4006 IZET IBRELJIC

STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U FUNKCIJI TRANSFORMACIJE EKONOMSKE STRUKTURE ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE

FOREIGN DIRECT INVESTMENT AS FUNCTION OF TRANSMISION

OF ECONOMIC STRUCTURE

OF SOUTHEAST EUROPEAN COUNTRIES

Izet Ibreljić

[email protected] Senija Nuhanović

[email protected] Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli

ABSTRAKT

Zemlje JIE, kad se radi o SDI, nikad nisu zauzimale značajno mjesto na globalnoj investicijskoj karti. Pored toga, nepovoljna struktura SDI je odavno jedan od ključnih problema u ovom dijelu europrostora, gdje je tradicionalno premalo greenfield investicija koje bi trebalo da iniciraju proizvodnju, izvoz, nova radna mjesta itd., u komparaciji sa braunfield investicijama, odnosno investicijama u postojeću imovinu u cilju preuzimanja preduzeća i njihovog restrukturiranja, koje su dominantne. To, naravno, najčešće utiče na nižu efikasnost ekonomske strukture i kreira nezadovoljavajući nivo investicijskog potencijala u budućnosti u pomenutom geoprostoru.

Drugi problem sa kojim se u ovom kontekstu posebno suočavaju zemlje JIE je njihova nemogućnost da diktiraju barem okvirnu sektorsku strukturu priliva SDI, odnosno diverzifikuju oblasti u koje će inokapital biti usmjeravan. To, kao što je poznato, zahtijeva ekonomski stabilnu državu sa definisanom strategijom razvoja i aktivnom industrijskom politikom, kao i manju ili veću mogućnost stimulisanja stranih kompanija da ulažu u odgovarajuću privrednu oblast, što to zemlje JIE uglavnom nisu u mogućnosti.

U ovom radu autori će najprije detaljno analizirati endogene i egzogene faktore koji rezultiraju navedene probleme u zemljama JIE, koristeći dostupne statističke izvore i druge relevantne informacije. Nakon toga će se pokušati okvirno utvrditi tzv. win-win situacija u kojoj bi se mogli naći strani investitori, ali i domaći primaoci inokapitala. Ključne riječi: SDI, ekonomska struktura, JIE JEL: F21

67

UDK 339.727.22:338.2(4-12)

68

ABSTRACT

SEE countries have never held an important position in the global investment map considering FDI. In addition, the unfavorable structure of FDI has long been one of the key problems in this part of Europe. Traditionally, there is little greenfield investment, which should initiate the production, exports, jobs, etc., in comparison with braunfield investments or takeover of existing company assets and its restriction, which are dominant. This, of course, usually affects the lower efficiency of economic structure and creates a future satisfactory level of investment potential

.

Another problem is that the SEE countries in particular face is their inability to dictate at least an outline sectoral structure of FDI inflow, therefore diversify the areas of foreign capital flows. This requires an economically stability of country with a defined strategy of development and an active industrial policy. Furthermore requires a possibility of encouraging foreign companies to invest in appropriate economic field, what SEE countries usually are not

able to.

In this paper, the authors will first analyze in detail the endogenous and exogenous factors which make the problems listed in the SEE countries, using the available statistical sources and other relevant information. They will then try to determine the so-called framework of win-win situation where could be find foreign investors for domestic recipients of foreign

capital.

Keywords: FDI, economic structure,

SEE

UVOD

Pri istraživanju stranih direktnih investicija problem nikad nisu bili literatura i empirijski indikatori, nego izbor relevantnih izvora za obradu određenog segmenta ove tematike. Pri tome treba imati u vidu da su već dugo u literaturi prisutna promišljanja pro et contra SDI. Za vladajuću političku i ekonomsku elitu one su jedini način da domaća privreda izađe iz kruga siromaštva, dok su za druge one često rezultat nesposobnosti vladajućeg establišmenta da iznađe mogućnosti za racionalnu alokaciju sredstava i plasman raspoložive štednje u anemičnu privredu kojoj su neophodne investicije.

