481 Nr 9–10 WPŁYW CZYNNIKÓW SOCJOEKONOMICZNYCH, STYLU ŻYCIA I ODCZUWANIA STRESU NA WYSTĘPOWANIE OTYŁOŚCI U LUDZI W WIEKU POPRODUKCYJNYM

481Nr 9–10

Włodzimierz Stelmach, Wojciech Bielecki*, Marek Bryła, Krystyna Kaczmarczyk-Chałas*, Wojciech Drygas*

WPŁYW CZYNNIKÓW SOCJOEKONOMICZNYCH, STYLU ŻYCIA I ODCZUWANIA STRESU NA WYSTĘPOWANIE OTYŁOŚCI

U LUDZI W WIEKU POPRODUKCYJNYMZ Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia

oraz z *Katedry Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

KosmetologiaWIADOMOŚCI LEKARSKIE 2005, LVIII, 9–10

W ramach realizacji w Polsce Programu CINDI (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme) Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej AM w Łodzi, Zespół Opieki Zdrowotnej dla Szkół Wyższych w Łodzi oraz Łódzka Regionalna Kasa Chorych (ŁRKCh) podjęły próbę oceny stanu zdrowia i zachowań zdrowotnych mieszkańców Łodzi w wieku 65 lat i więcej. Podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób stan ich zdrowia zdeterminowany jest cechami społeczno-demograficznymi, stylem życia i odczuwa-niem stresu. Wiadomo, że otyłość jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, niektórych chorób układu oddechowego i układu ruchu, a także niektórych typów nowotworów. Celem pacy była ocena zależności między czynnikami socjoekonomcznymi, stylem życia i odczuwaniem stresu a występowaniem otyłości i dystrybucją tkanki tłuszczowej. Metodykę badania przygotowano zgodnie ze standardem metodologicznym zalecanym przez World Health Organization (WHO) w realizacji programu CINDI. Badaniem objęto grupę 1461 losowo wybranych kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat i więcej. Do ostatecznego opracowania zakwalifikowano 835 kwestionariuszy. Wykazano,że niski poziom wykształcenia i niska aktywność fizyczna są predyktorami nadmiernego otłuszczenia. Zaobserwowano ujemny związekmiędzy nałogiem palenia tytoniu i tendencją do gromadzenia się centralnego otłuszczenia oraz otyłości u kobiet i mężczyzn. Stres związany z poczuciem niezdolności do sprostania wymogom codzienności okazał się silnym i niezależnym predyktorem otyłości u kobiet. Wysokość dochodu, stan cywilny oraz nawyki żywieniowe nie były związane z ryzykiem występowania otyłości w badanej populacji. Przeprowadzone badanie daje dobrą podstawę do pełniejszego zdefiniowania potrzeb zdrowotnych i społecznych starzejącego się społeczeństwa. [Wiad Lek 2005; 58(9–10): 481–490]

Słowa kluczowe: otyłość, czynniki socjoekonomiczne, styl życia, stres, CINDI.

Zjawisko starzenia się społeczeństwa stało się w ostatnich latach przyczyną licznych badań dotyczących problemów zdrowotnych i społecznych człowieka starego [1,2]. Analiza struktury społeczeństwa polskiego według wieku zwraca uwagę na rosnącą liczbę osób w wieku po-produkcyjnym [3], które z uwagi na specyfikę związanychz wiekiem problemów zdrowotnych oraz społeczno-demo-graficznych, determinujących ich postawę i zachowania,wymagają odrębnego potraktowania. W ramach realizacji w Polsce Programu CINDI (Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme) Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej UM w Łodzi, Zespół Opieki Zdrowotnej dla Szkół Wyższych w Łodzi oraz Łódzka Regionalna Kasa Chorych (ŁRKCh) podjęły próbę oceny stanu zdrowia, postaw i zachowań zdrowotnych mieszkańców Łodzi w wieku 65 lat i więcej [4]. Zasadniczy problem empirycznej obserwacji wiązał się z próbą odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób stan zdrowia tej grupy populacji zdeterminowany jest pod-stawowymi cechami społeczno-demograficznymi (wiek,płeć, poziom wykształcenia, dochód) oraz występowa-niem czynników ryzyka chorób przewlekłych.

Badania epidemiologiczne wskazują, że 20–40% mieszkańców państw wysoko rozwiniętych cierpi na otyłość [5,6], czyli nadmierną akumulację tłuszczów upośledzających funkcjonowanie organizmu. Najczęst-szy podział otyłości opiera się na kryterium etiologicz-

nym, uwzględniającym otyłość pierwotną i wtórną. Otyłość pierwotna dotyczy większości przypadków obserwowanych w praktyce medycznej, a podstawową rolę w jej patogenezie odgrywają czynniki środowiskowe (dieta, aktywność fizyczna, status socjoekonomiczny,stres cywilizacyjny). Za etiologią taką przemawia fakt, że znacznie częściej stwierdza się ją u mieszkańców krajów dobrze rozwiniętych niż w regionach o niższym standardzie ekonomicznym [6,7,8]. Otyłość wtórna jest jedną z konsekwencji niektórych chorób i zespołów chorobowych, jak zespoły Cushinga oraz Steina-Le-venthala, niedoczynność tarczycy, czy wreszcie otyłość polekowa. Ten typ otyłości nie jest jednak przedmiotem niniejszego opracowania.

Otyłość jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób ukła-du krążenia, szczególnie choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia, niektórych chorób układu oddechowego i układu ruchu, a także niektórych typów nowotworów [9,10]. Stwierdzono dodatnie związki nie tylko między nadmierną masą ciała a występowaniem niektórych chorób, ale także między dystrybucją tkanki tłuszczowej w organizmie [10].

