Page 1
3/7/2012
1
7x595
wooncultuur in Nederland:
naar de woningwet van 1901
jacob voorthuis
Pieter de Hooch
Pieter de Hooch, Mother’s Duty
Pieter de Hooch, Muziekfeest, 1677
Pieter de Hooch, 1658 A Mistress and Her Maid. 1660s. Oil on canvas, 53 x 42. The Hermitage, St.
Petersburg, Russia
Page 2
3/7/2012
2
Brekelenkam, Kleermakersatelier, midden 17e eeuw
8
Amsterdam, PLattegrond, Johannes Blaeu, 1649
Uitbreidingen Staets
9
Amsterdam PLattegrond 1665, Westelijk deel en Jordaan voltooid
10
Amsterdam, plattegrond 1689, anoniem
11
Amsterdam vergeleken met Speckle en Stevin
12
Amsterdamse Grachtengordel omgewerkt tot lineaire strip
Page 3
3/7/2012
3
Hendrick de Keijser, Huis Bartolotti, of Het Bonte Huis Herengracht 170-172
met het plaatje uit het grachtenboek Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
vernuft en noeste vlijt
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
door godsdienst en rechtschapenheid
Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617 Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti House ±1617
Page 4
3/7/2012
4
Herengracht 170-172 plan Hendrick de Keyser, Herengracht 170-172, the Bartolotti
House ±1617 ceiling and mantelpiece
21
De Beemster, ontwerp ontwateringssysteem, datum en ontwerper
onbekend
22
De Beemster, Kaart met sloten
van Gerrit Dirksz Langedijk,
1611
23
Kaart 18e eeuw van
noord Nederlandse
Droogmakerijen, N
Visscher en P Schenk jr
Heilige Geesthofje, Naaldwijk, Hendrik IV van Naaldwijk, 1496 Later
liet Frederik Hendrik van Oranje, als heer van Naaldwijk, vijftien huisjes
bouwen. vijf voor mannen en tien voor vrouwen.
Page 5
3/7/2012
5
Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Linker vleugel Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, rechter vleugel
Heilige Geesthofje, Paviljoensgracht, Regentenkamer
Philips Vingboons, Rokin
145-47, 1641-3, gevels
Justus Vingboons, Kloveniersburgwal 29, Trippen House 1660-62 Amstel 216, 1671 ontworpen en in 1671/72 gebouwd door
bouwmeester Adriaan Dortsman voor de welgestelde katholieke
koopman Gijsbert Dommer (1628-1675).
Page 6
3/7/2012
6
Hoorn, Slapershaven 2 en 1 en Grote Oost 132
Amsterdam, doorsnede van typisch grachtenpand begin 17e eeuw
33
Amsterdam, Kadastrale minuut 1825
34
Amsterdam Situatie, 1975-80
35
Amsterdam, Uitbredingsplan van Van Niftrik, 1866
36
Zicht vanuit het Amstel Hotel op het Paleis van Volksvleit, 1874
Page 7
3/7/2012
7
Ontwikkeling woning behoefte • Van de 14e tot en met 17e eeuw
Nederland grotendeels
verstedelijkt gebied.
• In de 18e en vroeg 19e eeuw
vooral gedurende de
economische stagnatie onder de
Franse bezetting nam die
verstedelijking een beetje af.
• Koning Willem I had de bezetting
in Engeland doorgebracht en bij
terugkomst wilde hij het Engelse
industrialisatie process ook in
Nederland doorvoeren
• Maar het capitalisme kwam hier
pas echt in 1870 van de grond…
Amsterdam 1663: kaart met
bestaande stad en voorgestelde
uitbredingen
Nederland in de 19e eeuw
• Late industrialisatie van Nederland
had een aantal oorzaken:
• Mensen met geld investeerde niet
voor de lange termijn in eigen land
maar vooral met het oog op snelle
winst in het buitenland
• De eerste trein reed in 1839 tussen
Haarlem en Amsterdam en
vervoerde alleen passagiers: werd
dus niet gebruikt voor industrie, men
was overtuigd dat het kanaalsysteem
adequaat was.
• Stoommachines werden pas in 1860
op grote schaal toegepast.
• Europese landbouwdepressie in
Nederland tussen 1878 en 1895 zeer
intensief: plaggenhutten
Groei steden 19e eeuw: Tussen 1830 en 1896 groeide Amsterdam met
240%, Haarlem met 286 % Rotterdam met wel 347% en Arnhem met
367%!