Danas su uglavnom napuštena neomarksistična shvatanja po kojima se SDI isključivo posmatraju kao “metoda za izvlačenje viška određenog za investiranje, što je nastao u korporativnom sektoru monopolističko-kapitalističkog sistemai, a ne kao kanal kojim se taj višak usmjerava prema nerazvijenim zemljama. Odavno je, takođe napuštena i teza da je internacionalna alokacija SDI motivisana isključivo razlikama u kamatnim stopama. Empirijske makročinjenice ukazuju na to da razvijene zemlje decenijama zauzimaju većinski dio SDI na globalnom nivou. Tokovi kapitala se, dakle, mijenjaju i negiraju ranije teorijske postavke. Pored toga, danas je dobrim dijelom mnogo više nego ranije upitna i neoliberalna teza po kojoj je za kapital profit jedina nacija i politička opcija, obzirom da se uz SDI danas plasira i manji ili veći politički uticaj na određenom geoprostoru.

69

Bez obzira na navedena oprečna i često kontradiktorna mišljenja, posebno u kontekstu dijalektičke interakcije između razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, SDI su jedan od ključnih faktora razvojne ekonomije i globalizacijskih procesa u svijetu i predmet intenzivnih istraživanja. Što se pak tiče njihovog uticaja na ekonomski razvoj pojedinih zemalja on je različit od zemlje do zemlje i uslovljen nizom heterogenih faktora. “Neke su zemlje kao Kina, Malezija i Singapur pozivale sebi strana ulaganja, druge su se-Južna Koreja i Japan-osjećale ugodnije bez njih i isto tako su rasle.”ii

Čini se, međutim, da preovladavaju mišljenja (ponekad i politički intonirana) da u ovom slučaju treba zanemariti korejski i japanski “model” razvoja, te da su u mnogim zemljama SDI neophodne usljed nedostatne štednje i hroničnog deficita platnog bilansa. U geoprostoru JIE je sigurno takav slučaj.

1.

Neke specifičnosti savremenih SDI tokova

Obim i intenzitet makroregionalne distribucije SDI na globalnom planu u dimenziji vremena zavise prije svega od stanja u svjetskoj privredi, ali i od mnogih drugih faktora. Dinamizam globalne SDI scene ukazuje, naročito posljednjih godina, na određene promjene na relaciji razvijene zemlje-zemlje u razvoju, što je veoma uočljivo na narednoj slici:

Slika 1 Globalna dinamika SDI za 1995‐2010 (u milijardama US$) Izvor: UNCTAD; World Investment Report 2011, na: http://www.unctad.org

70

Ono što je evidentno na grafičkom prikazu je da na zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji (zajedno), po prvi puta otpada polovina SDI tokova u 2009. i 2010. godini, dok nasuprot tome SDI u razvijene zemlje imaju tendenciju pada. U narednoj tabeli prezentovani su i podaci o prilivu SDI u pojedinim zemljama centralne i jugoistične Evrope u periodu 2004.-2011. godine: Tabela 1 SDI priliv (u bilionima US dolara) u nekim zemaljama JIE

Godina/zemlja 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. Bugarska 3.5 3.9 5.2 3.5 2.3 2.3 2.4 2.5 Hrvatska 1.2 1.8 3.6 2.5 2.7 2.5 2.5 2.7

Češka 5.0 11.6 6.0 6.5 6.0 4.5 4.8 5.1 Mađarska 4.5 7.5 6.1 4.8 4.8 5.9 5.4 4.8

Poljska 12.9 9.6 14.5 12.5 12.0 12.6 ¸12.9 13.1 Rumunija 6.4 6.5 11.4 9.8 7.2 7.3 7.0 7.2

Srbija 1.0 1.7 5.6 3.2 4.5 2.0 1.9 2.0 Slovačka 1.1 1.9 4.2 2.0 2.0 2.2 2.4 2.5 Slovenija 0.8 0.5 0.4 0.8 1.4 0.8 0.9 1.2

Izvor: World Investment Prospect to 2011: FDI and the challenge of political risk; The Economic Intelligence Unit 2011 ( www.eiu.com) Globalni motivi pokretanja SDI zavise od ekonomskih, strateških ili geopolitičkih razloga, a koji od njih su primarni zavisi od slučaja do slučaja, što može biti predmet posebne elaboracije. Nivo realizovanih SDI u nekoj zemlji u razvoju zavisi, po mnogima od njenog geopoložaja, ali i od stabilnosti njenog okruženja, stepena političkih i ekonomskih rizika, obezbijeđenog pristupa lokalnom i regionalnom tržištu, pravne sigurnosti investiranja, kvalifikovane i jeftine radne snage, ili sumarno rečeno od investiciono-atraktivne poslovne klime u toj zemlji. Suštinski, ekonomska politika konkretne zemlje se mora dugoročno kontinuirano prilagođavati da bi bila atraktivna za priliv SDI, ali ako to situacija nalaže da istovremeno zadovolji interese domaćih i stranih preduzetnika, ili da pak bude fleksibilna u vremenu. Primjera radi, razvojna politika Kine se, prema J.E. Stiglitzu u svom tri decenije dugom razvojnom periodu prilagođavala datoj situaciji. „U jednoj je fazi fokus bio na privlačenju stranih investicija i kad se pokazalo izuzetno uspješnim fokus se premjestio na razvoj domaćih preduzetnika.“iii