Celem pacy była ocena zależności między wybra-nymi czynnikami społeczno-ekonomcznymi, stylem życia i odczuwaniem stresu a występowaniem otyłości i dystrybucją tkanki tłuszczowej u mieszkańców regionu łódzkiego w wieku poprodukcyjnym.

482 Nr 9–10

MATERIAŁ I METODY

Metodyka badania, sposób wyłonienia reprezenta-tywnej grupy badanych, system zaproszeń oraz zasady prowadzenia badań socjomedycznych, analitycznych i lekarskich zostały przygotowane zgodnie ze standardem metodologicznym zalecanym przez World Health Orga-nization (WHO) w realizacji programu CINDI [4,11]. Badaniem objęto grupę 1461 losowo wybranych kobiet i mężczyzn w wieku 65 lat i więcej, podopiecznych ŁRKCh. Do ostatecznego opracowania informatyczno--statystycznego zakwalifikowano 835 kwestionariuszy.Zmodyfikowany kwestionariusz wywiadu zawierałbloki tematyczne obejmujące: tzw. cechy metryczkowe

(w tym wiek, poziom wykształcenia, dochód per capita w rodzinie, stan cywilny); wywiad chorobowy, uzupeł-niony badaniem przedmiotowym obejmującym pomiary antropometryczne (waga, wzrost, obwód pasa i bioder); samoocenę stylu życia (palenie papierosów, spożycie alkoholu, aktywność ruchowa, sposób odżywiania) oraz pytania dotyczące odczuwania stresu.

W analizie wyodrębniono 4 kategorie wykształcenia: podstawowe, zasadnicze, średnie i wyższe; wysokość dochodu netto per capita w rodzinie uwzględniała 5 kategorii: do 300 PLN, 300–500 PLN, 500–1000 PLN, 1000–1500 PLN oraz powyżej 1500 PLN; stan cywilny określały kategorie: żonaty/zamężna, rozwiedziony/roz-wiedziona, wdowiec/wdowa, kawaler/panna.

Tabela I. Punktowa skala żywienia w badanej populacji

Nawyki żywienioweSkala

żywienia (punkty)

Płeć (%) Ogółem(%)kobiety mężczyźni

Częstość spożywania (tygodniowo):tłustego mięsa

> 2 0 9,3 21,5 13,6< 2 1 90,7 78,5 86,4

drobiu lub chudego mięsa< 3 0 45,0 61,5 50,8> 3 1 55,0 38,5 49,2

ryb< 3 0 93,5 91,7 92,8> 3 1 6,5 8,3 7,2

świeżych warzyw< 6 0 20,4 18,1 19,6> 6 1 79,6 81,9 80,4

gotowanych warzyw< 6 0 36,3 49,3 40,8> 6 1 63,7 50,7 59,2

owoców< 6 0 22,1 22,9 22,4> 6 1 77,9 77,1 77,6

słodyczy > 1 0 89,7 79,5 86,41 1 10,3 20,5 13,6

Rodzaj tłuszczu stosowanego do przyrządzania posiłków:nasycony 0 12,9 22,2 16,2nienasycony 1 87,1 77,8 83,8

Rodzaj tłuszczu stosowanego do smarowania pieczywa:inny nasycony 0 93,2 90,9 92,4masło 1 6,8 9,1 7,6

Rodzaj zjadanego pieczywa:inne 0 77,7 79,4 78,3ciemne 1 22,3 20,6 21,7

Dosalanie: tak 0 30,8 39,1 33,7nie 1 69,2 60,9 66,3

Ogółem: min. 0 punktów (gorzej), max. 11 punktów (lepiej)

W. Stelmach i wsp.

483Nr 9–10

Pytania o nałogi związane były z paleniem tytoniu (Czy badany kiedykolwiek palił tytoń? Czy obecnie pali?) oraz z piciem alkoholu – respondentów pytano o częstość picia wina, wódki i piwa, a częstość spożycia alkoholu klasyfikowano na podstawie odpowiedzi: 1) w ogóle nie piję, 2) piję zaledwie kilka razy w roku, 3) raz w miesiącu, 4) 2–3 razy w miesiącu, 5) raz w tygo-dniu, 6) 2–3 razy w tygodniu, 7) codziennie lub prawie codziennie. Respondentów, którzy wskazali odpowiedzi 1–4, określono jako niepijących; odpowiedzi 5–7 klasy-fikowały ich jako pijących.

Aktywność fizyczną badanych określano na podsta-wie odpowiedzi na pytania: 1) czy zdarza się panu/pani wykonywać ćwiczenia fizyczne przez co najmniej 30min, oraz 2) jak często wykonuje pan/pani ćwiczenia fizyczne przez co najmniej 30 min. Respondentów,którzy odpowiedzieli przecząco na pytanie 1, zaliczono do nieaktywnych fizycznie; tych, którzy na pytanie 2odpowiedzieli: 2–3 razy w tygodniu lub częściej, bądź raz w tygodniu, zaliczono do aktywnych fizycznie, zaśodpowiedzi: 2 razy w miesiącu, bądź kilka razy w roku lub rzadziej kwalifikowały do mało aktywnych.

Informacji o nawykach żywieniowych dostarczały odpowiedzi na 11 pytań dotyczących: rodzaju tłuszczów używanych do przygotowania posiłków i smarowania pieczywa, rodzaju zjadanego codziennie pieczywa, dosalania pokarmów, częstości spożywania mięsa wo-

łowego lub wieprzowego, drobiowego, ryb, świeżych i gotowanych warzyw, owoców oraz słodyczy. Opierając się na aktualnych zaleceniach prawidłowego żywienia (Food Guide Pyramid) [12] utworzono skalę żywienia; osoby z wyższą liczbą punktów miały lepsze nawyki żywieniowe. Punktową skalę żywienia przedstawiono w tabeli I.

