This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Liczba i lokalizacja stanowisk i obszarów monitoringowych
Monitoring siedliska prowadzono w latach 2009 (206 stanowisk; 33 obszary Natura 2000) i 2011 (133 stanowiska; 31 obszarów Natura 2000). Obserwacje z 2009 roku dotyczyły głównie południowowschodniej Polski (Polesie, Roztocze, Wyżyna Lubelska, Kotlina Sandomierska, Wyżyna Małopolska); monitorowano także pojedyncze obszary w regionie Pojezierzy Południowobałtyckich, Niziny Południowopodlaskiej i Sudetów. W 2011 roku dane zbierano głównie w północnej (Pobrzeże Słowińskie, Pojezierza: Drawskie,
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Kaszubskie, Olsztyńskie), zachodniej (Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Sudety) i środkowej (Nizina Mazowiecka, Wyżyna Małopolska) części kraju. Wcześniejsze informacje na temat niżowych łąk świeżych uzupełniono także o stanowiska z północno-wschodniej Polski (Nizina Podlaska, Międzyrzecze Łomżyńskie) i Kotliny Sandomierskiej. Zasadnicza część krajowych zasobów siedliska występuje w regionie kontynentalnym, stąd też tu właśnie koncentrowały się obserwacje monitoringowe. Przeprowadzono je na 327 stanowiskach i 61 obszarach Natura 2000.
Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia stanowisk monitoringu na tle zasięgu geograficznego siedliska
Tab. 1. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów w regionie kontynentalnym
Górki, Ułanowice, Wiązownica Mała, Czajków Południowy Żyznów
Występowanie siedliska w regionie alpejskim ogranicza się do piętra pogórza i regla dolnego. Monitoringiem objęto 12 stanowisk w 3 obszarach w centralnej i wschodniej części regionu. Tab. 2. Zestawienie badanych stanowisk i obszarów w regionie alpejskim
Kras (część centralna), Kras za Piecem, Wielkie Załonie (część dolna), Wielkie Załonie (część górna) Pieniny PLH120013
Jedna z ostoi, PLH180052 Wisłoka z dopływami, jest położona w obu regionach, ponieważ jednak wszystkie monitorowane stanowiska zawierały się w regionie kontynentalnym, w sprawozdaniu zaliczono ją do tego właśnie regionu. Dane zebrane w sezonie 2009 i 2011 można uznać za wystarczające do oceny kondycji niżowych łąk świeżych w kraju. Stanowiska, na których prowadzono inne programy monitoringowe: PLH040007 Jezioro Gopło: - Kościeszki - monitoring siedliska przyrodniczego 6510 łąka rajgrasowa Arrhenatheretum elatioris w ramach „Monitoringu siedlisk przyrodniczych i gatunków roślin w związku z wydobywaniem węgla brunatnego ze złoża Tomisławice”; prowadzony od 2008 r. PLH120013 Pieniny: - Wielkie Załonie - monitoring stanu populacji derkacza (monitoring prowadzony przez Pieniński PN od kilku lat) oraz monitoring użytkowania gruntów prywatnych (szczegółowe kartowanie koszenia); - Kras - monitoring stanu populacji derkacza (monitoring prowadzony przez Pieniński PN od kilku lat) oraz monitoring użytkowania gruntów prywatnych (szczegółowe kartowanie koszenia).
Wyniki badań i ocena stanu zachowania
Region kontynentalny
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Na region kontynentalny przypada zasadnicza część zasięgu siedliska 6510. Bogate florystycznie świeże łąki niżowe są tu zwykle reprezentowane przez łąkę rajgrasową Arrhenatheretum elatioris. Często jednak płaty łąk rajgrasowych są zubożałe, wykształcone fragmentarycznie bądź kadłubowo. Dość często monitorowane łąki świeże wykazują florystyczne powiązania z murawami psammofilnymi czy kserotemicznymi, łąkami wilgotnymi, czy torfowiskami niskimi. Zdarza się, że występują w dynamicznych układach ze zbiorowiskami zdominowanymi przez śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa (np. w Załęczańskim Łuku Warty) lub wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis (np. Ostoja Nadliwecka), których nie można zakwalifikować do siedliska 6510. Niektóre z łąk rozwinęły się na dawnych gruntach ornych (np. w Puszczy Białowieskiej) lub porzuconych pastwiskach (Ostoja Lidzbarska), inne (Dolina Wolicy, Izbicki Przełom Wieprza) powstały po melioracjach w latach 60. XX wieku w miejscu wilgotnych łąk rz. Molinietalia, podczas gdy typowe siedliska łak świeżych zostały zaorane. Zaliczane do fitosocjologicznych identyfikatorów siedliska zbiorowisko Poa pratensis-Festuca rubra jest znacznie uboższe w gatunki od typowej łąki rajgrasowej i zakwalifikowanie niektórych fitocenoz do siedliska 6510 bywa problematyczne, ponieważ często nie spełniają one kryteriów (brak gatunków charakterystycznych dla związku Arrhenatherion, uderzające ubóstwo gatunkowe). Podobne wątpliwości budzi notowane w dolinie Warty (Ujście Warty, Rogalińska Dolina Warty) na siedliskach łąk świeżych Chrysanthemo-Rumicetum thyrsiflori. W najniższych położeniach Sudetów występuje natomiast stosunkowo bogate florystycznie zbiorowisko Agrostis capillaris-Festuca rubra (Pasmo