Savremena praksa ukazuje da SDI danas primarno ne mora da privlači funkcionalna institucionalna infrastruktura, kreativna radna snaga i perspektivno tržište, već i neki drugi razlozi. Naime, stranci u posljednje vrijeme nerijetko protežiraju strateško resursne preferencije (resource seeking investment) , ili ulažu znatna sredstva u osvajanje domaćeg tržišta (market seeking investment). Strane kompanije permanentno ulažu u istraživanje i ekstrakciju strateških minerala širom svijeta, bez obzira na političku stabilnost konkretnog geoprostora. Bankari, takođe, veoma često plasiraju svoj kapital kroz profitabilne investicijske linije bez obzira na njihovu političku stabilnost pri čemu se neznatan dio tih sredstava usmjerava u greenfild investicije, transformaciju ekonomske strukture i novo zapošljavanje u drugim zemljama. Vlade odnosnih zemalja veoma često nisu u stanju da u tim slučajevima zahtijevaju primjenu principa uzajamnosti i win-win ponašanje stranih

71

investitora, tj. obostranu dobit za sve učesnike u investicijskoj aktivnosti. Transnacionalne kompanije nerijetko imaju mogućnost da „dramatično transformišu geografiju moći i obezbijede kontrolu svjetske ekonomije“iv

i da kroz njihove investicije i transfer tehnoloških, menadžerskih i organizacijskih vještina te obezbjeđenju lokalno nedostupnog znanja ostvaruju basnoslovne profite.

U fokusu razmatranja savremenih SDI treba imati u vidu i manje ili više prikrivenu činjenicu da u procesu ovakvog investiranja i neinvesticijski aspekti nisu ni u kom slučaju beznačajni. Uz kapital se, naime, često plasira i politički uticaj, a zemlja primalac tog kapitala ga prihvata manje ili više svjesno kao političku činjenicu. Poseban problem savremenih SDI je relativno prikriveni protekcionizam u ovoj sferi koji značajno limitira disperziju investicijskih tokova u širem geoprostoru. Na jednom od samita EU 2008. godine protežiran je i projekat tzv. Nacionalnih privilegija, koji članicama Unije omogućava da štite svoju ekonomiju od neželjenih (prvenstveno kineskih, ruskih i bliskoistočnih) investitora. Iz bojazni da će njihove aktive kroz akvizicije kapitalom iz tzv. podržavljenih fondova preći u vlasništvo drugih zemalja (koje će pri tome slijediti strateške, a ne ekonomske interese) zemlje članice EU su podigle određene investicijske barijere, mada na ovu temu nije zvanično verifikovana jedinstvena EU politika. U Rusiji su SDI značajno limitirane u tzv. strateškim sektorima (energenti, oružje, svemirska industrija itd.). Na sličan način državne interese u oblasti SDI štite SAD i Francuska (koja je npr. 11 svojih sektora proglasila strateško važnim za državu i nemogućim za privatiziranje), ali i mnoge druge zemlje. Sasvim je jasno da zemlje u razvoju najčešće nisu u mogućnosti da zavedu protekcionističke mjere u ovoj oblasti. Razlog je jednostavan i svodi se na to da se SDI u navedenom dijelu svijeta smatraju razvojnom šansom, pa su i mjere takvog tipa uglavnom neprihvatljive i kontraproduktivne.

2.SDI u Jugoistočnoj Evropi: rezultati i ograničenja Mnoge od tranzicijskih zemalja Centralne i Jugoistočne Evrope doživjele su u protekloj deceniji postkomunističkog razdoblja „neopisivu transformaciju“, što je rezultat dejstva mnogih faktora nastalih u uslovima promjene društvene klime u ovom dijelu europrostora. Ključnu ulogu u ubrzanom razvoju pomenutih zemalja prema nekima imale su multinacionalne kompanije. One su kroz SDI „osigurale tehnologiju, znanje i pristup stranim tržištima i što je još važnije, uvele su više standarde produktivnosti, etike i prakse koji su se proširili regijom“.v

Razdoblje nakon toga karakterišu manje ili veće oscilacije u tempu ekonomskog rasta i razvoja ovog regiona koje su se različito manifestovale po pojedinim zemljama. U tom periodu SDI su, čini se više nego ranije nailazile na barijere proizašle iz heterogenih razloga.

