Πεντάζωνο

Περιβαλλοντική ομάδα 1ου ΕΠΑΛ Διδυμοτείχου

Σχολικό έτος 2014 - 2015

Η οικοδομική δραστηριότητα του Ιουστινιανού Α΄ (527-565) χαρακτηρίζεται από την εκμετάλλευση των στρατηγικής σημασίας τοπογραφικών χαρακτηριστικών μιας περιοχής.

Κύριες αιτίες της μετεγκατάστασης των κατοίκων της Πλωτινούπολης στην περιοχή του σημερινού κάστρου του Καλέ και της οικοδόμησης ενός νέου φρουρίου υπήρξαν:

η ανάγκη για έναν ασφαλή οδικό σταθμό & η ανάγκη για ασφαλείς πηγές και

παροχή νερού

Το κάστρο του Καλέ

Ερυθροπόταμος

Πλωτινούπολη

ΠΕΝΤΑΖΩΝΟ

Ο Ερυθροπόταμος ήταν σημαντικόs για την άμυνα του κάστρου διότι σχημάτιζε μια φυσική τάφρο και ταυτόχρονα ήταν η κύρια πηγή νερού για το φρούριο.

Σύμφωνα με τον Τσουρή (2002, προσδιορίζεται νωρίτερα από το δεύτερο μισό του 12ου αι. ή αργότερα στο πρώτο μισό του 13ου αι., όπως προκύπτει από την συγκριτική μελέτη της τοιχοποιίας του πύργου με εκείνης των εκκλησιών (πρώτο μισό του 14ου αι.), των πύργων του κάστρου, του πύργου του Πυθίου (περίοδος Παλαιολόγων) και της οχύρωσης της εκκλησίας της Κοσμοσώτηρας (1152).

Ο πύργος χτίστηκε από ακανόνιστες ορθογώνιες πέτρες τοποθετημένες σε τέσσερεις κανονικές στρώσεις εναλλάξ με πέντε ζώνες από τούβλα.

Άποψη από το ποτάμι

Άποψη της εισόδου

Οι εγκαταστάσεις οχύρωσης του Τόπιρου (κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄)

Τα υδραυλικά έργα της Ρεντίνας, κάστρο της Βυζαντινής εποχής (Μεσαίωνας) που αποτελείται από έναν πύργο, δεξαμενές ορθογωνίου σχήματος και θολωτή σκάλα.

Οι δεξαμενές γέμιζαν με νερό από την υπερχείλιση της συμβολής του ποταμού Ρήχιου και ενός χειμάρρου που εξέρχονταν από τον πύργο κατά άγνωστο τρόπο.

Αδριανούπολη: πύργος στην όχθη του ποταμού Tούντζα συνδεόταν με τον πύργο της οχύρωσης μέσω ενός τοιχίου στη νοτιοδυτική γωνία του τείχους (έργο Ιουστινιανού Α΄).

Βιζύη: έξω από το τείχος και στην δυτική πλευρά του, 2-3 πύργοι χτίστηκαν για την προστασία πηγής της οποίας το νερό διανέμονταν σε όλη την πόλη μέσα και έξω από το τείχος.

Η περιγραφή του Πενταζώνου, μοναδικού πύργου του νερού και η εξήγηση της λειτουργίας του με βάση ιστορικές πηγές.

Το φρούριο του Διδυμοτείχου ζωγραφισμένο από τον Desarnod το 1829.

Ο πύργος βρίσκεται στα νερά του ποταμού και υπάρχουν ερείπια ενός τείχους κατά μήκος και παράλληλα με τις όχθες του ποταμού, ο οποίος τον συνέδεε με παρόμοιο πύργο που πιθανώς χρησίμευε στην άντληση νερού, ενώ ένα άλλο τοιχίο τον συνέδεε με την απότομη βραχώδη πλαγιά του λόφου.

Ένα κλειστό ισχυρό φρούριο δημιουργήθηκε για την προστασία των υδάτινων πόρων, ζωτικής σημασίας για την άμυνα του κάστρου.

Ο τρόπος ύδρευσης του κάστρου δεν γινόταν αντιληπτός από τους πολιορκητές.

Οι πολιορκημένοι είχαν πρόσβαση στις εγκαταστάσεις του νερού περνώντας μέσα από τις πύλες του κάστρου και κατεβαίνοντας σκάλες που ξεκινούσαν από τα τείχη του κάστρου και οδηγούσαν σ’ αυτές.

Λεπτομέρεια της εισόδου

Η στενή είσοδος καλύπτεται από έναν ημικυκλικό θόλο από τούβλα.

Η τοιχοποιία με τούβλα τοποθετημένα κατά την μακρόστενη πλευρά τους είναι ασυνήθιστη και γι αυτό αξιόλογη.

Ο εσωτερικός χώρος του κυλινδρικού πύργου κλείνει στην κορυφή με έναν θόλο

Δίπλα στην είσοδο υπάρχει μια καλοδιατηρημένη εσωτερική σκάλα που οδηγεί στην οροφή του πύργου, ένα «πλάτωμα» χρήσιμο στην άμυνα.