Krowiarki, Pogórze Izerskie, Góry i Pogórze Kaczawskie), nawiązujące do górskich łąk ze związku Polygono-Trisetion (6520). Podsumowanie wyników dla poszczególnych wskaźników siedliska na stanowiskach i w obszarach w regionie kontynentalnym Ekspansja krzewów i podrostu drzew – w przypadku ponad 80% monitorowanych stanowisk pokrycie krzewów i podrostu drzew nie przekraczało 1% powierzchni transektu, nie stanowiło tym samym zagrożenia dla siedliska na stanowisku. Stan zły zanotowano na 19 stanowiskach (9%), niezadowalający na 36 (12%). Odmiennie prezentują się już jednak wyniki dla obszarów – 61% uzyskało ocenę FV, 21% - U1, 4% - U2. Taki rozkład ocen może być wynikiem wybierania do monitoringu stanowisk, na których siedlisko jest najlepiej zachowane, a więc koszonych. Gatunki rozprzestrzeniające się na niekoszonych łąkach to głównie głogi Crataegus sp., brzoza brodawkowata Betula pendula, wierzby Salix sp., sosna zwyczajna Pinus sylvestris, dąb szypułkowy Quercus robur, śliwa tarnina Prunus spinosa, olsza czarna Alnus glutinosa, topola osika Populus tremula, dereń świdwa Cornus sanguinea (niebezpieczny z uwagi na odrosty), grusza polna Pyrus pyraster, róże i jeżyny Rosa sp., Rubus sp. oraz inwazyjna czeremcha amerykańska Padus serotina. Siedlisko jest silnie zagrożone ekspansją drzew i krzewów na Wyżynie Małopolskiej (Dolina Czarnej, Dolinki Jurajskie, Ostoja Złotopotocka) a także w Puszczy Bukowej na Pobrzeżu Szczecińskim. Gatunki charakterystyczne – blisko połowa monitorowanych stanowisk (48%) i większość obszarów (56%) uzyskała ocenę FV. Najczęściej notowanymi gatunkami były: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, szczaw rozpierzchły Rumex thyrsiflorus, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, pępawa dwuletnia Crepis biennis, przytulia pospolita Galium mollugo, świerzbnica polna Knautia arvensis. Bogatym zestawem gatunków charakterystycznych dla związku Arrhenatherion wyróżniały się zwłaszcza stanowiska w Sudetach, na Nizinie Śląskiej, Dolina Czarnej i Ostoja Przedborska na Wyżynie Małopolskiej, Dolina Dolnego Sanu i Przełom Wisły w Małopolsce w Kotlinie Sandomierskiej oraz Ostoja Nadbużańska i Przełomowa Dolina Narwi w środkowowschodniej Polsce. Najmniejszym udziałem gatunków charakterystycznych cechowały się stanowiska z północnej Polski, na których zestaw gatunków ze zw. Arrhenatherion bywał ograniczony do rajgrasu wyniosłego (często w sporym pokryciu) i 1-2 innych gatunków (zwykle sporadycznie i ze śladowym pokryciem). Gatunki dominujące – 34% monitorowanych stanowisk i 48% obszarów Natura 2000 wyróżniało się prawidłową strukturą dominacji (środkowozachodnia Polska, Przedgórze Sudeckie). Większość (60% stanowisk i 55% obszarów) uzyskała ocenę U1. Zwykle były tereny w północnowschodniej, środkowej i północnej części kraju. Najczęściej dominantami powodującymi obniżenie oceny były trawy, takie jak: perz
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
właściwy Elymus repens, kłosówka wełnista Holcus lanatus, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, mietlica pospolita Agrostis capillaris, życica trwała Lolium perenne oraz trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Gatunki ekspansywne roślin zielnych – rozkład ocen dla stanowisk jest lepszy niż dla obszarów: 51 % stanowisk i 27% obszarów uzyskało ocenę FV, natomiast U1 odpowiednio: 41 i 58%. Właściwą strukturą dominacji wyróżniały się obszary w północnej części Pojezierza Wielkopolskiego, na środkowym wschodzie i w Ostoi Popradzkiej. Najniżej wskaźnik został oceniony na obszarze Puszczy Bukowej koło Szczecina, w Górach Orlickich (Sudety) oraz na wschodzie: Ostoja Poleska, Lasy Sobiborskie, Horyniec. Najczęściej notowanymi gatunkami ekspansywnymi były: perz właściwy Elymus repens (Dolina Dolnej Pilicy, Rogalińska Dolina Warty, Pojezierze Ińskie, Wzgórza Bukowe, Ostoja Przemyska) i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos (Dolina Łupawy, Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, Irysowy Zagon koło Gromadzynia, Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego). Nieco rzadziej notowane były: śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa (Pradolina Bzury-Neru, Załęczański Łuk Warty, Ostoja Przedborska), trzcina pospolita (Ostoja Poleska, Lasy Sobiborskie), wrotycz zwyczajny Tanacetum vulgare (Dolina Łupawy, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Horyniec), ostrożeń polny Cirsium arvense (Łąki Gór i Pogórza Izerskiego), mietlica pospolita Agrostis capillaris (Ostoja Nadbużańska, niższe położenia Sudetów Środkowych). Wojłok (martwa materia organiczna) – wskaźnik oceniany w większości przypadków na FV. Najniższe oceny uzyskały obszary sudeckie: Łąki Gór i Pogórza Izerskiego i Góry Orlickie, co wskazuje na problem utrzymania właściwego kośnego użytkowania siedliska