72

Slika 2 SDI barijere u tranzicijskoj Evropi Izvor: World Investment Prospect to 2011: FDI and the challenge of political risk; The Economic Intelligence Unit 2011 ( www.eiu.com) Ekonomska transformacija geoprostora JIE (i znatno manji obim SDI) je u tom razdoblju bila mnogo manje uočljiva nego u drugim dijelovima tranzicijske Evrope. Usljed toga su ovdje aktivnosti na podizanju nivoa atraktivnosti SDI bile itekako neophodne. Promociju i stimulisanje SDI u zemljama JIE, prije svega kroz kreiranje i realizaciju politika u sferi investiranja u drugoj deceniji postkomunističkog perioda pokušava da pojača, u okviru OECD posebno formirani „Komitet za investicije“ (South East European Investment Comittee). „Glavni cilj ovog Komiteta je osnivanje jedinstvene regionalne institucije za zemlje regiona koja bi obavljala monitoring i reviziju, bavila se dizajnom i implementacijom politika važnih za ulaganje“.vi

Njegove aktivnosti su se provodile prevenstveno kroz povezivanje stranih investitora i privrednika zemalja JIE kroz „Savjet stranih investitora“ koji je godišnje vladama pojedinih zemalja prezentirao tzv. Bijelu knjigu koja je sadržavala precizne preporuke za unapređenje investicijske klime u određenim zemljama i definisala sektore od interesa za investiranje stranaca. Pomenuti Komitet je bio nadležan i za praćenje regionalnog okvira za investicije i investicijske klauzule CEFTA-e i zahvaljujući njemu učinjeno je mnogo na unapređenju investicijskog imidža u ovom dijelu Evrope. Ali i pored navedenog, ostvareni rezultati u oblasti reforme investicijske regulative, rasta i konkurentnosti i borbe protiv korupcije nisu ni izdaleka na zadovoljavajućem nivou. Veoma se malo uspjelo postići na polju unificiranja SDI regulative i objedinjavanja malih fragmentiranih tržišta u cilju privlačenja većih investitora i bržeg uklapanja regiona umeđunarodnu podjelu rada.

Najveći strani investitori su ovdje tradicionalno ostale geografski bliske zemlje EU, a novi investitori koji se pojavljuju na globalnoj investicijskoj sceni (Kina, Rusija itd.), ako se

73

izuzmu geopolitičke konsideracije (i stim u vezi motivisana ulaganja) su neznatno prisutni, odnosno u fazi su ispitivanja investicijskih potencijala JIE. Prema podacima UNCTAD-avii SDI u zemljama JIE bilježe veliki pad (31% u 2010. u odnosu na 2009. godinu, odnosno 40% u 2009. u odnosu na prethodnu godinu), zbog navedenih razloga, ali i kao rezultat novonastalih finansijskih poremećaja u EU koja je bila nosilac plasmana SDI u ovaj dio europrostora. Stoga su zemlje JIE bile prinuđene da deficit platnog bilansa pokrivaju dobrim dijelom inozaduživanjem, a neke od njih da donose i debalans budžeta. Osim toga, JIE je, prema nekim analitičarimaviii

još više izgubila profitnu atraktivnost u odnosu na mediteranske zemlje. Prema najnovijim procjenama za očekivati je međutim, povratak na raniju situaciju, pretežno zbog novonastale političke krize u Sjevernoj Africi.