«Πλάτωμα» και προστατευτικό τοιχίο δεν σώζονται σήμερα.

Σκάλα που οδηγεί στην οροφή «πλάτωμα»

Σύμφωνα με τον J. von Hammer (1814), το νερό μεταφέρονταν με τεχνητό τρόπο από το ποτάμι σε μια μεγάλη δεξαμενή στην οποία κάποιος μπορούσε να έχει πρόσβαση κατεβαίνοντας εκατό σκαλοπάτια από τα τείχη του κάστρου.

Ωστόσο σ’ ένα κείμενο τους οι Saugeyr & A.Desarnod (1834) αναφέρονται σ’ ένα υπόγειο πέρασμα.

Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα αν κάποιο τμήμα του κρυφού περάσματος ήταν υπόγειο, τεχνικά και πρακτικά δυνατό, αλλά δύσκολο να εξακριβωθεί.

Η καταστροφή αυτής της βραχώδους πλαγιάς του λόφου για την κατασκευή οδικού δικτύου τα τελευταία χρόνια, η λειτουργία λατομείου και η χρήση δυναμιτών εμποδίζουν την εξακρίβωση των συνδέσεων του κάστρου με θέσεις που εξασφάλιζαν την παροχή νερού.

Για γρήγορη πρόσβαση, ο Πύργος συνδέονταν με την απέναντι απότομη γωνία της ακρόπολης με μικρή σκεπαστή κρεμαστή γέφυρα, πάνω στο τόξο μεγάλης διπλής σιδερένιας πύλης.

Το Πεντάζωνο μετά την κατασκευή των αναχωμάτων το 1960

Τοιχίο της γέφυρας

Σύμφωνα με τον Γιαννόπουλο (1989): ευρύχωρες υπόγειες δεξαμενές γέμιζαν μέσω ενός υπόγειου αγωγού με το νερό του ποταμού, είτε απευθείας από το ποτάμι είτε μέσω του Πενταζώνου.

Στο Πεντάζωνο ανέβλυζε υπόγειο νερό, ζωτικής σημασίας σ’ εποχές ξηρασίας ή στην περίπτωση ρύπανσης του ποταμού από τον εχθρό.

Σύμφωνα με τον Μανάκα (1963): κατά την διάρκεια των περιόδων ξηρασίας, η άντληση νερού γινόταν από το Πεντάζωνο. Στο εσωτερικό του πύργου υπήρχε μια πέτρινη σκάλα που οδηγούσε σε βαθύτερο επίπεδο από εκείνο της επιφάνειας του ποταμού, όπου υπήρχε άφθονο δροσερό νερό.

Υπήρχαν στοές που γέμιζαν με νερό μέσω ενός αγωγού που συνδεόταν με τον ποταμό.

Βαριά άμαξα έσπασε μία πλάκα κάτω από στρώμα χώματος που κάλυπτε μέρος του δρόμου και αποκαλύφθηκε ότι υπήρχε κενός χώρος κάτω από πλάκες, γεγονός που φανερώνει την ύπαρξη δεξαμενής με κεραμοσκεπή (αναφέρεται ως συμβάν του 1866 ή 1867).

Σύμφωνα με τον Γουρίδη (2006): υπήρχαν πέντε υπόγειοι θάλαμοι με κεραμοσκεπή, από το τουρκικό τοπωνύμιο Beş Bunar, «Πηγαδίτσια» που μεταφράζεται ως πέντε πηγάδια.

Η εσωτερική διάμετρος του πύργου είναι 4,82μ. και το κυκλικό πέτρινο τοίχωμα πάχους 2,30μ., η κάτοψη 75,9τ.μ. και η εσωτερική επιφάνεια 18,24τ.μ. Συνεπώς, για κάθε μέτρο στο βάθος δυνητικά υπήρχε διαθέσιμο νερό 18,24κυβ.μ.

Περαιτέρω επιστημονική διερεύνηση θα μπορούσε να προχωρήσει με ανασκαφικό έργο, γεωλογικές και εδαφολογικές αναλύσεις εσωτερικώς και εξωτερικώς του πύργου.

Κάτοψη του Πενταζώνου

Η πρόσοψη του Πενταζώνου

Το 1205 ο ποταμός υπερχείλισε λόγω καταρρακτώδους βροχής και κατέστρεψε τις πολιορκητικές μηχανές των Λατίνων πολιορκητών αφανίζοντας πολλούς από αυτούς.

Ο Ιωαννίτσης, ο αρχηγός των βουλγαρικών στρατευμάτων προσπάθησε να αλλάξει την κοίτη του ποταμού κατά τη διάρκεια δίμηνης πολιορκίας τον Μάιο και Ιούνιο του 1206.

Από εχθρούς ή παρόχθιες και στην ανάντη του ρεύματος του ποταμού ανθρώπινες δραστηριότητες.

