“A influencia franca na onomástica medieval galega”

'

'

-.

A · uencia franca na onomástica medieval galega

Ana Isabel Boullón Agrelo

INTRODUCCIÓN "

-No -patrimonio antroponímico medieval galego testemúñase desde o séc. X

unha serie de nomes que, de indubidable raigame xermánica, non se axusta á estructura fonomorfolóxica habitual deste tipo de nomes: Ambert, Aymerin, Aymon, Bernard, Gozbert, Peíronela, Rolan, Arsen, Aldebert, Rubert; todos eles presentan unha clara influencia dos romances franceses. Tamén _ pertencerían a este grupo outros nomes que entraron máis tardiamente e que alcanzaron certa

' difusión como Raimundus (antecedente medieval e latinizado do mestre a quen hoxe rendemos homenaxe), Guillelmus, Reginaldus, e outros. Así mesmo, atesta­mos como segundos nomes ben xentilicios que designan indubidàblemente unha orixe ultrapirenaica, tales como o propio franco, pero tamén galo, gálico, fran­cés, bretón, framengo, ou ben adxectivos procedentes do léxico común como merchán, cbantre, doneei, freire, cbapel, chantreiro, mestre ... Moitas destas for­mas incorporáronse ó vocabulario da nosa língua ata os nosos días. Por último, a pegada de orixe franca tamén se pode rastrexar na toponimia.

As fontes consultadas son coleccións documentais galegas (un total de 19), con especial atención ás máis antigas (desde o VIII), para comprobármo-la data de entrada das formas foráneas; o termo ad quo virá marcado polo comezo do séc. XVI. Realizamos tamén certas comparacións co material onomástico proce­dente do:; Catastros do Marqués da Ensenada (séc. XVIII). Entre o material reca-. -

dado seleccionamos preto de 300 cadeas onomásticas que reproducimos en apéndice ó final.

Antes de entrarmos no estudio propiamente lingiiístico, conviría facer un breve percorrido polas circunstancias históricas que posibilitaron esta influencia antroponímica, toponímica e léxica.

867

,

A VOZ FRANCO: SIGNIFICACIÓN E MARCO HISTÓRICO

A palabra franco tivo, como é sabido, diversos usos na Idade Media; o máis antigo é, loxicamente, o qt1e fai referencia á procedencia: a súa orixe é o xer­mánico frank, nome dos francos, pobo xermánico dominador da Galia (DCECH s.v.), zona xeográfica á que acabou dando nome. O sentido orixinaria axiña se ampliou, pasando a designar en xeral o 'estranxeiro', calquera que fose a pro­cedencia, normalmente ultrapirenaica, xa que a maior parte da inmigración procedía de Francia, pero tamén se designaba como franco o estranxeiro pro­cedente doutros países1. Ademais, tamén podía facer referencia ós cataláns, como consecuencia da participación franca na reconquista de Cataluña. Foi en realidade o mesmo proceso de ampliación semántica que levou ós árabes a denominar franco a calquera cristián:

Franquia chamão naquellas partes ás terras dos Christãos da nossa Europa, sugeytos á obediência da Santa Madre Igreja de Roma, e Francos aos mesmos Christãos2.

Por último, a partir de 1095, a forma franco constituirá un novo concepto da terminoloxía xurídica (M. Alvar 1989:23), pasando a significar 'libre, exento de certas cargas fiscais, privilexiado', un concepto que viña xa implícito na propia palabra, xa que os francos eran os dominadores da Galia e, como tales, constituían unha clase especial, libre de impostos (DCECH s.v.).

A primeira vagada franca de importancia na península Ibérica tivo lugar antes do século IX, como consecuencià da participación deste pobo xermánico na reconquista de Cataluña. Aínda que se funden rapidamente co pobo orixinaria, durante moito tempo foron denominados francos os cataláns e os musulmáns de

, España (García-Gallo 1981:7). E desta época a primeira documentación da voz franco en textos galegos: aparece como prenome nun documento datado entre 816-916 (Lorenzo 1968 s.v.). Neste século X hai diversas probas das relacións do

. '

reino de Asturias coa Francia de Carlos Magno (Lapesa 1985:43). Contra finais deste século encontrámo-la segunda datación en Galicia, xa como alcume: Bertenando Franco, en 995 (Boullón 1994 s.v.); ámbalas dúas anticipan a primei­ra documentación en castelán, de 1102 (DCECH s.v.).

Pero é a finais do séc. XI cando se producen novas migracións cunha grande importancia cuantitativa, como resultado da conxunción de moitos factores. Entre eles cumpriría destaca-los de tipo político-militar, que propiciaron a abundante presencia . de cabaleiros e guerreiros francos nas empresas reconquistadoras en Hispania (Ruiz 1993:299); económicos, pois durante a reconquista incentiváronse

1. Por exemplo, os francos de Toledo viñan na súa maior parte do sur de Francla: Tolosa, Gascuña, Burdeos, Tours, Montpellier ... , pero tamén de Italia ou Inglaterra (J. González 1975:113-115).

2. Tirado dun ltínerario de Terra Santa ... composto por Frey Panta/eam d'Aveyro, Lisboa, 1721, cit. por Machado (1977 s.v. francd'>).

868

as relacións comerciais con terras de alén dos Pirineos, e moitos repoboadores das áreas recuperadas procedían desas zonas; relixiosos e tamén literarios. Todos eles están estreitamente conectados entre si, pois o camiño de Santiago foi un importante factor nas relacións económicas, indispensable para a difusión das tra­dicións !iterarias e vía de penetración das ordes monásticas francesas. Centrarémo-la nosa atención, especialmente, nas cuestións relixiosas e !iterarias.

O FACTOR RELIXIOSO: AS ORDES MONÁSTICAS

Faremos referencia en primeiro lugar ó importante papel que xogaron as ordes monásticas francesas. Cronoloxicamente, cómpre falar primeiro da de Cluny, creada na Borgoña do X, e introducida en Navarra por Sancho III o Maior no XI. Esta orde contou desde o principio co apoio decisivo dos gobernantes, que precisaban, entre outras cousas, do seu labor social: reparación de camiños, construccións de albergues, hospitais ... (González López 1978:331). Testemuño de relacións tan temperás coa Península é a copia dun glosaria do norte ou nor­deste de Francia feita contra o 964 na Rioxa3. E é nesta época cando comezamos a ve-los primeiros nomes francos nos documentos galegos: do séc. X son Bertarius, Ianardus, Fridiuerto, Teodiberta, Rulfu Albernit, Armulfo .. . 4

O aumento da influencia cluniacense fíxose patente baixo Afonso VI: traia toma de Toledo (1085), nomeou primeiro arcebispo ó cluniacense francés Bernard de Sédirac; a partir dese momento moitos cluniacenses ocuparían sés episcopais. Noutros ámbitos, e consonte coa política europeizadora do monarca, contribuíron eficazmente a realizar diversas tarefas tendentes á universalización dos hábitos de tipo relixioso e cultural, tales como o cambio de liturxia (o rito mozárabe polo latino, a partir de 1080 no reino de León, mantido ata 1120 en Santiago: vid. Michaelis 1904:811, Díaz y Díaz 1988:25), ou a substitución da escritura visigótica pola carolinxia na chancelería real e en moitos escritorios monásticos (Smith 1985:24-25). O séc. XI é a data de penetración en Galicia dal­gúns dos nomes francos que logo máis se estenderían: Giraldi, Wilelmus, Arnaldus, Bernardus, e doutros qt1e non alcanzarían tanta popularidade como Ragenilli ou Gualtado.

En Galicia o protector da orde de Cluny foi o arcebispo Xelmírez (1100-1140), quen, a cambio, contou co seu apoio nas súas ambicións políticas. De feito, trou­xo un mestre de Francia para ensina-lo trivium e organiza-la escola catedralicia; a proporción de cóengos francos aumentou ata tal punto que chegou a constituí-la

,

parte máis significativa do cabido compostelán (Smith 1985:26). Mesmo as impor-

3. En Díaz y Díaz (1978: 13). 4. Remitimos ó apéndice final para as referencias completas dos nomes (indicación da data

colec~ión documental en que está incluído e páxina). Para máis información de cada nome, vid'. Boullon (1994 s.v. correspondente); aquí só daremos datos etimolóxicos ou da evolución lingi.iística daqueles que nos pareza pertinente ou dos que non se inclúen na fonte citada.

869

'

tantes obras !iterarias das que foi impulsor levan a impronta ultrapirenaica: a Historia compostelana, compilación cronística do seu mandato, é unha obra colectiva elaborada por un hispano e dous franceses: o arcediago Hugo e o mes­tre Giraldo (Falque 1994:12-13). E así mesmo hai autoría francesa na obra que exaltaba o camiño que tiña por meta Compostela, o Códice Calixtino, composto polo "Liber ]acobi, o Pseudo-Turpim e o Itinerario para peregrinos, i. é os tres escritos mais importantes para a propagação do culto de Santiago" (Michaelis 1904:811), ata tal punto que a opinión máis común sobre a súa elaboración é que se trata dunha "obra francesa pensada para lectores franceses", atribuída durante moito tempo á orde de Cluny (Díaz y Díaz 1988:90). Sen embargo, pese á protec­ción arcebispal e real, foron poucos os mosteiros cluniacenses en Galicia, entre os que destaca o de san Martiño de Xubia (González López 1978:331-333).

A orde do Císter foi moito máis importante: a partir do XII, os seus mosteiros chegaron a ter unha enorme extensión territorial, parella á súa influencia social e política (Oseira, Monfero, Sobrado, Meira, Montederramo, Armenteira ... ). Isto foi posible gracias, de novo, ó poder real: Afons~ VII apoiouse decididamente neles como centros de ordenación e control do territorio, dado que así aseguraba a súa penetración no ámbito rural e evitaba a acumulación de poderes na sé episcopal ou nas casas da nobreza (Portela 1981:58-60).

O CAMIÑO DE SANTIAGO

En estreita relación co espallamento das ordes monásticas está o fenómeno máis importante en canto á súa influencia na Idade Media hispánica: o Camiño dê Santiago, vía principal de repoboación e de comunicación comercial e cultu­ral. As primeiras referencias á traslación dos restos do apóstolo a Galicia e ó seu culto encóntranse en Francia xa no segundo tercio do século IX, pouco despois da invención do sepulcro5. Téñase en conta que esta se adoita situar no reinado de Afonso lI de Asturias (789-842), aínda que se sospeita que o descubrimento foi en realidade o recoñecemento dunha tradición que se remontaba a varios séculos atrás, que vinculaba a Santiago a ese lugar (Díaz y Díaz 1988:16,20). Os movementos de peregrinación serían inmediatos: dátanse xa no século X.

As motivacións da inmigración non foron exclusivamente relixiosas: as necesi­dades de repoboación nas áreas conquistadas ós árabes ou noutras zonas que perderan demografía pola guerra ou polo trasvase de poboación ás fronteiras motivaron que a partir do XI os monarcas peninsulares estimulasen a afluencia da xente creando foros para as cidades do Camiño con privilexios excepcionais na época, o que atraeu moitos estranxeiros, especialmente francos. Tan masiva foi a inmigración, que non só se crearon barrios francos en practicamente tódalas

5. No Marttroloxio de Floro de Lyon (Vázquez de Parga 1 1948:34). Para as referenclas máis anti­gas sobre a peregrinación nas fontes diplomáticas véxase Sanz Fuentes (1993).

870

•

cidades do Camiño (tamén chamado, significativamente, Camiño Francés), senón que mesmo en certas cidades, como en Pamplona, a poboación estranxeira che­gou a supera-la indíxena a principios do XII (Vázquez de Parga I 1948:470), e nalgunhas cidades navarras, nomeadamente Estella ou Baiona, falábase e escribí­ase correntemente a lingua provenzal (Cierbide 1992, 1993). Finalment~, moitos deles deron chegado ó termo da súa viaxe, a Galicia:

A afluência de estrangeiros e sobretudo de 'francos' a Santiago foi particu­larmente intensa, sobretudo a partir do último terço do século XI em que começaram a prosperar as peregrinações ao túmulo do Apóstolo. Poré111 essa afluência acentuou-se quando, em finais de esse século, D. Raimundo de Borgonha foi nomeado governador da Galiza: a partir desse momento, as relações da Galiza com a França tornaram-se muito intensas, tendo-se verifica­do a fixação de famílias inteiras em Santiago. No tempo de Gelmírez, consagra­do bispo de Compostela em 1101, quando ainda a Galiza era governada por D. Raimundo e Dª Urraca, a população estrangeira, muito particularmente o ele­mento 'franco', atingiu a mais elevada percentagem (Maia 1986:926, n.l).