U regionu JIE se oduvijek kroz plasman investicija nastoji plasirati i politički uticaj, što je i u današnje vrijeme takođe veoma uočljivo. Kao primjer ćemo navesti ruska investiranja u energetiku Bugarske, Srbije i Bosne i Hercegovine (ili preciznije Republiku Srpsku), mađarska ulaganja u Transilvaniju itd. U nekim zemljama već dugo egzistiraju i političko-investicijski lobiji, pri čemu određene partije, ili pak koalicije protežiraju jednu političko investicijsku opciju iz inostranstva, često ne vodeći računa o njenoj ekonomskoj validnosti. Nacionalno porijeklo kapitala ponekad ima primat u odnosu na legalitet njegovog porijekla ili strukturu vlasništva. Srbija (pretežni vlasnik domaće telekom kompanije) je u BiH kupila telekom kompaniju u vlasništvu te zemlje. Nacionalno nepoželjno porijeklo kapitala predstavlja nekada problem pri plasmanu u druge zemlje. Klasičan slučaj su SDI na relaciji Srbija-Hrvatska, gdje i pored brojnih potpisanih bilateralnih i multilateralnih sporazuma egzistiraju lobiji koji „perfidno, organizovano i sistematski“ sputavaju nesmetano kretanje kapitala zbog „svježih ratnih rana“, bez obzira što je takvo rezonovanje po nekima „za antologiju političke gluposti“.ix

Sve zemlje JIE su danas za liberalni tretman i podršku ulaska SDI u svoje privrede, što predstavlja veoma bitnu činjenicu. Međutim, na planu kreiranja privlačnog okruženja za SDI nije sasvim dovoljno učinjeno. Redukcija cijene rada, što je ranije bilo ključni faktor privlačenja SDI dobrim dijelom je izgubila na značaju, jer se sve više cijene kvalitet proizvodnih procesa, manji stepen korupcije i sigurniji investicijski ambijent. Statistička komparacija plaća i ostvarenog nivoa SDI npr. u Češkoj, Bugarskoj i Rumuniji u potpunosti potvrđuju prethodno navedeno. U ovom kontekstu značajno je istaći i da su velika javna preduzeća u većini zemalja JIE još u državnom vlasništvu više nego što treba kontinuirano neefikasna i bez odgovarajuće korporativne kulture. Njihov menadžment čine u suštini povjerenici pojedinih partija ili koalicija čiji je glavni zadatak realizacija partijskih direktiva i kao takav se mijenja sa smjerom političkog establišmenta. O privatizaciji ovih privrednih konglomerata već se dugo raspravlja, ali je sve još uvijek ostalo na razini teorije. Za SDI, pogotovo one greenfild tipa koje podrazumijevaju dugoročno poslovanje, ekonomski liberalizam, podnošljivu korupciju i politički rizik, te odgovarajuće slobodne lokacije i prateću infrastrkturu i stabilnost i ovo je između ostalih jedno od nepremostivih ograničenja. Politika privlačenja SDI treba da bude dio jedne šire razvojne politike, a kao što se uočava, u regionu JIE to nije slučaj.

74

3. Podsticaji stranim investitorima u JIE: pro et contra

U zemljama JIE je odavno uočeno da se razvojni ciljevi u uslovima ograničene mogućnosti zaduživanja i niske domaće štednje i nužnosti transfera tehnologije mogu realizovati jedino značajnijim prilivom SDI, pa su s tim u vezi odavno i poduzete aktivnosti na formulisanju politike podsticaja SDI. U raspravi na ovu temu, u Hrvatskoj su se ti podsticaji najprije definisali kao:x

poticaji u državnoj imovini (prodaja na kredit sa nižom kamatom i davanje u zakup ili besplatno korištenje), poreski poticaji (smanjivanje, ili pak oslobađanje od poreza na dobit određeno vrijeme, slobodna repatrijacija dobiti, odgoda plaćanja PDV na određeno vrijeme), carinski poticaji (redukcija ili potpuno oslobađanje od plaćanja carine na uvoznu opremu), poticaji za zapošljavanje (različite subvencije po novozaposlenom, ovisno od sektora ili lokacije investicije i finansijski poticaji (za ulaganje u visoku tehnologiju ili nerazvijene regije u zemlji). Podsticaji u Srbiji su se takođe u vremenu mijenjali zavisno od ciljeva razvojne politike i šematski se mogu predstaviti ovako:

75

Podsticaji u Srbiji

Finansijski Poreski Lokalna samouprava

Od 2 – 10.000 eura po zaposlenom u

zavisnosti od sektora ulaganja i

investicijskog projekta

Za strane investitore iz tri

sektora (automobilska, elektronska i

IST)koji zaposle minimum 1000

radnika uz

Posticaji po programima Nacionalne

službe za zapošljavanje

Poreski krediti za investiranje u

osnovna sredstva do 20% ulaganja.