w tym regionie. Wśród stanowisk zaledwie 10 oceniono na U2. Obce gatunki inwazyjne – generalnie nie stanowią zagrożenia dla siedliska, na 83% monitorowanych stanowisk nie notowano ich wcale lub występowały w śladowych ilościach. Na 5 stanowiskach wskaźnik został oceniony na U2: Biesowiczki (Dolina Wieprzy i Studnicy; łubin trwały Lupinus polyphyllus, wiesiołek dwuletni Oenothera biennis, topinambur Helianthuus tuberosus i przymiotno białe Erigeron annuus, Damno II (Dolina Łupawy; konyza kanadyjska Conyza canadensis, przymiotno białe Erigeron annuus), Gryźliny (Rzeka Pasłęka; przymiotno białe Erigeron annuus), Zielonczyn (Dolina Noteci; Conyza canadensis, Syringa sp., Acer negundo) oraz Mroczkowice (Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis). W skali obszarów rozkład ocen FV i U1 nie jest już tak korzystny, w blisko połowie ostoi Natura 2000 wskaźnik został oceniony jako U1 lub U2. Najczęściej notowanymi gatunkami były: konyza kanadyjska Conyza canadensis, nawłoć olbrzymia Solidago gigantea, n. kanadyjska S. canadensis, czeremcha amerykańska Prunus serotina, przymiotno białe Erigeron annuus, p. gałęziste E. ramosus, bodziszek pirenejski Geranium pyrenaicum, łubin trwały Lupinus polyphyllus, szczaw omszony Rumex confertus oraz wyka drobnokwiatowa Vicia hirsuta. Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie – na podstawie danych z 2009 i 2011 r. można stwierdzić, że na zdecydowanej większości stanowisk (82%) i obszarów (77%) w całym kraju płaty siedliska są duże i średnio duże. W regionie kontynentalnym ocenę wskaźnika U2 uzyskało jedynie 8 stanowisk, rozproszonych w środkowej (Pradolina Bzury-Neru), wschodniej (Polesie Lubelskie) i północnej (Dorzecze Parsęty) części Polski. Stanowiska z oceną wskaźnika U1 notowano nieco częściej na Wyżynie Małopolskiej, Ziemi Lubuskiej i Pojezierzu Olsztyńskim, w Kotlinie Kłodzkiej, nie jest to jednak żadna wyraźna prawidłowość. Struktura przestrzenna płatów siedliska – na około ¾ stanowisk łąki występowały na transektach w postaci zwartych płatów, stąd oceny wskaźnika FV. Silny stopień fragmentacji odnotowano na 13 stanowiskach rozproszonych w północnozachpdniej, środkowej i wschodniej Polsce. W skali całych obszarów największą fragmentacją cechowały się łąki świeże nad Odrą i Wartą (Kargowskie Zakola Odry, Nowosolska Dolina Odry, Rogalińska Dolina Warty, Załęczański Łuk Warty) oraz nad Bobrem (Ostoja nad Bobrem).
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Udział dobrze zachowanych płatów siedliska – rozkład ocen tego wskaźnika był następujący: FV – 34% stanowisk, U1 – 45%, U2 – 21%. W przestrzennym rozmieszczeniu stanowisk o zadowalającej i niewłaściwej ocenie wskaźnika trudno dopatrzyć się prawidłowości. Stanowiska, na których wskaźnik oceniono najniżej są rozproszone w całym kraju za wyjątkiem części południowozachodniej i południowowschodniej. W skali obszarów Natura 2000 względnie duży udział przekształconych płatów siedliska obserwowano na terenie północnej i środkowej Polski oraz Ziemi Lubuskiej, a także w niektórych ostojach na wschodzie kraju (Puszcza Białowieska, Poleska Dolina Bugu, Horyniec, Roztocze Środkowe). Tab. 4. Zestawienie ocen wskaźników na badanych stanowiskach w regionie kontynentalnym (czyli jak rozkładały się oceny wskaźnika dla wszystkich badanych stanowisk)
Wskaźniki Ocena
FV U1 U2 Ekspansja krzewów i podrostu drzew 274 36 19 Gatunki charakterystyczne 156 113 60
Gatunki dominujące 110 198 21 Gatunki ekspansywne roślin zielnych 171 131 27 Martwa materia organiczna 251 66 10 Obce gatunki inwazyjne 273 51 5
Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie
271 50 8
Struktura przestrzenna płatów siedliska
249 67 13
Udział dobrze zachowanych płatów siedliska
114 146 68
Tab. 5. Zestawienie ocen wskaźników na badanych obszarach w regionie kontynentalnym (czyli jak rozkładały się oceny wskaźnika dla wszystkich badanych obszarów)
Wskaźniki Ocena
FV U1 U2 Ekspansja krzewów i podrostu drzew 37 18 4 Gatunki charakterystyczne 33 20 6
Gatunki dominujące 27 31 1 Gatunki ekspansywne roślin zielnych 15 34 10
Martwa materia organiczna 42 15 2 Obce gatunki inwazyjne 30 27 2 Struktura przestrzenna płatów siedliska
35 15 5
Udział dobrze zachowanych płatów siedliska
14 30 15
Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen wskaźników specyficznej struktury i funkcji Gatunki charakterystyczne – najbogatszym zestawem gatunków diagnostycznych dla siedliska wyróżniały się: dolina Noteci, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie z doliną rzeki Wel, Wyżyna Małopolska, Wyżyna Lubelska (tylko niektóre ze stanowisk) oraz Sudety Środkowe i Pogórze Przemyskie. Najniżej oceniono stanowiska na Nizinie Szczecińskiej, nad Biebrzą, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz niektóre ze stanowisk na Wyżynie Lubelskiej.
