir. Anayasaya göre bunlar, vatandafll›k hakk› (m.66), seçme, seçilme haklar› (m.67), siyasal partilerle ilgili haklar (m.68,69), kamu hizmetlerine girme hakk›(m.70), vatan hizmeti hakk› (m.72), vergi ödevi (m.73), dilekçe hakk› (m.74) gibi hakve özgürlüklerdir.

Kitab›n›z›n sonunda Anayasa’n›n temel hak ve özgürlüklere yer veren “ikincik›sm›” ek olarak verilmifltir. Lütfen buray› inceleyerek yukar›da bafll›klar halinde verilen haklar›n neleri içerdi¤ini, hangi hak ve özgürlüklere sahip oldu¤unuzuö¤reniniz.

Temel haklardan baz›lar›, yaflama hakk›, kifli dokunulmazl›¤›, sa¤l›k hakk› e¤itimhakk›, dilekçe hakk›, özel yaflam›n gizlili¤i ve seçme ve seçilme hakk›d›r.

Yaflama Hakk›Yaflama hakk› kiflilerin en temel haklar›ndand›r. Yaflama hakk›ndan mahrum olan

biri di¤er haklar›ndan yararlanamaz. 1982 Anayasas›’n›n 17. maddesinde “Herkes,yaflama, maddî ve manevî varl›¤›n› koruma ve gelifltirme hakk›na sahiptir.” ifadesiyleyaflama hakk› anayasal güvenceye kavuflturulmufltur. 2004 y›l›nda yap›lan Anayasade¤iflikli¤iyle maddenin devam›ndaki istisna hallerinden “mahkemelerce verilen idam cezalar›n›n infaz›” ibaresi ç›kart›larak idam cezas› da kald›r›lm›fl, böyleceyaflama hakk›n›n önündeki engeller tamamen kald›r›lm›flt›r.

Resim 1.6: Herkes yaflama hakk›na sahiptir.


12

Resim 1.7: Herkesin temiz ve sa¤l›kl› bir çevrede yaflama hakk› vard›r.

Kifli Dokunulmazl›¤›Kifli dokunulmazl›¤›, yaflama hakk›n› tamamlay›c› niteliktedir. Kiflinin maddi ve

manevi bütünlü¤ünü korumaya yönelik bir hakt›r. Kifli dokunulmazl›¤› Anayasa’n›n 17. maddesinde “T›bbî zorunluluklar ve kanunda yaz›l› haller d›fl›nda, kiflinin vücutbütünlü¤üne dokunulamaz; r›zas› olmadan bilimsel ve t›bbî deneylere tâbi tutulamaz.

Kimseye iflkence ve eziyet yap›lamaz; kimse insan haysiyetiyle ba¤daflmayan bircezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.” ifadeleriyle yer alm›flt›r.

Sa¤l›k Hakk›Sa¤l›k hakk› herkesin yaflam›n› sa¤l›kl› bir flekilde devam ettirebilmek için

devletten gerekli çal›flmalar› yapmas›n› isteme hakk›d›r. Devlet kiflilerin sa¤l›k haklar›n›n gerçekleflmesi için sa¤l›k kurumlar›n› oluflturarak halka sa¤l›k hizmeti vermeli, koruyucu sa¤l›k hizmetleri yürütmeli, kiflileri sa¤l›kl› ve dengeli bir biçimdebeslenebilecekleri yaflam standard›na ulaflt›rmal› ve çevreyi insanlar›n yaflamlar›n›sa¤l›kl› bir flekilde sürdürebilecekleri duruma getirmelidir. Anayasa’n›n 56. maddesisa¤l›k hakk›na yer vermektedir. Buna göre, “Herkes, sa¤l›kl› ve dengeli bir çevredeyaflama hakk›na sahiptir.

Çevreyi gelifltirmek, çevre sa¤l›¤›n› korumak ve çevre kirlenmesini önlemekDevletin ve vatandafllar›n ödevidir.”


13

E¤itim Hakk›Demokratik toplum düzeninin kurulmas› ve insan haklar›n›n yaflama

geçirilebilmesi için e¤itim temel bir flartt›r. Kifliler demokrasi bilincini ancak e¤itimyoluyla kazanabilirler. Toplumdaki sosyal eflitsizlikler e¤itim yoluyla azalt›labilir. Bunedenle devlet için vatandafllar›na e¤itim vermek bir görevdir. Her vatandafl›ne¤itilmeyi isteme hakk› vard›r. E¤itim hakk› Anayasa’n›n 42. maddesinde yer alm›flt›r.Buna göre; “Kimse, e¤itim ve ö¤renim hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz ... ‹lkö¤retim,k›z ve erkek bütün vatandafllar için zorunludur ve Devlet okullar›nda paras›zd›r ...Devlet, maddî imkânlardan yoksun baflar›l› ö¤rencilerin, ö¤renimlerini sürdürebilmeleriamac› ile burslar ve baflka yollarla gerekli yard›mlar› yapar. Devlet, durumlar› sebebiyleözel e¤itime ihtiyac› olanlar› topluma yararl› k›lacak tedbirleri al›r...”

Dilekçe Hakk›Anayasa’n›n 74. maddesinde “Vatandafllar ve karfl›l›kl›l›k esas› gözetilmek

kayd›yla Türkiye’de ikamet eden yabanc›lar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek veflikâyetleri hakk›nda, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yaz› ilebaflvurma hakk›na sahiptir.” denilmektedir. Dilekçe hakk› herhangi bir konuda ma¤durolan, devletin ya da kiflilerin demokrasi ve insan haklar›na ayk›r› davran›fl ve uygulamalar›na maruz kalan kiflilerin ma¤duriyetlerini yetkili makamlara yaz›l› olarakbildirerek ma¤duriyetlerinin ortadan kald›r›lmas›n› isteme haklar›d›r.

Özel Yaflam›n Gizlili¤iHer insan›n kendine özgü bir özel yaflam› vard›r. ‹nsanlar kendilerini ilgilendiren

konular›n baflkalar› taraf›ndan bilinmesinden rahats›zl›k duyabilirler. Devlet kiflilerinözel yaflam›na müdahale etmemeli, kiflilerin birbirlerinin yaflam›na müdahalesay›labilecek davran›fllar›na engel olmal›d›r. Özel yaflam›n gizlili¤inin korunmas›“konut dokunulmazl›¤›” ve “haberleflme hürriyeti” ile olur. Mahkeme karar› olmad›kçakimsenin konutu aranamaz, telefonu dinlenemez. Güvenlik görevlilerinin konutlar› arayabilmek için yetkili makamlardan izin almalar› gerekir. Özel hayat›n gizlili¤i ileilgili hükümler Anayasa’n›n 20, 21 ve 22. maddelerinde yer alm›flt›r. Maddelerde “ H e r k e s ,özel hayat›na ve aile hayat›na sayg› gösterilmesini isteme hakk›na sahiptir. Özel hayat›n

Resim 1.8: Ülkemizde çok say›da çocuk çeflitli nedenlerle e¤itim hakk›ndan mahrum kalmaktad›r.


14

ve aile hayat›n›n gizlili¤ine dokunulamaz.”, “Kimsenin konutuna dokunulamaz.”,“Herkes, haberleflme hürriyetine sahiptir. Haberleflmenin gizlili¤i esast›r.” ibareleriyleözel hayat›n gizlili¤i anayasal güvenceye kavuflturulmufltur.

Seçme ve Seçilme Hakk›Seçme ve seçilme hakk› ço¤ulcu demokrasinin bir gere¤idir. Herkesin ülke

yönetiminde söz hakk› vard›r. Bu hak seçme ve seçilme hakk›yla kullan›l›r. Vatandafllaroy kullanarak seçimlerde tercihlerini bildirebilecekleri gibi, aday olarak da ülkenin yönetimine talip olabilirler.

3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›Adalet, hukuk ve devlet kavramlar›n› aç›klamaya önce devleti aç›klamakla

bafllamak gerekir. Çünkü devleti anlamadan hukuk kavram›n›, hukuk olmadan da adaletkavram›n› anlamland›rmak hayli güçtür.

Sevgili ö¤renciler; insan› di¤er canl› türlerinden ay›ran say›s›z özelli¤i vard›r. Buay›t edici özelliklerin en önemlilerinden biri, insan›n toplumsal varl›k (Homo socius)o l u fl u d u r. fiüphesiz insan d›fl›ndaki pek çok canl›da toplu (sürü) halde yaflamaktad›r. Fakatinsan d›fl›ndaki canl›lar›n sürü halinde yaflamas› tamamen içgüdüseldir. Hâlbuki insantamam›yla bilinçli olarak, akl› ve özgür iradesiyle toplu halde yaflamay› tercih eder.

‹nsanlar› toplu halde yaflamaya iten çeflitli nedenler vard›r. Bunlardan biri ortakihtiyaçlar›n karfl›lanmas›d›r. Bilimsel ve teknolojik geliflmelere paralel olarak artan veçeflitlenen insan ihtiyaçlar›, insanlar› bir arada yaflamaya mecbur etmektedir. Hiçbirinsan kendisi için gerekli olan mal ve hizmetlerin tamam›n› kendisi karfl›layamaz.Toplumdaki bütün bireyler farkl› mal ve hizmetler üretir ve bütün bireyler güçleriölçüsünde bu mal ve hizmetlerden yararlan›rlar. Böylece dikifl dikmesini bilmeyen birielbise giyebilir ya da hiç inek görmemifl biri süt içebilir.

‹nsanlar› bir arada yaflamaya iten bir di¤er neden de bir arada olmaktansa¤lad›klar› duygusal doyumdur. ‹nsana özgü sevgi, nefret, k›skançl›k, annelik, babal›k,hoflgörü vb. duygular›n gerçekleflebilmesi baflka insanlar›n varl›¤›n› zorunlu k›lar.

Tabiattaki canl›lar›n belki de en zay›f› ve geliflimini en uzun sürede tamamlayan›olan insan ancak toplum sayesinde varl›k bulur. Tabiatta tek bafl›na b›rak›lm›fl birbebe¤in yaflam›n› devam ettirebilmesi imkâns›z gibidir. Üstelik yaflam›n› devam ettirebilse bile d›fl görünümü hariç, insani hiçbir özellik kazanamaz. ‹nsan ancaktoplum sayesinde varl›k bulur ve güçlü olur.

‹nsan toplumlar›n›n geçmiflini araflt›ran antropoloji biliminin verilerine göreinsanlar›n kurduklar› ilk topluluklar klanlar ve boylard›. Avc›l›k ve toplay›c›l›kla ya das›n›rl› tar›msal faaliyetlerle geçinen ve yar› göçebe olarak yaflayan bu ilkel toplumlardatoplumsal yaflam› idare eden basit kurallar vard›. Toplumun her bireyi bu kurallara

❂


15

uymak zorundayd›. Yöneten ve yönetilen ayr›m› bulunmuyordu. Zamanla bu küçükinsan topluluklar› askeri, dini ya da ticari sebeplerle bir araya gelerek tarihteki ilkdevlet tipi olan flehir devletlerini ( site devleti ) kurdular.

Farkl› dinlerin anlay›fl ve kurallar›n›n hüküm sürdü¤ü küçük topluluklar›n flehirdevletlerinde bir araya gelmesi, toplumun bütün bireylerince paylafl›lan bir tak›m kurallar›n varl›¤›n› ve bir örgütlenmeyi zorunlu hale getirdi. fiehir devletleriyle birlikte mesleki ve teknik ifl bölümü yayg›nlaflmaya bafllad›. Terzilik, ustal›k vb. zanaatkollar›, askerlik, yöneticilik, din adaml›¤› gibi meslekler ve toplumsal s›n›flar ortayaç›kmaya bafllad›.

Devlet yukarda say›lan flartlar›n ortaya ç›kmas›yla ortaya ç›kan bir olgudur.Tarihte ilk olarak flehir devletleriyle ortaya ç›kan devlet daha sonra imparatorluklarflekline dönüflmüfl, imparatorluklar›n zay›flamas› feodal devletleri ortaya ç›karm›fl,16.yy. da yap›lan Wesfalia bar›fl antlaflmas›yla bugünkü modern devletlerin öncüsüsay›lan ulus devletler ortaya ç›km›flt›r.

En basit ve yal›n bir tan›mla devlet, birlikte yaflamak üzere örgütlenmifl insantoplumudur. Bir baflka tan›mla devlet, yerleflik bir toplulu¤un hukuksal ve siyasalaç›dan örgütlenmesi sonucu oluflan, tüzel kiflili¤e ve egemenli¤e sahip soyut varl›kt›r.Bu anlamda devleti kiflilefltirmek bir yanl›fl anlamadan ibarettir. Devlet düflünen, kararalan ve uygulayan somut bir varl›k de¤il soyut bir örgütlenmedir. Gerçekte devlettenbahsederken insanlar›, kurum ve kurallar› kastetmifl oluruz. Devlet adaletsizdedi¤imizde, devlet erkini (güç) elinde bulunduranlar›n ya da kurallar›nadaletsizli¤inden bahsetmifl oluruz. Devletin bir hakk›m›z› çi¤nedi¤ini söylerkengerçekte, devlet ad›na karar alan ve uygulayanlar›n, devletin karar alma ve uygulamamekanizmalar›n› elinde bulunduranlar›n haklar›m›z› çi¤nedi¤ini söylemifl oluruz.

Devletin varl›¤› için baz› ö¤elerin varl›¤› zorunludur. Bunlar olmaks›z›n birdevletin varl›¤›ndan bahsetmek mümkün de¤ildir. Bunlar:

1. Halk: Ortak bir amaçla bir araya gelmifl insanlara halk denir. Halk ve milletkavramlar› ayn› de¤ildir. Halk somut bir varl›kt›r. Belli bir zamanda belli bir yerdeyaflayan insanlar› ifade eder. Hâlbuki millet soyut bir varl›kt›r. Türk halk› denildi¤indehalen ülkemizde yaflayan insanlar ifade edilirken, Türk Milleti denildi¤inde dünyan›nbirçok ülkesinde yaflamakta olan ve geçmiflte yaflam›fl genifl bir insan toplulu¤u ifadeedilir. Bir millet olmadan devletin varl›¤›ndan söz edilebilir fakat halk olmaks›z›ndevletin varl›¤›ndan söz edilemez. Söz gelimi Irak Devleti bir Irak milleti olmaks›z›nvard›r. Fakat Irak halk› olmasayd› Irak devleti olamazd›.

2. Ülke: Bir devletin var olabilmesi için devleti oluflturan halk›n yaflad›¤›,devletin egemenlik alan›n› oluflturan bir toprak parças›(vatan=yurt)n›n olmas› gerekir.


❂

➠Kiflilerin ne zaman, nerede ve nas›l davranacaklar›n› belirleyen hukuk kurallar›n›n

olmad›¤› bir insan toplumunda kargafla egemendir. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkileridüzenleyen di¤er sosyal iliflki kurallar› toplumsal düzeni sa¤lamada yetersiz kal›r. Çünkübu kurallar hem kifliden kifliye de¤iflir, hem de yapt›r›m güçleri zay›ft›r. Herkesin ahlakanlay›fl›, gelenek ve görenekleri farkl› olabilir. Üstelik ahlaka ve geleneklere ayk›r›davran›fllarda bulunanlara uygulanan yapt›r›mlar ay›plama ve k›nama fleklindeoldu¤undan kiflilerin olumsuz davran›fllar›n› engellemede yetersiz kalabilirler. Hâlbukihukuk kurallar› kamu gücü taraf›ndan korunan güçlü yapt›r›mlar içerirler. B uy a p t › r › m l a r, özgürlü¤ü k›s›tlay›c› ya da mali yapt›r›mlar fleklinde olabilir. Hukuk kural-lar›n› çi¤neyenler devletin güvenlik güçlerini ve adli makamlar›n› karfl›lar›nda bulurlar.

Hukuk kurallar› anayasa, yasa, tüzük, yönetmelik, yönerge ve genelge olaraks›ralan›rlar. Mahkemelerce daha önce verilen kararlar da hukuk kurallar›n›n birparças›n› oluflturur. E¤er bir anlaflmazl›k konusunda yaz›l› bir hüküm yoksa toplumdageçerli olan örf ve adetler de anlaflmazl›¤›n çözümünde etkili olur. Alt kademedeki birhukuk kural› da bir üst kademedekine uygun olmak zorundad›r.