Oslobođenje plaćanja poreza na dobit na period od

10 godina za investicije preko 600 miliona dinara, koje zapošljavaju više od

Poreski krediti za zapošljavanje novih radnika u visini od

100% bruto godišnje zarade novih radnika

u godini prijema u radni odnos

Ubrzana amortizacija po 25% od godišnje

vrijednosti

Poreski podsticaji za novozaposlene –

oslobađanje od poreza na zarade – program

Nacionalne službe

Oslobađanje plaćanja ili

smanjenje naknade za zakup zemljišta

Oslobađanje plaćanja ili smanjenje naknade za uređenje gg zemljišta

Oslobađanje plaćanja ili smanjenje

ostalih taksi

Izbjegavanje dvostrukog oporezivanja sa

zemljama sa kojim Srbija ima potpisan sporazum.

76

Slika 3 Podsticaji SDI u Srbiji Izvor: http://www.politika.rs/rubrike/Ekonomija/29605.It.html

Podsticaji SDI u drugim zemljama JIE su takođe bili odavno definisanixi

i u Bugarskoj (50% manji porez na prioritetna ulaganja u vremenu od 10 godina pod uslovima određenog iznosa ulaganja i lokacije, oslobađanje plaćanja uvoznh tarifa i PDV-a na opremu, slobodna repatrijacija dobiti); u Rumuniji (redukcija oporezive dobiti od 20% vrijednosti nabavne cijene tehnološke opreme, oslobađanje od carina i PDV-a na uvezenu opremu, isključivanje troškova reklame i oglašavanja iz oporezive dobiti, mogućnost povrata gubitka u prvih 5 godina); u Makedoniji (pravo na redukciju poreza u trogodišnjem periodu, ukoliko je investirani udio veći od 20% investicije, poreske olakšice za reinvestiranje dobiti); u BiH (oslobađanje od carine na uvoz opreme i sirovina pod određenim uslovima, slobodna repatrijacija dobiti) itd. Svi navedeni podsticaji su se naravno vremenom mijenjali i prilagođavali situaciji i cilju obezbjeđenja što višeg nivoa SDI.

Iskustva zemalja JIE ukazuju na njihovu žestoku konkurenciju u privlačenju stranih investitora kroz kretanje adekvatnog poslovnog okruženja, ali i kroz što veći sistem podsticaja. Tako su npr. u konkurentskoj utakmici u sektoru autoindustrije Rumuni privukli „Ford“, Mađari „Mercedes“, Slovaci „Kiju“, a Srbijanci „Fiat“. U Srbiji je nedavno započelo i investiranje u „italijanske puteve“ (naravno iz domaćih izvora), kojima bi se povezali „Fiatovi“ kooperanti sa matičnom fabrikom u Kragujevcu i obezbijedio lakši transport prema „Koridoru 10“. Bez obzira što su već decenijama podsticaji SDI postali jednim od najznačajnijih instrumenata za privlačenje SDI o njima u nauci i praksi i danas postoje dosta kontroverzna mišljenja. Prema J.E.Stiglitzu „takve investicije često cvetaju samo zato što su specijalne privilegije isceđene od vlade određene zemlje“.xii

Po njegovom mišljenu podsticaji SDI su nerijetko rezultat najprije netransparentnih procedura tajnih lobija i kao takvi podrivaju demokratske procese u zemljama koje ih protežiraju. U savremenoj nauci i praksi prisutno je shvatanje da podsticaji nemaju značajnijih efekata na planu privlačenja SDI nego predstavljaju bespotrebno odlivanje budžetskih sredstava, a mogu rezultirati skupe distorzije domaćeg tržišta sa padom konkurentnosti. Ankete WB i IFC sa multinacionalnim kompanijama ukazuju da npr. poreski podsticaji nemaju značajnijeg uticaja na kreiranje SDI.

Debate na ovu temu su već godinama prisutne i na geoprostoru JIE. Medijski eksponirani akademski ekonomisti i investicijski eksperti-praktičari u Srbiji npr. polaze od osnovne premise da „subvencije nisu na spisku oruđa ekonomske politike koje savjetuje savremena nauka i uspješna praksa i ugledne međunarodne institucije“.xiiiOpredjeljenja za određeni nivo subvencija diktiraju po njima politički, a ne poslovni interesi. Konsultant za investicije M. Kovačević zaključuje: „Uvođenjem subvencija poručujemo da ovdje postoji loša investicijska klima“.xivAnalizirajući SDI u Srbiji u dužem periodu N. Katić uočava da strani investitori u ovoj zemlji dobijaju prevelike beneficije čime se diskriminišu domaći investitori, a poreski teret se svaljuje na one koji ga ne mogu izbjeći. On ističe da „Kolonijalizacija i globalizacija nisu sinonimi, ali je linija koja ih razdvaja prilično tanka. Sa koje će se strane država naći zavisi prevashodno od nje same“.xv U konteksto ovakvog diskursa se provlači i teza da vladini zvaničnici i agencije koje se bave privlačenjem SDI imaju cilj da ostvare kvantitet u svom poslu po svaku cijenu, a šta će to konkretno značiti za zemlju sasvim je drugo pitanje.