A fusión deste elemento estranxeiro coa poboación autóctona foi rápido, xa que non había diferencia de raza ou relixión, e deuse frecuentemente "a partir de la segunda generación; los apellidos toponímicos ya rara vez pasan de ésta. Los patronímicos en la segunda o a lo más en la tercera se ven plenamente confundi­dos" Q. González 1975 11:108). A maior parte deles dedicábanse a profesións libe­rais: nos nosos documentos as persoas que levan nomes francos forman parte da xerarquía eclesiástica ou de diversas profesións (cambiador, carpinteiro, zapateiro, notario e outros). A partir do último tercio do XII o ritmo das inmigracións foi des­cendendo gradualmente e, a partir deste momento, os asentamentos serán episódi­cos, "bien distintos de los anteriores establecimientos colectivos" (Ruiz 1993:311).

Non é coincidencia, xa que logo, que no séc. XII rexistremos nos documentos de Galicia un bo continxente de francos: Alberto, Berengarius (e Beringe!), Henricus (e Enriquiz), Oto, Hugone, Guido, Ruberti (e Roberte, Rubert), Aymon, Baldovinus, Ponzardo (segundo nome), Rabinaldus, Rabaldus, Pirroth (ou Perroth), Beltranus (ou Beltrandus, Bertrandus, Bertrannus, Beltran), Rugel, Unbertus (ou Ambert), Aldebert, Archambar (segundo nome), Peironela, Grimaldi, Reginaldus, Rolan (e Rotolandus) e domna Arsen. A partir deste momento será menor o número de nomes novos que apareza; no XIII: Duram (o feminino Durança no XIV), Martinel, Gozbert, Garneyru (ou Guarneiro), Giomar e Françisco. E no XIV só documentamos Leonor e Loys (arnais de Luys).

A INFLUENCIA LITERARIA

Outra das consecuencias deste intenso contacto foi o espallamento da literatu­ra procedente de Francia, que se constituíu, no séc. XII, no "centro da renova­ción espiritual" de Europa (García Gual 1988:35). De alí partirían as tendencias

871

•

•

estéticas en .arte (o estilo gótico) e literatura: a épica francesa (a Chanson de Roland é de finais do XI), a lírica provenzal (a principias do XII) e a novela de cabalerías, a mediados dese século.

1. A materia de Francia

. O personaxe histórico inmortalizado na Chanson de Roland, o sobriño de Carlos Magno morto en Roncesvalles, foi convertido nun líder mítico da cristian­dade, nun márti1· víctima do infiel. O propio Carlos sería proclamado primeiro peregrino a Santiago e cruzado na guerra de Reconquista española na Historia Karoli Magni et Rotholandi ou Crónica de Turpín (Vázquez de Parga 1948 1:499). A historia circulou na Idade Media en galego e chegou ata hoxe como parte dos Milagres de Santiago (Pensado 1958). Estes personaxes aparecen tamén noutros ámbitos literarios, como na lírica: o trobador Joan Baveca búrlase de Pero de Ambroa pola súa suposta romaría a Xerusalén, citando o "poio de Roldán" e o "corno de Roldán"6. Este fondo lendario foise difundindo a través do Camiño de Santiago, o que propiciou que algúns dos nomes dos seus protagonistas fosen tomados como modelo pola xente común.

O estudio da difusión do nome de Roldán é especialmente interesante porque ilustra cómo a antroponimia pode servir de ciencia auxiliar para outras discipli­nas. A parella de nomes Roland e Olivier (ámbolos dous amigos no ciclo épico) deveu en hábito para nomear a membros dunha mesma família, sobre todo cando se trataba de dous irmáns. As primeiras mostras deste emprego vense nun documento francés datado entre 999 e 1031, momento a partir do cal os exem­plos aumentan (Alonso 1953:2-4). E, na Península Ibérica, a nota emilianense estudiada por Dámaso Alonso (datada entre 1054-1076) demóstrano-lo cedo que se coñeceron neste lado dos Pirineos os protagonistas deste ciclo: nela alúdese ó personaxe !iteraria, e noutros documentos privados hai persoas reais que se cha­man así xa desde 1043 (Alonso 1953:39-41). Desta maneira, o estudio da antropo­nimia serviu para demostrar que a Chanson circulaba en Francia a finais do séc. X, isto é, antes da súa versión escrita máis antiga coñecida (finais do séc. XI): "L'anthroponymie a apporté ici une aide . précieuse à l'histoire littéraire" (Pastoureau 1986:111). Ademais, o lugar de onde proceden as atestacións (ó seren textos documentais, están polo xeral datados e localizados con precisión), pode axudar a localiza-la zona na que xurdiu7. •

6. Na cantiga 1066 do Cancioneiro da Vaticana e 1456 do da Biblioteca Nacional de Lisboa (Bouza Brey 1982:48).

7. Rita Lejeune (1950) considerou que a aparición no séc. XI da parella na zona de lingua occitá­nica, fronte ós testemuños septentrionais do XII, probaba que a lenda non provén da Illa de Francia ou do Anjou, senón das costas do Mediterráneo (cit. por Menéndez Pidal 1959:326). Sen embargo, máis tarde apareceron bastantes exemplos do séc. XI procedentes do norte, o cal parece desbaratar aquela idea, e confirmar que o núcleo principal da parella aparece no centro-oeste de Francia (Menéndez Pida! 1959:334).

872

En Galicia non atopamos noticias medievais desta parella dándolles nome a irmáns, pero si de persoas que levaron os dous nomes separadamente, nunha época bastante posterior ás testemuños casteláns, xa que os primeiros exemplos son do XII: o notaria Rolandus en 1162, coa fasquía máis etimolóxica Rotolandtts Petri en 1215, e, xa en romance, con clara influencia francesa, Iohannes Rolan, presbítero e cóengo, en 1195, arnais doutros exemplo do XIII e do :xv8. E pervi~ viu ata l~oxe como apelido, coma tantos outros nomes galegos que se perderon como prenomes (Sueíro, Alia, etc,), aínda que en escasa proporción (só 167 oco­rrencías)9. O nome Oltveros aparece bastante máis tarde: non o testemuñamos ata o século XIV: o arcediago Olivetos Vifranqut en Ourense, aínda que posiblêmen­te se trate dun personaxe de fóra (Ferro Couselo 1953/54:9); hai un par de exem­plos máis do séc. XVI. Tamén se atesta un Montesino Pérez no séc. XIV.

Outro ciclo épico, o de Guillaume (do que se data o manuscrito entre 980 e 1030), difundiu os nomes doutros cabaleiros que tamén combaten ás ordes do emperador Carlos Magno: Ber11ardus, Ernoldus ou Ernaldus, irmáns de Gui!faume d'Orange, e dous fillos do primeiro deles: Bertrandus e Wtbelinus (Alonso 1953:6-7, Clara Tibau 1992). Tamén Vivián, que dá nome a varias perso­naxes galegos de finais do XII, é sobriño de Guillaume. E en Egibor (ou nas variantes Engtbor, Angihor, Igihor) "parece adivinarse, en veste provenzal (Na+Guiborc) el que llevaba la valerosa dame Guiburc, mujer de Guillaume" (Pensado 1996:588). Non sendo Wibelínus, tódolos demais están amplamente representados na antroponimia hispánica.

O personaxe histórico que lle dá nome ó ciclo foi san Guiller:me de Tolosa, conquistador de Barcelona no ano o ano 801. Como é natural, é en Cataluña onde primeiro se rexistta Wilielmo ou Guilefmo, xa desde 988; acadou tal difu­sión que chegou a se-lo máis usado entre 1000 e 1070 (Moreu-Rey 1972/73:40). A Galicia chega máis tarde: o primeiro Wiletmus que atopamos é do ano 1087. Algo máis tardías son as primeiras atestacións dos outros nomes: Bernarda, conde de Barcelona, Tolosa e Xirona no séc. X (Clara Tibau 1992:952~3), documéntase desde o ano 1000 en Cataluña, e desde o 1017 en Galicia; Beltrán, con moita menos frecuencia, en 1129 en Cataluña e 1173 en Galicia. Por último, Arnafd ou Arnau atéstase en Cataluña desde o ano 1000, e a forma latinizada Arnaldus en Galicia desde o 1091.

8. En textos portugueses, Cortesão (1912 s.v.) cita un apelido Ro/amen 1220. 9. Tomámo-lo dato do censo electoral de Galicia de 1980 (1.843.441 galegos), tratado informatica­

mente polo profesor Dieter Kremer. Téñase en conta que o apelido máis frecuente é Rodríguez, con 162.624 rexistros e o 4.4% do total, o segundo Fernârtdez, con 144.394 rexlstros e o 3.9%, e o que ocupa o número 100 é Peixoo, con 6.015 rexlstros e o 0.2%.

873

Prenome lªdata Ocorrencías

Bernardo 1017 4

Guillerme 1087 7

Arnal do 1091 1

Rolán 1162 7

Vivián 1165 7

Beltrán 1173 5

Egibor (fem.) 1182 4

Montesino 1315 1

Oliveiras 1362 4

2. A materia de Bretaña

Tamén aparecen nomes pertencentes ó ciclo artúrico, dado que as lendas da materia de Bretaña xa se espallaran no occidente da Península Ibérica a media­dos do XIII, como demostra a utilización de certos temas ou personaxes na nosa poesía medieval (C. Alvar 1993:31)10. Sen embargo, a súa pegada no corpus ono­mástico é bastante posterior, e posterior tamén, loxicamente, á súa aparición na antroponimia persoal en Francia: alí documéntase, por exemplo, un Lancelot cog-

, nomen Havard xa en 1279. A difusión dos nomes artúricos debeu estar ligada tamén a certos factores extraliterarios, como a moda por parte da aristocracia, pri­meiro, e dos burgueses máis ricos, despois, por organizar torneos e cerimonias ligadas á Táboa Redonda. Esta moda espallouse por toda Francia e chegou a Italia e tamén a España, chegando a perdurar, nalgunhas zonas, ata o séc. XVI. E así ocorre que, en Francia, a vaga máis forte de nomes artúricos se dá na fin do séc. XIII e ata o último tercio do XIV (Pastoureau 1986:113-116). En Galicia, que, recordemos, está no extremo noroccidental da Península Ibérica, estes nomes tar­daron en enraizar na preferencia popular case dous séculos: a maioría documén­tase por primeira vez como pren?me contra finais do XV ou principias de XVI. Antes desta data só encontramos Galván, empregado como alcume (e non como prenome) de tres eclesiásticos nunha data temperá: a finais do XIII.

10. E tamén os cinco tais de Bretaña transcritos no Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa e mais no da Vaticana. Con respecto ós textos en prosa, no noso romance só saíu á luz un fragmento dun libro de Tristán, editado por Pensado (1962).

874

Prenome masc.

Xufreu

Tristán

Galaor

Galaz

Lanzarote

Esplandián

Artur

Amadís

Prenome fem.

Iseo

Briolanja

Ginebra

O ria na

Segundo nome

Galván

lªdata

1418

1447

1460

1487

xv XVI

lªdata

1484

1502

1505

lªdata

1275

Ocorrencias

1

7

6

2

3

1

o '

o

Ocorrencias

2

3

6

o

Ocorrencias

4

Se, como se ve, non atopamos na Idade Media persoas chamadas coma o rei Artur, si as hai que portan nomes dos seus cabaleiros: por exemplo, de Galvánll, o modelo do cabaleiro cortés, sobriño predilecto do rei, que é o segundo nome de varias personaxes eclesiásticos de finais do XIII e mediados do XIV en Tui, A Limia e Lugo, respectivamente. O propio Lanzarote12 dá nome a varias persona­xes ourensáns do XV e o XVI. Tamén hai testemuños de Galaz13, o cabaleiro celeste, fillo de Lanzarote, medio monxe e medio soldado, moralmente perfecto, o único a quen lle sería dado atopa-lo Graal (C. Alvar 1991:179-181); o primeiro deles é de finais do XV (1487), e o segundo, de mediados do XVI, nomea un

11. Que quizais proceda do galés Gwalliadvwyn 'cabelo brillante'; para máis información etimoló­xica, véxanse referencias bibliográficas en C. Alvar (1991: 185-187).

12. A forma máis habitual no fragmento do texto literario en galego que chegou ata nós é Lançarote (ou Lãçarote), pero tamén aparece a forma máis próxima á francesa, Lançalot (vid. Pensado, 1~62:44-48). A forma francesa é un dobre diminutivo en -el-ot do nome Lance, procedente do xerman1co Lanzo, da raíz /anda 'terra' (Withycombe 1977:190).

13. A orixe etimolóxica deste nome é discutida; pénsase que puido ser inventado polo autor de La Queste del Saint Graal, baseado tal vez en varios nomes bíblicos, como o hebreo Gilead (Withycombe 1977:124).

875

home que significativamente leva o sobrenome de Galo, o que delata a súa orixe francesa.