Amsterdam, Het Fransche Pad in richting van de Baangracht nu Willemastraat
41
De Jordaan omstreeks 1900
42
Kelderwoning,en Amsterdam, 1880-1900
Page 8
3/7/2012
8
De meesten hadden geen WC in huis en moesten deze met anderen
delen
Gemeenschappelijke privaten buiten
in de Eligensteeg, Utrecht, 1939
Omstandigheden rond 1901
• 1,1 miljoen woningen in Nederland
• Woningbouw kleinschalig en geheel in
handen van particulieren
• Bijna nergens riolering of elektriciteit
• Gemiddelde oppervlakte bedroeg 30
m2 per 6 personen (Dat in tegenstelling
tot de 40m2 per persoon NU!)
• Er bestond regelgeving over
brandveiligheid (m.b.t. muren,
schoorstenen en dakbedekking)
funderingen, rooilijnen, bouwhoogten,
rechten van belendingen, kwaliteit van
de uitvoering en de bouwmaterialen.
• Maar dat moet gerelateerd worden aan
het feit dat bijvoorbeeld de
Amsterdamse Bouwverordening uit
1531 onveranderd bleef tot 1850!
Speculatieve woningbouw in
's-Hertogenbosch, 19e eeuw
Particuliere woningbouw: Revolutiebouw
Speculatieve Woningbouw Zeeheldenbuurt,
Den Haag, 19e eeuw 46
Govert Flinckstraat, particuliere woningbouw, Amsterdam, 1880-1900, voor &
achterkant
47
Speculative Housing,
Amsterdam 19th century
Arbeidershuizen: Ook grote
ondernemers bouwden zo nu en dan
voor hun werkers.
Regout Woongebouw 1864 in
Maastricht:
72 kamers,
24 zolderkamers,
36 kelderkamers en
16 privaten
voor 70 gezinnen,
Page 9
3/7/2012
9
Arbeidershuizen: Agneta Park
• J.C Marken (1845-1906)
oprichter en eigenaar van
de Nederlandsche Gist
en Spiritus Fabriek, later
meer bekend als Calvé
bouwde een tuinstadje
voor hemzelf en zijn
arbeiders:
• Tuindorp in Engelse
Landschapstuin, met
gevarieerde verkaveling,
veel groen, water en
adequate voorzieningen
JD Zocher & FHL
Kerkhofl, Agneta Park,
Delft, 1885
Arbeidershuizen Agneta Park
1885
51
Amsterdamse vereeniging tot
het bouwen van
arbeiderswoningen,
Amsterdam, Roggeveenstr,
1884
Bouwverenigingen Marnixstraat, Westerkade, Amsterdam, 1877,
Amsterdamsche vereeniging tot het bouwen van
arbeiderswoningen, aanzicht en plattegrond
53
PJ Hamer & W Hamer, 2e Jan vd
Heijdenstr Amsterdam, 1885-88,
vereeniging ten behoeve der
Arbeidersklasse
54
JE vd Pek, Molukkenstraat,
Amterdam, 1912, achtergevel
Page 10
3/7/2012
10
55
JE vd Pek, Molukkenstraat, Amterdam, 1912
56
JE van Pek, Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van Beuningenstraat,
1909
57
JE van Pek, 01 Housing Association Rochdale, Amsterdam, Van
Beuningenstraat, 1909, plattegronden
58
JE van Pek, Housing Frederik Hendrik Straat, Amsterdam, 1909
Dumbbell tenement blok for maximum density, 1900
Coffinbeds in Burnestreet Shelter, London, 1900
Page 11
3/7/2012
11
Al vanaf de 18e eeuw, met name in Frankrijk mensen bezig met de
verbetering van de woonomstandigheden van de arbeider.
Claude Nicolas Ledoux, Chaux, c 1780 published in 1804
Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans,
1772-5
Claude Nicolas Ledoux, Salines Royales de Chaux, Arc et Senans, 1772-5,
with plan of the propylaea
Jean-Baptiste André Godin (1817 -
1888)Guise, Familistère, 1859-1880
Jean-Baptiste André Godin (1817 -1888)
Guise, Familistère, print of 1870 Charles Fourier, by Jean
Gigoux, 1853
Page 12
3/7/2012
12
Charles Fourier, Phalanstère,
1814
Albert Brisbane, North American Phalanx in Colts Neck Township,
1843
John Nash, Plan Regent Street and
Park, London 1812-27
Page 13
3/7/2012
13
Gustave Doré, Over London by Rail, 1872
London, Underground and
Sewer system, 19C.