77

Politička elita i vladini ekonomisti, kad je riječ o modalitetima privlačenja SDI imaju sasvim drugo mišljenje, mada prihvataju tezu da ekonomska politika treba da obezbijedi investiciono atraktivan ekonomski sistem, odnosno odgovarajuću poslovnu klimu za nova ulaganja. Ekonomsko teorijski postulati su za njih ovdje potpuno jasni, ali je ekonomski realan život odavno relativiziran. Ističe se da je život ponekad puno komplikovaniji od bilo koje ekonomske analize. Praksa je pokazala da je nivo podsticaja (uz svakako dobro poslovno okruženje sa minimalnim rizikom i reformisanim bankarskim sektorom) itekako od uticaja na obim i intenzitet priliva SDI u pojedine zemlje JIE. Stoga srbijanski ministar Dinkić smatra da „velikim i ozbiljnim investitorima treba platiti da dođu u Srbiju, jer podižu rejting ove investicijske destinacije, donose kapital, nove tehnologije, bolji menadžment i otvaraju izvozne kanale.“xvi

To plaćanje se dogovara u direktnim pregovorima vlade i investitora i iznosi 10-25% vrijednosti investicijskog projekta. Da li je to mnogo ili malo, odnosno da li troškovi premašuju koristi moglo bi se utvrditi CBA analizom, ali koliko je nama poznato, ova računica nije u zoni interesa ekonomskih eksperata iz oblasti SDI, a još manje medijski eksponirane političke elite u zemljama JIE.

4. Sektorska distribucija SDI u kontekstu moguće transformacije privrede JIE

Efikasnost navedenog sistema podsticaja SDI zavisi od više faktora, kao što su: vrsta i priroda investicije, jačina konkurencije, kvalitet investicijske lokacije itd. Podsticaji se veoma često nude i u cilju protežiranja razvoja određenih sektora ili industrijskih kapaciteta koji bez podsticaja ne bi mogli da se razviju u programiranom nivou. Podsticaji služe i za privlačenje određene vrste investicije, a ne obima investiranja. Primjera radi, Slovenija je 2002. godine obznanila program za podsticanje SDI koji se uglavnom odnose na ulaganje u tehnologiju i kapitalno povezivanje određenih firmi i stranih investitora.xvii

Struktura SDI je od suštinskog značaja u svim zemljama JIE, pa bi stoga u ovoj oblasti trebalo reducirati investicije u tradicionalnoe izvozne sektore i privrede niže faze finalizacije, čija cijena na svjetskom tržištu pada pa dugoročno finansijska valorizacija takvog izvoza ne može značajnije uticati na uravnoteženje platnog bilansa. Sektorska distribucija SDI u zemljama JIE se ne mijenja mnogo u vremenskoj dimenziji intenzitetom kako bi to željele zemlje ovog regiona. Tokovi inokapitala su u prvoj fazi tranzicije bili skoro potpuno usmjereni na domaće tržište i nisu imali potrebu da se uključe u transformaciju privrede i za osvajanje novih većih izvoznih tržšta. Struktura proizvodnje se mijenjala kroz neznatne promjene asortimana, a raniji domaći isporučioci inputa su nerijetko zamijenjeni stranim. U drufoj fazi situacija se nešto promijenila pa je i priliv greenfid investicija bio značajniji, ali ipak nedovoljan da značajnije utiče na transformaciju tradicionalne ekonomske strukture u JIE. Posljednjih godina se na ovom prostoru kroz sektorski odabir SDI nastoje primarno protežirati projekti iz oblasti visoke tehnologije (elektronika, IT tehnologija, softverski razvoj itd.), kao i istraživanje i razvoj i izvozno orjentisani sektori. Po pravilu, primat se daje promjeni tehnološke osnove koja sa sobom donosi i promjenu načina poslovanja i neka nova promišljanja menadžmenta, ukoliko se to pak ne uspije (što nije rijedak slučaj) većina zemalja JIE nastoji da privuče inokapital u sektore označene značajnim u razvojnim dokumentima pojedinih zemalja. Pri tome vlada mora imati jasnu razvojnu viziju i sektorske prioritete u kojima će se podsticati SDI, te utvrditi ciljeve, troškove i efekte definisanih podsticajnih mjera.