Kanunlar yasa koyucu taraf›ndan kabul edilir. Kanunlar›n nas›l uyguland›¤›n›gösteren tüzükler Bakanlar Kurulu taraf›ndan haz›rlan›r. Fakat Bakanlar Kurulu tüzükleri haz›rlarken devletin en yüksek dan›flma organ› olan Dan›fltay›nda görüflünüalmak zorundad›r. Daha alt kademedeki hukuk kurallar› bakanl›klar taraf›ndanhaz›rlan›r.

16

❂

3. Egemenlik: Devletin varl›k koflullar›ndan biri de egemenliktir. Egemenlikdevletin s›n›rs›z ve koflulsuz bir ba¤›ms›zl›¤a sahip olmas›, ülke içinde kendine rakipbaflka bir gücün bulunmamas›, uluslararas› alanda ise di¤er devletlerle eflit iradeye sahipolmas› demektir.

Yukar›da da ifade edildi¤i gibi insan toplumsal bir varl›kt›r. ‹nsan toplumlar›insanlar›n bir araya gelmeleri sonucu oluflmufl bir kalabal›k, say›sal bir çokluk de¤ildir.Toplumu oluflturan bireyler belli bir amaç için bir araya gelirler ve sürekli bir iliflkiiçindedirler. Birbirinin varl›¤›ndan haberdar birden fazla kiflinin belli bir amaçla biraraya gelmesine sosyal iliflki denir. ‹nsanlar aras› iliflkiler gelifligüzel de¤il belli kurallarçerçevesinde gerçekleflir. Yani sosyal iliflkileri düzenleyen birtak›m kurallar vard›r.Birbirleriyle yak›ndan iliflkili olan bu kurallar, ahlak kurallar›, din kurallar›, gelenekler,örfler ve hukuk kurallar›d›r. Sosyal iliflkileri düzenleyen kurallar aras›nda hukuk kurallar›ayr›cal›kl› bir yere sahiptir.

Hukuk hak kelimesinin ço¤uludur. Haklar anlam›na gelir. Hukuk bir devlettetüzel ya da gerçek kiflilerin birbirleriyle ve devletle olan iliflkilerini adalete uygun olarakdüzenler. Kiflilerin sahip olduklar› hak ve yükümlülüklerin s›n›rlar›n› çizer.

Hukuk kur allar ›n›n var l›k nedeni kamu düzeninin sa¤lanmas› vesürdürülmesidir.

❂

➠


17

Hukuk kurallar› flekli bak›m›ndan emredici, tan›mlay›c›, yorumlay›c› ve tamamlay›c›nitelikte olabilir. Bütün hukuk kurallar› emir ve yasaklar içermez. Söz gelimi 657 say›l›Devlet Memurlar› Kanunu’nun 4. maddesi “Mevcut kurulufl biçimine bak›lmaks›z›n,Devlet ve di¤er kamu tüzel kifliliklerince genel idare esaslar›na göre yürütülen asli vesürekli kamu hizmetlerini ifa ile görevlendirilenler, bu Kanunun uygulanmas›ndamemur say›l›r.” ifadesiyle devlet memurunu tan›mlam›flt›r. Burada bir yapt›r›m ya dayasak söz konusu de¤ildir. Emredici hukuk kurallar› kiflileri belli bir flekilde davranmayazorlar. Örne¤in Medeni Kanun’un 141. maddesine göre evlilik akdi ancak evlendirmememuru huzurunda yap›labilir. Bu kurala göre kiflilerin baflka türlü davranmalar› olanaks›zd›r. Kanuna ayk›r› olarak imam nikâh› ile evlenenlerin evliliklerigeçersiz say›ld›¤› gibi, böyle davrananlar kanunun öngördü¤ü cezaya da çapt›r›l›rlar.

Adalet kavram› tan›mlanmas› çok güç bir kavramd›r. Bu nedenle adaletkavram›n› tan›mlamak yerine tart›flmak daha yararl› olacakt›r.

Genellikle adalet, hak ve hukuka uygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk olaraktan›mlanmaktad›r. Fakat hukuka uygun olan her fley adaletli olmayabilir. Söz gelimiyasaya uygun olarak toplanan bir verginin adaletli olmad›¤› ileri sürülebilir. Hakanlay›fl› ve hukuk sistemleri farkl›l›k gösterebilmekte ve bu do¤rultuda kiflilerin vetoplumlar›n adalet anlay›fllar› da farkl›laflabilmektedir.

Antik Yunan düflünürlerinden Aristoteles (MÖ. 384-322) da¤›t›c› adaleti, mallar›n veflerefin herkesin toplumdaki durumuna göre da¤›t›lmas›, denklefltirici adaleti de cezan›nsuçun, tazminat›n ise haks›z fiilin do¤urdu¤u zarar› ortadan kald›rmas› olarakg ö r m ü fl t ü r. Denklefltirici adalet, hukuki iliflkileri düzenleyen genel ve objektif standartlaraulaflmay› hedefler. Gözü bandajl› ve kime verdi¤ini bilmeden adalet da¤›tan adalet ilahesi Themis (Resim 1.9) denklefltirici adaletin sembolüdür. Aristoteles’in hocas›Platon (MÖ 427-347) hak ve adaletin güçlüler taraf›ndan kendi ifllerine gelecek biçimdeyorumlanabilece¤ini ileri sürmüfltür.

Ünlü hukukçu Grotius (1583–1645) söze ba¤l›l›¤›, ‹ngiliz filozofu Hobbes(1588–1679) sözleflmeye uygun davranmay›, Alman filozofu Kant (1724–1804) flerefliyaflamay›, herkese pay›na düfleni vermeyi ve kimseye zarar vermemeyi R a w l shakkaniyete ve eflitli¤e uygunlu¤u, eflitli¤i ve özgürlü¤ü adalet olarak görmüfltür. Buörnekleri ço¤altmak mümkündür. Neredeyse insan say›s› kadar farkl› adalet anlay›fl› vard›r.

Ça¤›m›zda da hangi hukukun adalete uygun ve do¤ru oldu¤u konusundaki fikirfarkl›l›klar› devam etmektedir. Bunun nedeni, kiflilerin sahip olduklar› adalet fikrinin;kendi kiflisel ç›karlar›ndan, inançlar›ndan, mensubu bulunduklar› toplumun, sosyalgrubun özelliklerinden ve kiflilerin mizaç ve karakterinden etkilenmesidir.

Hukuk düzeninin gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› fley adalet idesidir.


18

Amac› ve kapsam› bak›m›ndan hukuk sistemleri aras›nda farkl›l›klar bulunur.Hukuk sistemleri aras›ndaki bu farkl›l›klarda adalet anlay›fl›n›n farkl›l›k göstermesineneden olur. Söz gelimi herkese hak etti¤i cezan›n verilmesi gerekti¤ini savunan birhukuk sisteminin adalet anlay›fl›yla hukuku sosyal bir koruma arac› sayan ve suçiflleyenlerin ruhsal eksikliklerinin göz önüne al›nmas› gerekti¤ini savunan bir hukuksisteminin adalet anlay›fl› birbirleriyle çeliflir durumdad›r. Toplumca paylafl›lan,ço¤unluk taraf›ndan kabul edilen fleylerin adalet oldu¤u savunulabilir. Fakat buço¤unlu¤un adaleti olmaktan öte gidemez.

Sonuçta adaletle ilgili tart›flmalar geçmiflten günümüze hep var olmufltur. Fakatt›pk› ahlaki yarg›lar gibi adalet idesi de objektif bir temel üzerine oturtulamam›flt›r.Genelde adaletle ilgili herkesin ittifakla kabul etti¤i temel de¤erler vard›r. Bunlar:

• Herkesin yasalar karfl›s›nda eflit say›lmas›,• Ahlakça olumsuz kabul edilen fiillerin hukuk taraf›ndan da suç say›lmas›,• Benzer suçlara benzer cezalar verilmesi,• Vatandafllar›n “nimette ve külfette” eflit olmalar› gibi s›ralanabilir.

Devletin temel varl›k nedenlerinden biri adaletin gerçeklefltirilmesidir. Devletlerbu görevlerini hür ve ba¤›ms›z yarg› organlar› arac›l›¤› ile gerçeklefltirmeye çal›fl›rlar.1982 Anayasas›’n›n 5. maddesinde “…kiflinin temel hak ve hürriyetlerini, sosyal hukukdevleti ve adalet ilkesiyle ba¤daflmayacak surette s›n›rlayan siyasal, ekonomik vesosyal engelleri kald›rmaya, insan›n maddi ve manevi varl›¤›n› gelifltirmesi için gerekliflartlar› haz›rlamaya çal›flmak” devletin amaçlar› aras›nda say›lmaktad›r.

Resim 1.9: Adalet tanr›ças› Themis

➠


19

B. ‹NSAN HAKLARI VE DEVLET

1. Hukuksal Bir Kurum Olarak DevletDevlet birlikte yaflamak için örgütlenmifl insanlar›n oluflturdu¤u soyut bir

varl›kt›r. Baflka bir ifadeyle devlet, bir toprak parças› üzerinde birlikte yaflayan insanlar›n örgütlenme biçimidir. Bir toplumda; kifliler aras›ndaki iliflkileri düzenleyen,kurallar› oluflturan, kiflilerin birbirleriyle olan anlaflmazl›klar›n› çözüme kavuflturan,insanlar aras›nda iflbölümü ve dayan›flmay› sa¤layan, insanlar›n bireysel ve kollektifihtiyaçlar›n› karfl›layan, insanlar› iç ve d›fl tehlikelere karfl› koruyan, toplumda dirlik vedüzeni sa¤layan kurum devlettir.

Devletin ortaya ç›k›fl› ile hukukun ortaya ç›k›fl› efl zamanl›d›r. Fakat bütün hukukkurallar› ve devlet sistemleri demokrasiyi, insan haklar›n› ve halk›n egemenli¤inigerçeklefltirecek biçimde de¤ildir.

Bugünkü devlet sisteminin ilk öncüleri site devletleridir. Site devletlerinden sonraimparatorluklar ortaya ç›km›flt›r. Ortaça¤da egemen olan devlet tipi dini esaslara dayal›teokratik devletlerdir. ‹mparatorluklar›n zay›flamas›yla ortaya feodal devletlerç›km›flt›r. Bütün bu devlet tiplerinde törelere, dini kurallara, bir kiflinin ya da bir grubuniradesine dayanan hukuk kurallar› bulunuyordu. Ancak bunu pozitif hukukla kar›flt›rmamakgerekir. Ulus devletlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte akla ve bilime dayanan, kiflinindo¤as›ndan ve sosyal kurallardan oluflan pozitif hukuk ortaya ç›kmaya bafllad›.

Modern bir devlette devletin örgütlenmesi pozitif hukuka göre olur. Hukuk kurallar›n›n en üstünde yer alan anayasalar devletin örgütlenmesini belirleyen temely a s a l a r d › r. Anayasalar devletin amaç ve görevlerinin neler oldu¤unu, devletin kuruluflunu,hangi organlardan olufltu¤unu, kiflilerin hak ve görevlerinin neler oldu¤unu, devletiniflleyiflinin ve düzeninin nas›l sa¤lanaca¤›n› aç›klarlar.

Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet yap›s› Anayasada belirtilmifltir. HenüzCumhuriyet kurulmadan önce yap›lm›fl olan ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasas›kabul edilen 1921 Anayasas› da dâhil olmak üzere dört Anayasam›z vard›r. Bunlar1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar›’d›r. 1921, 1924 ve 1961 Anayasalar› yürürlük-ten kald›r›lm›flt›r. Halen yürürlükte bulunan 1982 Anayasas›’n›n “ B a fl l a n g › ç ”bölümünde ve “Genel Esaslar” bafll›¤›n› tafl›yan “Birinci K›s›m” da T ü r k i y eCumhuriyeti Devleti’nin dayand›¤› temel esaslar ve devletin flekli belirtilmifltir.

Devleti meydana getiren örgütlenme hukuk yoluyla olur.


20

❂

Türkiye Cumhuriyeti devlet sisteminin dayand›¤› temel esaslar;

• Atatürk Milliyetçili¤i ve Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar›na ba¤l›l›k,• Dünya milletler ailesinin eflit bir ferdi olma, • Ça¤dafl uygarl›k düzeyini yakalama,• Egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete ait olmas›,• Kuvvetler ayr›l›¤›,• Üniter devlet yap›s› ve laiklik,• Temel hak ve hürriyetlerin kullan›lmas› önündeki engellerin kald›r›lmas›,• Yurtta ve dünyada bar›fl,• Hukukun üstünlü¤üdür.

Türkiye Cumhuriyeti’nin devlet yap›s› Anayasan›n “Birinci K›sm›nda” yer alanon bir maddede flekillenmifltir. 1982 Anayasas›’n›n 1. maddesi devletin fleklini, 2. maddesi Cumhuriyetin niteliklerini, 3. maddesi devletin dilini, bayra¤›n›, millîmarfl›n› ve baflkentini belirlemifltir. 4. maddede ilk üç maddenin de¤ifltirilemez vede¤ifltirilmesi teklif edilemez oldu¤unu hükme ba¤lam›flt›r. Anayasan›n 5. maddesidevletin amaç ve görevlerini belirtir. 6. madde egemenlik hakk›n›n kime ait oldu¤unuve nas›l kullan›laca¤›n› belirler. 7, 8 ve 9. maddelerde devletin organlar› say›lm›flt›r. 10.madde kanun önünde eflitli¤e yer vermifl, 11.madde ise Anayasan›n üstünlü¤ünü veba¤lay›c›l›¤›n› hükme ba¤lam›flt›r. Kitab›n›z›n sonunda Ek 1’de 1982 Anayasas›’n›n“Birinci K›sm›” verilmifltir. Bu k›sm› inceleyerek Devletimizin dayand›¤› esaslar›ö¤reniniz.

2. Laik Devlet ve ‹nsan Haklar›Laik sözcü¤ü Latince laicus kökünden gelmektedir. Kelime anlam› bak›m›ndan

ruhani olmayan, dine dayanmayan, dünyevi gibi anlamlar içermektedir. Kavramsalanlam› bak›m›ndan laiklik bir devlet ve hukuk sistemini ifade eder. Laikli¤in ifade etti¤idevlet sisteminin ne oldu¤unu, hangi esaslara dayand›¤›n›, insan haklar› ve demokrasiaç›s›ndan öneminin neler oldu¤unu ifade etmeden önce, laikli¤in bir devlet sistemiolarak ortaya ç›kmas›nda etkili olan geliflmelere de¤inmek yararl› olacakt›r.

Orta Ça¤da Hristiyanl›k dini ve bu dini kendi dünyevi ç›karlar›n› gerçeklefltirmekamac›yla kullanan bir ruhban s›n›f› Bat› dünyas›nda iki bafll› bir yönetimin oluflmas›nayol açm›flt›. Bu yönetimlerden biri kral taraf›ndan yap›lan dünyevi yönetim, di¤erikilise taraf›ndan yap›lan ruhani yönetimdi. “Sezar’›n hakk› Sezar’a, Tanr›n›n hakk›Tanr›ya” ifadesi bu iki bafll›l›¤› aç›klamak için kullan›lan bir de¤imdir.

Bu iki bafll› yönetimde kral ve kilise kendi güçlerini ve hükümranl›k haklar›n›artt›rmak için bir mücadeleye giriflmifl, halk a¤›r vergiler alt›nda ezilmifl ve pek çoksavafl yaflanm›flt›r. Özellikle Almanya’da kilise afl›r› lüks pefline düflmüfl ve bu lüksünbedelini karfl›layabilmek için halktan a¤›r vergiler toplama yoluna gitmifltir. Kilise birtaraftan halktan toplad›¤› vergilerle lüks içinde yaflarken bir taraftan da halka gereksiz


21

ve abart›l› bir kadercilik telkin etmifl, hiç yaflamad›klar› fakirli¤i ve sefaleti adetaövünülecek bir fley olarak halka kabul ettirmeye çal›flm›flt›r.