Robert Owen, Lanark, 1820
Page 14
3/7/2012
14
Robert Owen, New Harmony, Indiana, 1824
Société industrielle de Mulkouse, Cooperative Ideal City, 1860
Florence Nightingale 1820-1910
Crimean War 1853-56 Henry Roberts, Model
arbeiderswoningen, Wereld
Tentoonstelling, 1851
Henry Roberts, Model arbeiderswoningen, Wereld Tentoonstelling, 1851
Ebenezer Howard,
The Social City,
1888
Page 15
3/7/2012
15
Barry Parker & Raymond Unwin, Letchworth Garden City, 1904-9
Techniek van de woningbouw • Bouwtechnieken tussen 1900-1920 zeer
traditioneel
• Heipalen van hout
• Binnen en buitenmuren: ongeïsoleerd: Geen
isolatie en geen ventilatievoorzieningen,
verwarming gebeurde met olie of houtkachel,
metselwerk met baksteen
• Vloeren van hout, binnen wanden en trappen
werden ter plaatse gemaakt
• Houten kozijnen werden op bouwplaats met
stopverf beglaast.
• Gangbare materialen en eenvoudige op de
werkplaats uit te voeren bewerkingen met
eenvoudige hulpmiddelen
• Technische omschrijvingen en bestek
tekening waren zeer beknopt.
• Bouwvakkers onderverdeeld in disciplines:
Heiers, metselaars, timmerlieden,
opperlieden, grondwerkers, opzichters,
stellers, molenbazen, koperslagers,
steenbewerkers, loodgieters en schilders.
Withe de With straat, Amsterdam,
Woningen in Aanbouw, rond 1900
Technische veranderingen
in de 19e Eeuw • IJzerproductie met profiel rond 1820)
• Staalproductie (Besemer vanaf 1854)
Lucht werd door het gesmolten ijzer
gepompt waardoor de koolstof
wegbrandde en een zuiverdere vorm van
ijzer achterbleef
• Ontwikkeling toegepaste mechanica met
systematisch onderzoek naar de kracht
van materialen. Lichtere dus meer
economische afmetingen en gebruik van
constructieve elementen.
• Verbeterde productie van baksteen
(Hoffmann oven of ring oven, 1856)
Verschillende compartimenten waarbij het
vuur steeds verplaatst werd zo kon de
hitte van de koelende compartimenten
worden gebruikt voor het drogen en
verwarmen van de volgende lading.
Hoffmann ring oven, 1856,
plattegrond en doorsnee
1900-2000 drastische
veranderingen in techniek: • Materiaalgebruik (Veel nieuwe
materialen)
– Zachtboard
– Houtwol cement
– Asbest cement (Ludwig
Hatschek 1900)
• Arbeidsomstandigheden
• machines en gemechaniseerd
gereedschap
• Prefabricage van bouwonderdelen
– Standaard kozijnen, deuren en
keukens
– Kunststof WC brillen van
Philips
• Stedenbouwkundige verkavelings-
patronen en plattegronden van
woningen
• Verschuiving werk op de
bouwplaats naar werk in de
toeleveringsindustrie
• Toename van mechanisatie en
efficiency op de bouwplaats
veroorzaakte een drastische
daling van het aantal arbeidsuren
op de bouwplaats.
• 1922 bij een woning van 60 m2
arbeidsuren:
– 1664 (bij woongebouwen van vier
lagen)
– 2.065 (bij woongebouwen in twee
lagen)
• Nu is het gemiddelde aantal
arbeidsuren op de bouwplaats van
een woning van ca 72 m2 ligt op
ca 600 uur.
Plaat 123, uit de catalogus van Braat uit 1882, gietijzeren badkuip en
gasgeiser
Revolutiebouw:Pieter Nieuwlandstraat, Amsterdam 16 september 1899
• Ondanks vele vernieuwingen, de
revolutiebouw bleef voortbestaan:
• Huizen waren net 10 jaar oud.
• Oorzaak, achterwege laten van
verankering balklagen, deze
instorting samen met 10 andere
instortingen gaven directe aanleiding
tot de verandering bouw en
woningtoezicht.
• Al in 1854 werd in de tweede kamer
een eerste aanzet gegeven op de
wettelijke regeling van ontoelaatbare
woontoestanden. – De vraag was: Moet de overheid nu wel of
niet ingrijpen in de manier waarop
woningen worden gebouwd en bewoond.