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Gatunki dominujące – dla większości stanowisk i obszarów wskaźnik oceniony na U1, jedynie Niecka Nidziańska i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie oraz niektóre ze stanowisk i obszarów na Lubelszczyźnie ocenione na FV. Cenne składniki flory – regionalnie wyróżniają się pozytywnie: dolina Noteci, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie z doliną rzeki Wel, łąki nad Bugiem oraz w Sudetach Środkowych. Obce gatunki inwazyjne – brak wyraźnego, regionalnego zróżnicowania, dla większości obszarów i stanowisk FV lub U1. Gatunki ekspansywne roślin zielnych – wskaźnik oceniony na U2 na Nizinie Szczecińskiej, Polesiu Lubelskim i Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (U2). Natomiast w północnej części kraju wskaźnik generalnie był oceniany na FV, w pozostałej części Polski – U1. Ekspansja krzewów i podrostu drzew – z wyjątkien Niziny Szczecińskiej, Doliny Noteci i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oceny wskaźnika FV. Zachowanie płatów lokalnie typowych - dla większości stanowisk i obszarów wskaźnik oceniony na U1, dolina Noteci, Niecka Nidziańska i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie oraz niektóre ze stanowisk i obszarów na Lubelszczyźnie ocenione na FV, natomiast Nizina Szczecińska, Puszcza Białowieska oraz pojezierze Ełckie i Dolina Biebrzy – na U2. Martwa materia organiczna – nie widać regionalnego zróżnicowania wskaźnika, generalnie oceny FV, znacznie rzadziej U1. Analiza i podsumowanie wyników dla poszczególnych parametrów opisujących siedlisko na poziomie stanowisk i obszarów w regionie kontynentalnym Powierzchnia siedliska – dla stanowisk i obszarów przeważały oceny FV: 66% stanowisk i 47% obszarów, z których znaczna część leży we wschodniej, południowowschodniej i południowozachodniej Polsce. Ocenę U1 uzyskała mniej więcej 1/3 stanowisk i obszarów. Najniżej parametr został oceniony w niektórych ostojach Polski środkowej (Pradolina Bzury-Neru, Dolinki Jurajskie), środkowo-zachodniej (Nowosolska Dolina Odry, Rogalińska Dolina Warty), zachodniej i południowozachodniej (Wzgórza Bukowe, Góry Orlickie, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Ostoja nad Bobrem), a także wschodniej (Horyniec). Na wymienionych obszarach obserwowano jednocześnie silną fragmentację i zły stan zachowania płatów lokalnie typowych oraz tendencję do zmniejszania się areału łąk świeżych. W dolinach rzek niskie oceny mogą być wynikiem naturalnych uwarunkowań i ograniczenia siedlisk odpowiednich dla łąk świeżych do fragmentów zboczy dolin na korzyść pól uprawnych oraz terenów pod zabudowę. W Nowosolskiej Dolinie Odry występowanie siedliska 6510 praktycznie ograniczało się do regularnie koszonych wałów przeciwpowodziowych Odry. Specyficzna struktura i funkcje – spośród 61 monitorowanych ostoi Natura 2000 prawidłową strukturą i funkcją wyróżniało się zaledwie 8: Ostoja Welska, Przełomowa Dolina Rzeki Wel, Ostoja Nadbużańska, Przełomowa Dolina Narwi, Ostoja Nidziańska, Dolina Dolnego Sanu oraz niewielkie powierzchniowo: Skoroszowskie Łąki i Pasmo Krowiarki. Niska ocena parametru na stanowiskach i obszarach północnej Polski (Dolina Wieprzy i Studnicy, Dorzecze Parsęty, Rzeka Pasłęka) była konsekwencją niskich ocen wskaźników „Gatunki charakterystyczne” i „Udział dobrze zachowanych płatów siedliska”. Silna fragmentacja i niewielki udział dobrze wykształconych płatów łąk w obrębie transektów monitoringowych przesądziły o niskiej ocenie parametru w Kargowskich Zakolach Odry, Nowosolskiej Dolinie Odry, Rogalińskiej Dolinie Warty (Nizina Wielkopolska), w Pradolinie Bzury-Neru (Nizina Mazowiecka) i Załęczańskim Łuku Warty (Wyżyna Małopolska). Bogate w gatunki, w tym gatunki charakterystyczne, łąki w południowo-zachodniej Polsce (Ostoja nad Bobrem, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Góry Orlickie) uzyskały ocenę U2 z powodu sporego udziału gatunków ekspansywnych i inwazyjnych gatunków obcych. Zagrożenie przez ekspansywne rośliny zielne zadecydowało o niskiej ocenie parametru w przypadku niewielkiej ostoi na wschodzie Polski – Horyniec.