Kilisenin halk üzerindeki egemenli¤ini devam ettirebilmesi ancak halk›n cahilkalmas›yla mümkün olabilirdi. E¤itimli, düflünen, sorgulayan, araflt›ran ve farkl› fikirler ortaya koyabilen bir halk, kilise için tehlikeliydi. Kutsal kitab› okuyup anlayabilen insanlar, dinin ruhban s›n›f›n›n kendilerine ö¤rettiklerinden farkl› oldu¤unugörüp kiliseye karfl› gelebilirlerdi. Bu nedenle kilise sistemli olarak her türlü elefltirel vesorgulay›c› düflüncenin üstüne gitmifl, kilisenin istedi¤inden farkl› düflünenleri ortadankald›rmaya çal›flm›flt›r. 10. yy. dan itibaren bu nedenlerle Aforoz (dinden ç›karma)müessesesi ve Engizisyon Mahkemeleri ortaya ç›km›fl, kilisenin düflündürmekistedi¤inden farkl› düflünen herkes Engizisyon Mahkemelerinde yarg›lanarak a¤›rcezalara çarpt›r›lm›flt›r.

Kilise çevresindeki bu sahte din adamlar› s›n›f›n›n adaletsiz uygulamalar› halk›dinden so¤utmufltu. Bir taraftan krallar kiliseye karfl› siyasi mücadele verirken birtaraftan da düflünce dünyas›nda bir mücadele bafllam›flt›.

Dante eserlerinde kraldan yana tav›r koymufltu. Padoval› Marsilius’da kiliseyigörev ve yetkilerini aflan sapk›n bir kurum olarak görmüfltür. Marsilius, toplumuntanr›sal de¤il do¤al bir ifl birli¤i sonucu oldu¤unu savunur. Bunun sonucu ise kilisedenve dinden ba¤›ms›z bir hukuk anlay›fl›n›n geliflmesidir. 14.yy. da Ockhaml› Williamkilisenin kutsal kitapla Hristiyanlara verilmifl olan özgürlü¤ü yok ederek insanlar›kölelefltirdi¤ini düflünmüfl ve ruhban s›n›f›na karfl› tav›r gelifltirmiflti.

Resim 1.10: Engizisyon mahkemesi


➠

➠22

➠

Herkes istedi¤ine inanmakta ya da hiç inanmamakta serbesttir. Laik bir devlettefarkl› dinlere, dinlerin farkl› yorumlar›na (mezhep) inanan, hiçbir dine ya da tanr›yainanmayan kifli ve toplum kesimleri eflit muamele görürler. Bunlar aras›nda kamuhizmetlerine kat›lma ya da kamu hizmetlerinden yararlanma noktas›nda hiçbir ayr›myap›lmaz.

Laikli¤in ikinci boyutu, din, vicdan, kanaat ve ibadet hürriyetinin sa¤lanmas›d›r.

Laik bir devlette kiflilere inançlar›ndan ya da inançlar›n›n gere¤i olan tutumve davran›fllar›ndan dolay› bask› yap›lmaz.

Ulus devlet fikrinin oluflmaya bafllamas› kilisenin gücünü k›rm›flt›. Rönesanslabirlikte laik temele dayal› toplum ve hukuk sistemi kurma çabalar› daha dagüçlenmifltir. Özellikle Martin Lutter King’in bafllatt›¤› reform hareketleri laikliksürecinin güçlenmesine neden olmufltur. Machiavelli laik dünya görüflünü temele alanbir siyaset anlay›fl›n› ortaya ç›kartan ilk düflünürdür. Locke ve Voltaire gibi düflünürlervicdan özgürlü¤ünün önemini vurgulad›lar. Nihayet bütün bu düflünceler ve yürütülenmücadeleler 1789 Frans›z ‹htilali’yle birlikte somut sonuçlar verdi ve devletin alan› iledinin alan› birbirinden ayr›ld›.

Osmanl› devleti, devlet ve toplum yap›s› aç›s›ndan kendine has özellikler göstermekteydi. Osmanl›da hukuk ve devlet sistemi k›smen dini hükümlere k›smen deörflere dayan›yordu. Osmanl›da din ve devlet yönetimi padiflahlar›n manevivarl›klar›nda birlefltirilmifltir. Bu nedenle Bat›dakine benzer bir iki bafll› yönetinOsmanl›da hiçbir zaman olmam›flt›r. Gerek Osmanl› Devleti’nde gerekse di¤erMüslüman ülkelerde dinin manevi atmosferinden yararlanarak flahsi ç›karlar elde etmeye çal›flan kifli ve gruplar olmufl, bu gruplar çeflitli sorunlara yol açm›flt›r.

Yukar›da anlat›lan geliflmelerin bir sonucu olarak ortaya ç›kan laiklik, bugünbütün ça¤dafl devletlerin bir niteli¤i haline gelmifltir.

Kavramsal anlam› bak›m›ndan laiklik iki boyuttan oluflur.

Laik bir devlette devlet sistemi, ça¤›n gereklerine, ak›l ve mant›k ilkelerine vebilimsel esaslara göre oluflturulmufl kurallara dayan›r. Anayasan›n “ B a fl l a n g › ç ”b ö l ü m ü n d e “…kutsal din duygular›n›n, Devlet ifllerine ve politikaya kesinliklekar›flt›r›lamayaca¤›;…” ifade edilerek laikli¤in bu gere¤i güvenceye kavuflturulmufltur.

Laikli¤in birinci boyutu din ve devlet ifllerinin birbirinden ayr›lmas›, devletioluflturan kurumlar›n, kurallar›n ve hukuk sisteminin dini esaslara, dinin emir ve yasaklar›na göre de¤il de, pozitif hukuk kurallar›na dayand›r›lmas›d›r.


23

Kimse baflkalar›n› inanmaya ya da ibadete zorlayamaz. Anayasan›n 24.Maddesinde: “Herkes, vicdan, dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.

14 üncü madde hükümlerine ayk›r› olmamak flart›yla ibadet, dinî ayin ve törenlerserbesttir.

Kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere kat›lmaya, dinî inanç ve kanaatlerini aç›klamaya zorlanamaz; dinî inanç ve kanaatlerinden dolay› k›nanamaz ve suçlanamaz.

...

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasî veya hukukî temel düzenini k›smen deolsa, din kurallar›na dayand›rma veya siyasî veya kiflisel ç›kar yahut nüfuz sa¤lamaamac›yla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygular›n› yahut dince kutsalsay›lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.” ibareleriyle inanç ve ibadetözgürlü¤ü güvenceye al›nm›flt›r.

Laik devlet kiflilerin inançlar›na kar›flmad›¤› gibi kiflilerin birbirlerinininançlar›na kar›flmalar›na da engel olur. Laiklik devlete bir tak›m ödevler yükledi¤i gibikiflilere de ödevler yükler. Kifliler birbirlerinin inançlar›na karfl› hoflgörülü ve sayg›l›olmal›d›r. Ancak demokrasinin hoflgörü ve sayg›n›n oldu¤u laik bir devlette insan hak-lar› gerçekleflebilir. Aksi halde toplumdaki uyum ve denge bozulur, yerini kavga vehuzursuzluk doldurur.

3. Hukuk Devleti ve ‹nsan Haklar›‹stisnas›z bütün devletler yasalarla yönetilirler. Hatta hukuk kurallar› bulunmaks›z›n

bir devletin var olamayaca¤› da ileri sürülebilir. “Monarfliyle yönetilen devletlerde bilekral›n ferman› herkesin uymak zorunda oldu¤u bir hukuk kural›d›r.” Bu anlamda hukukdevleti ve kanun devleti ayn› fleyi ifade etmezler. Bütün yönetim biçimlerinde,monarflilerde, diktatörlüklerde, teokratik ya da totaliter yönetimlerde de yasalar vard›r.Yasalarla yönetilen kimi devletlerde yasalar bask›c› ya da adaletsiz olabilirler. Bunedenle bir devletin hukuk devleti say›labilmesi için birtak›m niteliklere sahip olmas›zorunludur.

“Hukuk devleti” “polis devleti”nin karfl›t› olarak do¤mufltur. Buradaki polisgüvenlik görevlisi anlam›nda de¤ildir. Polis devleti hukuka ba¤l› olmayan devleti ifadeeder. Polis devletinde devlet, kamu düzenini sa¤lamak için hukuk d›fl› her yola baflvurabilir.

Devletin hukuka ba¤l› olmas› gerekti¤i ‹lkça¤ Yunan düflünürleri Platon veAristoteles’ten bu yana söylenegelmifltir. Hukuk devleti anlay›fl› Ortaça¤da devletiniflleyifline iliflkin yap›dan çok toplumsal sözleflme anlay›fl›na dayan›yordu. Bu anlay›flagöre hükümdar sözünü yerine getirmezse yönetilenlerde hükümdara itaat borcundan


24

➠

kurtulmufl say›l›yorlard›. ‹ngiltere’deki ilk anayasal belge say›lan Manga CartaLibertetum’da bu duruma yaz›l› olarak yer verilmiflti.

Yeniça¤da hukuk devleti anlay›fl› J. Locke ve Montesquie’nun ortaya att›¤›kuvvetler ayr›l›¤› ilkesi ile farkl› bir boyut kazand›. 1789 ABD Anayasas›’nda yer alando¤al haklar kuram› ve insan haklar› anlay›fl› da hukuk devleti anlay›fl›n›n geliflmesineneden oldu. Devletin bafll›ca varl›k amac›n›n yurttafllar›n özgürlü¤ünü, eflitli¤ini vehukukun egemenli¤ini güvence alt›na almak oldu¤unu savunan Kantç› devlet felsefesinedayanan Alman hukuk sistemi “hukuk devleti “ anlay›fl›n› bafll›ca bir ö¤reti olarak ortayakoydu.

Bugün bütün demokratik rejimlerin temel niteliklerinden biri olan hukuk devletiilkesi, 1961 Anayasas›yla devlet sistemimize girmifltir. 1982 Anayasas›’n›n 2. maddesinde“Türkiye Cumhuriyeti, ... sosyal bir hukuk Devletidir.” ifadesi ile hukuk devletini Cumhuriyetin temel niteliklerinden biri olarak say›lm›flt›r.

Hukuk Devleti Olman›n Gerekleri

1- Temel Hak Ve Özgürlüklerin Güvence Alt›na Al›nmas›

Bir devletin hukuk devleti olabilmesi için temel hak ve özgürlükleri güvencealt›na alm›fl olmas› gerekir. Temel hak ve özgürlüklerin güvenceye kavuflturulmas› bunlara Anayasada yer verilmesiyle mümkün olur. 1982 Anayasas›’n›n 12. maddesinde“Herkes, kiflili¤ine ba¤l›, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.

Temel hak ve hürriyetler, kiflinin topluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev vesorumluluklar›n› da ihtiva eder.” ifadesine yer verilerek temel hak ve özgürlükleranayasal güvenceye kavuflturulmufltur. Anayasan›n “‹kinci K›sm›” temel hak ve özgürlüklereyer vermifltir.

2- Kanun Önünde EflitlikHukuk devletinde kifliler hiçbir ayr›m gözetilmeksizin yasalar önünde eflittirler.

Kanun önünde eflitlik konusuna daha önce de¤inildi¤inden burada tekrar edilmemifltir.

Hukuk devleti vatandafllar›na hukuki güvenceler sa¤layan, devletin eylem veifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l› oldu¤u, bir devlet sistemini anlat›r. AnayasaMahkemesi de bir karar›nda hukuk devleti ilkesini “yönetilenlere en güçlü enetkin ve en kapsaml› biçimde hukuksal güvencenin sa¤lanmas›, tüm devlet organlar›n›n ve ifllemlerinin hukuka uygun olmas›” olarak tan›mlam›flt›r.

➠

➠Vatandafllar hukuki güvenlik içinde yaflarlar. Bu, vatandafllar›n hangi kurala tabi

olduklar›n› bilmeleri ile mümkündür. Bunun için Resmi gazetede yay›mlanmayankanunlar geçerli say›lmaz. Hukuk devletinde kanunlar geri yürütülmez. Hiçbir kifliiflledi¤i zamanda suç say›lmayan bir eylemden dolay› sorumlu tutulamaz. Kazan›lm›fl


25

‹dare ifllem ve eylemlerini hukuka uygun olarak yürütmek zorundad›r.Anayasan›n 11. maddesinde bu durum “Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yarg›organlar›n›, idare makamlar›n› ve di¤er kurulufl ve kiflileri ba¤layan temel hukuk kurallar›d›r. ...” fleklinde yer alm›flt›r.

4- Kanunlar›n Anayasaya Uygunlu¤unun DenetimiAnayasan›n 11. maddesinde “ ... Kanunlar Anayasaya ayk›r› olamaz.” denilmektedir.

1961 Anayasas›yla kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unu denetlemek için bir yüksekyarg› organ› olan Anayasa Mahkemesi kurulmufltur. 1982 Anayasas› da bu yap›y› k o r u m u fl t u r. Kanunlar›n Anayasaya uygunlu¤unu denetleyecek bir organ olmasaAnayasaya ayk›r› kanunlar yapmak yoluyla insan haklar›ndan ve hukuk devletindenkolayca sap›labilir.

5- Devlet Faaliyetlerinin Belirlili¤i

3- ‹darenin Hukuka Ba¤l›l›¤›

fiekil 1.11: Hukuk devleti kiflilerin yasalar karfl›s›nda eflit olmas›n› gerektirir.

Hukuk devletinde yasalar, yasama, yürütme ve yarg› organlar›n› ba¤lar.

Hukuk devletinde devletin yapaca¤› faaliyetler önceden bellidir.


26

haklara sayg› gösterilir. Suç ve ceza kanuna dayan›r. Kimse kanunda suç say›lmayan bireylemden dolay› suçlanamaz ve kanunda belirtilmeyen bir cezaya çarpt›r›lamaz.Herkesin yarg›lanma güvencesi vard›r. Kimse yarg›lanmadan suçlu say›lamaz.

6- ‹darenin Yarg›sal Denetimi

Anayasan›n 125. maddesinde “‹darenin her türlü eylem ve ifllemlerine karfl› yarg›yolu aç›kt›r.” ibaresi bulunmaktad›r. ‹dare makamlar› yapt›klar› iflleri hukuka uygunolarak yapmakla yükümlüdürler. ‹darenin hukuk d›fl› bir uygulamas›na maruz kalanherkes idare mahkemelerine dava açarak yanl›fll›¤›n ortadan kald›r›lmas›n› isteyebilir.

7- Mahkemelerin Ba¤›ms›zl›¤›

Hukuk devletinde yarg› ba¤›ms›zd›r. Makam› mevkii ne olursa olsun kimsemahkemelere emir ve talimat veremez. Mahkemeler anlaflmazl›¤› yasalara ve hâkimlerinvicdani kanaatlerine göre çözerler. Bu durum Anayasada “Hiçbir organ, makam, merciveya kifli, yarg› yetkisinin kullan›lmas›nda mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimatveremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.” ibaresiyle güvencealt›na al›nm›flt›r.

8- ‹darenin Mali Sorumlulu¤u

‹dari makamlar yürüttükleri ifller s›ras›nda vatandafla verdikleri zarar› ödemekzorundad›rlar. Hatta yap›lan iflte idari makamlar›n hiçbir kusuru olmasa dahi (kusursuzsorumluluk) idare vatandafl›n zarar›n› tazmin etmek zorundad›r.

fiekil 1.12: Hukuk devletinde yarg› ba¤›ms›zd›r.


27

9- Kuvvetler Ayr›m›

Hukuk devletinde devlet erkinin tek bir merkezin elinde toplanmamas› için birtak›m mekanizmalar gelifltirilmifltir. Hukuk devletinde devletin erkleri olan yasama,yürütme ve yarg› erkleri birbirlerinin alan›na giremezler. Biri di¤erinden daha üstünde¤ildir.

10- Demokratik Rejim

Hukuk devletinin varl›¤› demokratik rejime ba¤l›d›r. Ço¤ulcu demokrasininolmad›¤› bir yerde hukuk devletinden de bahsedilemez.

Hukuk devleti ile ilgili söylenmesi gereken önemli bir nokta da bir devletin hukukdevleti olarak nitelendirilebilmesi için Anayasa ve yasalar›n hukuk devletinin gereklerineuygunlu¤unun tek bafl›na yeterli olmayaca¤›d›r. Bir hukuk devletinde uygulama dayasalar kadar önemlidir. Yasalar ne kadar adaletli ve hukuk devletinin gereklerineuygun olurlarsa olsunlar e¤er uygulanm›yorlarsa demokrasi ve insan haklar› aç›s›ndanhiçbir anlam ifade etmezler.