A tráxica historia de Tristán e !seo difundiuse por Europa a partir do séc. XII. As repercusións onomásticas chegarían a Galicia tres séculos máis tarde: Trístán14, o cabaleiro perdidamente namorado de lseo, a esposa do seu tío Marco, rei de Cornualla, foi nome de certa preferencia entre os fidalgos galegos de finais do XV e primeiros do XVI, pois rexístranse personaxes así denomina­dos por toda Galicia (Ferro Couselo 1953/54:5). Máis raras son as 1·eferencias á súa amada !seo, pero encóntranse un par de ocorrencias, tamén a finais do séc. XV. Outra muller que serviu de modelo para nomes femininos é a esposa de Artur, Ginebra, da que hai testemuños durante todo o XVI e ata principias do XVII.

En canto á lenda de Amadís, aínda que non atopamos persoas que levan o seu nome15, nin tampouco da súa muller, Oríana (ou Aureana), quizais p~rque "seguramente habían tomado una acepción cómica, referida a los amadores.exce­sivos e infortunados" (Ferro Couselo 1953-54:6), si hai persoas que se chaman coma o seu irmán, Galaor (ou Galar), o doneei do mar, todos eles de finais do XV ou, sobre todo, ó longo do XVI. De principias deste séct1lo son dúas mulleres chamadas coma a esposa de Galaor, Bríolanja (ou Bríalanja). Por último, o fillo de Amadís, Esplandíán, tamén se encarnou na persoa dun escribán do Ribeiro no séc. XVI. ,·

• E, por último, tralo nome do cirurxián Xufreu, no séc. XV, ben pode esta-lo

jaufre que vai á corte de Artur coa intención de ser armado cabaleiro, protago­nista da única novela artúrica escrita en occitano contra finais do XII ou princi­pias do XIll (García Gual 1988:267-268). Curiosamente, este personaxe menos coñecido do ciclo artúrico sería dos primeiros en documentarse como nome pro­pio en Galicia.

Parece claro que a literatura artúrica influíu tamén en Galicia ata o punto de os receptores poñérenlle os nomes dos heroes que admiraban ós seus fillos: fóra de Artur ou Amadís (que debían ter certas connotacións ridículas), os nomes dos cabaleiros gozaban de bastante preferencia, en especial Tristán, igual có que oco­rría en Francia, Alemaña ou Italia (Pastoureau 1986:119), o cal parece corrobora­lo feito de se-la historia de Tristán o romance da Táboa Redonda máis copiado e máis lido. De todos modos, no que respecta a Galicia, a onomástica artúrica debeu ser unha moda que non perdurou demasiado: de feito, dous séculos des-

14. Do céltico Drystan, de Drest o Drust 'tumulto', 'estrondo', influenciada polo francés triste 'tris­te' (Withycombe 1977:283). O nome !seo vén das variantes francesas Jseut, lsaut, procedentes dun nome de orixe celta ou xermánico, latinizado como. !solda, e que parece te-la súa forma máis antiga en lsold, Isolt, composto de is 'xeo· e va/d'goberno', 'lmperio' (Withycombe 1977:166).

15. Vasconcelos si encontra en textos portugueses testemuños medievais desta forma (Amadjis), arnais doutros moitos nomes cabaleirescos: Lançarote, Trlstam, Ginevra e Persival (Vasconcelos 1928:57-58).

876

pois, no XVlll, non encontramos xa ningunha persoa que leve algún destes nomes (Catastros 1990). O declive das novelas de cabalerías marca tamén o deva­lo do uso dos nomes cabaleirescos.

3. A literatura popular

Aínda que non é a nosa intención entrar na repercusión destes ciclos na nosa literatura popular, cremos interesante facer unha breve referencia a ela. Bouza opina que debeu formar parte de romances populares, baseándose nun romance que Lope de Vega escribiu en galego e castelán, imitando os cabaleirescos, onde, por certo, tamén aparece Roldán: "nunca sopera ninguno / que se chamara Ro/dan/ se non fora un paxeciño /da Coruña natural" (Bouza-Brey 1982:49-50). Sen embargo, no monumental Cancioneíro Popular Galego (Santamarina/ Schubart 1986-1993) non aparecen romances en galego con estes motivos: os romances tradicionais (de don Rodrigo, Mambrú, conde Flores ... , recompilados no vai. 111) están en castelán, o que non sería comprensible de existir unha tradi­ción autóctona. O profesor S-antamarina pensa que os que aparecen recollidos en Romanceiros anteriores (como o de Carré Alvarellos (1959), que conta o de Valdevtños, Infante Arna/dos, Bernaldo e Sabeliña, dona Alda -a esposa de Roldán e outros) deben ser versións galegas modernas dos correspondentes casteláns. Ferro Couselo (1953/54:13) considera que os motivos carolínxios se deberon romancear simultaneamente en Galícía e en Castela, pe;o que, a partir do séc. XVI, "merced a los pliegos de cordel, se impusieron las formas castella­nas".

Outra sorte tiveron as lendas galegas de tradición oral, nas que p·erviviron as historias procedentes do ciclo artúrico (Carré Alvarellos 1978:34-35) e, sobre todo, se mantívo viva a historía de Cartos Magno e Roldán (que mesmo é conver­tido en santo, e ás veces confundido co apóstolo Santiago), e orixinou topónimos (o' Salto de Roldân en Valdeorras e O'Ultos)' e diversas lendas (Bouza-Brey 1982:51-54, Sota Arias- 1996:1026). Arnais de circularen oralmente as histori:.ts directamente descendentes da Chanron, Roldán figura tamén como protagonista doutras. historias que nada teñen que ver co"aS francesas; asi nun ciclo que se recolle por toda Galícia e que, con variantes, Roidán se encontra con cres dún3s que acaban convertidas en estatuas de pedra. Nestas lendas, o heroe non é cal,

, ,, k~ , d. . • . . d'·• senon qµe mais ut::n esta . escnto como agresor,. quizais como' consecuenc1a 'U'n . d t • , Jo.._ • t;_• ' d sentrmento e •epiJrs1on que pro·uu,cru nos: xograre·s. 11:~11<paf))OS a conqu1s.ta 'ª

Península por Carlos Magn.o (Soto AFí:as 1996:11.027). A ex;i3Uencia des·te sentimen­to. estaria ba;seacdo ·na opiinioo de Menéndez Pidal (1i959'::152), pàJ':il quen :lia m época da recepción da hi5toria de JWldá>n afsl:f:a; 603 xogra:rn tm senaimcntl) '•históri!co-nacinnal", segiu:ndo, o· cal este·s delman teaicctona.r ap~aoo~oo~e· comtrn unha kooa que afn-maba que· Carlos M~gng ireco~.~a.Fa! em ~ a<Il)Oe º' queº"' reis: de' le-00, Castela e Alag{»t mOG deroo feito en cratro ~1©8'.

IJ.77

-

A INFLUENCIA DINÁSTICA E ARISTOCRÁTICA

' Os nomes persoais van$e espallando por influencia de modas cambiantes co

paso do tempo. Nalgúns casos, a literatura serve de modelo para bautiza-los fillos, e o mesmo mecanismo actúa cando se toman como modelo as persoas moi influentes na sociedade: outrora eran os reis, os santos e en menor medida a aris­tocracia, da que formaba parte a alta xerarquía eclesiástica. Esa é a razón pola q~e consideramos baixo este epígrafe a difusión de nomes como Henrique, Berenguel ou Raimundo.

O primeiro deles, Henrique, era o nome do conde de Borgoña e despois de Portugal, pai do primeiro monarca portugués, Afonso Henriques; a partir deste momento sería un nome habitual na dinastía real portuguesa. O personaxe che­gou á Península en 1094 e o seu nome encóntrase en documentos portugueses a partir de 1097 (Brattõ 1958:13). Os primeiros Henrique en textos galegos son, loxicamente, algo máis tardíos, pero moi pouco: o patronímico de Didaco Enriquizen 1125 demostra que seu pai levaba este nome, polo que habería que retrotraer esta data algo máis atrás; despois, aparecen Henrricus Roderici en 1152 e o prior Henrrico en 1208. Está claro que se trata dunha forma importada: o nome xermánico bitemático que lle deu orixe sería Eimorico (PieVKremer 72.1), a penas testemuñado na nosa Idade Media (só unha vez no ano 904).

Curmán de don Henrique era don Raimundo (aínda que os dous elementos do nome son góticos, o seu espallamento debeuse sen dúbida á influencia fran­cesa). Menciónase en documentos portugueses desde 1085 (Brattõ 1958:16); en textos galegos o nome aparece un pouco antes (Regimondo en 1031, Raimundus presbiter en 1040), pero o personaxe do que estamos tratando aparece citado de forma inconfundible alomenos desde 1093:

Reimundus de genere francorum 1093(s.13) CDXubia 65

comite Regimundo berguniensi 1093 TSamos 397

Actualmente en Galicia rexístranse Raimundo ou Reimundo, formas directa­mente descendentes das citadas, pero o nome máis popular é Ramón (forma catalana), do que a atestación máis antiga en textos galegos debe ser Reymon en 1259. En Galicia acadou modernamente tal popularidade que hoxe é o cuarto nome masculino máis frecuente (Ferro 1992:41).

Co nome Berengarius ocorre algo semellante: en Galicia atestámo-la forma latinizada Berengarius en 1120, e igualmente latinizado o nome da esposa do rei Afonso VIi en 1111 (donna Berengaria). A forma catalana ou provenzal Beringel entrou en Galicia co nome do arcebispo compostelán sucesor de Xelmírez en 1140, e acabaria desprazando a forma latinizada Berengarius que se rexistraba anteriormente. Non é este, sen embargo, o famoso protagonista da Gesta Berengarii de Landoria arcbiepiscopi Compostellani (Díaz y Díaz 1983), bastante

878

•

posterior no tempo (1317-1330), de orixe francesa, que trouxo consigo unha corte de personaxes da mesma procedencia (tales como Bernardus Carrerius, Bernardus Peyteuim, Hugo de Vezin, Aimerico de Anteiac, Juan Fabre, Bertran de Rousinol, etc.), o que sen dúbida contribuíu tamén a espallar estes nomes, e dei­xou tamén a súa pegada na torre do Reloxo da catedral compostelá, coñecida desde aquela como a Berenguela.

OS FRANCOS NA ANTROPONIMIA: ASPECTOS LINGUÍSTICOS

A antroponimia franca constitúe un grupo especial dentro do acervo de nomes de orixe xermánica, que, como se sabe, representa o principal compoñen­te antroponímico na Alta Idade Media de Galicia, pois supón máis da metade do conxunto do nomes (Boullón 1994:141). Non sempre é doado discrimina-los francos dos góticos, xa que un número importante de elementos, entre os máis usados, eran comúns ós dous repertorios onomásticos: Gund-, Ric-, Fred-, Gulf-, Ragin-, por exemplo (Broens 1958:259). Para facelo, aténdese a varias criterios.

Un deles é de tipo histórico-onomástico, mediante o cal "pode estabelecer-se que um nome medieval de Catalunha . . . é de origem franca, quando não se encontra abonado nos cartulários dos territórios que constituiram o reino asturo­leonês" (Piel 1989:131). O outro afecta á composición dos nomes: hai certos nomes monotemáticos tipicamente francos (Guido, Oto, Hugo, Aymon), así como algúns primeiros elementos (Ragenilli, Ragínaldus, Henricus, Manrique), e tamén certos elementos finais. Exemplificaremos estes últimos, máis abundantes, con nomes tirados das nosas fontes16:

-bald 'valente' ou -(u)ald 'gobernar': Archambar (de Erchan-bald) / Arnaldus, Giraldus, Grimaldus, Rabaldus, Rabinaldus, Raginaldus;

-bert 'brillante': A/deber, Frideberto, Gozbert, Robertus, Umbertus, Guiliberti;

-gard 'xardín': Berengaf.ia / Berlnguel (de Berengarius), Rogel (de Rod-garius); -----hard 'duro': Bernardus, Janardus, Ricardus;

-helm 'elmo': Guillelmus (e Vilielmus);

-land 'terra': Rolan (de Rotolandus);

-rand 'beira do escudo': Bertrandus;

-sind 'camiño': Arsen (de Argesinda);

-win 'amigo': Baldovinus.

Por outro lado, o propio nome étnico dos francos entrou en composición con outros elementos xermánicos para formar novos nomes desde datas moi tempe­rás: Franzemirus a principias do IX, Frankila no X (Piel/Kremer 102.1, 102.2).

16. Para atesta-la súa presencia nas fontes medievais francesas, provenzais ou catalanas, consulta­mos, respectivamente, Morlet (1968), Compan (1976) e Kremer (1969/1970).