Odczuwanie stresu określano na podstawie odpowie-dzi na pytania: 1. Czy często ma pan/pani poczucie, że nie może sprostać wymaganiom codzienności? 2. Czy w ciągu ostatniego miesiąca odczuwał/a pan/pani napię-cie, stres lub silną presję? 3. Czy ma pan/pani problemy w sprawowaniu zwykłej, codziennej opieki nad samym sobą? 4. Czy ma pan/pani problemy z wykonywaniem codziennych czynności, jak praca, nauka, zajęcia do-mowe, aktywność w czasie wolnym? Na podstawie odpowiedzi ustalono punktową skalę odczuwania stresu (tab. II). Wyższym wartościom punktowym skali odpo-wiadał niższy poziom odczuwania stresu.

Na podstawie wykonanych pomiarów antropome-trycznych obliczono wskaźnik względnej masy ciała BMI (body mass index) oraz wskaźnik WHR (waist/hip ratio). Wskaźnik BMI obliczono według wzoru: masa ciała w kg/wzrost w m2, i przyjęto zakresy norm zgodne z zaleceniami WHO [13]: wartości 18,5–24,9 wynik prawidłowy, 25–30 nadwaga, powyżej 30 otyłość. Wskaźnik WHR wyliczono według wzoru: obwód pasa

Tabela II. Punktowa skala odczuwania stresu

PytaniaSkala

odczuwania stresu (punkty)

Które z poniższych zdań najlepiej charakteryzuje pana/pani aktualną sytuację w sprawowaniu zwykłej, codziennej opieki nad samym sobą?

Muszę korzystać z pomocy innych. 1Mycie i ubieranie się sprawia mi kłopoty. 2W zasadzie nie mam z tym żadnych problemów. 3

Które z poniższych stwierdzeń najlepiej określa pana/pani sytuację w związku z wykonywaniem innych codziennych zadań, takich jak: praca, nauka, zajęcia domowe, aktywność w czasie wolnym?

Zwykłe, codzienne czynności stanowią dla mnie barierę nie do pokonania. 1Bywa, że mam trochę problemów z ich realizacją. 2W zasadzie nie mam żadnych problemów z tego typu czynnościami. 3

Czy często ma pan/pani poczucie, że nie może sprostać wymaganiom codzienności?

stale/często 1od czasu do czasu 2nigdy/rzadko 3

Czy w ciągu ostatniego miesiąca odczuwał/a pan/pani napięcie, stres lub silną presję?

stale lub prawie stale 1niezbyt często 2w ogóle 3

Ogółem: min. 4 punkty (gorzej), max. 12 punktów (lepiej)

Otyłość w wieku poprodukcyjnym

484 Nr 9–10

w cm/obwód bioder w cm; wartości powyżej 0,95 dla mężczyzn i powyżej 0,85 dla kobiet świadczą o nad-miernym nagromadzeniu tkanki tłuszczowej w okolicy brzusznej (otyłość typu centralnego) [10].

W analizie statystycznej wykorzystano jedno- i wie-loczynnikowe modele regresji logistycznej [14]. Ocenio-

no związek między wybranymi cechami demograficzno--społecznymi i elementami stylu życia a występowaniem otyłości i centralnego typu otyłości (zmienne zależne) w jednoczynnikowym modelu regresji logistycznej. Zmienne niezależne istotnie zmieniające dopasowa-nie modelów włączono do analizy wieloczynnikowej,

Tabela III. Charakterystyka populacji według cech metryczkowych wybranych elementów stylu życia oraz wskaźników BMI i WHR

*dochód netto na członka rodziny

Dane Kobiety (n = 536)%

Mężczyźni (n = 289)%

Ogółem (n = 825)%

Wiek (lata) średnia ± SD 71,3 ± 5,18 71,7 ± 5,05 71,5 ± 5,13Stan cywilny:

żonaty/zamężna 36,9 79,5 51,8rozwiedziony/rozwiedziona 8,6 5,9 7,6wdowiec/wdowa 48,7 10,8 35,4kawaler/panna 5,8 3,8 5,1

Wykształcenie:podstawowe 38,0 28,9 34,8zasadnicze 4,9 10,1 6,7średnie 37,1 28,6 34,1wyższe 20,0 32,4 24,4

Dochód*: ≤ 300 PLN 7,1 2,8 5,6300–500 PLN 7,9 2,8 6,1500–1000 PLN 61,3 57,8 60,11000–1500 PLN 17,0 23,7 19,3> 1500 PLN 6,7 12,9 8,9

Spożywanie alkoholu:niepijący 97,9 81,9 92,3pijący 2,1 18,1 7,7

Palenie tytoniu:nigdy 86,5 56,7 76,2kiedyś 6,2 27,1 13,4aktualnie 7,3 16,2 10,4

Aktywność fizyczna:nieaktywny 77,2 66,0 73,3mało aktywny 10,5 13,2 11,4aktywny 12,3 20,8 15,3

Skala odczuwania stresu (punkty) średnia ± SD 7,3 ± 1,12 7,1 ± 1,19 7,2 ± 1,37

Skala żywieniowa (punkty) średnia ± SD 5,6 ± 1,51 5,0 ± 1,61 5,4 ± 1,56

BMI: < 30 63,4 80,9 69,5> 30 36,6 19,1 30,5

WHR: < 0,85 (< 95 dla mężczyzn) 73,2 51,2 66,4> 0,85 (> 95 dla mężczyzn) 26,8 48,8 33,6

W. Stelmach i wsp.

485Nr 9–10

w celu określenia ich równoczesnego wpływu na zmienne zależne. Hipotezę zerową o braku wpływu rozpatrywanych parametrów na obecność otyłości i centralnego typu otyłości odrzucono przy poziomie α < 0,05. Analizę wykonano za pomocą programu STATISTICA 6.0.