4- Sosyal Devlet ve ‹nsan Haklar›

Sevgili ö¤renciler daha önceki derslerimizden de hat›rlayaca¤›n›z gibi insan haklar›n›n tarihsel geliflimi içinde ilk önce ortaya ç›kan haklar, “I. kuflak haklar” ya da“negatif statü haklar›” olarak da ifade edilen kifli hak ve özgürlükleri ile siyasal haklard›r. Yaflama hakk›, mülkiyet hakk›, düflünme ve düflünceyi ifade etme özgürlü¤ü,din ve vicdan özgürlü¤ü, seçme ve seçilme hakk›, dernek ve siyasi parti kurma hakk›,I.kuflak haklardan baz›lar›d›r.

Liberal devlet anlay›fl›n›n geliflimi sonucu ortaya ç›kan ve devlete sorumlulukyüklemeyen, daha çok devletin pasif kalmas›n› gerektiren I. kuflak haklar, SanayiDevrimi sonras›nda, 19.yy. sonlar› ile 20.yy. da kapitalizmin yükselmesiyle kul-lan›lamaz duruma düflmüfl ve devletin aktif rol almas›n› gerektiren, devlete sorumluluk yükleyen yeni bir tak›m haklar ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. “II. kuflak haklar”, “pozitif statü haklar›” olarak da ifade edilen bu haklar, ekonomik ve sosyal hakve özgürlüklerdir. Sosyal ve ekonomik haklardan baz›lar›, “e¤itim ve ö¤renim hakk›”,“çal›flma ve sözleflme hürriyeti”, “sendika kurma hakk›”, “sosyal güvenlik hakk›”,“konut hakk›”d›r. Ekonomik ve sosyal haklar olmaks›z›n di¤er haklar›n kullan›lmas›imkâns›z hale gelmektedir. Söz gelimi maddî imkânlardan yoksun birinin yaflamahakk›ndan ya da seyahat hürriyetinden gerekti¤i gibi yararlanabilmesi imkâns›zd›r.Herkesin otomobil sat›n alma hakk›n›n olmas›, herkesin otomobil alabilece¤i anlam›nagelmemektedir.

Sosyal ve ekonomik haklar›n gerçeklefltirilmesi amac›yla aktif görev üstlenendevlet anlay›fl› olan “Sosyal Devlet” 20. yy. da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Kavramsalanlam› bak›m›ndan sosyal devlet [Refah Devleti (Welfere State)]; vatandafllar›n›nsosyal durumlar›yla, refahlar›yla ilgilenen, onlara asgari bir yaflama düzeni sa¤lamay›kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir. Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi sosyaldevletin temel amac›, bir toplumu oluflturan bireylerin yasalar karfl›s›nda oldu¤u kadar,siyasal, sosyal ve ekonomik hayat›n iflleyifli içinde de eflit ve özgür olmalar›n›sa¤lamakt›r. Sosyal devlet özel mülkiyeti ve hür teflebbüsü kabul eder, sosyal veekonomik demokratikleflmeyi gerçeklefltirmeye yönelir.

Ülkemizde ilk defa 1961 Anayasas›’nda yer verilen sosyal devlet anlay›fl›, 1961ve 1982 Anayasalar›nda Cumhuriyetin nitelikleri aras›nda say›lm›flt›r. Her ikiAnayasa’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti ... demokratik, lâik ve sosyal birhukuk Devletidir.” ifadesine yer verilmifltir.

Sosyal Devlet Anlay›fl›n›n Gerekleri

1. Ekonomik Kalk›nma ve Yoksullukla MücadeleSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri tüm toplumu ve tek tek bireyleri

yoksulluktan kurtarmak ve kiflilerin insanca yaflayabilmeleri için gerekli flartlar› ve minimum gelir düzeyini garanti etmektir.

2. Gelir Adaleti ve EflitlikSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri de toplumu oluflturan bireyler aras›ndaki

gelir adaletini sa¤lamak, ekonomik ve sosyal eflitli¤i gerçeklefltirmektir. Kiflilerin birbirlerinden farkl› özellik ve yetenekleri vard›r. Kiflilerin sahip olduklar› özellik veyetenekleri kullanarak farkl› ifller yapmalar› ve farkl› gelir seviyelerine sahip olmalar›kaç›n›lmazd›r. Fakat kifliler kendi kaderlerine b›rak›l›rlarsa zengin olanlar›n süreklizenginleflece¤i, fakirlerin de daha da fakirleflece¤i aç›kt›r. Sosyal devletin görevitoplumdaki alt gelir grubu ile üst gelir grubu aras›ndaki ekonomik farkl›l›¤› azaltmakt›r.


28

Resim 1.13: Kiflilerin yasalar önünde eflit olmas› her zaman sosyal ve ekonomik bir eflitlik sa¤lamaz


29

Di¤er taraftan sosyal devlet, farkl› statülere ve gelir seviyelerine sahip bireyleri eflit flartlarda de¤erlendirir.

3. F›rsat Eflitli¤iSosyal devletin amaçlar›ndan biri de f›rsat eflitli¤ini gerçeklefltirmektir. Sosyal

devlet ba¤lam›nda f›rsat eflitli¤i hukuki eflitlik ile ayn› fley de¤ildir. Hukuk devletindekifliler dil, din, cinsiyet, etnik köken, sosyal s›n›f, gelir düzeyi vb. özelliklerinebak›lmaks›z›n yasalar önünde eflit görülürler. Fakat bu gerçek bir eflitlik getirmez.Sosyal devlet aç›s›ndan eflitlik, eflitsizlik yaratan flartlar›n ortadan kald›r›lmas›d›r.Sosyal devlet anlay›fl›na sahip devlet, özellikle e¤itim yoluyla toplumdaki eflitsizlikleriortadan kald›r›r. Kiflilerin çal›flabilmesi için istihdam yarat›r. ‹fl kurmak isteyenlerikredilerle destekler. Çal›flanlar›n haklar›n› elde edebilmeleri için örgütlenmelerine veyasal mücadele göstermelerine olanak tan›r. Bunlar vb. yollarla toplumsal dengeyikurar ve korur.

4. Sosyal GüvenlikToplumdaki bireyler çal›flarak kendilerinin ve ailelerinin geçimi için gerekli olan

geliri elde edebilirler. Fakat kifliler çeflitli nedenlerle hayatlar›n›n belli dönemlerindeçal›flamayabilirler. Söz gelimi kifli hastalanm›fl, ifl bulamam›fl, çal›flamayacak kadaryafllanm›fl olabilir. Ailesi olmayanlar, yafll› ya da kimsesizler olabilir. ‹flte böyle durumlarda kiflilerin yoksullu¤a düflmeden yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri içingerekli sosyal kurumlar›n kurulmas› ve iflletilmesi de sosyal devletin görevidir. Devletçal›flma yafl›n› ve y›l›n› tamamlayanlar› emekliye ay›r›r ve emekli maafl› öder. Çal›flmas›ras›nda sakatlanan ve çal›flamayacak duruma gelenlere sakatl›k ayl›¤› ba¤lar.Çal›flanlar› öldü¤ünde efl ve çocuklar›na bakar. Gazi ya da flehitlerin ailelerine bakar.Sakatlara, düflkünlere, yetim ya da terkedilmifl çocuklara bakmak için gerekli çal›flmalar›yapar. ‹flsizlere ifl bulur. Baz› geliflmifl ülkelerde ifl bulamayanlara maafl ba¤lar.

Resim 1.14: Engellile r ve yafll›la r yoksullu¤a düflmeden yaflama hakk›na sahiptir le r.


5. Tam ‹stihdam ve ‹flsizlikle MücadeleSosyal devlet çal›flabilir durumdaki herkesin çal›flabilmesi için ifl yerleri açar,

aç›lmas›n› destekler, toplumdaki herkesin çal›flabilmesi için gerekenleri yapar.

6. Sosyal Denge ve Bar›fl› Sa¤lamakSosyal devletin temel amaçlar›ndan biri de, sosyal dengeyi ve dolay›s›yla sosyal

bütünleflme ve bar›fl› sa¤lamakt›r. Sosyal devlet bu amaçla kifliler, sosyal s›n›f ve zümrelerile farkl› din ve mezheplere mensup olanlar›n öncelikle yasalar karfl›s›nda eflit ifllemgörmelerini sa¤lamaya ve kiflilerin, mensup olduklar› s›n›f, zümre, ›rk, din veya mezhepnedeniyle ya da sahip oldu¤u ekonomik güçten ötürü ayr›cal›kl› muamele görmesiniengellemeye çal›fl›r. Haks›zl›¤a u¤rayanlar›, güçsüz kiflileri korur.

7. Ekonomik Büyüme ve Kalk›nmaEkonomik büyüme ve kalk›nman›n sa¤lanmas›, sosyal devletin en önemli

amaçlar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. Sosyal devlet, ekonomik büyüme vekalk›nman›n sa¤lanmas› amac›yla sermaye yat›r›mlar›n› teflvik eder, ekonomik faaliyetlerintam istihdam› sa¤layacak düzeyde gerçekleflmesi için gerekli koflullar› ve ortam›sa¤lamaya çal›fl›r. Bütün bunlar›n sonucunda devlet; sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik gibialanlara müdahale ederek ülkenin befleri sermayesi olan ve ekonomik kalk›nmada hay-ati bir önem tafl›yan iflgücünü gelifltirmeye, sa¤l›kl› ve verimli çal›flmas› için gerekli ortam› haz›rlamaya yönelik tedbirler al›r.

30

Ülkemizde Emekli Sand›¤›, BA⁄-KUR, ve SSK bu görevleri yerine getirmek içinkurulmufl sosyal güvenlik kurulufllar›d›r. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu,(SHCEK), Darülaceze, kad›n s›¤›nma evleri vb. kurumlarda bu amaçlarlaoluflturulmufltur. Devlet bu görevleri bizzat gerçeklefltirmenin yan› s›ra bu amaçla kurulan vak›f ve dernekleri de desteklemelidir. Ülkemizde sosyal güvenli¤in gerçekleflmesiamac›yla kurulmufl pek çok özel vak›f ve dernek bulunmaktad›r.

Resim 1.15: Sosyal devlet yard›ma muhtaç yafll›lar için huzurevleri aça r.

➠


31

Devlet, kiflilerin sosyal ve ekonomik haklar›n› mali gücünün yeterlili¤i ölçüsündeyerine getirir.

C. ‹NSAN HAKLARI, DEVLET‹N ÖRGÜTLENMES‹ VE ‹fiLEY‹fi‹

E¤er bir devlet, örgütlenmesinde insan haklar›n› ve devletin demokratik yap›s›n›koruyacak mekanizmalara yer vermiflse iflleyifli bozulmaz ve yap›s› sa¤lam olur.

Devletin örgütlenmesinde insan haklar›n›n gerçekleflmesi konusundaki en önemliilkelerden biri kuvvetler ayr›l›¤›d›r. Kuvvetler ayr›l›¤›n›n nedeni devlet erkinin tek birkiflinin ya da bir grubun eline geçmesini engellemek ve böylece do¤abilecek olumsuzluklara engel olmakt›r. 1921 Anayasas›’nda kuvvetler birli¤i esas› benimsenmifltir.Yani yasama ve yürütme yetkisi TBMM’de toplanm›flt›. 1924 Anayasas›’n›n 4. mad-desinde Türk ulusu ad›na egemenlik hakk›n› yaln›z TBMM’nin kullanaca¤›n›, 5. mad-desinde de yasama yetkisi ile yürütme gücünün mecliste topland›¤›n› belirterek kuvvetlerbirli¤i ilkesini devam ettirmifltir. Ancak 1924 Anayasas› kuvvetler birli¤i ilkesini, 1921Anayasas› gibi kat› bir biçimde uygulamay›p parlamenter sisteme bütünüyle eklenmeliyaklaflan bir yumuflakl›kta uygulam›flt›r. “Di¤er taraftan 1924 Anayasas›’nda yarg › d a nbahsedilmifl ve yarg› yetkisinin ulus ad›na ba¤›ms›z mahkemeler taraf›ndan kullan›laca¤›hükme ba¤lanm›flt›r.” Kuvvetler ayr›l›¤› ilkesi devlet sistemimize 1961 Anayasas› ileg e l m i fl t i r. 1982 A n a y a s a s › ’ n › n “Bafllang›ç” bölümünde kuvvetler ayr›m›n›n devlet org a n l a r ›aras›nda bir s›ralamas› anlam›na gelmedi¤i, devletin yetki ve görevlerinin kullan›lmas›ylailgili medeni bir ifl bölümü oldu¤u vurg u l a n m › fl t › r.

Yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›n birbirlerinden ba¤›ms›z olmas›demokratikleflme için yeterli de¤ildir. Çünkü bu organlardan her biri kendi içindedemokrasiye uygun olmayan uygulamalara gidebilir. Bu nedenle demokratikdevletlerde kuvvetler ayr›l›¤›n› sa¤layacak baflka mekanizmalarda gelifltirilmifltir.Ayr›ca devletin organlar› karfl›l›kl› olarak birbirlerini denetleyerek kontrol ederler.

Kuvvetler ayr›m› her fleyden önce bir yarg› ba¤›ms›zl›¤› sa¤lar. Böylece hemyürütme organ› hem de yasama organ› yarg› denetimine tabi tutulmufl olur.

Yarg› organ›n›n yasama organ›n› denetlemesi Anayasa Mahkemesi ile olur.Kanunlar›n anayasaya uygunlu¤unu denetleyen yüksek mahkeme olan anayasamahkemesi 1961 Anayasas›yla kurulmufltur. 1982 Anayasas›’n›n 148. maddesine göre“Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye BüyükMillet Meclisi ‹çtüzü¤ünün Anayasaya flekil ve esas bak›mlar›ndan uygunlu¤unudenetler. Anayasa de¤iflikliklerini ise sadece flekil bak›m›ndan inceler ve denetler. ...”Böylece Anayasaya ayk›r› kanunlar›n yasama organ›nca ç›kar›lmas›na engel olunur.E¤er Anayasa Mahkemesi olmasayd› yasama organ› say›sal üstünlü¤e dayanarakAnayasay› de¤ifltirmek, demokratik toplum düzeninden sapmak gibi yollara gidebilirdi.

Bir devletin örgütlenme biçimi ile demokrasiye ve insan haklar›na verdi¤iönem aras›nda yak›n bir iliflki vard›r.


32

Ayr›ca Anayasa Mahkemesi “… Cumhurbaflkan›n›, Bakanlar Kurulu üyelerini,Anayasa Mahkemesi, Ya rg › t a y, Dan›fltay, Askerî Ya rg › t a y, Askerî Yüksek ‹dareMahkemesi Baflkan ve üyelerini, Baflsavc›lar›n›, Cumhuriyet Baflsavc›vekilini,Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu ve Say›fltay Baflkan ve üyelerini görevleriyle ilgilisuçlardan dolay› Yüce Divan s›fat›yla yarg›lar.” Böylece yürütme üzerinde de biryarg›sal denetim oluflturur.

‹darenin denetimi de çeflitli yollarla olur. Bunlardan biri yarg›sal denetimdir.Anayasa’n›n 125. maddesinde “‹darenin her türlü eylem ve ifllemlerine karfl› yarg› yoluaç›kt›r.” denilmekle idare yarg› denetimine tabi tutulmufltur. ‹dari makamlar›n yasalarlaba¤daflmayan insan hak ve hürriyetlerini k›s›tlayan, her türlü eylem ve ifllemlerine karfl›yarg›ya müracaat edilerek yap›lan ifllemin iptal edilmesi, yap›lan eylem ve ifllemdendo¤an zarar›n giderilmesi istenilebilir. ‹dare, yarg› kararlar›na uymak zorundad›r.

‹dare üzerindeki denetimlerden birisi de yasama denetimidir. TBMM soru, meclisaraflt›rmas›, genel görüflme, gensoru ve meclis soruflturmas› yollar›yla denetim görevini kullan›r.

Soru, Bakanlar Kurulu ad›na, sözlü veya yaz›l› olarak cevapland›r›lmak üzereBaflbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.