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Perspektywy ochrony – szanse na utrzymanie siedliska w stanie niepogorszonym określono jako duże na 2/5 monitorowanych obszarów i połowie stanowisk. Większość tych obszarów leży we wschodniej części kraju (Ostoja Nadbużańska, Przełomowa Dolina Narwi, Dolina Dolnego Sanu, Przełom Wisły w Małopolsce). W rozmieszczeniu stanowisk z oceną FV trudno doszukać się prawidłowości. Najgorsze perspektywy utrzymania siedliska są, z małymi wyjątkami jak Puszcza Kampinoska i Pradolina Bzury-Neru, w środkowej i środkowozachodniej Polsce (Dolina Dolnej Pilicy, Załęczański Łuk Warty, Ostoja Olsztyńsko-Mirowska, Rogalińska Dolina Warty, Kargowskie Zakola Odry, Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, Rzeka Pasłęka), a także w Puszczy Bukowej pod Szczecinem i Górach Orlickich w Sudetach. Z pewnością przyczynia się do tego nie tylko często całkowite zaniechanie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej, ale także silna presja zabudowy na terenach powyżej teras zalewowych rzek blisko dużych miast (jak Poznań). Ocena ogólna – dla ponad połowy monitorowanych stanowisk i obszarów stan zachowania siedliska 6510 oceniono jako niewłaściwy U1. Obszary, na których siedlisko uznano za dobrze zachowane występują w rozproszeniu, m.in. na wschodzie (Przełomowa Dolina Narwi, Ostoja Nadbużańska, Dolina Dolnego Sanu, Izbicki Przełom Wieprza), Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim (Przełomowa Dolina Rzeki Wel, Ostoja Welska), Niecce Nidziańskiej (Ostoja Nidziańska) i południowym zachodzie (Pasmo Krowiarki, Skoroszowskie Łąki) kraju. Zły stan zachowania łąk świeżych stwierdzono na 17 obszarach i 62 stanowiskach, które występują w całym kraju, nieco częściej jednak w jego zachodniej i centralnej części. Tab. 6. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego na badanych stanowiskach w regionie kontynentalnym
Stanowiska
Oceny
Powierzchnia siedliska
Specyficzna struktura i
funkcje
Perspektywy ochrony
Ocena ogólna
Berendowice FV U2 U1 U2
Bakałarzewo U1 U1 U1 U1
Bałtów 1 FV U1 FV U1
Bałtów 2 FV U1 FV U1
Bardo U1 U1 U1 U1
Bąków U1 U1 FV U1
Bębło U1 U1 U1 U1
Białobrzegi U1 U2 U2 U2
Biesowiczki U1 U2 U1 U2
Binowo U2 U2 U2 U2
Błaszków U1 U2 U1 U2
Bobrowniki U1 U2 U2 U2
Bolechowice U2 U2 U2 U2
Boria FV U1 FV U1
Borowiec FV U1 FV U1
Borowy Młyn FV U1 U1 U1
Bożniewice FV U1 FV U1
Brandwica FV FV U1 U1
Bronno U2 U2 U1 U2
Brzeście 1 FV FV FV FV
Brzeście 2 FV FV FV FV
Brzezinki FV U1 FV U1
Brzozówka NE FV FV FV FV
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Analiza i podsumowanie zagrożeń i oddziaływań dla siedliska przyrodniczego w regionie kontynentalnym, w tym identyfikacja obszarów najsilniej i najsłabiej zagrożonych Najczęstszymi źródłami zagrożeń siedliska 6510 były: zaniechanie koszenia (na większości monitorowanych obszarów) lub też jego intensyfikacja, często połączona z podsiewaniem użytkowych gatunków traw (głównie północno-zachodnia i centralna Polska), zamiana łąk na pola uprawne lub pastwiska (Ostoja Nadliwecka), rozprzestrzenianie się na łąkach obcych gatunków inwazyjnych (Sudety, Nizina Śląska, Mazowiecka, w mniejszym stopniu także Pobrzeże Bałtyku i Pojezierza). Znacznie rzadziej zagrażały łąkom: wtórne zabagnienie (północna Polska, Nizina Śląska), zalewy (Przełom Wisły w Małopolsce), zalesianie (Załączański Łuk Warty, Pasmo Krowiarki), czy zakładanie plantacji np. porzeczki czarnej (Rzeka Pasłęka), orzecha włoskiego (Pojezierze Ińskie), czy aronii (Góry Orlickie). Na terenach podmiejskich, np. w Rogalińskiej Dolinie Warty pod Poznaniem czy na Wzgórzach Bukowych pod Szczecinem, siedlisko 6510 jest pod bardzo silną presją urbanizacji. Zmienia się także charakter wielu miejscowości – z rolniczego na rekreacyjny. Większość odnotowanych na stanowiskach monitoringowych gatunków roślin obcego pochodzenia rosła nielicznie, tworząc rozproszone, niewielkie skupienia lub też jako pojedyncze osobniki. Najczęściej spotykanym kenofitem była konyza kanadyjska Conyza canadensis, nieinwazyjny gatunek ruderalny, notowany głównie na stanowiskach w północnej, zachodniej i środkowej części kraju. Realne zagrożenie dla siedliska, szczególnie w przypadku zarzucenia użytkowania kośnego, stanowi obecność roślin inwazyjnych, zwłaszcza północnoamerykańskich nawłoci: kanadyjskiej Solidago canadensis i późnej S. serotina. Spotykane były najczęściej na stanowiskach w Sudetach (Ostoja nad Bobrem, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Góry i Pogórze Kaczawskie, Góry Bardzkie, Pasmo Krowiarki), na Nizinie Śląskiej i Śląsko-Łużyckiej (Skoroszowksie Łąki, Irysowy Zagon koło Gromadzynia, Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej), a także środkowej (Puszcza Kampinoska, Dolina Dolnej Pilicy) oraz środkowowschodniej Polsce (Przełom Wisły w Małopolsce, Dolina Dolnego Sanu). Inny groźny gatunek inwazyjny, czeremcha amerykańska Padus serotina, notowana była na 3 stanowiskach w Dolinie Czarnej oraz w ostojach: Rzeka Pasłęka, Ujście Warty
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
i Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej. Występowanie szczawiu omszonego Rumex confertus ograniczało się do środkowowschodniej części kraju (Ostoja Nadbużańska, Przełomowa Dolina Narwi). Łubin trwały Lupinus polyphyllus został stwierdzony na pojedynczych stanowiskach na Pobrzeżu Słowińskim (Dolina Wieprzy i Studnicy), w Sudetach (Góry Bardzkie, Pogórze Kaczawskie, Dzika Orlica) oraz na Wyżynie Małopolskiej (Dolina Czarnej). Pozostałe obce gatunki inwazyjne notowano sporadycznie, jednak aż 3 z nich (słonecznik bulwiasty Helianthus tuberosus, niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica) – w Pieńskiej Dolinie Nysy Łużyckiej. Generalnie siedlisko można uznać za najsilniej narażone na intensywnie użytkowanych terenach Polski północnozachodniej i środkowej oraz na wyłączonych z gospodarki łąkarskiej pogórzu Sudetów i Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. W najlepszej kondycji pozostają łąki w tych częściach kraju, gdzie nadal funkcjonują drobnotowarowe gospodarstwa chłopskie, czyli we wschodniej i centralnej Polsce.