WYNIKI

Wśród badanych przeważały kobiety – blisko 65% ogółu respondentów. Najliczniejszą grupą byli respondenci między 65 a 69 rokiem życia (41,1%), pozostali – w wieku 70–74 lat oraz 75 lat i więcej – stanowili odpowiednio 29,7 oraz 29,2%. Przewa-żali respondenci z wykształceniem podstawowym (34,8%), osoby deklarujące wykształcenie średnie stanowiły 34,1% ogółu, zasadnicze 6,7%, zaś wyższe 24,4%. Pod względem określanego przez badanych poziomu przeciętnego miesięcznego dochodu net-to per capita w rodzinie dominowali respondenci wskazujący kwotę 500–1000 PLN, kategoria 1000––1500 PLN stanowiła 19,3%, 300–500 PLN 6,1%, a poniżej 300 PLN 5,6%. Dochody przekraczające 1500 PLN deklarowało około 9% badanych. Ponad 89% respondentów obecnie nie pali papierosów i nie paliło w przeszłości. Około 92% badanej populacji deklaruje się jako niepijący. Około 15% badanych często wykonuje ćwiczenia fizyczne co najmniej przez 30 min dziennie – mężczyźni czę-ściej niż kobiety (20,8 vs 12,3%), 85% badanych ćwiczy rzadko lub nie ćwiczy wcale. Biały chleb, margaryna, świeże owoce, warzywa i słodycze są bardzo często spożywane; respondenci najczęściej spożywają mięso drobiowe; zaobserwowano bardzo niskie spożycie ryb.

Prawie co drugi badany potwierdził występowanie sytuacji, w której ma poczucie niemożności spro-stania wymaganiom codzienności. Prawie co piąty wskazał, iż stan taki odczuwa od czasu do czasu. Tylko 20% respondentów przyznało się do stałego odczuwania tego rodzaju dysfunkcji. Więcej niż co drugi badany przyznawał się do stałego odczuwania stresu, napięcia lub presji w ciągu ostatniego mie-siąca; pozostali (28,5%) występowanie tego stanu określili jako niezbyt częste. Choć zdecydowana większość badanych (77,8%) stwierdza, iż nie ma żadnych problemów z samodzielnym funkcjonowa-niem, to jednak z wiekiem coraz częściej staje się to barierą nie do pokonania.

Wyniki badań antropometrycznych wykazały nad-wagę u 350 (43%) badanych, w tym u 135 (47,3%) mężczyzn i 215 (41%) kobiet. Otyłość stwierdzono u 247 (30%), w tym u 54 (19,1%) mężczyzn i 193 (36,6%) kobiet. Ogółem we wszystkich analizowanych grupach wiekowych dominowały osoby z nadwagą, a roz-

powszechnienie otyłości wynosiło około 30%. U 33,6% badanych występował centralny typ otyłości (48,8% mężczyzn i 26,8% kobiet). Charakterystykę populacji według cech metryczkowych wybranych elementów stylu życia oraz wartości wskaźników BMI i WHR przedstawia tabela III.

Związek między wybranymi cechami demograficzno--społecznymi i elementami stylu życia a występowa-niem otyłości

Analiza jednoczynnikowa (tab. IV) wykazała, że ryzyko występowania otyłości u kobiet maleje z wie-kiem. Zmniejszają je również wyższe wykształcenie, aktualne palenie papierosów oraz wysoka aktywność fizyczna. U mężczyzn podobna zależność występuje w przypadku aktualnego nałogu palenia tytoniu i wyso-kiej aktywności fizycznej.

W modelu wieloczynnikowym, ze względu na zależności wykazane w modelu jednoczynnikowym, określono równoczesny wpływ zmiennych niezależ-nych (wieku, poziomu wykształcenia, palenia tytoniu i aktywności fizycznej) na występowanie otyłości u kobiet i mężczyzn. Analiza wieloczynnikowa (tab. V, VI) potwierdza niezależny wpływ wieku, pozio-mu wykształcenia, palenia tytoniu i aktywności fizycznejna występowanie otyłości u kobiet oraz wpływ palenia tytoniu i aktywności fizycznej u mężczyzn.

Związek między wybranymi cechami demograficzno--społecznymi i elementami stylu życia a dystrybucją tkanki tłuszczowej

Analiza jednoczynnikowa (tab. VII) wykazała, że wyższe wykształcenie oraz wysoka aktywność fizycznazmniejszają ryzyko otyłości typu centralnego u kobiet, natomiast palenie papierosów w przeszłości zwiększa to ryzyko. U mężczyzn ryzyko otyłości typu centralnego związane było jedynie ze średnim poziomem wykształ-cenia.

W analizie wieloczynnikowej (tab. VIII) uwzględ-niono wpływ 3 zmiennych na wielkość wskaźnika WHR u kobiet, tworząc model wieloczynnikowy, w którym po-twierdziły się omówione wcześniej zależności: u kobiet z niższym wykształceniem, palących tytoń w przeszłości i nieaktywnych fizycznie ryzyko otyłości typu centralne-go jest wyższe. Wymienione cechy uznano za niezależne czynniki wpływające na WHR.

Związek między odczuwaniem stresu a otyłością i jej typem

Wyniki analizy jednoczynnikowej wykazały, że niższy poziom odczuwania stresu zmniejsza ryzyko wystąpienia otyłości i brzusznego typu otłuszczenia u kobiet (tab. IV, VII). Zgodnie z analizą wieloczynniko-wą wyższy poziom odczuwania stresu jest niezależnym predyktorem występowania otyłości i jej typu central-nego u kobiet (tab. V, VIII).