Meclis araflt›rmas›, belli bir konuda bilgi edinilmek için yap›lan incelemedenibarettir.

Genel görüflme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun,Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunda görüflülmesidir.

Gensoru TBMM’nin en etkili denetim mekanizmas›d›r. Gensoru önergesi, birsiyasî parti grubu ad›na veya en az yirmi milletvekilinin imzas›yla verilir. Gensoru gün-deme al›n›rsa görüflülür ve oylama yap›l›r. Bu oylama sonucunda Bakanlar Kurulu veyabir bakan görevinden düflürülebilir. Bakanlar Kurulunun veya bir bakan›ndüflürülebilmesi, üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla olur; oylamada yaln›z güvensizlikoylar› say›l›r.

Devletin örgütlenmesinde devletin amaç ve görevlerinin d›fl›na ç›kmas›n› engellemek ihmal ve yolsuzlukla mücadele etmek için baflka mekanizmalarda vard›r.Bunlardan biri “Devlet Denetleme Kuruludur.” Anayasaya göre “‹darenin hukukauygunlu¤unun, düzenli ve verimli flekilde yürütülmesinin ve gelifltirilmesinin sa¤lanmas› amac›yla, Cumhurbaflkanl›¤›na ba¤l› olarak kurulan Devlet DenetlemeKurulu, Cumhurbaflkan›n›n iste¤i üzerine, tüm kamu kurum ve kurulufllar›nda ve sermayesinin yar›s›ndan fazlas›na bu kurum ve kurulufllar›n kat›ld›¤› her türlü kuruluflta, kamu kurumu niteli¤inde olan meslek kurulufllar›nda, her düzeydeki iflçi veiflveren meslek kurulufllar›nda, kamuya yararl› derneklerle vak›flarda, her türlüinceleme, araflt›rma ve denetlemeleri yapar.”


33

Baflbakanl›k bünyesinde faaliyet gösteren “Yüksek Denetleme Kurulu”d adevletin denetim organlar›ndan birisidir. Bunlardan baflka yaln›zca insan haklar› ihlalleriyle ilgili inceleme ve araflt›rmalar yapan çeflitli kurul ve komisyonlar daoluflturulmufltur.

Bunlar:

1- TBMM ‹nsan Haklar› ‹nceleme KomisyonuTürkiye’deki insan haklar› sorunlar›n›n tespiti, çözümü ve de¤erlendirilmesi

konusunda TBMM’de bir komisyon olarak “TBMM ‹nsan Haklar› ‹ncelemeKomisyonu” 5 Aral›k 1990 tarih ve 3686 say›l› yasayla kurulmufltur. Komisyonun icraiyetkisi yoktur. Ancak komisyon kuruldu¤u günden bu yana Türkiye’deki insan haklar›ihlallerine ciddiyetle e¤ilmifl, insan haklar›n› önlemede bir süreç bafllatm›flt›r.

Komisyonun Görevleria) Uluslararas› alanda genel kabul gören insan haklar› konusundaki geliflmeleri izlemek, b) Türkiye'nin insan haklar› alan›nda taraf oldu¤u uluslararas› anlaflmalarla T.C.

Anayasas› ve di¤er millî mevzuat ve uygulamalar aras›nda uyum sa¤lamak amac›yla yap›lmas› gereken de¤ifliklikleri tespit etmek ve bu amaçla yasal düzenlemeler önermek,

c) Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlar›n›n gündemindeki konular hakk›nda, istem üzerine görüfl ve öneri bildirmek,

d) Türkiye'nin insan haklar› uygulamalar›n›n, taraf oldu¤u uluslararas› anlaflmalara, Anayasa ve Kanunlara uygunlu¤unu incelemek ve bu amaçla, araflt›rmalar yapmak, bu konularda iyilefltirmeler, çözümler önermek,

e) ‹nsan haklar›n›n ihlale u¤rad›¤›na dair iddialar ile ilgili baflvurular› incelemek veya gerekli gördü¤ü hallerde ilgili mercilere iletmek,

f) Gerekti¤inde d›fl ülkelerdeki insan haklar› ihlallerini incelemek ve bu ihlalleri o ülke parlamenterlerinin dikkatlerine do¤rudan veya mevcut parlamenter forumlar arac›l›¤›yla sunmak,

g) Her y›l yap›lan çal›flmalar›, elde edilen sonuçlar›, yurtiçi ve d›fl›nda ‹nsan Haklar›na sayg› ve uygulamalar› kapsayan bir rapor haz›rlamak.

2- Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›

Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤› 10.10.1984 tarihinde kurulmufltur.

‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›n›n görevleri

a) ‹nsan haklar› ile ilgili konularda görevli kurulufllarla sürekli temas halinde bulunmak ve bu kurulufllar aras›nda koordinasyonu sa¤lamak.

b) ‹nsan haklar› konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmas›n› izlemek, izleme sonuçlar›n› de¤erlendirmek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksakl›klar›n


34

giderilmesi ve Türkiye’nin ulusal mevzuat›n›n insan haklar› alan›nda taraf oldu¤u uluslararas› belgelerle uyumlu hale getirilmesi do¤rultusunda yap›lacak çal›flmalar›koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak.

c) Kamu kurum ve kurulufllar›n›n hizmet öncesi staj ve hizmet içi insan haklar› e¤itim programlar›n›n uygulanmas›n› izlemek, de¤erlendirmek ve koordine etmek.

d) ‹nsan haklar› ihlâli iddialar› ile ilgili baflvurular› incelemek ve araflt›rmak, inceleme ve araflt›rma sonuçlar›n› de¤erlendirmek ve al›nabilecek önlemlere iliflkin çal›flmalar› koordine etmek.

e) Baflbakanl›¤›n koordinatörlü¤ünde görevleriyle ilgili konularda teflkil edilen kurullara sekretarya hizmeti yapmak.

f) Makamca verilen benzeri görevleri yapmak.

Baflbakanl›k ‹nsan Haklar› Baflkanl›¤›nca çeflitli kurul ve komisyonlar oluflturulmufltur.

Bunlar:* ‹nsan Haklar› Üst Kurulu* ‹nsan Haklar› Dan›flma Kurulu* ‹nsan Haklar› ‹hlali ‹ddialar›n› ‹nceleme Heyeti* ‹nsan Haklar› E¤itimi On Y›l› Ulusal Komitesi* ‹nsan Haklar› ‹l ve ‹lçe Kurullar›

1. ‹nsan Haklar›na Sayg›l› DevletKavramlar bofl bir bardak gibidir. Biz içini ne ile doldurursak öyle görünürler.

“‹nsan haklar›na sayg›l› devlet” ve “insan haklar›na dayanan devlet” ifadelerinin içinidolduran 1982 ve 1961 Anayasalar›d›r. Bu Anayasalar› dikkate almadan, ifadelerdenbafll›ca bir anlam ç›kartmak bizi yanl›fla götürebilir.

1982 Anayasas›’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru,millî dayan›flma ve adalet anlay›fl› içinde, insan haklar›na sayg›l›, Atatürk mil-liyetçili¤ine ba¤l›, bafllang›çta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik vesosyal bir hukuk Devletidir.” ifadesine yer vermifltir. Anayasa “Herkes, kiflili¤ine ba¤l›,dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.” ifadesiylebir ilke olarak temel hak ve hürriyetlere evrensel de¤erlere uygun olarak yer verece¤ini,insan haklar› alan›nda dünyada ulafl›lan seviyeyi koruyaca¤›n› taahhüt etmifltir. Fakathemen arkas›ndan 1961 Anayasas›’ndan farkl› olarak “Temel hak ve hürriyetler, kiflinintopluma, ailesine ve di¤er kiflilere karfl› ödev ve sorumluluklar›n› da ihtiva eder.”ifadesini kullanarak haklar›n s›n›rs›z olamayaca¤›n›n iflaretini vermifltir.

1982 Anayasas› Temel Hak ve Hürriyetler bafll›¤› alt›nda insan haklar› alan›ndagelinen son noktaya uygun olarak kiflilerin hak ve hürriyetlerine ayr›nt›l› flekilde yervermifltir. Ancak özellikle örgütlenme ile ilgili hak ve özgürlüklerde birtak›m k›s›nt›laragidilmifltir. Sendikal haklar, grev hakk› gibi haklar belli özel koflullara ba¤lanm›flt›r.1982 Anayasas› hak ve özgürlüklere evrensel ölçülere yak›n bir flekilde yer vermesine


35

ra¤men, hak ve özgürlükler için ayr›nt›l› s›n›rlamalar getirmifltir. Anayasaya göre“genel ahlak›n” ve “genel sa¤l›¤›n” korunmas›, “kamu düzeninin sa¤lanmas›” “suçifllenmesinin önlenmesi” amac›yla temel hak ve hürriyetlerin k›s›tlanabilece¤ini belirtmifltir. Oldukça belirsiz olan bu ifadeler devlete kiflilerin haklar›n› kolaycas›n›rlayabilme imkân› vermektedir. Bu anlay›fl devlet birey iliflkilerinde devleti ön planaç›kartan, bireyi ikinci konuma iten bir anlay›flt›r. 2001 y›l›nda yap›lan bir Anayasade¤iflikli¤iyle temel hak ve hürriyetlerin k›s›tlanmas› ile ilgili genel madde kald›r›larakher bir hak ve özgürlük için k›s›tlama nedenleri ilgili maddenin alt›na yerlefltirilmifltir.Anayasan›n 13. maddesinde yap›lan de¤ifliklikle, “Temel hak ve hürriyetler, özlerinedokunulmaks›z›n yaln›zca Anayasan›n ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere ba¤l›olarak ve ancak kanunla s›n›rlanabilir. Bu s›n›rlamalar, Anayasan›n sözüne ve ruhuna,demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesineayk›r› olamaz.” ifadesi getirilmifl ve hak ve özgürlüklerin keyfi olarak s›n›rlanabilme-sine olanak tan›yan ifadeler kald›r›lm›flt›r.

Sonuçta insan haklar›na sayg›l› devlet, temel hak ve özgürlükleri güvenceyealmakla birlikte önceli¤i devlete veren, temel hak ve özgürlüklerin kullan›lmas› ile ilgilik›s›tlay›c› tedbirlere baflvurabilen devlet anlay›fl›n› ifade eder.

1982 Anayasas› yürürlü¤e konuldu¤u günden bugüne pek çok de¤iflikli¤eu¤ram›flt›r. Bu de¤ifliklikler demokrasi ve insan haklar› aç›s›ndan olumlu olarak nitelendirilebilecek de¤iflikliklerdir.

2. ‹nsan Haklar›na Dayal› Devlet“‹nsan haklar›na dayal› devlet” anlay›fl› 1961 A n a y a s a ’s›n›n öngördü¤ü devlet

a n l a y › fl › d › r. 1961 Anayasas›’n›n 2. maddesinde “Türkiye Cumhuriyeti, ‹nsan Haklar›na vebafllang›çta belirtilen temel ilkelere dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukukDevletidir” ifadesine yer verilmifltir. 1961 Anayasas› insanlar›n kifliliklerine ba¤l›,devredilmez, vazgeçilmez, dokunulmaz hak ve özgürlüklere sahip olduklar›n› var saym›fl vebu do¤rultuda evrensel de¤erlere uygun olarak kiflilerin sahip olduklar› hak ve özgürlükleris a y m › fl t › r. Sendikal haklar, gösteri ve yürüyüfl haklar›, grev ve lokavt haklar› gibi hak veözgürlükleri de içeren temel hak ve özgürlükler için k›s›tlamalar çok özel nedenlereba¤lanm›fl, kiflilerin hak ve özgürlüklerini kullanmas›n›n önündeki bütün engellerk a l d › r › l m › fl t › r.

“Hukuk devleti”, “sosyal devlet”, “ça¤dafl devlet” anlay›fl›n›n gerektirdi¤i nitelikleri içinde bar›nd›ran 1961 Anayasas› baz› de¤iflikliklerle birlikte 12 Eylül 1980tarihine kadar yürürlükte kalm›flt›r.

Bir toplumda demokrasinin idealine uygun bir biçimde yaflanabilmesi için,Anayasa ve di¤er hukuk kurallar› tek bafllar›na yeterli de¤ildir. Bir ülkede demokrasininidealine uygun biçimde uygulanabilmesinde toplumun sahip oldu¤u dinamiklerinde çokbüyük pay› vard›r. ‹deal bir demokrasi belli bir toplumsal ve kültürel yeterlili¤i


36

gerektirir. Demokrasi ancak, insanlar›n hoflgörülü oldu¤u, vatandafllar›n toplum yarar›n›kendi k›s›r ç›karlar›n›n üstünde tuttu¤u, birbirini denetleyebilen, elefltirebilen, toplumtaraf›ndan denetlenmekten ve elefltirilmekten rahats›z olmayan, baflkalar›n›n haklar›nasayg›l›, kendi haklar›n› koruma bilincine sahip, kültürlü, e¤itimli insanlardan oluflan birt o p l u m d a ideal bir biçimde uygulanabilir.

Bugün dünyan›n en geliflmifl demokrasileri, sahip olduklar› demokratik kültürüyüzlerce y›lda kazanm›fllard›r.

Yukar›da say›lan niteliklere sahip olmayan, geleneksel yap›s›n› koruyanvatandafllardan oluflan bir toplumda dünyan›n en geliflmifl demokrasisinde uygulananbütün kurum ve kurallar aynen uygulansa bile sonuç demokrasi aç›s›ndan yeterincebaflar›l› olmaz. Böyle bir ülkede demokrasi, idealine uygun bir biçimde yaflanamaz.

Nihayet henüz geleneksel yap›s›n› koruyan, demokratikleflme çabas›n› sürdürenTürk toplumunun yap›s›na, ideal bir demokrasinin bütün unsurlar›n› tafl›yan 1961Anayasas›’n›n getirdi¤i özgürlükçü ortama ra¤men bir kaç beden büyük gelmifl ve buözgürlükçü ortam› kullanan odaklar›n da etkisiyle k›sa sürede birtak›m sorunlar ortayaç›kmaya bafllam›flt›r. O dönemde dünyada yaflanan kutuplaflmayla birleflen bu sorunlarülkede anarfli ve terör ortam›n›n do¤mas›na zemin haz›rlam›flt›r. 1971’den bafllayarakAnayasa’da yer alan temel hak ve özgürlüklerde k›s›nt› yoluna gidilmifl, 1980’deAnayasa tamamen yürürlükten kald›r›lm›flt›r.

Anlat›lanlar do¤rultusunda “insan haklar›na dayanan devlet” insan haklar›n›kay›ts›z ve koflulsuz bir biçimde gerçeklefltirmeye yönelen, kifli hak ve özgürlüklerininönündeki bütün engelleri kald›rmay› kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir.


37

ÖZET

Hak, bir hukuk düzeninin kiflileri belli flekilde davranmaya, belli fleyleri yapmaya, di¤er kiflilerden ve devletten baz› fleyleri istemeye yetkili k›lmas›d›r. Haksorumluluk ve ödev kavramlar›n› da beraberinde getirir. Kiflilerin birtak›m haklarasahip olmas›, baflka kiflilere ve devlete birtak›m ödev ve sorumluluklar yükler.

Özgürlük haktan daha genifl bir serbestlik alan›n› ifade eder. Özgürlük kiflilerinherhangi bir k›s›tlamaya tabi olmadan diledikleri gibi davranabilmeleri, istedikleriniyapabilmeleridir. Kiflilerin sahip olduklar› özgürlükler s›n›rs›z de¤ildir. Kiflinin kendineve baflkalar›na zarar veren davran›fllar› özgürlük olarak de¤erlendirilemez.

Eflitlik, kiflilerin ›rk, cinsiyet, etnik köken, asalet, servet, makam, mevkii vb. birayr›m gözetilmeksizin yasalar karfl›s›nda eflit muamele görmesidir.

‹nsan haklar›, insanlar›n do¤ufltan sahip olduklar› dokunulmaz haklard›r. Ça¤dafldemokrasilerin temelini oluflturan insan haklar› düflüncesi özellikle 17-18. yüzy›llardabafll›ca ö¤reti olmufltur. ‹nsan haklar› bafllang›çta kifli haklar› ve siyasal haklardanoluflmaktayd›. I. Kuflak Haklar ad› verilen bu haklara, ekonomik ve sosyal haklardanoluflan ve II. Kuflak Haklar eklenmifltir. Günümüzde çevre hakk›, bar›fl hakk›, geliflmehakk› gibi haklar da insan haklar› kapsam›nda de¤erlendirilmektedir.