Region alpejski Liczba skontrolowanych stanowisk i obszarów w regionie alpejskim nie była duża – zaledwie 12 stanowisk w 3 obszarach, położonych w środkowej (Pieniny, Beskid Sądecki) i środkowo-wschodniej (Doły Jasielsko-Sanockie) części polskich Karpat. Siedlisko występuje zwykle w niezbyt typowej postaci i na niewielkiej powierzchni. Podobnie jak w Sudetach wykazuje liczne nawiązania do łąk górskich 6520. Podsumowanie wyników dla poszczególnych wskaźników siedliska na stanowiskach i w obszarach Wyniki monitoringu świadczą o niewłaściwym stanie zachowania siedliska w regionie alpejskim. Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie – z reguły siedlisko zajmowało 80-100% powierzchni transektów monitoringowych. W Pieninach poszczególne płaty, liczące po kilkadziesiąt arów, zajmują najczęściej całe terasy, odpowiadające działkom rolnym o jednakowym typie użytkowania. Na stanowiskach Kras za Piecem i Kras (część centralna) łąka rajgrasowa stanowiła nie więcej niż 60% transektu biegnącego przez mozaikę różnych zbiorowisk. Struktura przestrzenna płatów siedliska – za wyjątkem Ostoi Popradzkiej i dwóch stanowisk obszaru Jasiołka (Niżna Łąka, Tylawa) stopień fragmentacji siedliska na badanych obszarach był najczęściej średni. W Pieninach siedlisko występowało zwykle w mozaice z łąkami konietlicowymi 6520, polami ornymi i odłogami. Struktura powierzchniowa siedliska odzwierciedlała układ działek o określonej historii gospodarowaniana, przy czym łąki rajgrasowe występowały we fragmentach nieużytkowanych. Gatunki charakterystyczne – wszystkie obszary i większość stanowisk cechowały się występowaniem licznych gatunków uznanych za charakterystyczne dla siedliska. Dużym bogactwem florystycznym wyróżniały się zwłaszcza stanowiska pienińskie. Uboższe w gatunki, w tym gatunki charakterystyczne dla łąk rajgrasowych, były płaty siedliska ze stanowisk Ostoi Popradzkiej, jednak mógł mieć na to wpływ późny termin obserwacji (już po letnim pokosie), zapewne dlatego w skali obszaru wskaźnik ten został oceniony FV. Gatunki dominujące - w składzie florystycznym zbiorowisk dominowały najczęściej gatunki typowe dla siedliska: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, konietlica łąkowa Trisetum flavescens, przytulia pospolita Galium mollugo, krwawnik pospolity Achillea millefolium, chaber łąkowy Centaurea jacea, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, tymotka łąkowa Phleum pratense, koniczyny: koniczyna łąkowa Trifolium pratense i biała T. repens. Z dużym pokryciem występowały jednak także dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum, mietlica pospolita Agrostis capillaris, miejscami podagrycznik pospolity
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Aegopodium podagraria. W Ostoi Popradzkiej, na niektórych łąkach dominowłay podsiewane trawy, np. życica wielokwiatowa Lolium multiflorum, a z roślin dwuliściennych Trifolium pratense. Cenne składniki flory – obecnością gatunków chronionych i rzadkich wyróżniały się płaty siedliska w Pieninach (mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, storczyk męski Orchis mascula, stołosa prosta Bromus erectus, storczyca kulista Traunsteinera globosa) i Ostoi Popradzkiej (goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, pierwiosnek wyniosły Primula elatior, podkolan biały Platanthera bifolia, wilżyna bezbronna Ononis arvensis, zimowit jesienny Colchicum autumnale). Obce gatunki inwazyjne – siedlisko nie jest zagrożone przez rośliny inwazyjne. Jedynym odnotowanym gatunkiem inazyjnym obcego pochodzenia było przymiotno białe Erigeron annuus, stwierdzone