879

Esta relación debe completarse con outros que presentan en franco unha evo­lución fonética di.,in elemento onomástico diferente á normal en gótico; por exero.plo, a. raíz xermánica *aran-, •arn- 'aguia' ( < xerm. *aran-), desenvólvese en gótico como Ara- (coma en Aragunti, Aragundia, Arimundus), mentres que en franco o resultado é arn-, e de aí o xa citado Arnaldus (Kremer 1969:59-60). Da mesma maneira, a vocal de xuntura entre os dous temas xermánicos demostra a orixe gótica en nomes como Bertiarius, fronte ó franco Bertarius que se atesta en fontes galegas no ano 904.

Para máis, hai un argumento contundente que corrobora a condición de forá­neos destes nomes, e é o feito de non se poderen explicar como formacións autóçtonas a partir dos radicais xermánicos, pois presentan evolucións fonéticas çilleas ó noso romance: moitos deles, a perda da vocal final (fórçi do a): Ambert, Guzbert, Rubert, Eymirin, o resultado de diversas terminacións (como Beringel, Rogel, qu,e tiñan como segundo tema -garius, ou Galter, que partía de -arius), ou determinadas evolucións particulares: Rolan17, Beltran18, Xufreu19, e outros. Ademais, algúns deles non se documentan nunca con forma latinizada, senón xa çoa que traían de orixe: tal é o caso de Giomafl.0, Leonot21 ou LuíS-2, os tres de introdl,lcción relativçimente tardía, nos séculos Xlll, XIV e XV, respectivamente.

Algunhas destas formas índican que se trata de persoas recén chegadas.; esa é a opinión emitida por M. Nvar (1965/1966,:121) ante un panorama similar en Aragón:

cuando un jacetano se llama Aymat podemos asegurar que su origen occitá­nico es mmediato, ya que de otro modo el ex;otismo fonético se habría adapta­do, a las normas del díalecto ( *Amat, *Amato o, incluso, *Amado).

l 7. J;>rocede dunha base Rotolandus > Rotlandus - Rodlandus, e presenta uns procesos asimilato­rios <illeos ã nosa ãrea lingilistica: -nd- > -nn- > -n-, -di- > -11- (propios do sur de Francia); nos textos [rances.es <ilternan as grafias arcaica,s e as. evoluclonad<i,s (Rothlandus, Rotlandus, Rol(l)andus, Rollan, Roland) :x;a a p<irtir do X, e con estas últimas grafías chegan onda nós, a partir do XI, como se dixo a.ntes (Afonso l9.53:39-41). A solución Roldán, propia dos. textos. casteláns, é explicada por Menéndez Pidal (1959:377). por ser importación do norte de Francia, onde non se produciu a asimilación -di- > -ll-, ::intes do séç. XI, quizais no comezo do X, isto é, antes de estenderse a asimilación Rolland, Rollan por toda. franc;i<i. A única fol,'m.a romance testemuilada. en Galicia ó longo de toda a Idade Media é Rolan (do séc. XII ó XV).

18. O uome 8ertrand11.S, latiniza<lo en Pranei.a como 13ertbramnus, 13ertrannt{S, Bertrandus, evo­lucionou cara a Bertran (vid. nota anterior), a Bertlan con disimilación de líquidas, e á forma moder­na, Eeltr{tn, coi:i met.átese (Afonso 1953:42-43).

19·. Fo~mado polo xerm. 'gt;1utw: 'godo' e -fredus (Kremer 1969:123), a través do provenzal, onde se atestaJr,i¡ujft:et, Gaufret e Ol)tras varia.ntes do XIII ó XV (Compan 1976: 716), e tamén en textos cata­láns, desde época moi temperá.: Gaucefredus 987, GaW':fredo 1023, fvzfrredus 987 (Kremer 1969:123), mo<l_. jofre, jufré (Moll l98:7:162).

20, .. Nome xermánico bitemático, composto por wig- 'combate' CPlel/Kremer 301) e -m.ar, de signi­ficación pouco clara (Piel/l<remer 345). En texto.s. portugueses do XIII atéstanse Gutomt;1.r e Gutmar (Vasconcelos 1928:52).

21. DJfundido a partir do provenzal Alienar, d.e orixe discutida, nome de raíñas en Inglaterra con orixe na Provenza ou en Catalufta (Ferro 1992· s. v.).

22. Noroe :x:ermánico bitemático.; a forma primitiva, Ludovicus (ou variante) non se atesta en docu(Ilentos. galegos, aínda que si no.s portugueses: Letiftcus 9·15, Letiviga 993, Letil!igo 1043 (Brattõ 1958:42 n.55) e, por suposto, nos. franceses: Ludvvicus 860, Loduicus 1158 e outras variantes. (Morlet 1971:133) e· m.ai.s nps cataláns: Hludotcus rex 1032., Lodovicus ser 1165 (Kremer 1969:150), Leodovicus re:x; 1037 (l<femer l969:l73).

880

Por outro lado, as atestacións antroponímicas corroboran a existencia das , migracións. E significativo comprobar que hai algúns documentos onde se con-centran moitos nomes francos; parece claro, por exemplo, que en 1187 había en Vilafranca do Bierzo persoas procedentes do outro lado dos Pirineos: en tres documentos (TSamos nº 194, 195, 196) aparécennos Sancia Rubertiz, rtai de Ruberte Petri e filla de Rubert Bruno (palabra tamén de orixe francesa), mais Arsen, filla de Aldebert e Helias Archambar. O mesmo ocorre nurt documento de 1192, onde aparecen como testemuñas Giral Bel, Eimar Gat, Bernal Moneda, Bernal de Calzada e mais un alfaiat (TSobrado 11 nº 188).

Ata o momento fixemos referencia exclusiva a nomes de raigame xermártica, pero tamén outros de formaciórt cristiá demostran a súa procedencia occitánica, francesa do norte ou catalana. Atendendo ás súas características fonéticas, algúns presentan a caída da vocal final (agás o a), propia dos tres romances citados: Calveth, Pedret, Marcot, Perrot, Alfaiat, Cibdat, Gozbert, Peirer, Martinel, Pimentel, Noguerol, Bel, Gros, Gras, Ras, Brun; a evolución provenzal -tr- > jr. Freiru ( < lat. FRATRE), Peyron, Peirer, Petronela, ou francesa -tr- > tr. Perrot (todos estes derivados de PETRus); a palatalización de cª, propia da Galorromania do norte e dos dialectos provenzais septentriortais: Merchán (der. do lat. MEilcARI),

Daiam ( < lat. DECANO), ou a palatalización de gª, nas mesmas zonas: Iaiam ( < lat. GIGANTE). E, finalmente, outros con evolucións particulares, pero por diferentes razóns encadrables aquí: Duran23, Gtf24, Ponzardui'-5.

En conxunto, e segundo estas características, podemos afirmar para Galicia o que se ten dito para a Asturias medieval: "aunque hubiera entre los inmigrantes bretones, normandos, lorenenses, borgoñones, franceses de la lsla y europeas de otros países, el contingente principal venido a España procedía de Occitania y Gascuña" (Lapesa 1985:46).

OS ALCUMES DOS FRANCOS: A PEGADA NO LÉXICO COMÚN

Non é este o espacio axeitado para facer un estudio sobre a influencia franca (dándolle este termo o seu uso medieval, isto é, francés do norte ou occitano e mesmo catalán) no léxico galego. Simplemente queremos facer notar que xunto cos nomes propios entraron como alcumes moitas palabras ultrapirenaicas, e nunha proporción certamente importante, que Messner (1990:21) establece para

23. De orixe discutida; descartouse unha hipótese xermánica, dun tema en -rantrt, dado que as formas medievais maioritarlas rematan en -artdus, polo que parece representar un partlcipio presente ou xerundivo do lat. durare, no sentido ''obstinado, teimudo' (Morlet 1968:11 43); as formas hlspãni­cas, relativamente tardias (case todas de princípios do XIII: vid. :Soullón 1994 s.v.) deben set de pro­cedencia francesa.

24. Do francés Gilles, que procede do latin tardio Aegidius, testemuñado só a partir do séc. V e seguramente de orixe grega (Ferro 1992 s.v.).

25. Do fr. Portçardus (der. pexorativo do lat. Pontius), mod. Portsard (Morlet 1968:11 91).

881

o vocabulario das Cantigas de escarnio alomenos nun 5%, a maior parte dos cales son termos da vida cortesá, de vestiario ou de combate.

A importancia destes testemuños léxicos para a historia da língua non é en absoluto desdeñable, particularmente para a historia do léxico, a etimoloxía e· a lexicografía. A pesar disto, moitas veces os alcumes foron relegados a un segun­do plano:

"La actitud de reserva que se percibe frente a estos nombres es probable­mente un producto de la dificultad que en muchos casos existe para interpretar lingiiísticamente (semánticamente) estos sobrenombres a causa de la carencia de un contexto, siéndonos, por regla general, imposible verificar el sentido connotativo. Pero ... estos apodos son una creación de la lengua coloquial entonces viva y, por ello, importante testimonio del léxico histórico como pue­dan serlo a menudo la lengua ]iteraria y el lenguaje administrativo" (Kremer 1988:1596).

Como consecuencia, poderíamos considerar estes elementos léxicos como unha pequena contribución á tarefa iniciada polo mestre don Ramón Lorenzo para a construcción do Diccionario Histórico Galego. Ata o momento, a única obra publicada nese sentido, e fundamental para o estudio histórico do léxico, segue sendo o Glosaria da Traducción Gallega de la Crónica General y de la Crónica de Castilla (Lorenzo 1977). Como o seu autor afirma (Lorenzo 1982:113-123), tódalas publicacións de textos editadas con rigor filolóxico son necesar;as para a elaboración deste proxecto.

En primeiro lugar falaremos das palabras que nos mostran claramente a pro­cedencia dos indivíduos, isto é, os xentilicios. Xa mencionamos máis arriba as máis antigas atestacións galegas de Franco; da frecuencia que cobrou este apeli­do na Idade Media dan fe as múltiples atestacións que aparecen en documentos de tódalas zonas galegas a partir do séc. X (en Sobrado Xubia Samos Ourense , , , , Oseira, Vilachá, Santiago, Viveiro, Ribadavia, Carnota ... : véxase o apéndice). Aínda hoxe o apelido Franco ten unha considerable presencia no acervo dos apelidos galegos: aparece nos censos cun total de 4.240 rexistros, o que o sitúa entre os 110 apelidos máis frecuentes26. Como vemos nalgúns dos exemplos, a partir desta forma aparecen tamén o feminino Franca e mailo diminutivo Franquiño, nun principio para diferenciar membros dunha mesma família:

Estes foron fillos de Juan Franquo et de Marioa Peres capella: Juao Fraoquino foy fillo de Juan Franquo et Marina Bella et Martin Doçe et Albertina. Estes eran os yrmââos de sua madre: Pero do Octeiro et Martin Fraoquino moradores nas Fontes, et Diego Fraoquioo, morador em Lira, et Martino Franquina morador en Canedo et Moor Franquioa morador en Figueira (1399 DocUnivSaotiago 272).

26. Vtd. a nota 9.

882

Comparativamente, o xentilicio moderno Francés atéstase moito menos e en datas máis tardías: a primeira atestación é de 1410, e só atopamos catro máis deste século e do XVI. Un último derivado, Francísco, aínda que ten a mesma base etimolóxica, seguramente se popularizou pola influencia do santo de Asís (Ferro 1992 s.v.), e polo tanto, pouco ou nada indica da orixe étnica do indiví­duo, a non ser como segundo nome (como quizais podería ser en juan Françísco d'Adrayo de 1402). De feito, algunhas das atestacións mostran clara­mente como influíu o santo (ou a súa congregación relixiosa) no espallamento do nome:

frey Frãçisco et ffrey Françisco, ffrayres de Sam Françisco d'Ourenie 1348 CDMontederramo.

, E a partir desta segunda metade do XIV cando o nome se espalla por toda a

xeografía galega (hai moitos exemplos de Montederramo, pero tamén de Mondoñedo, Ramirás, Betanzos e Santiago).

Outros xentilicios ultrapirenaicos serían Bretón (Thome Breton clerico en 1227), e quizais Galo que coa variante Gallo se documenta desde o séc. XII en distintas zonas de Galicia. E dicimas quizais porque hai que ter en conta que neste nome houbo unha confluencia fonética co lat. gallus 'galo, macho da gali­ña', que tamén pode ser empregado como alcume; é difícil saber, sen máis datas, a cal dos dous se refire. Sen embargo, un seu derivado, Gallico, fai referencia indubidable ó xentilicio27 , igual ca Gascón e Framengo. Co sentido amplo usado na Idade Media, que alcuma de francos simplemente ós estranxei­ros, poderíamos engadi-los casos de Lombardo (xentilicio da Lombardía italiana) ou Aleiman. E testemuñamos tamén topónimos franceses, como o que identifica a E/ias Dengolesma (a.1163), detrás do cal está obviamente Angoulême, a cidade

• aqu1tana.