Temel haklar, kiflilerin sahip olduklar› tüm hak ve özgürlüklerin kullan›lmas›n›nön koflulu say›lan ve Anayasada yer verilerek güvenceye kavuflturulan haklard›r. 1982Anayasas›’nda temel haklar, “Kiflinin Haklar› ve Ödevleri”, “Ekonomik ve SosyalHaklar ve Ödevler”, ve “Siyasal Haklar ve Ödevler” olmak üzere üç bölümdesay›lm›flt›r. Temel haklardan baz›lar›, “yaflama hakk›”, “e¤itim hakk›”, “sa¤l›k hakk›”,“seçme ve seçilme hakk›”, “kifli dokunulmazl›¤›”, “dilekçe hakk›”, ve “özel yaflam›ngizlili¤i”dir.

Devlet, birlikte yaflamak üzere örgütlenmifl insan toplumudur. Bir baflka tan›mladevlet, yerleflik bir toplulu¤un hukuksal ve siyasal aç›dan örgütlenmesi sonucu oluflan,tüzel kiflili¤e ve egemenli¤e sahip soyut varl›kt›r. Devletin varl›k koflullar› halk, ülke veegemenliktir.

Hukuk, hak kelimesinin ço¤uludur. Haklar anlam›na gelir. Hukuk bir devlettetüzel ya da gerçek kiflilerin birbirleriyle ve devletle olan iliflkilerini adalete uygun olarakdüzenler. Kiflilerin sahip olduklar› hak ve yükümlülüklerin s›n›rlar›n› çizer. Hukukkurallar›n›n varl›k nedeni kamu düzeninin sa¤lanmas› ve sürdürülmesidir.

Adalet hukuk düzeninin gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› fleydir. Adalet, hak ve hukukauygunluk, hakk› gözetme, do¤ruluk olarak tan›mlanabilir. Ancak neyin adalete uygunve do¤ru oldu¤unun belirlenmesi oldukça zordur.


38

Modern bir devlette devletin örgütlenmesi pozitif hukuka göre olur. Hukuk kurallar›n›n en üst basama¤›nda yer alan anayasalar bir devletin örgütlenmesini, kuruluflunu, görevlerini, organlar›n›, kiflilerin sahip olduklar› hak ve ödevleri gösterentemel hukuk kurallar›d›r.

Laiklik kelime anlam› bak›m›ndan dünyevi, dinsel olmayan gibi anlamlar tafl›r.Kavramsal olarak laiklik bir devlet biçimini ifade eder. Laiklik devleti oluflturan kurumve kurallar›n dinin emir ve yasaklar›ndan de¤il de pozitif hukuk kurallar›ndanç › k a r t › l m a s › d › r. Laikli¤in bir di¤er boyutu da kiflilerin dini inanç ve vicdani kanaatlerindeözgür olmalar› demektir.

Hukuk devleti; vatandafllar›na hukuki güvenceler sa¤layan, devletin eylem veifllemlerinin hukuk kurallar›na ba¤l› oldu¤u, bir devlet sistemini anlat›r.

Sosyal devlet; vatandafllar›n›n sosyal durumlar›yla, refahlar›yla ilgilenen, onlaraasgari bir yaflama düzeni sa¤lamay› kendine ödev edinen devlet olarak tan›mlanabilir.Tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi sosyal devletin temel amac›, bir toplumu oluflturan bireylerinyasalar karfl›s›nda oldu¤u kadar, siyasal sosyal ve ekonomik hayat›n iflleyifli içinde deeflit ve özgür olmalar›n› sa¤lamakt›r.

‹nsan haklar ›na sayg›l› devlet, 1982 Anayasas›’n›n öngördü¤ü devletanlay›fl›d›r. ‹nsan haklar›na sayg›l› devlet insan haklar›na evrensel de¤erlere uygunolarak yer vermekle birlikte. Kamu düzeninin, genel ahlak›n ve genel sa¤l›¤›n korunmas›,ülkede huzur ve istikrar›n sa¤lanmas› için temel hak ve özgürlüklerde k›s›tlamaya gidebilir.

‹nsan haklar ›na dayal› devlet, 1961 Anayasas›’n›n öngördü¤ü devletanlay›fl›d›r. ‹nsan haklar›na dayal› devlet, kifli hak ve özgürlüklerinin önündeki bütünengelleri kald›rmay› kendine ödev edinen devlettir.

.


39

TEST I

1. ‹nsan haklar› kavram›yla ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a) ‹nsan haklar›, insan›n kiflili¤ine ba¤l›d›r.b) ‹nsan haklar› kifli haklar› ve siyasal haklardan ibarettir.c) ‹nsan haklar› Anayasa ve yasalarla güvenceye al›n›rsa ifllerlik kazan›rd) ‹nsan haklar› düflüncesi geçmiflten günümüze sürekli geliflmektedir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi T.C. Anayasas›’na göre kifli haklar› aras›nda yer almaz?

a) kifli dokunulmazl›¤› b) konut hakk›c) konut dokunulmazl›¤› d) mülkiyet hakk›

3. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal devlet olman›n gereklerinden biri de¤ildir?

a) ücrette adaletin sa¤lanmas› b) iflsizlikle mücadelec) sosyal güvenli¤in sa¤lanmas› d) din ve vicdan hürriyetinin sa¤lanmas›

4. Hukuk kurallar›n›n tüm kiflileri, kurumlar› ve devlet organlar›n› ba¤lamas› en çok afla¤›dakilerden hangisiyle ilgilidir?

a) sosyal devlet b) üniter devletc) hukuk devleti d) laik devlet

5. Afla¤›dakilerden hangisi devletin varl›k koflullar›ndan biri de¤ildir?

a) ›rk birli¤i b) egemenlik c) halk d) yurt


40

6. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk kurallar›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?

a) kamu gücüyle desteklenmifl olma b) yapt›r›m içermec) toplumsal düzeni sa¤lamaya yönelik olma d) yaln›z yönetileni ba¤lama

7. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk kurallar› içerisinde normlar hiyerarflisinin en üstbasama¤›nda yer al›r

a) kanun b) anayasa c) yönetmelik d) tüzük

8. Afla¤›dakilerden hangisi hukuk devleti ilkesini zedeler?

a) Kifli hak ve özgürlükleri ile ilgili konularda Kanun Hükmünde Kararname ç›kart›lmas›.

b) Devletin vatandafllar›na verdi¤i zarardan sorumlu olmas›.c) Mahkemelerin ba¤›ms›z olmas›.d) Yasalar›n Anayasaya Uygunlu¤unun Anayasa Mahkemesince denetlenmesi.

9. Afla¤›dakilerden hangisinin laik bir devlette olmas› beklenmez?

a) Yasalar›n dinin emirlerine göre düzenlenmesi.b) Devletin inançlar konusunda kiflilerin birbirlerine bask› yapmas›na engel olmas›.c) Devletin farkl› dinlere karfl› eflit mesafede durmas›.d) Herkesin serbestçe ibadet edebilmesi.

10. Kiflilerin hiçbir k›s›tlamaya tabi olmaks›z›n diledikleri gibi hareket edebilmelerine ne denir?

a) hak b) yetki c) özgürlük d) sorumsuzluk

DDEEMMOOKKRRAASS‹‹ VVEE ‹‹NNSSAANN HHAAKKLLAARRII EE⁄⁄‹‹TT‹‹MM‹‹ 11--22

& ÜÜNN‹‹TTEE IIII

YYÖÖNNEETT‹‹MM VVEE YYAAfifiAAMM BB‹‹ÇÇ‹‹MM‹‹ OOLLAARRAAKK DDEEMMOOKKRRAASS‹‹

A. DEMOKRAS‹ DÜfiÜNCES‹N‹N GEL‹fi‹M‹ VE DEMOKRAS‹ KAVRAMI

B. DEMOKRAS‹N‹N ‹LKE VE KURUMLARI

1. Seçimler ve Temsil

2. Siyasal Partiler

3. Ço¤ulculuk ve Kat›l›m

4. Hukukun Üstünlü¤ü

C. TÜRK‹YE’DE DEMOKRAT‹KLEfiME HAREKETLER‹ VE ‹NSAN HAKLARI

Ç. DEMOKRAT‹K YÖNET‹MLERDE ‹NSAN HAKLARININ

GERÇEKLEfiT‹R‹LMES‹NDE KARfiILAfiILAN SORUNLAR

D. YAfiAM B‹Ç‹M‹ OLARAK DEMOKRAS‹


4422

* Bir önceki ünite için söylenen uyar›lar› dikkate al›n.* Bas›n yay›n organlar›n› takip ederek ö¤rendiklerinizi Türkiye’de yaflanan toplumsal ve

siyasal geliflmelerle iliflkilendirin.* Baflka kaynaklara baflvurarak ö¤rendiklerinizi pekifltirin.

Bu üniteyi çal›flt›ktan sonra;* Demokrasi düflüncesinin tarih içerisindeki geliflimini ö¤reneceksiniz.* Demokrasinin ilke ve kurumlar›ndan; seçimler ve temsil, siyasal partiler, ço¤ulculuk

ve kat›l›m, hukukun üstünlü¤ü kavramlar›n›n anlam›n› ö¤reneceksiniz.* Türkiye’deki demokratikleflme hareketlerini tarihsel geliflimi içerisinde ö¤reneceksiniz.* Demokratik yönetimlerde insan haklar›n›n gerçeklefltirilmesinde karfl›lafl›lan sorunlar

hakk›nda fikir sahibi olacaks›n›z.* Yaflam biçimi olarak demokrasinin ne anlama geldi¤ini ö¤reneceksiniz.

BBUU ÜÜNN‹‹TTEENN‹‹NN AAMMAAÇÇLLAARRII+ +

NNAASSIILL ÇÇAALLIIfifiMMAALLIIYYIIZZ??- -


4433

AA.. DDEEMMOOKKRRAASS‹‹ DDÜÜfifiÜÜNNCCEESS‹‹NN‹‹NN GGEELL‹‹fifi‹‹MM‹‹ VVEE DDEEMMOOKKRRAASS‹‹KKAAVVRRAAMMII

Bugün dünyan›n bütün dillerinde kullan›lan ve evrensel bir anlam ve de¤erkazanm›fl olan demokrasi sözcü¤ü kökeni itibariyle Eski Yunancadan gelir. EskiYunancada “demos” sözcü¤ü halk, “krasi” sözcü¤ü ise iktidar ya da egemenlikanlam›na gelmektedir. Bu do¤rultuda demokrasi sözcü¤ü “halk iktidar›”, “hak egemenli¤i” anlamlar›na gelmektedir. Antik Yunanda belli bir siyasal rejimi ifade edendemokrasi sözcü¤ü özellikle Atina’da ve di¤er Yunan flehir devletlerinde uygulananyönetim biçimini anlatmak için kullan›l›r.

Demokrasi kavram› bugünün dünyas›nda hemen her yerde bir özlemi,vazgeçilmez bir ideali temsil etmektedir. Baz› marjinal gruplar hariç hiçbir kimse ya dagrup demokrasiye karfl› kay›ts›z ya da karfl› bir tutum tak›nmamaktad›r. Dolay›s›ylademokrasi özlemi ya da bu özlemin bir süreç içinde gerçeklefltirilmesi anlam›na gelendemokratikleflme talebi, paylafl›lan bir evrenselli¤i ortaya koymaktad›r. Fakat bir ideali,bir özlemi dile getiren bu sözcü¤ü tan›mlamaya gelince baz› güçlükler ve sorunlarortaya ç›kmaktad›r. Bir taraftan bir ideali dile getirmesi bak›m›ndan evrensel niteli¤esahip olan demokrasi, di¤er taraftan uygulamalar› yönüyle yöreseldir. Toplumdantopluma, kültürden kültüre farkl› bir biçimde yorumlan›p uygulanabilmektedir.

Demokrasinin “sosyal demokrasi”, “sanayi demokrasisi”, “iktisadi demokrasi”gibi baflka anlam ve anlat›mlar› olsa da burada üzerinde durulan siyasal demokrasidir.En basit ve yal›n anlam›yla “siyasal demokrasi” “halk egemenli¤i”, “egemenli¤in halkaait olmas›” anlam›na gelmektedir. ABD eski baflkanlar›ndan Lincoln taraf›ndan yap›lanve bugün de geçerlili¤ini koruyan tan›ma göre ise “demokrasi siyasi iktidar›n toplumda,toplum için, bizzat toplum taraf›ndan kullan›lmas›d›r. Fakat demokrasi kavram›hakk›nda ciltler dolusu kitaplar yaz›lm›fl olmas›na ra¤men demokrasinin tam olaraktan›mlanmas› imkâns›zd›r. Üstelik demokrasinin tam olarak tan›mlanmas› onu bir idealolmaktan ç›kart›p, bir ideolojiye dönüfltürece¤inden istenmez.

Bugün Bat› ülkelerinde ve Türkiye’de demokratik siyasal sistemin üzerindeanlafl›lm›fl olan temel ilkeler afla¤›daki noktalar etraf›nda toplanmaktad›r:

a) Devlet bafll› bafl›na bir amaç de¤il, baz› amaçlara ulaflmak için bir araçt›r.“Demokrasilerde devletin bafll›ca amac›, ay›r›ms›z biçimde insan›n dolay›s›yla datoplumun mutlulu¤unu sa¤lamakt›r.” Bu do¤rultuda devlet bireylere kapasitelerini kullanma, ilgi ve kabiliyetleri do¤rultusunda kendilerini gelifltirme ve bu do¤rultuda biryaflam sürme imkân› verir.

b) Bütün demokrasilerde insanlar do¤ufltan birtak›m vazgeçilmez ve devredilmezhaklara sahiptirler. ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ve di¤er uluslararas› belgelerdebelirlenen ve ›rk, cinsiyet, s›n›f, mezhep vb. ayr›m› olmaks›z›n herkesin sahip oldu¤u


4444

bu haklar›n kullan›lmas› yönündeki bütün engellerin kald›r›lmas› demokrasinin entemel görevlerinden biridir.

c) Demokrasi bireysel özgürlü¤ü korur ve gelifltirir. Demokrasilerde bireyi önplana ç›karan, bireyin do¤ufltan özgür oldu¤u düflüncesidir. Elbette bu s›n›rs›z birözgürlük de¤ildir. Bireylerin sahip olduklar› özgürlükler baflkalar›n›n özgürlükleriyles›n›rl›d›r.

d) Demokrasilerde insanlar yasalar önünde ve kamu hizmetlerinden yararlanmabak›m›ndan eflit say›l›rlar. ‹nsanlar aras›nda çeflitli nedenlerle mutlak bir eflitlik olmasada kamu hizmetlerine kat›lma, kamu hizmetlerinden yararlanma ve yasalar karfl›s›ndabireyler eflit muamele görürler.

e) Demokrasi insan akl›na inanc› esas al›r. Bu do¤rultuda demokratik bir yönetimde bireylerin kendi genel sorunlar›n› alg›layacak ve bunlar› rasyonel yöntemleri kullanarak çözecek bilgi ve kabiliyete sahip olduklar› düflüncesi egemendir.Ya da bireylerin bu niteliklere sahip olarak yetifltirilmeleri ve e¤itilmelerinin sa¤lan-mas› demokratik bir yönetimin en temel görevlerinden biridir.

f) Demokrasi ço¤unlu¤un yönetimine dayan›r. Fakat bu ço¤unlu¤un bütün isteklerinin ve taleplerinin karfl›lanmas› demek de¤ildir. Demokrasi az›nl›¤›n haklar›n›nkorunmas›n› da gerektirir. Say›lar› ne denli az olursa olsun ço¤unluktan farkl› düflünenlerin hakl› ve gerçeklefltirilebilir talepleri göz ard› edilmez.

g) Demokrasi halk›n egemenli¤ine dayan›r. Halk›n egemenli¤i önündeki bütünengellerin kald›r›lmas› demokrasinin en temel görevidir. Siyasal gücün kullan›lmas›n›nyönetilenlerin isteklerine dayal› olmas› demokrasinin vazgeçilmez bir kofluludur.Hükümetin siyasal gücünün anayasa ile s›n›rland›r›lmas› demokrasinin bir gere¤idir.

h) Demokraside kuvvetler ayr›m› esast›r. Yasama, yürütme ve yarg› organlar› birbirlerinin alanlar›na müdahale edemeyecek biçimde ayr›lm›fllard›r.