w śladowym pokryciu na jednym tylko stanowisku (Kras za Piecem) w Pieninach. Gatunki ekspansywne roślin zielnych – w Pieninach na łąkach rajgrasowych rozprzestrzenia się głównie dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum; w mniejszym pokryciu obserwowane były świadczące o wzroście ocienienia i wilgotności: podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum i trybula leśna Anthriscus sylvestris. Sporadycznie pojawiał się chrzan pospolity Armoracia rusticana (notowany także w niewielkim pokryciu na niektórych łąkach w Ostoi Popradzkiej) oraz, miejscami, ekspansywne trawy: mozga trzcinowata Phalaris arundinacea i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Z obszaru Jasiołki, gdzie wskaźnik oceniany był z reguły na FV, podawane były jedynie: ostrożeń polny Cirsium arvense i śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa. Ekspansja krzewów i podrostu drzew – sumaryczne pokrycie krzewów i podrostu drzew na większości transektów nie przekraczało 1%. W Pieninach na niekoszone łąki wkraczały: śliwa tarnina Prunus spinosa, dereń świdwa Cornus sanguinea, głóg Crategus sp., w Jasiołce wierzby Salix sp., w Ostoi Popradzkiej – brzoza brodawkowata Betula pendula, tarnina i róże Rosa sp. W skali monitorowanych obszarów zagrożenie siedliska przez rozprzestrzeniające się w nieużytkowanych płatach drzewa i krzewy nie jest duże, lecz występuje. Zachowanie płatów lokalnie typowych – powierzchnia właściwie wykształconych płatów siedliska na monitorowanych stanowiskach zazwyczaj była mniejsza niż 80% powierzchni transektu. W skali obszaru jedynie położona w piętrze pogórza Jasiołka została oceniona na FV, mimo że siedlisko nie wykształca się tu wielkopowierzchniowo. Wyróżnia się jednak sporą jednorodnością typowo wykształconych i bogatych w gatunki łąkowe płatów. Wojłok (martwa materia organiczna) – interpretacja wartości wskaźnika nastręczała sporych trudności i jest w dużej mierze oparta na intuicji ekspertów. Z reguły średnia grubość wojłoku nie przekraczała 4 cm, a ocena wskaźnika odzwierciedlała ocenę parametru „Struktura i funkcja”. Zróżnicowanie geograficzne wyników ocen wskaźników specyficznej struktury i funkcji Wskaźniki: „Gatunki charakterystyczne”, „Obce gatunki inwazyjne” oraz „Cenne składniki flory” oceniono jako właściwe (FV) na wszystkich obszarach i wiekszości stanowisk. Monitorowane obszary nie wykazały również zróżnicowania pod względem grubości martwej materii organicznej (ocena U1). Ekspansja krzewów i podrostu drzew oraz roślin zielnych zaznaczyła się na niektórych stanowiskach pienińskich i w dolinie Jasiołki. Natomiast wskaźniki: „Gatunki dominujące” i „Zachowanie płatów lokalnie typowych” oceniono jako FV jedynie w Beskidzie Sądeckim. Tab. 8. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 6510 na badanych stanowiskach w regionie alpejskim (wartości w tabeli oznaczają liczbę stanowisk).
Wskaźniki Ocena
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
FV U1 U2 XX Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie
9 2 1 0
Struktura przestrzenna płatów siedliska 6 6 0 0
Gatunki charakterystyczne 6 5 1 0
Gatunki dominujące 5 7 0 0
Cenne składniki flory 5 3 0 4
Obce gatunki inwazyjne 11 1 0 0
Gatunki ekspansywne roślin zielnych 4 8 0 0
Ekspansja krzewów i podrostu drzew 8 4 0 0
Zachowanie płatów lokalnie typowych 3 7 2 0
Wojłok (martwa materia organiczna) 4 7 1 0
Tab. 9. Zestawienie ocen wskaźników opisujących specyficzną strukturę i funkcje siedliska 6510 na badanych obszarach w regionie alpejskim (wartości w tabeli oznaczają liczbę obszarów sieci Natura 2000).