Otyłość w wieku poprodukcyjnym

486 Nr 9–10

DYSKUSJA

Nadmierne otłuszczenie brzuszne i otyłość nieko-rzystnie wpływają na stan zdrowia i ryzyko występo-wania chorób przewlekłych. Chociaż otyłość i jej typ w dużej mierze zależą od czynników genetycznych [15], to jednak pozytywna i długotrwała zmiana stylu życia może istotnie zmieniać stopień i dystrybucję otłuszcze-nia [16]. W naszym badaniu odsetek osób dotkniętych otyłością wynosił około 30%; problem dotyczył 36,6% kobiet i 19,1% mężczyzn. Wyniki te są zgodne z danymi dotyczącymi występowania otyłości u dorosłej populacji polskiej [17].

Wykazaliśmy, że na otyłość i jej typ wpływają naj-silniej 3 czynniki – poziom wykształcenia, aktywność fizyczna i palenie tytoniu – głównie u kobiet. Kobiety

Tabela IV. Związek między wybranymi cechami demograficzno-społecznymi i elementami stylu życia a występowaniemotyłości w modelu jednoczynnikowym regresji logistycznej; dane przedstawiono jako ilorazy szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (± 95% CI)

DaneKobiety Mężczyźni

OR – 95% CI + 95% CI P OR – 95% CI + 95% CI PWiek (ciągła) 0,96 0,93 0,98 0,0441 1,04 0,98 1,10 0,2128Stan cywilny:

żonaty/zamężna 1 1rozwiedziony/rozwiedziona 0,66 0,33 1,30 0,2279 0,23 0,03 1,76 0,1564wdowiec/wdowa 0,71 0,49 1,05 0,0837 0,54 0,18 1,62 0,2714kawaler/panna 0,41 0,17 1,01 0,0529 0,36 0,05 2,92 0,3418

Wykształcenie:podstawowe 1 1zasadnicze 0,84 0,36 1,94 0,6800 1,85 0,68 5,01 0,2264średnie 0,75 0,50 1,13 0,1665 1,25 0,57 2,78 0,5778wyższe 0,48 0,28 0,80 0,0046 1,02 0,46 2,25 0,9558

Dochód: ≤ 300 PLN 1 1300–500 PLN 0,57 0,21 1,53 0,2645 0,91 0,09 9,10 0,9391500–1000 PLN 1,30 0,64 2,66 0,4679 0,91 0,09 9,10 0,93911000–1500 PLN 0,56 0,25 1,30 0,1776 1,98 0,72 5,43 0,1860> 1500 PLN 0,78 0,29 2,08 0,6174 0,99 0,31 3,22 0,9908

Spożywanie alkoholu:niepijący pijący 0,74 0,19 2,89 0,6651 0,77 0,34 1,75 0,5336

Palenie tytoniu:nigdy 1 1kiedyś 1,03 0,49 2,17 0,9411 0,83 0,42 1,66 0,6056aktualnie 0,33 0,13 0,80 0,0142 0,36 0,12 0,97 0,0470

Aktywność fizyczna:nieaktywny 1 1mało aktywny 0,55 0,29 1,03 0,0602 0,51 0,19 1,39 0,1906aktywny 0,46 0,25 0,85 0,0128 0,45 0,19 0,98 0,0480

Punktowa skala odczuwania stresu (ciągła) 0,94 0,85 0,98 0,0441 1,11 0,87 1,41 0,3880

Punktowa skala żywieniowa (ciągła) 1,07 0,95 1,22 0,2678 1,09 0,90 1,32 0,3564

starsze, z wyższym wykształceniem, palące tytoń i aktywne fizycznie są mniej narażone na wystąpienieotyłości. Ryzyko otyłości typu centralnego również jest mniejsze u kobiet dobrze wykształconych i aktywnych fizycznie, natomiast czynnikiem zwiększającym to ryzy-ko jest nałóg palenia tytoniu w przeszłości. Zmniejszone ryzyko otyłości u osób lepiej wykształconych obserwo-wano w innych badaniach, co można tłumaczyć większą świadomością zdrowotną tych osób oraz prowadzeniem przez nie prozdrowotnego trybu życia i bardziej racjo-nalnego sposobu odżywiania się. Wiele badań wykazało, że wysoki poziom wykształcenia może promować po-zytywne zachowania zdrowotne [7,18].

Aktywność fizyczna jest elementem stylu życia sil-nie modyfikującym stopień otłuszczenia. Prawie 60%dorosłych w USA deklaruje niską aktywność fizyczną

W. Stelmach i wsp.

487Nr 9–10

Tabela V. Związek między wiekiem, poziomem wykształcenia, paleniem tytoniu, aktywnością fizyczną i odczuwaniem stresu a występowaniem otyłości u kobiet w modelu wieloczynnikowym regresji logistycznej; dane przedstawiono jako ilorazy szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (± 95% CI)

Dane OR – 95% CI + 95% CI P

Wiek (ciągła) 0,95 0,91 0,98 0,0046Wykształcenie:

podstawowe 1

zasadnicze 0,70 0,30 1,66 0,4200

średnie 0,78 0,51 1,18 0,2376

wyższe 0,52 0,30 0,89 0,0168

Palenie tytoniu:

nigdy 1

kiedyś 1,16 0,53 2,56 0,7057

aktualnie 0,27 0,11 0,67 0,0050

Aktywność fizyczna:

nieaktywny 1

mało aktywny 0,60 0,31 1,15 0,1223

aktywny 0,52 0,28 0,98 0,0439Punktowa skala odczuwania stresu (ciągła) 0,94 0,84 0,99 0,0451

Tabela VI. Związek między paleniem tytoniu i aktywnością fizyczną a występowaniem oty-łości u mężczyzn w modelu wieloczynnikowym regresji logistycznej; dane przedstawiono jako ilorazy szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (± 95% CI)

Dane OR – 95% CI + 95% CI PPalenie tytoniu:

nigdy 1kiedyś 0,75 0,37 1,52 0,4238aktualnie 0,33 0,11 0,99 0,0479

Aktywność fizyczna:nieaktywny 1mało aktywny 0,51 0,18 1,39 0,1873aktywny 0,41 0,17 0,98 0,0451