›) Demokrasi temsil esas›na dayan›r. Bugünün toplumlar›nda halk›n do¤rudanyönetime kat›lmas› mümkün olmad›¤›ndan halk kendisini yönetecek olanlar› kendieliyle seçer. Bu durum siyasal partileri demokrasinin vazgeçilmez bir arac› olarakortaya ç›kar›r.

Demokrasi ba¤lam›nda dikkat edilmesi gereken bir noktada demokrasinin bireyinsosyal gerçekli¤inden yal›t›larak yaln›zca bir hükümet biçimi olarakgörülemeyece¤idir. Demokrasi bir hükümet biçimi olman›n ötesinde, bir yaflay›fl biçimi yani bir tür yaflam felsefesidir.

Nihayet demokrasi insana bir de¤er olarak önem veren ve insan kiflili¤inin


4455

özgürce ve eksiksiz biçimde geliflmesine imkân sa¤layan bir yönetim ve faziletrejimidir. Demokrasi bugün geldi¤i seviyeye belli aflamalar› kat ederek gelmifltir. Anahatlar›yla bu aflamalara de¤inmek yararl› olacakt›r.

Bir sözcük olarak demokrasiyi ilk kullanan Yunanl›lar, bir yönetim biçimi olarakdemokrasiyi keflfeden ve ilk uygulamalar›n› yapan bir uygarl›kt›r. Demokrasinin ilkuyguland›¤› yer Atina’d›r. Atina’da vatandafllar sitenin yönetimine iliflkin kararlar›nal›nmas›na kat›lm›fl ve oy kullanmak yoluyla tercihlerini belirtmifllerdir. Bu Atina’dayaflayan herkesin yönetime kat›labildi¤i anlam›na gelmiyordu. Bir Atinal›n›n meclisteyönetime kat›labilmesi için özgür olmas›, Atina vatandafl› olmas›, yirmi yafl›n› doldurmuflolmas› ve erkek olmas› flarlar› aran›yordu. Yani Atina’da çocuklar, köleler ve kad›nlaryönetimde söz sahibi de¤illerdi. Atina Meclisi yürütme konseyini ve mahkemelerdegörev yapacak yarg›çlar› seçiyordu. Atina’da uygulanan ilk demokraside ekonomikeflitsizli¤e ra¤men politik bir eflitlik sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Her yurttafl bir oy hakk›nasahipti. Fakat bu durum mutlak bir politik eflitli¤in sa¤land›¤› anlam›na gelmemelidir.Zira vatandafllar oylar›n› kullan›rken asillerin, zenginlerin ve hitabet yetenekleriylehalk› etkileyebilenlerin büyük ölçüde etkisinde kalmakta ve oylar bu do¤rultuda gruplaflabilmekteydi.

Demokrasi ilk önce Antik Yunanda uygulanm›fl bir yönetim biçimi olmas›na ra¤men dönemin baz› düflünürleri taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir. Söz gelimiAristoteles’e göre demokrasi “insanlar›n tart›lmak yerine say›ld›klar›” bir yönetimbiçimidir. Ona göre sonunda halk, kendi s›¤ ç›karlar› peflinden gidecek, demagoglar›n,göz boyay›c›lar›n etkisinde kalacak ve yönetim ister istemez bir ço¤unluk diktas›nadönüflecektir. Dönemin ünlü filozofu Platon da demokrasinin sonunda bir tiranl›¤adönüflece¤ini savunmufltur.

RReessiimm 22..11:: PPllaattoonn ((ssoollddaa)) vvee AArriissttootteelleess ddeemmookkrraassiinniinn ççoo¤¤uunnlluukk ddiikkttaattöörrllüü¤¤üünnee ddöönnüüflfleebbiilleeccee¤¤iinnii

ssaavvuunnmmuuflflllaarrdd››rr..


4466

Antik Yunanda bafllayan demokrasi Antik Roma’da giderek önemini kaybetmeyebafllam›flt›r. Gerek Cumhuriyet döneminde gerekse onu izleyen ‹mparatorluk döneminde Roma’n›n yönetimi eflitlik ve kat›l›ma aç›k olmam›fl, bir aristokrasi (seçkin-ler yönetimi) olmufltur.

Tüm Orta Ça¤ boyunca imparatorluklar hüküm sürmüfltür. Zaman zaman imparatorluklar›n zay›flamas› feodal yönetimleri ortaya ç›karm›flt›r. Orta Ça¤ boyuncahüküm süren devletlerin hemen tamam› teokratik bir temele dayanm›flt›r. Bu dönemdedemokrasi (‹talya’da kurulan baz› kominler hariç) hiç uygulanmam›flt›r.

Bat›da 15.yüzy›ldan itibaren ortaya ç›kmaya bafllayan Rönesansla birlikte yenibir ayd›nlanma ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Rönesans yeniden do¤ufl demektir. Buradayeniden do¤an; akla, elefltiri ve sorgulamaya dayal› yeni bir insan, devlet, din ve evren,anlay›fl› ortaya koyma çabas›d›r. Rönesans’la birlikte Orta Ça¤›n dine dayal›, insandevlet ve do¤a anlay›fl› sars›lmaya bafllam›flt›r.

Rönesans felsefesi ilk önce insan anlay›fl› üzerinde durmufltur. ‹nsan nedir?insan›n bu dünyadaki yeri ve amac› nedir? Sorular› cevapland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.Hümanizm ad› verilen bu ak›m laik bir kültür ortaya koymay› amaçlam›flt›r.Hümanizmin öncülerinden say›lan Petrarca (1304-1374) insan için en yüksek de¤erruhunun ba¤›ms›zl›¤› ve özgürlü¤üdür der. ‹talyan düflünürü Machiavelli (1469-1527)canl› bir do¤a gücü olan insan›n temel içgüdüsünün egemen olmay› istemek oldu¤unusavunur. Roterdaml› Erasmus (1469-1538) dönemin dogmalar›n› alayc› bir üsluplaelefltirerek laik bir dünya görüflünü ortaya ç›kart›r.

‹nsan anlay›fl›na ba¤l› olarak toplum ve devlet anlay›fllar›nda da de¤iflikliklerolmufltur. Bu dönemde din devleti ya da ümmet anlay›fl› yerine laik temele dayal› ulusdevlet fikri ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Ulus devlet ve devlete dayal› hukuk fikrininmimar› Machiavelli’dir. J. Bodin’de Machiavelli gibi mutlak monarfliye dayal› ulusdevleti savunmakla birlikte hukuk ve ahlak kurallar›n›n hükümdar›n otoritesini s›n›rlamas› gerekti¤ini söyler. Liberal devlet anlay›fl›n›n öncüsü say›lan H. Groteus(1583-1645) do¤al hukuk kavram›n› ortaya atm›flt›r. Ona göre devlet, insanlar aras›ndado¤al olarak var olan hukuk sistemini korumak için vard›r. Fakat hukukun s›n›r›devlette bitmez, devletler aras› geçerlili¤e sahiptir. Groteus bu düflünceleriyle uluslar-aras› hukukun mimar› kabul edilir. T. Morus (1480-1535) ve T. Campenella (1568-1636) adalet ve eflitli¤i gerçeklefltiren ütopya devletler hayal ederler.

Rönesansta do¤a anlay›fl›nda da yenilikler olmufltur. N. Cusanus (1401-1464)evrenin sürekli geliflen sonsuz bir varl›k oldu¤unu ileri sürmüfltür. Copernic (1473-1543)yer merkezci evren tasar›m› yerine günefl merkezli evren tasar›m›n› getirmifltir.Kopernik sistemine dayal› bir dünya görüflünü gelifltiren G. Bruno (1548-1600) kiliseye karfl› geldi¤i için yak›lm›flt›r. Kepler (1571-1630), Galilei (1564-1642) veNewton (1643-1727) Kopernik sistemini bilimsel temeller üzerine oturtmufllard›r.


4477

F. Bacon (1561-1626) do¤aya egemen olmak için onu tan›mak gerekti¤ini fakat akl›nön yarg›lar nedeniyle bunu baflarmakta güçlük çekti¤ini söyler.

Rönesansla birlikte din anlay›fl›nda da de¤iflmeler olmufltur. M. Lutter ( öl. 1517)kilisenin yaratt›¤› yozlaflmay› ortadan kald›rmak için u¤raflm›fl, tanr› ve kul aras›nakimsenin giremeyece¤ini savunmufltur. Stoa anlay›fl›na dayal› bir ak›l ve do¤a diniortaya koyma çabalar› da olmufltur. J Bodin, ve Charbury (1581-1648) bu anlay›fl›nbafll›ca öncüleridir.

Rönesansla bafllayan ayd›nlanma düflüncesi artarak devam etmifl ve 17-18. yy.olgunluk seviyesine ulaflm›flt›r. Bu dönemde T. Hobbes (1588-1679) ve J. Locke (1632-1704)liberal devlet ve do¤al hukuk anlay›fl›n› gelifltirdiler. J. Locke ye göre insanlar salt insanolmalar› nedeniyle do¤ufltan baz› haklara sahiptiler. Bu haklar›n bafl›nda yaflama hakk› vemülkiyet hakk› gelir. Dönemin düflünürlerinden Montesquieu (1689-1755) kuvvetlerayr›l›¤› düflüncesini ortaya atarak devletin mutlak gücünü kifli hak ve özgürlüklerikarfl›s›nda s›n›rland›rmay› hedefledi. Frans›z düflünürü J.J. Rousseau toplumsal sözleflmeanlay›fl›n› savunarak demokrasi fikrini gelifltiren düflünceler ortaya koydu.

Yukar›da say›lan düflünceler somut sonuçlar›n› 12 Haziran 1776’da ilan edilenVirginia Haklar Bildirgesiyle verdi. Bu bildirgede insanlar›n do¤ufltan baz› haklarasahip olduklar› güçlü bir flekilde dile getiriliyordu. Hemen sonra 4 Temmuz 1776Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi, 1789 Amerikan Anayasas› ve 1789 Frans›z ‹nsan veYurttafl Haklar› Bildirgesi’nde bu haklar tekrar edildi. Bu tarihlerden sonra pek çokülkenin anayasas›nda bu haklar yer almaya bafllad›.

18. yüzy›l sonlar›ndan itibaren ‹ngiltere ve Amerika’da temsilî demokrasi geliflmeyebafllad›. Siyasi partiler ortaya ç›kt›. Oy hakk›n›n geniflletilmesi için mücadeleler verildi.

RReessiimm 22..22:: JJ.. JJ.. RRoouusssseeaauu ((ssoollddaa)),, MMoonntteessqquuiieeuu ((oorrttaaddaa)) vvee JJ.. LLoocckkee ddeemmookkrraassii ddüüflflüünncceessiinniinn

ggeelliiflfliimmiinnee öönneemmllii kkaattkk››llaarr ssaa¤¤llaamm››flfl ddüüflflüünnüürrlleerrddiirr..


4488

19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar›nda pek çok ülkede parlamenterdemokrasiye geçildi. Kad›nlara seçme ve seçilme haklar› verildi. I. Dünya Savafl› ve1929’da dünyada yaflanan ekonomik bunal›mlar demokrasi aç›s›ndan liberal haklar›nyetersiz oldu¤unu gösterdi. Bu dönemden sonra hukuk devleti ve sosyal devletanlay›fllar›nda geliflmeler oldu.

20. yy. demokrasi aç›s›ndan çalkant›l› bir yüzy›l olmufltur. Zaman zamanAvrupa’da diktatörlükler ortaya ç›km›flt›r. Fakat özellikle dünyada kal›c› bar›fl ve süreklibir demokrasiyi gerçeklefltirmeyi amaç edinen Birleflmifl Milletler Örgütü, AvrupaKonseyi, Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›, Avrupa Birli¤i gibi uluslararas› örgütlerin gelifltirdi¤i denetim mekanizmalar› demokrasi sürecinin h›zlanmas›na nedenolmufltur. Demokrasi ile yönetilen ülkelerin say›s› her geçen gün artmaktad›r.

BB.. DDEEMMOOKKRRAASS‹‹NN‹‹NN ‹‹LLKKEE VVEE KKUURRUUMMLLAARRIIDemokrasi bütün dünyada vazgeçilmez bir ideali, bir özlemi dile getirmektedir.

Dünyadaki hemen bütün ülkeler demokrasiyle yönetildiklerini iddia etmektedirler.Fakat birbirlerinden çok farkl› ilke, de¤er, kurum ve uygulamalara sahip olan buülkelerin hepsinin demokrasi ile yönetildiklerini düflünmek yanl›flt›r. Demokrasininolabilmesi, bir ülkenin yönetim biçiminin demokrasi olarak adland›r›labilmesi için birtak›m ilke ve kurumlara ihtiyaç vard›r. Bunlardan baz›lar› seçimler ve temsil, siyasi partiler, ço¤ulculuk ve kat›l›m ve hukukun üstünlü¤üdür.

11.. SSeeççiimmlleerr vvee TTeemmssiillDemokrasinin ilk ortaya ç›k›fl› Yunan site devletlerinde do¤rudan demokrasi

fleklindedir. Site devletlerinde özgür, ergin ve erkek yurttafllar, meclise do¤rudan kat›larakgörüfllerini ve kararlar›n› bildirerek yönetime kat›lm›fllard›r. Say›lar› çok büyük olmayanYunan flehir devletlerinde uygulanan bu demokrasi türünün (do¤rudan demokrasi) bugünsay›lar› yüz milyonlarla ifade edilen ça¤dafl devletlerde uygulanmas› imkâns›zd›r. Yar›do¤rudan (yar› temsilî) demokrasi ya da baz› Avrupa ülkelerinde bir dönem uygulanan“emredici vekâlet sistemi”nin de bugünün ça¤dafl toplumlar›nda uygulanabilirli¤i düflüktür.

Ça¤dafl toplumlar temsilî demokrasi ile idare edilmektedirler. Temsilî demokrasiyurttafllar›n ülke yönetimine belli ölçüde kat›lmalar› ile sa¤lan›r. Bu kat›l›m da seçimleryoluyla gerçekleflir. Demokratik yönetimlerde iktidar›n kayna¤› ve meflruiyeti halk›nmutabakat›na (konsensüs=uzlaflma) dayan›r. Halk iktidara (yöneticilere) iliflkin tercihinibelli aral›klarla yap›lan serbest seçimler yoluyla bildirir. Seçim demokratik toplumlariçin olmazsa olmaz bir unsurdur. Fakat seçimler hür ve demokratik toplum düzenininkurulmas› için yeterli de¤ildir. Tek partili ya da monist rejimlerde seçim gerçekamac›ndan çok uzakt›r. Seçimlerin amac›na uygun olabilmesi için farkl› görüfl ve programlar› savunan siyasi partilerin iktidar yar›fl›na kat›ld›klar› ço¤ulcu bir toplumyap›s›n›n varl›¤› zorunludur. Böyle toplumlarda seçim siyasi gerginli¤i azalt›r.


4499

Seçimlerle ilgili en önemli sorunlardan biri kimlerin seçmen olabilece¤idir.Demokrasi ad›na verilen mücadelelerin önemli bir k›sm›n› oy hakk›n›n geniflletilmesiiçin verilen mücadeleler oluflturur. Temsilî demokrasi aç›s›ndan iki tür oy kullanmaflekli vard›r. Bunlar:

11.. KK››ss››ttll›› ooyy:: Bu oy kullanma türünde seçmen olmak belli flartlara ba¤lanm›flt›r.K›s›tl› oyun en eski türü vergi ödemeye ba¤l› oy kullanmad›r. Bir baflka k›s›tl› oy yöntemi de yetene¤e ba¤l› oy kullanmad›r. Bu yöntemde oy kullanabilmek belli bire¤itim alm›fl olmay› gerektiriyordu. K›s›tl› oyun bir türü de cinsiyete ba¤l› oy kullanmad›r. Önceleri demokrasilerde kad›nlara oy kullanma hakk› verilmemifltir.Kad›nlara oy kullanma hakk› ilk önce ABD’nin baz› eyaletlerinde verilmifltir. Dahasonra 1919’da Federal Almanya’da 1928’de ‹ngiltere’de 1944’te Fransa’da ve 1977’de‹sviçre’de tan›nm›flt›r. Türkiye’de 5.12.1934 de kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verilmifltir.