– Moet de overheid nu wel of niet eisen
stellen aan de manier waarop steden
worden uitgebreid.
Page 16
3/7/2012
16
De Woningwet van 1901
• Wilhelmina ondertekentop 22 juni 1901 de
woningwet. Deze werd van kracht in 1902.
• 54 artikelen op 29 velletjes
• Alles dat er in stond wordt nu nog steeds van
belang geacht: • Gemeentelijke toezicht op de kwaliteit van het
bouwen: verplichte bouwverordeningen
betreffende constructie, afmetingen, aantal
bewoners, brandveiligheid, toetreding licht en
lucht, sanitair, drinkwater, riolering
• Wettelijke mogelijkheden voor de verplichte
verbetering of sloop van slechte woningen
• Onteigening grond voor de realisatie van
stadsuitbreidingen
• Woningcorporaties zonder winstoogmerk kunnen
goedkoop geld lenen en exploitatie bijdragen
krijgen voor de bouw en het beheer van
goedkope woningen voor huishoudens met lage
inkomens
Periode 1900-1914, Groei Woningbouwverenigingen
HP Berlage 1856-1934,
jctv 94
HP Berlage, 1st extensionplan Amsterdam South, 1900-1905
95
HP Berlage, extension plan The Hague, 1907-11
96
Berlage PLan voor Amsterdam Zuid
Page 17
3/7/2012
17
97
HP Berlage, perspective study extension plan The Hague, 1907-11
98
Zuid Amsterdam, Aerial view
99
Hendrick Petrus Berlage, Zuid Amsterdam, 1915 Berlage, Plan Amsterdam Zuid, 1915
101
HP Berlage, Extension plan Amsterdam South, 1915-17 view
102
HP Berlage plan Granpré Molière et al architecture, Vreewijk, Rotterdam, 1916-
19 , 1933
Page 18
3/7/2012
18
HP Berlage (plan) & Granpré Molière et al architecture, Vreewijk,
Rotterdam, 1916-19 & 1933
1916 oprichting Nederlands Normalisatie Instituut:
• samenwerkingsverband tussen
producenten van bouwmaterialen en
bouwbedrijven: de NEN normen
– Kwaliteitsnorm (productnorm)
– Gebruiksvoorschrift (procedurenorm)
– Effectnorm (beschrijving van de
gebruiksvoorwaarde van het product
105
HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam,
1919, plan
106
HP Berlage, J Gratama & G Versteeg, Transvaal Neighborhood, Amsterdam,
1919
107
HP Berlage, plan for Hofplein, Rotterdam, 1926
108
HP Berlage, extension plan, Groningen, 1927-28
Page 19
3/7/2012
19
109
Michel de Klerk portrait
110
Michel de Klerk, Eigen Haard,
Spaarndammerplantsoen,
Amsterdam, 1917-20
111
M de Klerk, Het scheep, schets, Amsterdam
112
Michel de Klerk, Eigen Haard, 1913-21
113
M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, interieur
114
Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate, Amsterdam 1917-20
Page 20
3/7/2012
20
115
M de Klerk, Eigenhaard, Zaanstraat, Oostzaanstraat, 1917-20, achtergevel
116
Michel de Klerk, Appartment Blok for Spaarndammerplantsoen, Amsterdam,
1914-16
117
M de Klerk, Woonblok, Amsterdam, 1913-1914
118
M de Klerk, Meerhuizenplein, Amsterdam, 1921-22
119
M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette
Ronnerplein, 1921, 2
120
M de Klerk, Housing Association, De Dageraad, Amsterdam, Henriette
Ronnerplein, 1921, 1
Page 21
3/7/2012
21
121
M de Klerk, 1884-1923, De Dageraad, 2e blok, 1914-18
122
Krul
123
P Kramer & M de Klerk, Woningbouw voor De Dageraad, Amsterdam, 1918-
1923
Amsterdam Zuid
Na de Eesrte Wereld Oorlog
Paleizen voor de arbeiders:
Michel de Klerk, Eigen Haard Housing estate,
Amsterdam 1917-20
Woningcorporaties bouwen tussen 1916 en 1922 meer
woningen dan particulieren
• Van de circa 25.000 woningen gebouwd
in 1920 was ongeveer 87% woningwet
woningen met Rijkssteun tot stand
gekomen.
• Lonen en prijzen van brandstof hielden
de prijs van baksteen zeer hoog
• En bouwvakkers waren overal nodig en
vroegen dan ook hogere lonen.