Como segundos nomes ou alcumes, atopamos moitas formas léxicas. Trátase xeralmente de indicativos profesionais (Megis, Merchan, Freire, Albergue, Peleteiro, Daiam 'deán', Chantreyro, Tornet2-8, Alfaiat) cando non denotativos de certas circunstancias físicas ou morais (Galafre 'glutón', Fol, Belmancebo, Bruno, laian 'xigante', Galaubía 'luxo, magnificencia', Donzel, Gal/ardo, Gras ou Gros), ou procedentes dos máis variados campos léxicos, tales como o vestido (Burel, Cota, Barrete, Scarzela 'escarcela, bolsa para os cartos', Chapel 'capela'), partes do corpo (Gorxa, Testa Fardia 'ardida' ou 'intrépida'), animais (Boqech 'cabrito') e outros máis dificilmente clasificables (Batalla).

Máis alá do anecdótica que poida parecer esta distribución semántica, os alcu­mes proporciónannos en moitas ocasións as primeiras datacións de moitos ter-

27. Segundo Michaelis (1904:808), en Galicia non se distinguía como en Portugal entre francos e gallicos. ·

28. Este é especialmente curioso, porque aparentemente a datación que ofrecen os documentos galegos é anterior á que se testemuña ata o momento nos propios textos cataláns: Coromlnes (1988:s.v. torn) atéstao en 1342.

883

mos do léxico común, xa que están tirados de documentos privados, perfecta­mente datados e localizados, o que supón unha valiosa contribución para o esta­blecemento da cronoloxía da lingua. De feito, moitos dos alcumes que nós recollemos anticipan as primeiras datacións que ofrecen os repertorios cronolóxi­cos de ámbito galego e portugués, nomeadamente o de Ramón Lorenzo (1968) e o de Machado (1977).

Aínda máis, algunhas formas non aparecen documentadas neles, e non temos constancia documental destas formas no noso romance en ningunha época, polo que estas parecen se-las únicas atestacións nesta zona da península. Trátase de palabras como Gala/re do cat. gala/re 'lambón' (Pensado 1996:586-588) , Boqech posiblemente do cat. boquet, diminutivo de boc 'macho cabrío': cf. o apelido catalán Boquet (Moll 1987) e francés Boquet, Bocquet (Morlet 1991 s.v.)'­; ou Galaubía -prov. galaubia 'luxo, magnificencia'. Outros atéstanse na Idade Media pero non deixaron descendentes no léxico moderno: así laian (do fr. ant. jayant, mod. géant < lat. gígas, -antis 'xigante'), Merchán (do fr. merchant 'comerciante', pola súa vez der. do lat. mercari 'mercar') e Megís (do prov. ou cal. mege ou metge < lat. medícus).

Por outra parte, constatamos formas que, aínda que coinciden lexicamente coas palabras correspondentes galegas, delatan polas súas características fonéti­cas que veñen de fóra, co cal pode darse o caso de termos unha documentación anterior dunha forma estranxeira no canto da propia galega: é o caso de Gras ou Gros (en ámbolos dous casos, o alcume dun individuo chamado Gíral, prenome tipicamente ultrapirenaico), Brun, Ros (alcume de Wílelmus ou Guilem), Torner, Alfaiat ou Cíbdat. O apelido de Helias Borzes denota tamén claramente que a súa procedencia é foránea: esta evolución, procedente de -rge,i_ ocorre en caste­lán (arei/la< ARGILLA, esparcer < SPARGERE), pero non en galego (arxila, esparexer, respectivamente); burzés é forma arcaica en castelán.

A seguir ofrecémo-las formas das que anticipamos datación, en contraste coa dos repertorios citados, ou se achega unha forma diferente.

Alcume

Albergue

Aleiman

Alfaiat

Barete

Batalla

Belo29

natación Lorenzo (1968)

CSM

Machado (1977)

s.XIV 1200

1175 alemães s. XV, a/eymãa 1328

1192 alfayatus 1253, alfayate 1255, alfaate 1256, alfeate 1272 aifaiate 1256

1205

1204

belo [1152], bel 1187, bela 1205

s. XIV-XV

CSM

s. xv s. xv

CBN (s.XIII)

29. Podería tratarse tamén do adxectivo vello (lat. Vetulus), pero cremos, pola grafia, que se trata do lat. bellus 'bonito', tomado por conducto do oc. ant. bel; esta orixe teñen, sen dúbida, os compos­tos Bela Barua e Belmanctbu, que tamén son datacións anteriores (de 1205 e 1187, respectivamente), Giral Bel en 1192 ou Fernando Petri Belamis pr. (en 1240; cf. fr. Bellamy Morlet 1991:88) e mais Bel infante, no mesmo ano.

884

Alcume

Boqech

Borzes

Breton

Brun

Cibdat

Cota

Chapel

Chantreyro

Daiam

Foi

Freiru

Framengo

Galafre

Galaubia

Galardu

Gallico

Gorga

Gras

Gros

laiam

Lombardo

Marqués

Megis

Merchán

Ros

Scarzela

Torner

Datación

1189

1167

1202

1160

1222, cidade 1203

1172

1274

1335

1202

1153

1200

1484

[1152]

1193

1219

1155

1171

1189

1189

1192

Lorenzo (1968)

burguesa CSM

brunas 1090, bru}us s. XIV

cidadeCSM

capela 1188-1230

1384

deyam1375

CSM

frayre 1199

Machado (1977)

1220

bruno s. XVI

cibdat[1180-1230], cidadeCSM

1279/1325

capela s. XIV

dayam s. XIII

CSM

1873 (s.v. jlami11go)

1275

1643

s: XVI

grasso s.XVI

grossa CBN, en gros 1269

s. XIV

1206

1173

1140

1165

1160

lombardi 1137, longobardos 1344

CSM

=, langobardo 1365

CSM

CSM

antes do s. XIII

1174

-1338

roxo 1258

s. XVI

torneira 1426

OS FRANCOS NA TOPONIMIA

Os testemuños toponímicos da voz franco son moi antigos. Na Gallaecia his­tórica documéntase un Castrum vocitatum Francos na beira do Sil nunha data tan temperá como o ano 841 (copia do XI ou XII); aínda antes, no Parroquial Suevo (s. VI) aparecen Francos (na diocese de Idanha -Beira) e Francelos en Astorga (Prieto 1981:74). É demasiado cedo para que a súa existencia sexa xusti-

885

ficada polo culto xacobeo (finais do Vlll), polo que Prieto cre nunha explicación '

de tipo militar: procederían de "un asentamiento de guerreros prestando un ser-vicio anutba o vigilancia de fronteras" en resposta a unha solicitude de axuda para alivia-la presión árabe en Asturias; para este autor, sería un indício das rela­cións entre Afonso 11 e Carlos Magno (Prieto 1981:75). Para a datación máis anti­ga, o Francos do Parroquial Suevo, P. David (1947:75-77) cre que debeu ser fundada no séc. 111, como testemuño das primeiras incursións dos francos na Península, preludio das grandes invasións dos bárbaros que acabarían finalmente . co Imperio Romano.

Outro autor, Brõens (1956), baseándose nos datos toponímicos (Franco, Francos, Francelos, France, Francia, Franza, terminación -ingos, -engos, e CurtiS>º), considera que debeu haber unha colonización franca a mediados do VI, resultado do asentamento dos invasores francos que atravesaron os Pirineos no ano 54Z. Sen embargo, Piel (1989:15Z-153) non comparte as súas conclusión~, dado que Broens non tivo en conta que, como xa dixemos, a forma franco facía referencia a calquera estranxeiro procedente de alén dos Pirineos ou da propia Cataluña e, ademais, podía indicar tamén unha condición xurídica especial. Polo tanto, todos eses topónimos puideron orixinarse en épocas moi distintas e teren significacións diversas (as Vilafrancas, por exemplo, refirense ás vilas que goza­ban de certas franquías).

Entrando na análise destes topónimos, Piel desbota a posibilidade de que o grupo Franza, Francia aluda ó nome dese país, xa que segundo el proceden do lat. frondea 'frondas; lugar con denso arboredo' (Piel 1989:15Z, n.16), do que tamén podería proceder Francelos. Por outra parte, considera que France debe proceder do xenitivo dun nome de posesor Francus. O único caso seguro onde o topónimo Francos representa para Piel de forma indubidable o étnico xermánico é o devandito Francos do Parroquial Suevo.

Sen embargo, en galego non se documenta a voz franza, xa que a forma habitual é fronza (García 1985 s.v.), documentada desde o séc. XVIII por Sarmiento, mentres que franças si existe en portugués (DCECH s.v. fronda). Arnais do problema fonético que supón o paso de o > a en posición tónica, hai dificultades semánticas: é estraño que unha palabra que significa 'pequena por­ción de leña, herba ou forraxe' e 'ponla da xesta' <lea lugar a un topónimo, e aínda máis un diminutivo seu (!rance/os). Pola contra, é habitual nomear un lugar co xentilicio dos seus poboadores cando son alleos a el (cf. os Gal/egos ou Galleguillos que hai por España adiante).

Se facemos un reconto destes topónimos, atopamos un gran número de for­mas e de ocorrencias31: no Nomenclátor de 1986 aparece Francos en case tódalas

30. Sinónimo de vil/a usado exclusivamente por Francos (Broens 1956:66, n.17). 31. Véxase o mapa coa distribución destes topónimos no norte da Península Ibérica en Broens

(1956: 61). Indicámo-lo número de veces que aparece en cada provincia en subíndice despois das abreviaturas Co (A Coruña), Lu (Lugo), Ou (Ourense) e Po (Pontevedra).

886

províncias galegas (Franco Coz, Lu3, Francos Co3, Lull• Ou3), así como o femi­nino, (Franca Luz, Francas Lu), ou en sintagmas preposicionais (Vilar de Francos Co, Lu, Lama de Franco Lu, Rúa de Francos Lu). Tamén se rexistra con certa abundancia Franza (Co, Lu, Ou) e os derivados Francelos (Coz, Lu, Ou). Franqueíra (Lu, Poz) debe derivar de franco no seu sentido xurídico, o mesmo ca Franqueírán (Ou) e Vílafranca (Po). Os formados co xentilicio francés (Francés Co3, Lu, Po, O Francés Po, O Francés de Baixo Lu, O Francés de Riba Lu) deben ser sen dúbida máis modernos. Por último, os antigos nomes xermáni­cos Frankila e Franzemirus tamén deixaron as súas pegadas toponímicas (Franqueán Co, Luz, e Franzomil Co ou Franzomel Co, respectivamente)"'

' A parte destes núcleos de poboación, tamén se atesta na toponímia urbana, especialmente de Santiago, onde, arnais da rúa do Franco, moi próxima á Catedral (via francigena nos textos medievais: vid. Michaelis, 1904:809), estaba a porta francigena ou dos francos, hoxe Porta do Camiño.

CONCLUSIÓNS

A forte influencia lingi.iística dos francos no terreo da onomástica é motivada por unha conxunción de diversos factores: político-económicos (as necesidàdes de repoboación dos territorios conquistados), relixiosos (o camiño de Santiago, as ordes francesas do Cluny e do Cister) e !iterarias (a difusión dos cantares de xesta franceses e do ciclo artúrico a través do Camiño do Santiago). Como conse­cuencia, advertimos moitos nomes persoais que levan inequívoca impronta fran­ca, ben pola escolla de certas bases xermánicas alleas ós nomes godos, ben pola evolución fonética particular que presentan os nomes francos e góticos a partir das bases xermánicas comúns, ou ben, na última camada franca, pola evolución fonética romance que certos nomes presentan, propios de áreas galorrománicas ou catalanas, e non iberrorománicas occidentais. En ocasións, as atestacións dos nomes contribúen a aclarar cuestións relativas á historia !iteraria: a difusión de certos nomes documentados en textos administrativos antes ca nos manuscritos literarios máis antigos demostra que a súa circulación era previa a eles.

Ademais, o léxico común non foi inmune a esta inmigración: nos propios nomes aparécennos alcumes procedentes de moitos termos que se habían incor­porar en boa medida á lingua corrente. Son palabras referidas na súa maioría ó vestiario ou ás profesións, arnais dos xentilicios de procedencia. Os testemuños antroponímicos son ben útiles para a datación destas formas léxicas.

Por último, tamén na toponimia se aprecia a pegada franca: case uns trinta topónimos galegos levan a forma franco (ou francos) na súa composición; hai que engadirlles a estes outros emparentados, como Franza, Francelos, Francés, Franqueán, Francomil, chegados en diferentes épocas e con significados di-versos. •

887 ,

APÉNDICE: AS CADEAS ONOMÁSTICAS

Incluímos a continuación as referencias completas dos nomes citados ó longo do texto. A orde é alfabética polo elemento citado; se este vai en segundo lugar, o prenome indícase a seguir entre parénteses, igual ca calquera outra indicación previa (como pode se-lo tratamento -don, dona-, ou outras informacións). As parénteses cadradas utilízanse para explicitar datos de filiación, profesión ou outros consideradas relevantes cando non se reproduce literalmente o texto do documento. Despois indícase o ano do documento (entre parénteses cadrados cando é un ano aproximado), a sigla da fonte documental e a páxina correspon­dente.