Ο Ερυθροπόταμος λόγω του χειμαρρώδους χαρακτήρα του μετέφερε ένα μεγάλο φορτίο κόκκινης λάσπης, όπως δηλώνει και το όνομα του Ερυθρός-ποταμός.

Με πηγάδι σκαμμένο κάτω από την κοίτη του ποταμού για την εξασφάλιση συνεχούς παροχής νερού, το οποίο διηθείται μέσω των διαπερατών υλικών μεταξύ της όχθης και της θέσης του πηγαδιού.

Στοά φιλτραρίσματος του νερού, συνδεδεμένος ανοιχτός ή διάτρητος με οπές αγωγός αποστράγγισης που μπορεί να κατασκευαστεί κάτω από το επίπεδο της κοίτης του ποταμού για να συλλέγεται το νερό σε έναν θάλαμο, πηγάδι ή δεξαμενή.

Να εκτραπούν τα ύδατα των πλημμυρών σε κανάλια και να καθαρίζονται σε διαδοχικές λεκάνες μετάγγισης για να συγκεντρωθούν και να αποθηκευτούν τελικά σε μια μεγάλη δεξαμενή.

Το Πεντάζωνο ήταν: Μέρος ενός συστήματος ύδρευσης πολύ

καλά οχυρωμένου

Μια δεξαμενή που εφοδιάζονταν από τα νερά του ποταμού ή ένας πύργος του κάστρου που προστάτευε υπόγεια νερά κάτω από την επιφάνεια του ποταμού ή την άντληση του νερού του ποταμού σε περίπτωση πολιορκίας

Στις εγκαταστάσεις νερού περιλαμβάνονται δύο πύργοι νερού και μία ή περισσότερες δεξαμενές, ο αριθμός των οποίων δεν μπορεί να επαληθευτεί σήμερα

Ο εφοδιασμός της δεξαμενής ή των δεξαμενών πιθανώς πραγματοποιούνταν: με το νερό της βροχής που έσταζε μέσα από τα βράχια ή έτρεχε από τα βράχια σ’ αυτές, με υπόγειο νερό από πηγάδια, άμεσα με το νερό του ποταμού με υπόγειο αγωγό ή έμμεσα από το Πεντάζωνο ή με όλα τα προαναφερόμενα.

Ήταν το Πεντάζωνο συνδεδεμένο με γειτονικές στέρνες, όπως πιστοποιείται από τις ιστορικές πηγές και την ύπαρξη προστατευτικού τείχους;

Υπήρχαν υποδομές ελέγχου εισροής-εκροής του νερού;

Υποθέτουμε ότι υπήρχε ένα ελεγχόμενο σύστημα διαχείρισης των υδάτων για την επιτόπια συλλογή, προστασία και αποθήκευση τους.

Το Πεντάζωνο χρησιμοποιήθηκε σε περιόδους ξηρασίας και πλημμυρών.

Εξασφαλίστηκαν επαρκείς ποσότητες καθαρού νερού για να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες για ανθρώπους και ζώα σε περιόδους πολιορκίας.

Αποδείχθηκε η ύπαρξη απειλών από φυσικούς, χημικούς και βιολογικούς ρυπαντές.

Υπήρχε παραδοσιακά γνώση και εμπειρία της υψηλής τεχνολογίας του νερού, όπως αποδεικνύεται από την ανασκαφή στην γειτονική ακρόπολη της Πλωτινούπολης των Ρωμαϊκών χρόνων (πηγάδι της Πλωτινούπολης).

Η τεχνολογία των βαλβίδων και αντλιών, χρήσιμες διατάξεις για την διαχείριση και τον έλεγχο της παροχής νερού, ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους.

Η μελέτη του μνημείου καταδεικνύει την αειφόρο διαχείριση του νερού στο Βυζαντινό Διδυμότειχο:

Την σημασία του κάθε υδάτινου πόρου και της κατασκευής διαφόρων υποδομών για την άντληση και συλλογή υδάτων

Την προστασία των υδάτινων πόρων και των υποδομών εφοδιασμού και παροχής νερού

Την υψηλή υδραυλική τεχνολογία και αρχιτεκτονική της εποχής

Όταν σήμερα η πόλη συχνά υποφέρει από διακοπές παροχής νερού όλο τον χρόνο, και από πλημμύρες τον χειμώνα &

όταν τα νερά του ποταμού απειλούνται με ρύπανση από τις ανθρώπινες δραστηριότητες,

μπορούμε να διδαχθούμε από την μελέτη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, την αειφόρο διαχείριση των υδατικών πόρων, και ειδικότερα, την βυζαντινή αρχιτεκτονική και υδραυλική τέχνη της κατασκευής του πύργου του νερού.

Απαιτείται περαιτέρω μελέτη για την ακριβή και λεπτομερή περιγραφή της

λειτουργίας των υδρολογικών εγκαταστάσεων των Ακροπόλεων της

πόλης.