K›s›tl› oyun bir türü de ›rka dayal› oy kullanmad›r. Pek çok ülkede geçmiflte siyah ›rka oy kullanma hakk› tan›nmam›flt›r.

22.. GGeenneell ooyy:: Halk›n seçmen olabilmesi için ›rk, servet, cinsiyet, yetenek vb. flartaranmayan oy türüdür. Bu, seçme yeterlili¤ine sahip olan herkesin oy kullanabilmesidemektir. Seçme yeterlili¤i genel oyu zedelemez. Seçme yeterlili¤i anayasalar ile belirlenmifltir. 1982 Anayasas›’na göre Türkiye’de 18 yafl›n› dolduran her Türk vatandafl› oy kullanabilir. Yaln›z, k›s›tl› ve kamu hizmetlerinden yasakl› olanlar oy kullanamazlar. Anayasam›za göre bir de seçim günü oy kullanamayacak olanlar vard›r.Bunlarda silâh alt›nda bulunan er ve erbafllar, askeri ö¤renciler ve ceza infaz kurumlar›nda hükümlü bulunanlard›r.

Ülkemizde seçmek bir hak oldu¤u kadar bir görevdir. Baz› ülkelerde oy kullanmak tercihe ba¤l›d›r. Vatandafl dilerse oy kullan›r, dilemezse kullanmaz. Ülkemizde oy kullanmak zorunludur. Oyunu herhangi bir sebep olmaks›z›n kullanmayanlara para cezas› verilir.

RReessiimm 22..33:: OOyy kkuullllaannmmaakk vvaattaannddaaflflll››kk ggöörreevviiddiirr


5500

Seçimin amac›na ulaflmas›nda gizli oy, aç›k say›m ve döküm esas› çok önemlidir.Anayasaya göre “Seçimler ve halkoylamas› serbest, eflit, gizli, tek dereceli, genel oy,aç›k say›m ve döküm esaslar›na göre, yarg› yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r.” Oyungizli olmas› oy kullananlar›n tercihlerini hiçbir bask› alt›nda kalmadan kullanmalar›n›sa¤lar. Aç›k say›m ve döküm seçimlere hile kar›flmas›na, birilerinin vatandafllar›noylar›n› de¤ifltirmesine engel olur.

Ülkemizde genel seçimler sonucunda Türk halk›n› temsil edecek milletvekilleriseçilir. Her il bir seçim çevresidir. Baz› büyük iller birden fazla seçim çevresineayr›lm›flt›r. Seçme yeterlili¤ine sahip kifliler bu seçim çevrelerinden siyasi partilerceaday gösterilebilecekleri gibi, kifliler ba¤›ms›z olarak da aday olabilirler. Seçimler sonucunda Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeli¤ine seçilenler Anayasa’n›n 80. maddesigere¤i “seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri de¤il, bütün Milleti temsil ederler.” Seçimlerle ilgili uyuflmazl›klar› Yüksek Seçim Kurulu çözüme kavuflturur.

Dünyan›n de¤iflik ülkelerinde uygulanan farkl› seçim sistemleri vard›r. Seçim sistemleri ana bafll›klar› itibar›yla üçe ayr›labilir.

Bunlar:11.. Ço¤unluk sistemi-Nispi temsil sistemi22.. Tek isimli seçim- Listeli seçim33.. Tek turlu seçim- ‹ki turlu seçim

Ülkemizde uygulanan seçim sistemi tek dereceli %10 ülke barajl› d’Hondt(Hond) nispi temsil sistemidir. Ülkemizde uygulanan seçim sistemiyle ilgili en çoktart›fl›lan konulardan birisi %10’luk ülke baraj›d›r. 1982 Anayasas›’n›n 67. maddesinde1995 tarihinde yap›lan bir de¤ifliklikle “Seçim kanunlar›, temsilde adalet ve yönetimdeistikrar ilkelerini ba¤daflt›racak biçimde düzenlenir.” ifadesi eklenmifltir. Bu ifadeyleönceden beri uygulanan ülke baraj› Anayasal dayana¤a kavuflturulmufltur. Siyasi parti-lerdeki uzlaflma kültürü zay›fl›¤›n›n ülkeye getirece¤i istikrars›zl›¤› ortadan kald›rmay›amaçlayan ülke baraj› demokratik aç›dan baz› olumsuzluklara neden olmaktad›r. Buyolla milyonlarca seçmenin siyasal tercihi parlamento d›fl›nda kalmakta temsilolana¤›ndan yoksun olmaktad›r. Di¤er taraftan seçim baraj› kald›r›l›rsa çok say›da partiparlamentoda temsil edilecek, tek bir partinin iktidara gelmesi imkâns›z hale gelecek,hatta iki partinin yetersiz kald›¤› durumlar olabilecek, iktidar› oluflturmak için ikidençok siyasi partinin uzlaflmas› gerekebilecektir. Bu ise uzlaflma kültürünün çok zay›foldu¤u ülkemizde siyasal, sosyal ve ekonomik istikrars›zl›klara neden olabilecektir.

Seçimlerin birde seçilme boyutu vard›r. Ülkemizde milletvekili seçilebilmeninflartlar› Anayasa’n›n 76. maddesinde say›lm›flt›r. Buna göre;

“Yirmibefl yafl›n› dolduran her Türk milletvekili seçilebilir.


5511

En az ilkokul mezunu olmayanlar, k›s›tl›lar, yükümlü oldu¤u askerlik hizmetiniyapmam›fl olanlar, kamu hizmetinden yasakl›lar, taksirli suçlar hariç toplam bir y›l veyadaha fazla hapis ile a¤›r hapis cezas›na hüküm giymifl olanlar; zimmet, ihtilâs, irtikâp,rüflvet, h›rs›zl›k, doland›r›c›l›k, sahtecilik, inanc› kötüye kullanma, dolanl› iflas gibi yüzk›zart›c› suçlarla, kaçakç›l›k, resmî ihale ve al›m sat›mlara fesat kar›flt›rma, Devlets›rlar›n› aç›¤a vurma, terör eylemlerine kat›lma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teflviksuçlar›ndan biriyle hüküm giymifl olanlar, affa u¤ram›fl olsalar bile milletvekili seçilemezler.

Hâkimler ve savc›lar, yüksek yarg› organlar› mensuplar›, yüksekö¤retim kurumlar›ndaki ö¤retim elemanlar›, Yüksekö¤retim Kurulu üyeleri, kamu kurum vekurulufllar›n›n memur statüsündeki görevlileri ile yapt›klar› hizmet bak›m›ndan iflçiniteli¤i tafl›mayan di¤er kamu görevlileri ve Silahl› Kuvvetler mensuplar›, görevlerindençekilmedikçe, aday olamazlar ve milletvekili seçilemezler.”

Cumhurbaflkan› seçilebilmek için ise milletvekili seçilebilmek için gerekli flartlar›n yan›nda k›rk yafl›n› doldurmufl olmak ve yüksek ö¤renim görmüfl olmak flartlar› aran›r. Milletvekilleri Cumhurbaflkanl›¤› için aday olabilirler. Milletvekiliolmayanlar ise Meclis üye tamsay›s›n›n en az beflte birinin yaz›l› önerisiyle aday gösterilebilirler. Bir kimse, iki defa Cumhurbaflkan› seçilemez.

22.. SSiiyyaassaall PPaarrttiilleerrSiyasi partiler günümüzde siyasi rejimlerin en önemli unsurlar›d›r. “Siyasi parti

üyelerinin düflünce ve menfaatlerini gerçeklefltirmek için iktidar› k›smen ya da tamamen elde etmek amac›yla siyasi hayata kat›lan teflkilatlanm›fl bir gruptur.” Siyasipartilerde süreklilik, ülke çap›nda tam bir örgütlenme, iktidar› kullanma iste¤i ve seçimyoluyla halk deste¤ini alma çabas› vard›r. 1982 Anayasas› siyasi partileri “demokratiksiyasi hayat›n vazgeçilmez unsurlar›” olarak nitelemifltir. Fakat Anayasada siyasi partinin tan›m› yap›lmam›flt›r. Siyasi partilerin tan›m› “Siyasi Partiler Kanunu”ndayap›lm›flt›r. Kanuna göre “Siyasi partiler; Anayasa ve kanunlara uygun olarak; milletvekili ve mahalli idareler seçimleri yoluyla, tüzük ve programlar›nda belirtilengörüflleri do¤rultusunda çal›flmalar› ve aç›k propagandalar› ile milli iradenin oluflmas›n›sa¤layarak, demokratik bir devlet ve toplum düzeni içerisinde ülkenin ça¤daflmedeniyet seviyesine ulaflmas› amac› güden ve ülke çap›nda faaliyet göstermek üzereteflkilatlanan tüzel kiflili¤e sahip kurulufllard›r”

Yukar›daki tan›mlardan da anlafl›laca¤› gibi siyasi partilerde iktidar› elde etmeçabas› vard›r. Bu çaba siyasi partileri di¤er siyasi oluflumlardan ay›ran önemli birfarkl›l›kt›r. Modern anlamda siyasi partiler 19.yy. da önce ABD’de sonrada ‹ngiltere’deortaya ç›km›fllard›r.

Ülkemizde çok partili siyasal hayata 1945 y›l›ndan sonra geçilmifltir. Siyasi partilere iliflkin esas ve usuller 1982 Anayasas› ve bu Anayasaya uygun olarak


5522

haz›rlanm›fl olan Siyasi Partiler Kanunu’nda gösterilmifltir. Anayasa’n›n 68. maddesinegöre “Vatandafllar, siyasî parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerdenayr›lma hakk›na sahiptir. Parti üyesi olabilmek için on sekiz yafl›n› doldurmufl olmakgerekir.

Siyasî partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleriiçerisinde faaliyetlerini sürdürürler.”

“Siyasi Partiler Kanunu”na göre bir siyasi partinin kurulabilmesi için “partiyeüye olma yeterli¤ine sahip en az otuz Türk vatandafl›” gereklidir. Kanunda belirtilensay›da kifli bir araya gelerek ve kanunda gösterilen gerekli fleyleri tamamlayarak ‹çiflleriBakanl›¤›’na müracaat eder ve bir siyasi partiyi kolayca kurabilirler. Siyasi parti kurmak için istenilen belgelerden baz›lar› parti isim ve amblemi, partinin tüzük ve program› ve parti kurucusuna ait bilgilerdir. Siyasi partilerin kurulmas› bu kadar kolayolmas›na karfl›n kapat›lmalar› çok zordur. Siyasi partiler ancak Anayasada yasaklanm›flfaaliyetler içinde bulunduklar› zaman Anayasa Mahkemesinin karar›yla kapat›labilirler.Siyasi partilerin Anayasa ile korunmufl olmalar›n›n nedeni ço¤ulcu demokrasiyi koruma çabas›d›r.

Usulüne uygun olarak kurulmufl her siyasi parti seçimlere kat›lamaz. Bir siyasipartinin seçimlere kat›labilmesi için Siyasi Partiler Kanunu gere¤ince ya mecliste grububulunmal›d›r ya da ülke genelinde belli bir örgütlenmeyi tamamlam›fl olmal›d›r. Birsiyasi parti yirmi milletvekiliyle Mecliste grup kurabilir.

à SSiiyyaassîî ppaarrttiilleerr,, ddeemmookkrraattiikk ssiiyyaassîî hhaayyaatt››nn vvaazzggeeççiillmmeezz uunnssuurrllaarr››dd››rr..

RReessiimm 22..44:: HHaallkk››mm››zz›› ggeenneell ooyyllaa sseeççiilleenn 555500 MMiilllleettvveekkiillii tteemmssiill eeddeerr..


5533

Siyasi partilerin çeflitli ifllevleri vard›r. Bunlardan baz›lar›:

1. Siyasi partiler toplumdaki da¤›n›k görüfl, düflünce ve e¤ilimlere aç›kl›k kazand›r›r, farkl› düflünce gruplar›n› ortak noktalar etraf›nda birlefltirerek çok parçal›l›¤› azalt›rlar.

2. Siyasi partiler seçimler için aday gösterir ve ülkeyi yönetecek lider kadrolar› e¤itirler.

3. Siyasi partiler halk› e¤itirler, ülke sorunlar›n› halk›n gündemine getirerek halk›n ülke sorunlar› konusunda duyarl›l›k kazanmas›n› sa¤larlar.

4. Siyasi partiler iktidar› kullanarak ülkeyi yönetir.5. Siyasi partiler iktidar› elefltirir, denetler ve iktidarda bulunanlar›n bafl›na buyruk

uygulamalar›na engel olurlar.6. Siyasi partiler halk ile iktidar aras›nda arac›l›k yaparlar.7. Siyasi partiler halk›n istek ve beklentilerini zamana yayarak beklentileri

gerçekleflmeyen çevrelerdeki gerilim ve huzursuzlu¤u azalt›rlar.

33.. ÇÇoo¤¤uullccuulluukk vvee KKaatt››ll››mmÇo¤ulculuk ça¤dafl demokrasilerin ön kofluludur. Düflünce ve düflünceyi ifade

etme hürriyeti en temel insan haklar›ndan biridir. Ço¤ulcu demokrasi kültürel tekelcili¤id›fllar. Demokratik toplumlarda bireyler aras›ndaki tek benzerlik farkl› olufllar›d›r.‹nsanlar farkl› felsefi ya da siyasi düflüncelere sahip olabilirler. Farkl› kültürlerdengelebilirler. Farkl› dinlere inanabilirler. Yaflam tarzlar›yla, giyim kuflamlar›yla, inanç vede¤erleriyle çok farkl› özellikler gösterebilirler. Sahip olduklar› inanç ve düflünceleribaflkalar›yla paylaflmak isteyebilirler. Ço¤ulcu demokrasi, hiçbir inanc›, hiçbir felsefigörüflü, kültürü ya da dini bast›rmaya, ortadan kald›rmaya çal›flmaz. Hiç kimseyibaflkas› gibi davranmaya, baflkas› gibi düflünüp yaflamaya zorlamaz.

Ço¤ulcu demokrasi tek tip toplum yaratma dayatmas›na karfl›d›r. Tarihte tek tiptoplum yaratma gayreti içinde olan çeflitli diktatörler olmufl ve bu diktatörler ülkelerineve halklar›na büyük zararlar vermifllerdir. Frans›z Devrimi sonras› ortaya ç›kanJakobenler, Almanya’da Hitler, Rusya’da Stalin, ‹talya’da Mussolini, ‹spanya’daFranco tek tip toplum yaratma hayaliyle büyük insan haklar› ihlallerine, savafl veac›lara yol açan diktatörlerden baz›lar›d›r.

Demokratik toplumdaki ço¤ulculu¤u bir otomobile benzeterek aç›klayabiliriz.Nas›l ki bir otomobil birbirlerinden farkl› özellik ve flekillerdeki binlerce parçan›n biraraya gelmesinden oluflmufl bir bütünse, demokratik toplumda ayn› flekilde farkl› özelliklere sahip parçalardan oluflmufl mükemmel bir bütündür. Nas›l ki bir otomobilinher bir parças›n›n farkl› bir ifllevi varsa, bir parça bir di¤erinin yerini tutam›yorsa,toplumdaki her bireyin de farkl› bir ifllevi vard›r. Hiçbir birey toplumdaki bir baflkas›n›nyerini tam olarak dolduramaz. Bir makinede kullan›lan bir viday› perçin yerine kullanmaya çal›flmak o parçay› asl›ndan ve özelli¤inden uzaklaflt›rmak oldu¤u gibidemokratik toplumdaki bir bireyi baflkas› gibi düflünmeye baflkas› gibi davranmaya zorlamak o kifliyi kifliliksizlefltirir. ‹kiyüzlü ve sahtekâr yapar.

A. TEMELKAVRAMLAR 3. Adalet, Hukuk ve Devlet Kavramlar›mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/42/26/759120/dosyalar/2015_03/... · ‹nsan haklar› düﬂüncesinin geliﬂimi ile

Documents