[19]. W badanej przez nas populacji 85% respondentów ćwiczy rzadko lub nie ćwiczy wcale. Według niektórych autorów, ograniczenie aktywności fizycznej wpływa narozwój otyłości silniej niż zwiększona podaż energii w pożywieniu [20]. Aktywność fizyczna obok dietyniskokalorycznej pozostaje zasadniczym elementem leczenia otyłości [20]. Jeffery i wsp. wykazali silny związek między siedzącym trybem życia u kobiet – cza-sem spędzanym na oglądaniu programów telewizyjnych – a otyłością [21]. Ching i wsp. [8] wykazali podobny związek u mężczyzn. Mniejsze narażenie na otyłość typu centralnego u osób aktywnych fizycznie wynika z wrażliwości brzusznej tkanki tłuszczowej na wydzie-lane w trakcie wysiłku związki lipolityczne [10].

W naszym badaniu odsetek osób palących ty-toń wydaje się zaskakująco niski, niemniej jednak

wykazano związek między paleniem papierosów a mniejszym narażeniem na otyłość, podczas gdy u eks-palaczy ryzyko to jest większe. Redukujący wpływ palenia tytoniu na masę ciała był przedmiotem wielu opracowań, w których zwracano uwagę na zmia-ny w przemianach metabolicznych w organizmach osób palących [22,23].

W niniejszym opracowaniu dziwi też brak zależ-ności między występowaniem otyłości a nawykami żywieniowymi, co pozostaje w sprzeczności z opiniami innych autorów [10,17], nie analizowano tu jednak regularności spożywania posiłków – czynnika istotnie wpływającego na masę ciała i stopień otłuszczenia. Uwzględniając wiek naszych respondentów, którzy w większości nie byli czynni zawodowo, można jednak założyć, że jest to grupa odżywiająca się regularnie

Otyłość w wieku poprodukcyjnym

488 Nr 9–10

Tabela VII. Związek między wybranymi cechami demograficzno-społecznymi i elementami stylu życia a występowaniem centralnegotypu otyłości w modelu jednoczynnikowym regresji logistycznej; dane przedstawiono jako ilorazy szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (± 95% CI)

DaneKobiety Mężczyźni

OR – 95% CI + 95% CI P OR – 95% CI + 95% CI PWiek (ciągła) 0,98 0,94 1,02 0,2613 1,01 0,96 1,06 0,6275Stan cywilny:

żonaty/zamężna 1 1rozwiedziony/rozwiedziona 1,74 0,63 4,78 0,2857 0,91 0,34 2,43 0,8431wdowiec/wdowa 2,42 0,77 7,57 0,1291 0,89 0,41 1,91 0,7670kawaler/panna 1,92 0,71 5,21 0,2007 0,85 0,25 2,86 0,7911

Wykształcenie:podstwowe 1 1zasadnicze 1,48 0,64 3,40 0,3576 2,28 0,96 5,42 0,0609średnie 0,69 0,44 1,06 0,0916 1,88 1,00 3,54 0,0498wyższe 0,33 0,18 0,61 0,0004 1,65 0,90 3,03 0,1070

Dochód: ≤ 300 PLN 1 1300–500 PLN 0,98 0,33 2,90 0,9772 1,50 0,17 13,23 0,7150500–1000 PLN 1,53 0,67 3,48 0,3090 2,24 0,42 11,86 0,34481000–1500 PLN 1,07 0,42 2,69 0,8935 2,82 0,51 15,60 0,2342> 1500 PLN 0,56 0,17 1,93 0,3617 2,94 0,50 17,14 0,2303

Spożywanie alkoholu:niepijący 1 1pijący 0,68 0,14 3,23 0,6258 0,83 0,45 1,52 0,5454

Palenie tytoniu:nigdy 1 1kiedyś 3,19 1,53 6,66 0,0020 0,87 0,50 1,51 0,6136aktualnie 1,20 0,56 2,57 0,6449 0,54 0,27 1,08 0,0835

Aktywność fizyczna:nieaktywny 1 1mało aktywny 0,66 0,34 1,30 0,2303 0,68 0,34 1,38 0,2867aktywny 0,47 0,23 0,95 0,0355 0,76 0,42 1,38 0,3669

Punktowa skala odczuwania stresu (ciągła) 0,85 0,76 0,96 0,0070 1,02 0,86 1,21 0,8293

Punktowa skala żywieniowa (ciągła) 1,03 0,90 1,18 0,6958 1,08 0,93 1,26 0,3345

i – jak stwierdzono – spożywająca dużo jarzyn i owo-ców. Gronkiewicz i wsp. wykazali związek między regularnością a jakością spożywanych posiłków; mężczyźni i kobiety, którzy odżywiali się nieregular-nie, oceniali swoją dietę jako zbyt ubogą w warzywa i owoce [17].

Czynnikiem nie związanym z otyłością i jej typem okazał się stan cywilny badanych respondentów. Wpływ stanu małżeńskiego na stopień otłuszczenia opisywano w badaniach przeprowadzonych w Polsce [17] i w populacji amerykańskiej [24]. Wykazano w nich, że kobiety zamężne są tęższe niż panny. Autorzy tłumaczą to stresem związanym ze stanem małżeńskim, powodującym nieprawidłowe wydzie-lanie neuropeptydów i neurotransmiterów uczestni-

czących w kontroli łaknienia, co sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej i leży u podstaw patogenezy otyłości [25].