Wskaźniki Ocena
FV U1 U2 XX Gatunki charakterystyczne 3 0 0 0
Gatunki dominujące 1 2 0 0
Cenne składniki flory 2 0 0 1
Obce gatunki inwazyjne 3 0 0 0
Gatunki ekspansywne roślin zielnych 1 2 0 0
Ekspansja krzewów i podrostu drzew 1 2 0 0
Zachowanie płatów lokalnie typowych 1 2 0 0
Wojłok (martwa materia organiczna) 0 3 0 0
Analiza i podsumowanie wyników dla poszczególnych parametrów opisujących siedlisko na poziomie stanowisk i obszarów w regionie alpejskim
Powierzchnia siedliska – za wyjątkiem Beskidu Sądeckiego (Ostoja Popradzka) parametr oceniono jako co najmniej U1, pomimo że oceny dla stanowisk w obrębie tego samego obszaru wahały się od FV do U1. Z powodu fragmentacji i zmniejszania się areału siedliska wszystkie stanowiska z obszaru Jasiołka uzyskały ocenę U1 a sam obszar – U2. W Pieninach zasoby łąk rajgrasowych są niewielkie i choć w porównaniu do lat 60. XX w. siedlisko generalnie nieco zwiększyło swoją powierzchnię, są to jednak zazwyczaj płaty nietypowe. Jedynie w ostoi Popradzkiej powierzchnia siedliska jest jeszcze znaczna i mimo, że powoli się zmniejsza – parametr oceniono na FV. Specyficzna struktura i funkcje – na wszystkich trzech obszarach i większości stanowisk, pomimo licznie występujących gatunków charakterystycznych i sporego zróżnicowania gatunkowego, parametr oceniano jako U1 z powodu niskiej oceny wskaźnika „Udział dobrze zachowanych płatów siedliska”. W Pieninach i Ostoi Popradzkiej znaczna część łąk świeżych obejmuje stadia pośrednie między dawnymi gruntami ornymi a łąkami rajgrasowymi lub też między łąkami konietlicowymi i mieczykowo-mietlicowymi Gladiolo-Agrostietum a typowym Arrhenatheretum elatioris. Perspektywy ochrony – o perspektywach ochrony łąk decyduje właściwe co do formy i intesywności użytkowanie kośne. Odnotowano je jedynie na stanowiskach ostoi Jasiołka, gdzie wiekszość łąk jest koszona dwukrotnie w ciągu roku oraz umiarkowanie nawożona i wypasana. Jednak z uwagi na silną fragmentację siedliska ocena ogólna dla siedliska w tym obszarze jest niska. W Ostoi Popradzkiej powierzchnia siedliska jest wprawdzie znaczna, jednak w przypadku wielu płatów zaniechano dotychczasowej gospodarki, co skutkuje mniejszymi szansami na zachowanie siedliska. W Pieninach
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
znaczna część prywatnych właścicieli zaprzestała użytkowania łąk. Koszona jest jedynie niewielka część areału siedliska. W ostatnich latach odnotowano jednak wzrost udziału tego typu łąk, spowodowany prawdopodobnie zwiększeniem żyzności podłoża przez rozkład zalegającej martwej materii organicznej, w wyniku prawie całkowitego zaniechania ich użytkowania. Po przywróceniu regularnego koszenia rajgras ustępuje, a koszone fragmenty nabierają charakteru łąk konietlicowych (siedlisko 6520). Długotrwałe nieużytkowanie powoduje natomiast pojawienie się wysokich, ekspansywnych roślin dwuliściennych i degradację siedliska. Powyższe uwarunkowania wskazują, że znaczna część łąk rajgrasowych w Pieninach stanowi jedynie fazę przejściową przy zaprzestaniu użytkowania, a co za tym idzie, ich zachowanie w formie typowego Arrhenatheretum elatioris na dużym areale będzie bardzo trudne. Ocena ogólna – żadne z monitorowanych stanowisk ani obszarów nie uzyskało oceny FV. Za najgorzej zachowane uznano płaty siedliska w obszarach Pieniny i Jasiołka. W Jasiołce powierzchnia siedliska jest niewielka i wyraźnie maleje, w Pieninach siedlisko najprawdopodobniej jest jednym ze stadiów zarastania dawnych pól i trudno je będzie zachować, ponieważ zaobserwowano, że koszenie powoduje przekształcenia składu gatunkowego w kierunku łąk górskich (6520). Tab. 10. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego na badanych stanowiskach w regionie alpejskim.
Stanowiska
Oceny
Powierzchnia siedliska
Specyficzna struktura i
funkcje
Perspektywy ochrony
Ocena ogólna
Hanuszów FV U1 U1 U1
Kras (część centralna) FV U1 U2 U2
Kras za Piecem U1 U2 U2 U2
Łomnica Zdrój FV FV U1 U1
Niżna Łąka FV U1 FV U1
Rytro U1 U1 U1 U1
Szczawnik U1 FV FV U1
Trzciana FV U1 FV U1
Tylawa U1 U1 FV U1
Tylawa 2 U1 U1 FV U1
Wielkie Załonie (część dolna) FV U1 U2 U2
Wielkie Załonie (część górna) U1 U1 U1 U1
Podsumowanie ocen
FV – 6 U1 – 6 U2 – 0
FV – 2 U1 – 9 U2 – 1
FV – 5 U1 – 4 U2 – 3
FV – 0 U1 – 9 U2 – 3
Tab. 11. Podsumowanie ocen stanu zachowania siedliska przyrodniczego na badanych obszarach w regionie alpejskim.
Obszary
Oceny
Powierzchnia siedliska
Specyficzna struktura i
funkcje
Perspektywy ochrony
Ocena ogólna
Pieniny U1 U1 U2 U2
Ostoja Popradzka FV U1 U1 U1
Jasiołka U2 U1 FV U2
Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000
Analiza i podsumowanie zagrożeń i oddziaływań dla siedliska przyrodniczego w regionie alpejskim, w tym identyfikacja obszarów najsilniej i najsłabiej zagrożonych
Najczęściej notowanym oddziaływaniem na siedlisko jest koszenie, stanowiące jednocześnie warunek jego zachowania. Zaniechanie kośnego użytkowania łąk jest ich największym zagrożeniem. W Ostoi Popradzkiej i Jasiołce proces ten zachodzi ze średnią intensywnością, w Pieninach znaczna część prywatnych właścicieli zaprzestała gospodarowania na łąkach. Gdzieniegdzie w Jasiołce i Pieninach prowadzi się wypas, który miejscami bywa zbyt intensywny i powoduje niekorzystne zmiany składu gatunkowego zbiorowisk. Na żadnym z obszarów nie stwierdzono zagrożenia przez gatunki inwazyjne.