• Redelijke prijs voor particuliere
woningbouw was onmogelijk in dit
klimaat. Hoe dit te stimuleren?
• 1920 Het premiestelsel van Van der Kaa
– Iedereen die woningen wilde kon
een premie krijgen van f. 20,00 per
m2 tot een maximum van f. 2000,00
per woning, voor woningen met een
inhoud van ten hoogste 450 m3.
– Het succes was onvoorstelbaar
tegen het einde van 1923 werd de
premieregeling stopgezet.
Page 22
3/7/2012
22
127
WK de Wijs, AH Op ten Noort, Pathmos housing Scheme, Enschede, 1914-28
Op 17 juni 1918 werd de woningnoodwet aangenomen,
waarmee gemeenten konden worden gedwongen om
noodwoningen te bouwen voor 90% door het rijk
gefinancïeerd en met een levensduur van hoogstens 5 jaar.
JJP Oud, Oud Mathenesse,
Rotterdam, 1922-23,
woningnoodwetwoningen
129
HJM Walenkamp, Housing, Spaarndammerbuurt, Amsterdam, 1919
130
HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof,
1919, plan
131
HJM Walenkamp, Housing Association Het Westen, Amsterdam Zaanhof, 1919
132
BT Boeyinga, JH Mulder, Oostzaan, Garden Suburb, Amsterdam, 1922-24
Page 23
3/7/2012
23
Tuinwijk Zuid, Haarlem JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, housing scheme, Haarlem, 1919-22
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20 JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20
JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plan JB van Loghem, Tuinwijk Zuid, Haarlem, 1919-20, plattegrond
Page 24
3/7/2012
24
M Brinkman, Spangen, Rotterdam, 1919-21
Gesloten woonblok. 2 appartementen boven elkaar, vier woonlagen. Bovenste woonlaag
met een zeer brede gallerij van soms 3m
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van
Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van
Effenblok in 2001
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001
Page 25
3/7/2012
25
Michiel Brinkman, Justus van Effenblok in 2001 M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal
Housing, Spange,
Rotterdam, 1919-21
Page 26
3/7/2012
26
M Brinkman, Municipal
Housing, Spangen,
Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, Municipal Housing, Spangen, Rotterdam, 1919-21
M Brinkman, housing Spangen, Rotterdam, 1919-22
Page 27
3/7/2012
27
157
Ludwig Mies van der Rohe, Brick Villa Project, 1923
158
Le Corbusier en MIes
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29 JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29,
JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29 JJP Oud, Kiefhoek, Rotterdam, 1925-29
Page 28
3/7/2012
28
163
Thonet Brothers
Catalogue, 1904, no.
14 appeared in 1859
164
FREISCHWINGER CHAIR 1926 MIES
165
Josef Albers, Dismountable Chair, 1929
166
Marcel Breuer, Model B33 chair,
1930
167
Weissenhofsiedlung, plattegrond, 1927
168
Karikatuur van de Weissenhofsiedlung gepubliceerd in 1940
Page 29
3/7/2012
29
169
Mies, Weissenhof Siedlung, Stuttgart, 1925-27, exterior
170
Mies van der Rohe, stalen skelet van Weissenhof siedlung
appartementen
171 Le Corbusier, Dubbel Woonhuis, Weissenhof Siedlung,
Stuttgart, 1927, drawing 172
Le Corbusier, Dubbel
Woonhuis, Weissenhof
Siedlung, Stuttgart,
1927.
173
Hans & Wassily Luckhardt & Alfons Anker, Maison de Campagne,
Kluge, Berlin Rupenhorn, 1929
174
Marcel Breuer, Man's bedroom, Piscador Apartment, Berlin , 1927.
Page 30
3/7/2012
30
175
JJP Oud, Houses 5-9, Weissenhof Siedlung, 1927
176
JJP Oud, modelwoningen in de Weissenhof Siedlung, Stuttgart
177
JJP OUd, Kitchen in the Weissenhofsiedlung house Stuttgart, 1927
178
Marcel Breuer, Kitchen in Haus
am Horn, 1923
179
Margarete Schuette-
Liholtzky, Frankfurter
Kuche, 1928 180
Mart Stam, Interieur van een woning in de WeissenhofSiedlung,
Stuttgart, 1927
Page 31
3/7/2012
31
JJP OUd, Keuken in de arbeidershuisjes voor de
Weissenhofsiedlung, Stuttgart, 1927
Piet Zwart met de Bruynzeel keuken, 1938
JJP Oud, Blijdorp Housing Estate, Rotterdam, 1931