Alberge (Petrus) 1200 TSobrado II 341

Albertina (filla dejuan Franquo} 1399 DocUnivSantiago 272

Alberto 1104(or.) TSamos 219

Aldebert 1187 TSamos 371

Aldiberto (patre meo domno) [Arsen} 1199 TSamos 372

Aleiman (Martino) 1175 TSobrado II 285

Aifaiat Oohannes Petri) 1192 TSobrado II 199

Ambert (abbas de Subradu dum) 1183 TSobrado II 267

Angtbor (don) [13~1¿09] TSobrado 11255

Archambar (Helias) 1187 TSamos 370

Armuifo 989 TSamos 334

Amaldus 1091(or.) TSamos 471

Arsen (domna) 1199 TSamos 372

Aymon 1151(s.13) CDXubia 86

Baldouinus 1163(s.13) CDXubia 93

Barete (Petro Petri dieta) 1205 TSobrado II 159

Batalla (Pelagio) 1204 TSobrado II 455

Bela Barua 1205 TSobrado II 159 .

Belamis pr. (Femando Petri) 1240(or.) CDRamirás 209

Bel (Giral) 1192 TSobrado 198

Bel infante 1240(or.) CDRamirás 207

Belmancibu 1187 TSamos 370

Beltran (Femando) [1188-1189] TSobrado II 461

Beltrandus tudensis ep. 1175 TSobrado II 301

Beltranus tudensis ep. 1173 TSobrado Il 56

Belu (Petrus) [1152] TSobrado II 130

Berengaria (donna) 1111 CDTrasancos 236

Berengarius 1120(s.13) CDXubia 74; 1164(s.13) CDXubia 96

Beringel (archiep.) 1140 TSobrado II 153

Bernaldiz (Guterri) 1017 TLourenzá 245

Bemaldus archiepiscopus tolletanus 1087 TLourenzá 53

888

Bemardo maiorino 1093 TSamos 397

Bemardus compostellane ecclesie cardinalis 1174 TSobrado II 57

Bertarius pr. 904(s.ll) TSamos 442

Bertiarius cognomento Atina 920 TSobrado I 60

Bertrandus tudensis ep. 1183 TSamos 218

Bertrannus tudensis ep. 1180 TSamos 216

Boqech (Martinus) 1189 TSobrado I 204

Borzes (Helia) 1167 TSobrado II 287

Breton (Fernandus) 1202 TSobrado II 272

Breton clerico (1bome) 1227 CDOseira 282

Briolanja Diaz [Lugo} 1502 CDMaia 126

Brialanja 1507 CDRibadavia 97

Briolanja de Nóvoa [muller do xuíz do couto de Abruciños} 1533 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Brun (Pedra) 1160 TSobrado II 289

Bruno (patre nostro) (Rubert) [Azenda Rubertiz} 1187 TSamos 371

Burel (Petrus Froile cognomento) 1165 TSobrado I 212

Calueth (lohannes) s.a. TSobrado I 343

Cota (Nuno) 1172 TSobrado I 393

Chantreyro (!aban Rodriguez) 1341 DocUnivSantiago 272,

Cbantreyro (Lourenço Peres) cambiador 1335 DocUnivSantiago 144

Chapel (Pedra) 1274 DocValleMiño 122

Cibdat (Petrus) 1222 TSobrado II 203

Daiam (Pelagi) 1202 TSobrado II 385

Dayam (Petro) 1217 TSobrado I 414

Decanus (Pelagius Didaci dictus) 1190 TSobrado I 215

Donzel filio de Perrote (Petro) 1218 TSobrado II 368

Dunzel (Petrus) [1152] TSobrado II 130

Duram 1205 TSobrado II 159

Durança 1331 CDRamirás 479

Egibor(domne) 1182 TSobrado II 221

Eltas Dengolesma 1163 TSobrado II 298

Engibor ( domne) 1204 TSobrado II 256.

Enriquiz (Didaco) 1125 TSamos 159

•

Esplandián Gómez [escribán do mosteiro de San Clodio}XVI (cit. po.r Ferro Couselo 1953-54:7)

Fet'1iant Gil 1222 TSobrado II 203

Fernant Ladran 1222 TSobrado II 203

Fol (Munia) 1153(or.) CD.Carboeiro 299

Framengo (fuan) marineiro [de Muros] 1434 DocUnivSantiago 349

Francés. (Gonza/o) 1495 CDRocas 279

Francés (!aban) 1437 DocCatedralOurense 297

Françes (!aban) 1'507 CDRi:badavia 97

889·

Françes de Camponaraya (Juan) 1410 DocUnivSantiago 286

Frãçisco (frey) etffrey Françisco,ffrayres de Sam Françisco d'Ourense 1348 CDMontederramo

Françisco d'Adrayo (Juan) 1402 DocUnivSantiago 279

Françisco Ferrnandes alcalde 1384 CDMontederramo ;

Francisco Eanes {cóengo arcediago de Azúmara e deán da catedral de Mondoñedo} 1343 DocMondoñedo 342 ·

f'rançisco Giraldes 1366 CDRamirás 520

Françisco Loure}ço 1321 CDMontederramo

Françisco Martíis, home de dom abbade 1346 CDMontederramo

Françisco Peres notaria de Betanços 1369 CDTrasancos 261

Françisco Peres vesino d'Ourense 1347 CDMontederramo

Françisco Rodriges, fillo de Rroy de Toubes 1324 CDMontederramo

Françisquo plateiro 1418 LConcelloSantiago 149

Franco (Afonso) 1400 CDRibadavia 73

Franco (Anton) çapateiro {de Vilacbá} 1332 DocUnivSantiago 121

Franco (Bertenando) 955 TSobrado 1 25

Franco (Domingo) {crego} 1284 DocUnivSantiago 13,

Franco (Domingo) {meiriño de Viveiro} 1356 DocMondoñedo 366,

Franco (Fernan) notaria de el rey en Viveiro 1349 DocMondoñedo 354

Franco (Joban) 1208 DocCatedralOurense 27,

Franco(Joban) 1400 CDRibadavia 74

Franco (Jobanne dictus) 1076(s.13) CDXubia 61

Franco (Juan) 1345 DocMondoñedo 354,

Franco (Pelagius) 1227 CDOseira 286,

Franco (Petrus Pelazfleyre cognomento) f Petrus Francus} 1180 TSobrado 11 468

Franco dayan (donfoban) 1259 DocCatedralOurense 98,

Francos (Af/onso) catpinteiro 1369 CDTrasancos 261

Francus (frater Petrus dictus) 1254 CDOseira 714

Francus (Martinus) 1173 TSobrado 11 139

Francus (Petrus) 1203 TSobrado 1 402

Francus(Sanctius) 1168 TSamos 212

Frankila 927 TSobrado 1 59

Franquina (Martino) morador en Canedo 1399 DocUnivSantiago 272

Franquina (Moor) morador en Figueira 1399 DocUnivSantiago 272

Franquino (Diego), morador em Lira 1399 DocUnivSantiago 272

Franquino (!uan) 1399 DocUnivSantiago 272

Franquino (Martin) 1399 DocUnivSantiago 272

Franquo (Joban) çapateiro 1421 LConcelloSantiago 268

Franquo (!uan) 1399 DocUnivSantiago 272

Franquo de Çepeda morador en Carnota (Gonçaluo) {irmán de} Meçia Franqua (fillos del fuan Franquo 1466 DocUnivSantiago 448

Franzemirus pr. 818 TSobrado 1 77

•

890

Franzésfrai/e (Pedra) 1483 CDRibadavia 91

Freiru (Petrus) 1200 TSobrado 11 424

Freyre (Martinus dictus) 1241 CDOseira 484

Fridiuerto 942TSobrado1161

G<uido> lucensis ep. 1145 TSamos 145

Gala/re (lobannes Petri Ferra qui uocabatur) [1152) TSobrado 11130

Galaor Damas {Ribadavia}XVI TMelón de 1611 fol. 82 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Galaor de Carba//ido 1541 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Galaor de Taboada {Redonde/le -A Pero.xa} 1609 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Ga/aor Osorio (fillo bastardo do conde de Lemos} 1460 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Galaor Varela {escribán da Terra de Deza}XVI (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Fernant Gil 1222 TSobrado 11 203

Galardo (Petrus) 1219TSobrado11 210

Galaubia (Rodericus) 1193 TSamos 224

Ga/az Lopes criado do dito Roy de Camba juiz 1487 CDDevanceiros II 237

Galaz Galo 1545 CDCoelleira 57

Galo (Galaz) 1545 CDCoelleira 57

Galo de Viveiro (Lopo) 1389 DocMondoñedo 414

Galor Gonzá/ez {tenente de correxedor de Baiona}XVI Libro de Melón foi. 49 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:7)

Galter (Pedro) 1285 CDRibasSil 292

Galterius 1112(s.13) CDXubia 69

Galuam (!obannis) 1298 CDMontederramo

Galván (Pedro) {arcediago de Limia} 1293 DocCatedralOurense 511-2

Galván (Pedra) {cóengo de Lugo} 1348 DocMondoñedo 350

Galván majordomus (Fernandus) {do bispo de Tui} 1275 CDRibadavia 63

Gal/ico (Munia) 1155 TSobrado I 194

Gallo (!obã P<ere>z dito) notaria del rey publico i} terra de Nendos 1262(or.) CDMaia 42

Gallo (!uan) 1503 DocMondoñedo 90

Gallo (Laurencio) 1240(or.) CDRamirás 209

Gallus (Rudericus cognomento) f Rudericus Gallus} 1168 TumboSobrado I 380

Garneyru (frater) (Martinus) 1225 TSobrado II 168

Gascon (frater Jobannes) 1201TSobrado1 515

Gil (Fernant) 1222 TSobrado II 203

Gil Sancii (domnus) 1152 TSobrado II 107

Gíllelmí (GíD 1208 TSobrado II 350

Gínebra {sobriña de Sancbo de Ulloa, conde de Monterrei} 1505 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

Ginebra do Vale {Vigo} mediados do XVI (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

Gínebra de Araujo {Marin} 1567 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

Ginebra Vázquez {Ríbadavia} 1551 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

Gínebra de Araujo {Vílanova dos Infantes} 1567 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

891

Ginebra de Longos 1617 (cit. por Ferro Couselo 1953-54:6)

Giomar (domna) 1238(or.) CDRamirás 203

Giral Bel 1192 TSobrado II 198 Giral Gras 1189 TSobrado II 248 = Giral Gros 1189 TSobrado JI 226

Giraldi (vílla in) 1072(or.) TSamos 466 Gíraldus (Geraldus Ue1·mudíz ) {Ue1·mudizl 1162(s .. 13) CDXubia 91

Corga (Petrus cognomento) 1171 TSobrado I 478

Gozbert 1226 TSobrado II 349 '

Grima/di (domní) 1193 TSamos 224

Gros (GíraD 1189 TSobrado II 226

Gualtado 1031 TSamos 243 Guarneiro (Martinus) (fillo Queco Petrl] s.a. TSobrado 1 335

Guarneirus (Martinus OUequíz dictus) s.a. TSobrado 1345

Cuido (epíscopis) 1147 TSobrado I 379

Guilelmus Artas [1152] TSobrado Il 131

Guiliberli (frater) s.a. TSobrado I 423 ·

Guillelmus de Conca balístartus 1208 TSobrado Il 350

Henrtcus 1191 TSobrado I 228

Henrricus Roderlci 1152 TSobrado 1 381 '

Hugo abbade de Cellanoua (dom)1345(or.) CDRamirás 496

Hugone cancellarto imperatoris (magístro) 1137(or.) CDRamirás 183

Jaiam = Jayam (Pelagio) 1192 TSobrado II 389

lanardus 917 TSobrado I 99

Jgibor (domnam) 1202 TSobrado II 222

!seo Enriquez 1484 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:5).

•

Jseo Blanco (filla do rexedor de OUrense] 1547 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:6).

Lanzarote López da Barreira [rexedor de OUrense]XV-XVI TMelón (cit. por Ferro

Couselo 1953/54:5), Lanzarote Pérez {mercader de Qurense] 1542 TMelón (cit. por Ferro Couseio 1953/54:5).