Odczuwany w związku ze stresem dyskomfort (presja, silne przygnębienie, bezsenność itp.) objawia się często, zwłaszcza u ludzi najstarszych, poczuciem niezdolności do sprostania wymogom codzienności. Żyjący w stresie stary człowiek ma bowiem na ogół znaczne kłopoty z realizacją codziennych, choć natu-ralnie już ograniczonych, funkcji związanych z wy-pełnianiem ról społecznych. W omawianym badaniu poddano ocenie wpływ odczuwania stresu na otyłość oraz jej typ u ludzi starych i stwierdzono, że stres jest silnym predyktorem występowania otyłości u kobiet po 65 roku życia, przy czym Laaksonen i wsp. [26]

W. Stelmach i wsp.

489Nr 9–10

Tabela VIII. Związek między poziomem wykształcenia, paleniem tytoniu, aktywnością fizyczną i odczu-waniem stresu a występowaniem centralnego typu otyłości u kobiet w modelu wieloczynnikowym regresji logistycznej; dane przedstawiono jako ilorazy szans (OR) wraz z 95% przedziałem ufności (± 95% CI)

Dane OR – 95% CI + 95% CI PWykształcenie:

podstawowe 1zasadnicze 1,65 0,71 3,83 0,2407średnie 0,70 0,45 1,11 0,1275wyższe 0,31 0,16 0,61 0,0006

Palenie tytoniu:nigdy 1kiedyś 4,95 2,20 11,16 0,0001aktualnie 1,38 0,63 3,02 0,4223

Aktywność fizyczna:nieaktywny 1mało aktywny 0,82 0,40 1,68 0,5825aktywny 0,45 0,21 0,96 0,0394

Punktowa skala odczuwania stresu (ciągła) 0,85 0,76 0,96 0,0070

wykazali, że poziom stresu u mieszkańców Polski jest wyższy niż w innych krajach Europy. Podkreślić też trzeba, że badani respondenci byli mieszkańcami Łodzi, a przyczyny obserwowanej zależności upa-trywać można w trudnej sytuacji socjoekonomicznej osób starszych, zwłaszcza w obliczu zmieniających się w ostatniej dekadzie warunków życia. Wielu au-torów podkreśla wpływ złej sytuacji ekonomicznej na czynniki psychospołeczne [26,27,28,29]. Przemiany ustrojowe zachodzące w Polsce, zmiana sytuacji ekonomicznej i ogólna tendencja do pogarszania się warunków życia w szczególny sposób dotykają najstarszą grupę wiekową. Osobom w podeszłym wieku najtrudniej jest przystosować się do szybko zachodzących i radykalnych zmian w otoczeniu, co w konsekwencji rodzi w nich poczucie niemożności sprostania warunkom życia codziennego.

Nasze badanie narażone było na pewne ograni-czenia: liczba respondentów była niska, co obserwo-wano zresztą także w poprzednich badaniach CINDI w Polsce oraz w innych krajach Europy Wschodniej [30], a ponadto przeprowadzono je metodą „twarzą w twarz”, co mogło mieć wpływ na odpowiedzi re-spondentów. Mimo tych ograniczeń badanie można uznać za reprezentatywne dla dużej populacji osób star-szych przemysłowego regionu Polski, tym bardziej że prawdopodobnie stanowi pierwszą taką próbę podjętą w Europie Wschodniej.

WNIOSKI

1. Poziom wykształcenia jest czynnikiem warunkującym występowanie otyłości i jej typu centralnego u kobiet; niski poziom wykształcenia okazał się predyktorem nadmiernego otłuszczenia.

2. Niska aktywność fizyczna zwiększa ryzyko otyłościzarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.

3. Wykazano odwrotną zależność między nałogiem pa-lenia tytoniu i tendencją do centralnego otłuszczenia u kobiet oraz otyłością u kobiet i mężczyzn.

4. Stres związany z poczuciem niezdolności do spro-stania wymogom codzienności okazał się silnym i niezależnym predyktorem otyłości u kobiet.

5. Wysokość dochodu, stan cywilny oraz nawyki żywie-niowe nie wpływały na ryzyko występowania otyłości w badanej populacji.

6. Przeprowadzone badanie daje dobrą podstawę do peł- niejszego zdefiniowania potrzeb zdrowotnych i społecz-nych starzejącego się społeczeństwa. Celowe wydaje się w przyszłości lepsze dostosowanie sytemu opieki zdro-wotnej do potrzeb różnych grup społecznych, w tym ludzi starszych i gorzej wykształconych. Wobec istot-nych braków w zakresie pomocy świadczonej ludziom starszym, należy udoskonalić opiekę środowiskową nad populacją wieku poprodukcyjnego. Wyniki podjętych badań są podstawą dla wprowadzania programów edu-kacyjnych dla różnych środowisk społecznych.

Piśmiennictwo

[1] Sygit M. Człowiek stary w systemie usług zamkniętej opieki społecznej. Wiad Lek 1986; 39: 65–70. [2] Sygit M, Zieliński W. Człowiek stary w systemie usług opieki środowiskowej. Wiad Lek 1986; 38: 21–27. [3] Rocznik Statystyczny 2001. Główny Urząd Statystyczny (GUS). Warszawa 2001. [4] CINDI Health Monitor. Proposal for Practical Guidelines. Publications of the National Public Health Institute. WHO Regional Office for Europe. Helsinki 2001. [5] National

Otyłość w wieku poprodukcyjnym

490 Nr 9–10

Center for Health Statistics. Health, United States 1992. Hyattsville, Public Health Service 1993. DHHS publication PHS 93–1232. [6] Kuczmarski R, Flegal K, Campbell S, Johnson C. Increasing prevalence of overweight among US adults. JAMA 1994; 272: 205–211. [7] Winkleby MA, Jatulis DE, Frank E. Socioeconomic status and health: how education, income, and occupation contribute to risk factors for cardiovascular disease. Am J Public Health 1992; 82: 816–820. [8] Ching P, Willett W, Rimm E, Colditz G, Gortmaker S, Stampfer M. Activity level and risk of overweight in male health professionals. Am J Public Health 1996; 86: 25–30. [9] Galobardes B, Costanza MC, Bernstein MS. Trends in risk factors for lifestyle-related diseases by socioeconomic position in Geneva, Switzerland, 1993–2000: health inequalities persist. Am J Public Health 2003; 93: 1302–1309. [10] Gronkiewicz L, Gronkiewicz S, Welon Z, Brajczewski C. Pozycja społeczna i styl życia a dystrybucja otłuszczenia u dorosłej ludności w wieku 40–49 lat. Zdr Publ 1999; 5: 131–137.