Lanzarote Vázquez {mercader de Ourense]XV-XVI TMelón (cit. por Ferro Couselo

1953/54:5). Leon·or Go<nçalu>es [monxa] 1333 CDRamfrás 486

Lionor G<o>n<çalue>s [monxa] 1351 CDRamirás 507

Lombardo (Iobanne) 1206 TSobrado II 196 Lays (!ua<n> Vaasques clerigofillo de) 1466(or.)CDRamirás 591

Luys Vázquez [escudeiro rexedor da vila de Monforte] 1477 CDRibasSil 405

Manrique (!uan García) [bispo de Santiago 1382-1388J ListasEpiscopalesMedlevales II

335 Marcot(díto)' 1235, DocCatedralOurense 55'

Marquis (Fernando) 1220 TSobrado II 179

Marquis 1'173 TSobrado II 143

Martinel 122'.i TSob:rado 11 403 Megís (.ArtM crag;nomen) 1140(or.) CDCa11boe:i1'0 292'

892

Mercbam (Pelagio) 1165 TSobrado II 157

Montesino Pérez 1315 Escrituras de Sta. Clara de Allariz no AHPOu (cit, por Ferro Couselo 1953/54:10).

Noguerol (Rodrigo Fernandes) [crego de Ourense] 1516 DocUnivSantiago 570

Oliveros Vifranqui {arcedtago de Castela] 1362 Tumbo de Melón de 1611 fol. 151v (cit. por Ferro Couselo 1953/54:9).

Oliveros Perez 1545 Tumbo de Villaza fol. 432 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:9).

Oliveros Salgado {abade de Castrelo do Va/-Verln] 1533 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:9).

Oliveros de Moreda {Pereiro de Aguiar] 1587 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:9) ..

Oto (priordomino) 1135(s.13) CDXubia 80

Otoni (priori domino) 1132(s.13) CDXubia 78

Pedret (Pedra), notaria de Xanrozo 1259 NotariadoMedieval 430

Peirer (Stepbanus) 1226 TSobrado II 348

Peironela Lugildiz 1189 TSobrado II 154

Pelitario (Tboma) [1152] TSobrado II 129

Perrocb (Petrus Stephani dictus) [= Perrocb] 1202 TSobrado II 409

Perrote 1200 TSobrado II 341

Perrotb (Pefagius Petriz dictus) 1200 TSobrado II 383

Peyron (Juan Pefaez dito) 1266 DocCatedralOurense 111 • Pimentel (Afonso) conde de Benavente 1505 CDRocas 284

Pirrocb 1198 TSobrado II 353

Pirrot 1198 TSobrado I 509

Pirrotb 1173 TSobrado II 138

Ponzardi (Munto) 1193 TSamos 224

Ponzardo (Petrus) 1165 TSobrado I 211

Rabaldus (Pelagius Muntz dictus) 1179 TSobrado II 407

. Rabinaldus minduniensís ep. 1173 TSobrado II 56; 1183 TSamos 218

Ragenilli 1007(s .. 11-12) CDCarboeiro 260

Regimundo berguniensi (comtte) 1093 TSamos 397

Reginaldus diac. 1195 TSamos 147

Regnaldus 1164 TSobrado II 148

Reímundus de genere Francorum 1093(s.13) CDXubia 65

Reymon Martiz Chacbos 1259 TLourenzá 148

Rícardiz (DanteD s.a. TSobrado I 377

Ricbardiz (Daniel) s.a. TSobrado I 390

Rogel (Petro lobannis) 1225 TSobrado II 403

Rolan pr. et can. (Jobannes) 1195 ¡TSamos 147 ' ' Rolan (Comes Gonçalues) procurqdor do conçello [de Ourense] 1487 CDDevanceiros II '

235 Rolan (!aban F[ernandez]) 1238 CDMontederramo

Rolán (Pero Pérez dito) 1279 CDMontederramo

Rolandus {notarío] 1162 NotariosSantiago 263-264

Ros (Wilelmus) 1160 TSobrado II 289 = Guilem Ros 1161 TSobrado II 295

893

Rotolandi (PetntS) 1215 TSobrado II 415

Rotolandus Petri 1215 TSobrado II 415

Roulfoyz (Anaya) 112l(s.13) CDXubia 75 Rubert Bruno (patre nostro) [Azenda Rubertiz} 1187 TSamos 371

Ruberte Petri (filio meo) [Azenda Rubertizl 1187 TSamos 371

Ruberti presbiteri 1150 TSamos 329

Rubertiz (Azenda) 1187 TSamos 371

R,u/fu Albernit 977(s.13) CDXubia 58

Rvgel (Fernandus) 1177 TSobrado II 101

Scarci/a [~Pelagio Scarzelal 971 TSobrado I 120

Scarzela (Pelagio) { Scarcila] s.a. TSobrado l 340

Teodiberta 961(or.) TSamos 449

Testa Fardia [s.12] TSobrado l 250

Torner (Raemundo) 1174 TSobrado II 287 Tristán de Montenegro 1477 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:5).

Tristán do Vale [Baiona] 1493 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:5). Tristán de Nóboa [escribán en terra de Amoeiro} principias do XVI (cit. por Ferro

Couselo 1953/54:5). Tristán Rodríguez [Melón] 1539 (cit. por Ferro Couselo 1953/54:5). Tristán Saco de Vermún [en terras de Chantada] mediados do XVI (cit. por Ferro

Couselo 1953/54:5). Tristán de Barros [A Barouta - Ribeiro de Avia} mediados do XVI (cit. por Ferro Couselo

1953/54:5). Tristán de Araujo (don) [Ourense] finais do XVI (cit. por Ferro Couselo 1953/54:5).

Uil/elmus (domnus) 1142 TSobrado II 372

Unbertus (donnus) 1182 TSobrado I 202

Uiuiam Moninz [s.12) TSobrado II 170

Uiuiamfilius Marie Froile do Deo 1165 TSobrado I 210

UiuianMuninz 1165 TSobrado II 157

Uiuian Pelaiz s.a. TSobrado I 335

Uiuian Petri 1176 TSobrado II 98

ViuiamMuniz laicus 1199 TSobrado II 146

Viuian 1202 TSobrado 1 383 W<ilelmus> Uimarat 1087(s.13) CDXubia 64

Wilelmo (priori domini) 1162(s.13) CDXubia 90

Willelmus 1172 TSobrado I 285 Xujreu (mestre) [solorgian] 1418 LConcelloSantiago 107

894

•

FONlES DOCUMENTAJS32

Catastros: Santiago · de Compostela 1752. Según las Respuestas Genera/es del Catastro de Ensenada. Int.: A. Eiras Roel. Tabapress, Madrid, 1990.

La Coruña 1752. Según las Respuestas Generales del Catastro de Ensenada. Introd.: B. Barreiro. Tabapress, Madrid, 1990.

Tuy 1752. Según las Respuestas Generales del Catastro de Ensenada. Introd.: O. Rey Castelao. Tabapress, Madrid, 1990. [Conteñen un total de 5.820 cadeas onomásticas.

•

CDCarboeiro = Lucas Álvarez, Manuel. "La colección diplomática del Monasterio de San Lorenzo de Carboeiro", en Compostellanum II, 4 (1957), 549-573; III, 2 (1958), 228-308; III, 4 (1958), 549-638.

CDCoe//eira = Cal Pardo, Enrique. El monasterio de San Migue/ de la Jsla de la Co/leira (Htstoria y leyenda). Colección Documenta/. Madrid, 1983.

•

CDDevanceiros = Ferro Couselo, Xesús. A vida e a fala dos devanceiros. Escolma de docu­mentos en galego dos séculos XIII ao XVI. 2 vols. Galaxia, Vigo, 1967.

CDMaia = Maia, C. de Azevedo. História do galego-português. Estado lingilístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XII ao século XVI (com referência á situação do galego moderno). I.N.I.C, Coimbra, 1986.

'

CDMontederramo = Lorenzo, Ramón. Colección diplomática do Mosteiro de Montederramo (en preparación). [Agradecémoslle ó prof. Lorenzo a posibilidade de consulta-los seus materiais aínda inéditos].

CDOseira = Romaní Martínez, Miguel. Colección Diplomática do Mosteiro Ctsterciense de Sta. María de Oseira (Ourense) 1025-1310. Vol. I e II. Tórculo, Santiago, 1990 .

, CDRamirás = Lucas Alvarez, Manuel e Lucas Domínguez P. P. San Pedro de Ramirás. Un

monasterio femenino en la Edad Media. Colección diplomática. Public. de Caixa Galicia, Santiago, 1988.

CDRibadavia = Enríquez Paradela, M. Carmen. Colección diplomática del monasterio y convento de Santo Domingo de Ribadavia. Anexo 8 do BAu. Museo Arqueolóxico Provincial, Ourense, 1987. ·

CDRibasdeSil = Duro Peña, Emilio. El Monasterio de San Esteban de Ribas de Sil. Instituto de Estudios Orensanos Padre Feijoo, Ourense, 1977.

CDRocas = Duro Peña, E. El monasteiro de San Pedro de Rocas y su Colección Documental. Instituto de Estudios Orensanos "Padre Feijoo", Ourense, 1972.

32. As fontes CDCarboeiro, CDXubia, TSamos e TSobrado, incluídas en Boullón (1994), así como CDRamirãs, foron confrontadas cos orixinais para depura-los erros de lectura, polo que poden pre­sentar diverxencias co texto editado.

895

CDTrasancos = Cal Pardo, Enrique. El monasterio de sa11 Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos. Colección documental. Deputación Provincial, A Coruña, 1984.

CDXubia = Montero Díaz, Santiago. La colección diplomática de San Martín de ]ubia [Ferrol], Boletín de la Universidad de Santiago 7, 25, 1935.

DocCatOurense = Duro Peña, Emilio. Catálogo de los docitmentos privados en pergamino del Archivo de la Catedral de Orense (888-1554). Instituto de Estudios Orensanos

"·Padre Feijoo", Ourense, 1973.

DocMondoñedo = Cal Pardo. Enrique. Catálogo de los documentos medievales escritos en pergamino, del Arcbivo de la Catedral de Mondoñedo (871-1492). Deplttación

Provincial, Lugo, 1990.

DocUnivSantíago = Justo Martín, Maria José e Lucas Álvatez, Manuel. Pontes Documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da Se1ie BENS do Arquivo Histórico Universitario (Anos 1237-1537). (Edición diplomática). Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 1991.

Doc ValleMiño = Pallarés Méndez, Mª e Portela Silva Ermelindo. El bafo Valle del Miño en los Siglas XII y Xlll. Economia agraria y estructura social. Universidade, Santiago, 1971.

LConcelloSantiago = Rodríguez González, Ángel. Libro do Concello de Santiago (1416-1422). Consello da Cultura Galega, Santiago, 1992.

LtstasEpiscopalesMedievales = Ubieto Arteta, Antonio. Listas Episcopales Medievales.

Anubar, Zaragoza, 1989.

NotariadoMedieval = Lucas Álvatez, Manuel. "El notariado en Galicía basta el año 1300 (Una aproximación)'', en Notarlado público y documento privado de los orígenes al sigla XIV. Actas del Vil Congreso Internacional de Diplomática. Valencia. 1986. Generalitat Valenciana, Valencia, 1989, pp. 331-480.

NotarlosSanttago"' Bouza Álvarez, Emilía. "Orígenes de la notaría. Notarias en Santiago de 1110 a 1400'', en Compostellanum 5, 1960, pp. 233-411.

nourenzá = Rodríguez González, Ángel e Rey José Ángel Caiña. Tumbo de Lorenzana. Separata de Estudios Mindonienses 9, 1992.

TSamos = lucas Álvarez, Manuel. El tumbo de san ]ullán de Samos (siglos Vlll-Xll). Estudio introductorio. Edición diplomática'. Apéndices e índices. Publicacións de Caixa Galicia,

Santiago, 1986.

TSobrado = Loscertales de G. Valdeavellano. Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes. Vol. I e II. Dirección General del Patrimonio Artístico, Madrid, 1976.

896

FONTES (TOPONIMIA ACTUAL)

Instituto Nacional de Estadística: Censo de la población de Espa1ia de 1986. Nomenclator. Provincia de Lugo. Madrid, 1990.

Instituto Nacional de Estadística: Censo de la población de España de 1986. Nomenclator. Província de Orense. Madrid, 1990.

Instituto Nacional de Estadística: Censo de la población de España de 1986. Nomenclato1'. Província de La Coruña. Madrid, 1990.

Instituto Nacional de Estadística: Censo de la población de España de 1986. Nomenclator. Província de Pontevedra. Madrid, 1990.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Alonso, Dámas. "La primitiva épica francesa a la luz de una nota emilianense', RFE 37, 1-94. Reproducido en Obras completas. 11. Estudios y ensayos sobre literatura. Gredos, Madrid, 1973, (1953), pp. 225-319.

Alvar, Carlos. El rey Arturo y su mundo. Diccionario de mitología artúrica. Alianza Tres, Madrid, 1991.

Alvar, Carlos. "Poesía gallego-portuguesa y Materia de Bretaña: algunas hipótesis", en O cantar dos trobadores. Actas do Congreso celebrado en Santiago de Compostela entre os días 26 e 29 de abril de 1993. Xunta de Galicia, Santiago, 1993.

Alvar, Manuel- "Onomástica, repoblación, historia (Los 'Establiments' de Jaca en el siglo XIII), en Archivos de Filología Aragonesa 16/17, 1965-1966, pp. 101-124.

Alvar, Manuel. "De las glosas emilianenses a Gonzalo de Berceo", en RFE 69, 1989, pp. 5-38.

Boullón Agrelo, Ana Isabel. Contribuctón ó estitdio da antropontmia medieval galega (séc. Vlll-Xlll). Tese de Doutoramento. Universidade de Santiago, 1994 [Ed. en microficha].

Bouza-Brey, Fermin. "Fortuna de las canciones de gesta y del héroe Roldán en el románi­co compostelano y en la tradición gallega", en Etnografia y cultura de Galicia, I. Xerais, Vigo, 1982 [Publicado previamente en Compostellanum 10 (1965), 664-685].

· Brattõ, Olaf. Filipe, Henrique e outros nomes próprios em Portttgal e Europa (aperfeiçoado por •

Paiva Boleo), Instituto Ibeoramericano /Casa Portuguesa; Goternburgo I Lisboa, 1958.

Broens, Maurice. "Los francos en el poblamiento de la Península Ibérica durante los siglos VI y VII", Ampurias 27128, 1956, pp. 59-77.

Broens, Maurice "L'anthroponymie gothique du ¡ye au x e siecles, et ses rapports avec l'anthroponymie franque", en V Congres lnternattonal de Toponymte et d'Anthropo-

897

nymie. Salamanca, 12-15 avril 1955. Actes et Mémoires, XI. Universidad, Salamanca, 1958, pp. 243-260.

Carré Alvarellos, Leandro (1978): Las leyendas tradicionales gallegas. Espasa-Calpe, Madrid, 2ª ed., 1978.

Carré Alvarellos, Lois. Romanceiro popular galego de tradizón oral. Porto: Separata de Douro Litoral, Boletim da Comissão de Etnografia e História, 1959.

Cierbide, Ricardo. "Onomástica medieval contrastada en la Navarra peninsular y continen­tal (siglos XIV-XV)" en Ariza, M. /Cano, R. / Mendoza, ]. M. / Narbona, A. Actas del II Congreso de Historia de la Lengua Española, 1990, vol. II, Pabellón de España, Madrid, 1992, pp. 937-948.

. /

Cierbide, Ricardo. "Scripta medieval occitana en Euskal Herria", Fontes Linguae Vasconum 62, 1993, pp. 43-60.

•

Clara Tibau, José. "Antroponimia española derivada de los cantares de gesta franceses", en M. Ariza / R. Cano / ]. M. Mendoza /A. Narbona: Actas del II Congreso de Historia de la Lengua Española, vol. II, Pabellón de España, Madrid, 1992, pp. 949-954.

Compan, A. Étude d'anthroponymie provençale: les noms de personne dans le comté de Nice aux Xlll', XIV" e XV' siecles, 2 vols. Lille / Paris, 1976.

Corominas, Joan. Diccionario etimolõgic i complementari de la llengua catalana. 9 vols. Curial Edicións Catalanes /Caixa de Pensións "La Caixa'', Barcelona, 1980-1991.

Cortesão, A. A. Onomástico Medieval Português, separata do Archeologo Português, VIII a XVII. Imprensa Nacional, Lisboa, 1912.

David, Pierre. Études historiques sur la Galice et le Portugal du Vl' au Xll" siecle. Institut Français au Portugal, Lisboa, 1947.

DCECH = ]. Corominas /].A. Pascual. Diccionario crítico-etimológico caste/tano e hispáni­co. 6 vols. Gredos, Madrid, 1980-1991.

Díaz y Díaz, Manuel C. Las primeras glosas hispánicas, Universidad, Barcelona, 1978.

Díaz y Díaz, Manuel C. et alii. Hechos de don Berenguel de Landoria, arzobispo de Santiago. Introducción, edición crítica y traducción. Universidade, Santiago, 1982.

Díaz y Díaz, Manuel C. et alii. El Códice Calixtino de la Catedral de Santiago. Estudio codicológico y de contenido. Centro de Estudios Jacobeos, Santiago, 1988.

Falque Rey, Emma (ed.). Historia compostelana. Akal, Madrid, 1994.

Ferro Couselo, Jesús- "Los romances y los libros de caballería en la onomástica personal gallega de los siglos XV y XVI" (1953-1954), en Posío. Arte y letras, 2-13. Reproducido en H. Monteagudo Romero (ed.): Xesús Ferro Couselo. Día das Letras Galegas 1996. Servicio de Publicacións da Universidade, Santiago, pp. 51-64

898

Ferro Ruibal, Xesús (dir.) / A. I. Boullón Agrelo / ]. M. Lema / F. R. Tato Plaza ¡ ]. M. García. Diccionario dos nomes galegos. Ir Indo, Vigo, 1992.

García-Gallo, Alfonso. Las instituciones sociales en España en la Alta Edad Media (siglas VIJJ-XII), El Albir, Barcelona, 1986.

García, Constantino (1985): Glosaria de voces galegas de hoxe. Anexo 27 de Verba. Universidade, Santiago, 1985.

García Gual, Carlos. Primeras nove/as europeas. Madrid: Istmo, 2ª ed.m 1988.

González López, Emilio. Grandeza e decadencia do reino de Galicia. Galaxia, Vigo, 1978.

González, Julio. Repoblación de Castilla la Nueva. III vols; Universidad Complutense, Madrid, 1975.

Kremer, Dieter. "Die germanischen Personennamen in Katalonien. Namensammlung und Etymologisches", Estudis Romànics 14, pp. 1-245; 15, 1969-1970, pp. 1-121.

Kremer, Dieter. "Onomástica e historia de la lengua", in M. Ariza /A. Salvador/ A. Viudas (eds.). Actas del I Congreso Internacional de Historia de la Lengua Española (Cáceres, 30 marzo-4 abril 1987), Arco, Madrid, 1988, vol. II, pp. 1583-1612.

Lapesa, Rafael. "Los francos en la Asturias medieval y su influencia lingiiística", in Estudios de historia linguística española. Paraninfo, Madrid, 1985, pp. 43-52. [Publicado previa­mente in Symposium sobre cultura asturiana de la Alta Edad Media. Septiembre de 1961. Ayuntamiento, Oviedo, 1967, pp. 341-353).

Lejeune, Rita. "La naissance du couple littéraire "Roland et Olivier", Annuaire de 11nstitut de Pbilo/ogie et d'histoires Orienta/es et Slaves 10, 1950, pp. 375-471.

Lorenzo, Ramón. Sobre cronologia do vocabulário galego-português (Anotações ao "Dicionário etimológico" de ]osé Pedra Machado). Gal axia, Vigo, 1968.

Lorenzo, Ramón. La traducción gallega de la Crónica General y de la Crónica de Castilla (s. XJV). Edición crítica anotada, con introducción, índice onomástico y glosaria. 2 vols, Instituto de Estudios Orensanos "Padre Feijoo", Ourense, 1977.

Lorenzo, Ramón. "Proxecto dun diccionario histórico galego", en Ramón Lorenzo / Dieter Kremer (eds.): Tradición, actualidade e futuro do galego. Actas do coloquio de Tréveris. Santiago: Xunta de Galicia, 1982, pp. 113-123.

Machado, José Pedro. Dicionário etimológico da língua portuguesa. Com a mais antiga documentaçóo escrita e conhecida de muitos dos vocábulos estudados, 6 vols. Libros Horizonte, Lisboa, 3ª ed., 1977.

Maia, C. de Azevedo. História do galego-português. Estado linguístico da Galiza e do Noroeste de Portugal do século XJI ao século XVI (com referência á situação do galego moderno), I.N.I.C., Coimbra, 1986.

899

Menéndez Pidal, R. La Chanson de Roland y el neotradicionalismo. (Orígenes de la épica · romá11ica). Espasa-Calpe, Madrid, 1959.

Messner, Díeter. História do Léxico Português (com a orlgem das palavras citadas). Carl Wínter Universtitatsverlag, Heidelberg, 1990. .

•

Michaelís de Vasconcellos, Carolína Cancioneiro da Ajuda, II, Max Níemeyer, Halle, 1904, pp. 807-814. [Reimpresión: Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1987].

Moll, Francesc de B. Eis llinatges catalans (Catalunya, País Valencià, !lles Balears). Assaig de dívulgació lingilística. Moll, Palma de Mallorca, 1959, (198741.

Morlet, Marie-Thérese. Les noins de personne sur le terrltoire de l'ancienne Gaule du V1" au Xll' siecle. l Les nomes issus du Germanique Continental et les créations gallo-germa­niques. París, 1968.

Morlet, Marie-Thérese. Dictíonnaire étymologique des noins defamille. Perrin, Paris, 1991.

Moreu-Rei, Henri. "Martin. Probleme historique et philologique", Anuarlo de Estudios Medíevales 8, 1972-73, pp. 35-68.

, Pastoureau, Michel. "L"enromancement" du nom. Etude sur la diffusion des noms de héros

arthuriens ã la fin du Moyen-âge", en Couleurs, images, symboles. Paris: Le Léopard d'or, 1986, pp. 111-124.

Pensado, ]osé Luis (ed.) Míragres de Santiago. Anejo 68 da R.F.E. Madrid, 1958.

Pensado, ]osé Luis. Fragmento de un libro de Tristán, Santiago: Anexo XIV dos Cuadernos de Estudios Gal/egos, 1962.

Pensado, José Luis. "Galicismos en Galicia", en Manuel Casado Velarde et al. (eds.): Scripta Philologica in memoriam Manuel Taboada Cid. Universidade da Coruña: Servicio de Publicacións, vol. II, 1996, pp. 579-589.

Fiel, Joseph M .. "Antroponímia germánica da Península Ibérica'', en Estudos de línguística histórica. Imprensa Nacional - Casa da Moeda, Lisboa, 1989, pp. 149-172. [Publicado previamente en Enciclopedía Lingilística Histórica, vol. I, Madrid, 1960].

Fiel, Joseph Mª / Kremer, Dieter. Hispano-gotische Namenbuch. Der Niederschlag des Westgotischen in den a/ten und heutigen Personen-und Ortsnamen der iberichen Halbinsel. Carl Winter, Heidelberg, 1977. [Nas citas facemos referencia ó parágrafo, e non á páxina].

Portela Silva, Ermelindo. La colonización cisterciense en Galicia (1142-1250), Universidade, Santiago, 1981.

Prieto Prieto, A. "¿Establecimientos francos en el reino de Asturias? Sus posibles ecos: toponímia y epopeya", Asturiensia medievalia 4, 1981, pp. 61-91.

900

Ruiz de la Peña Solar, Juan Ignacio. "Las colonizaciones francas en las rutas castellano-leo­nesas del Camino de Santiago", en Juan Ignacio Ruiz de la Peña Solar (coord.): Las peregrinaciones a Santiago de Compostela y San Salvador de Oviedo en la Edad Media. Actas del Congreso Internacional celebrado en Oviedo del 3 al 7 de diciembre de 1990. Principado de Asturias, Oviedo, 1993, pp. 283-312 .

Santamarína, Antón / Dorothe Schubart (1986/1993): Cancioneiro Popular Galego, 6 vols. Fundación Barrié de la Maza, A Co1uña, 1986-1993.

Sanz Fuentes, Mª Josefa, "Las fuentes diplomáticas y la peregrinación", en Juan Ignacio Ruiz de la Peña Solar (coord.): Las peregrlnaciones a Santiago de Compostela y Sa11 Sqlvador de Oviedo en la Edad Media. Actas del Congreso Internacional celebrado en Oviedo del 3 al 7 de diciembre de 1990. Príncipado de Asturias, Oviedo, 1993, pp. 411-422.

Smith, Colin. La creación del poema del Mio Cid. Crítica, Barcelona, 1985.

Soto Arias, Mª Rosario. "Da presencia de Roldán en Galicia", en Manuel Casado Velarde et al. (eds.): Scripta Philologica in memoriam Manuel Taboada Cid, Servicio de Publicacións, Universidade da Coruña, vol. II, 1996, pp. 1023-1030.

Vasconcelos, ]osé Leite de. Antroponímía Portuguesa. Imprensa Nacional, Lisboa, 1928.

Vázquez de Parga, Luis / ]osé Mª Lacarra / Juan Uria Riu. Las peregrlnaciones a Santiago de Compostela. 3 vols., C.S.I.C., Madrid, 1948 [Ed. facsímil: Pamplona: Gobierno de Navarra/ Iberdrola, 1992].

Withycombe, E. G.Tbe Oxford Dictíonary o/ English Christian Names. Oxford University Press, 3ª ed., 1977.

901