[11] CINDI Health Monitor. Proposal for Practical Guidelines. Publications of the National Public Health Institute. WHO Regional Office for Europe. Helsinki2001. [12] The Food Guide Pyramid. (Internet Communication, 16 October 2003 at http:// www. nal.usda.gov.8001/py/pmap.htm). [13] Iwao N, Iwao S, Muller DC. A test of recently proposed BMI standards with respect to old age. Aging (Milano) 2000; 12: 461–469. [14] Hosmer DW, Lemeshow S. Applied logistic regression. John Wiley&Sons. New York 1989. [15] Bouchard C, Despres J, Mauriege P. Genetic and nongenetic determinants of regional fat distribution. End Rev 1993; 14: 72–93. [16] Helminen A, Rasnkinen T, Halonen P, Vaisanen S, Rauramaa R. Positive and negative life changes and LDL cholesterol. J Biosoc Sci 1999; 31: 269–277. [17] Gronkiewicz L, Welon Z, Brajczewski C. Jak pozycja społeczna i styl życia wpływają na otłuszczenie u dorosłych mężczyzn i kobiet? Zdr Publ 1999; 6: 219–225. [18] Prus SG, Gee E. Gender differences in the influence of economic, lifestyle, and psychosocial factors of later-life health. Can J PublicHealth 2003; 94: 306–309. [19] Siegel PZ, Brackbill RM, Frazier EL, Mariolis P, Sanderson LM, Waller MN. Behavioral risk factor surveillance, 1986–1990. MMWR CDC Surveill Summ 1991; 40: 1–23. [20] Tatoń J. Relationship of obesity to diabetes type II. Pol Tyg Lek 1995; suppl 1: 56–62.

[21] Jeffery RW, French SA. Epidemic obesity in the United States: Are fast foods and television viewing contributing? Am J Public Health 1998; 88: 277–280. [22] Hofstetter A, Schutz Y, Jequier E, Wahren J. Increased 24-hour energy expenditure in cigarette smokers. N Engl J Med 1986; 314(2): 79–82. [23] Wojtyniak B, Goryński P. Prevalence and dynamics of the overweight in the sample of the adult inhibitants of Crakow. Part II. Overweight by education, history of residence and smoking habits. Przegl Lek 1978; 35: 683–688. [24] Sobal J, Rauschenbach B, Frongillo E. Marital status, fatness and obesity. Soc Sci Med 1992; 35: 915–923. [25] Baranowska B. Neuroendocrine disturbances in obesity. Pol Tyg Lek 1995; suppl 1: 26–28. [26] Laaksonen M, McAlister AL, Laatikainen T, Drygas W, Morava E, Nussel E, Oganov R i wsp. Do health behaviour and psychosocial risk factors explain the European east-west gap in health status? Eur J Public Health 2001; 11: 65–73. [27] Bobak M, Marmont M. East-West mortality divide and its potential explanations: proposed research agenda. BMJ 1996; 312: 421–425. [28] Hertzman C, Kell S, Bobak M. East-West life expectancy gap in Europe: environmental and non-environmental determinants. Dordrecht. Kluwer 1996. [29] Watson P. Explaining rising mortality among men in Eastern Europe. Soc Sci Med 1995; 41: 923–934. [30] Kritz-Silverstein D, Wingard DL, Barrett-Connor E. Employment status and heart disease risk factors in middle-aged women: the Rancho Bernardo Study. Am J Public Health 1992; 82: 215–219.

Adres autorów: Włodzimierz Stelmach, ul. Kolarska 113, 94-131 Łódź, tel./fax (0-42) 716 49 82, e-mail: [email protected]

W. Stelmach, W. Bielecki, M. Bryła, K. Kaczmarczyk-Chałas, W. Drygas

THE ASSOCIATION BETWEEN INCOME, EDUCATION, LIFESTYLE AND PSYCHOSOCIAL STRESSOR AND OBESITY IN ELDERLY

Summary

The authors collected data with Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme (CINDI Programme) questionnaire, in Łódź an industrial city of Poland. One of the purposes of CINDI Programme was to evaluate the impact of socioeconomic status, lifestyle and stress on health status in elderly. Obesity is a very important risk factor for cardiovascular disease (CVD), some pulmonary, neoplasmatic and motoric system diseases. The main purpose of this paper was to examine the effect of income, education, lifestyle and stress on BMI (body mass index) and WHR (waist/hip ratio) in older population of Łódź (age 65 + years). The study was conducted according to WHO standards set for CINDI Programme. The surveys were directed at random samples and sent to 1461 men and women age 65. An overall response rate was 57.1%. We have found that lower educational level and low physical activity are the predictors of obesity in our population. We have observed an inverse correlation between smoking and BMI and WHR. Stress associated with the feeling of not being able to fulfil thedemands of everyday life was a strong predictor of obesity in woman. Income, family status and food habits were not associated with obesity in elderly. As we gain new knowledge about older population, we may be able to more accurately and effectively target preventive services and help older adults make health decisions to reduce diseases’ risk factors and increase their quality of life.

Key words: obesity, socioeconomic status, lifestyle, psychosocial stressor, CINDI.

W. Stelmach i wsp.