78

Sektorska distribucija SDI ima ključnu ulogu u transformaciji ekonomske strukture u JIE. Stoga je neophdno osigurati što više željenih investicija i napraviti diverzifikaciju investicija po sektorima, odnosno privući što više inokompanija. Pokazalo se već da forsiranje investiranja u jedan sektor nije najbolje rješenje (slučaj slovačke autoindustrije). Ovdje je bitno istaći da male fragmentirane ekonomije JIE nisu u situaciji da ostvare veliki izbor SDI, pa će stoga i transformacija, odnosno strukturno prilagođavanje njihovih privreda na putu za članstvo u EU još potrajati. ZAKLJUČAK U prezentiranom radu autori su imali namjeru analizirati ključne aspekte savremene SDI problematike na geoprostoru JIE, ne zalazeći pri tom detaljnije u numeričke indikatore koji su uglavnom poznati. U kontekstu realizacije što višeg nivoa SDI evidentni su uvijek različiti interesi pojedinih učesnika u određenom vremenu. Naime, oni koji plasiraju svoj kapital u inoprojekte, kao i oni koji ga koriste na svom teritoriju nastoje da obezbijede za njih što bolju strukturu ulaganja po sektorima. Zemlje koje realizuju SDI nastoje da inokapital bude inkorporiran u njihove dugoročne razvojne ciljeve, a zemlje koje plasiraju svoj kapital kroz SDI protežiraju prije svega profitabilne projekte, te svoje tržišne, geostrateške i druge ciljeve. Da bi obezbijedile koliko-toliko željeni tempo i strukturu ekonomskog razvoja i zemlje JIE u uslovima značajne borbe za prestiž u investicijskoj aktivnosti kroz poboljšanje investicijske klime se svim raspoloživim sredstvima bore, kako za što veći priliv SDI, tako i za njihovo usmjeravanje u željene razvojne projekte. U tom cilju autori su analizirali samo neke od modaliteta ove aktivnosti koja vremenom sve više postaje bitna za budući razvoj pojedinih zemalja u JIE.

79

LITERATURA

• Baran P., Sweezy P.M.; Monopolni kapital; Stvarnost Zagreb, 1978. • Ekonomist, Beograd, 04.12.2006. • FDI-in Slovenia, Trends and Prosepcts, OECD, 2002. • Herod A.; Geographies of Globalisation, A critical Introducxon, Wiley Blackwell, Oxford, 2009. • http://www.index.hr/tag/31086/jutarnji-list.aspx • http://www.unctad.org • http://www.vjesnik.hr/ • http://www.eiu.com • International Herald Tribune, 16.02.2005. • Kenneth A.F.; National Bureau of Economic Research: Foreign Direct Investment, University of

Chicago Press, 2008. • Le Monde,Paris, 26 mai 2009. • Stiglitz J.E.; Protivrečnosti globalizacije, SBM-X, Beograd, 2002. • Stiglitz J.E; Uspjeh globalizacije, Algoritam, Zagreb, 2009. • World Investment Prospect to 2011: FDI and the challenge of political risk; The Economic Intelligence

Unit 2011.

i P. Baran, P.M.Sweezy; Monopolni kapital; Stvarnost Zagreb, 1978., str. 101 ii J.E.Stiglitz; Uspjeh globalizacije, Algoritam, Zagreb, 2009., str. 55 iii Ibidem iv A. Herod; Geographies of Globalisation, A critical Introducxon, Wiley Blackwell, Oxford, 2009., str. 142 v International Herald Tribune, 16.02.2005. vi Ekonomist, Beograd, 04.12.2006. vii UNCTAD; World Investment Report 2011. na: http://www.unctad.org viii Le Monde,Paris, 26 mai 2009. ix Više na ovu temu:http://www.politika.rs/rubrike/Ekonomija/29605.It.html; http://www.index.hr/tag/31086/jutarnji-list.aspx; http://www.vjesnik.hr/ x http://www.index.hr/tag/31086/jutarnji-list.aspx xi Ibid. xii J.E.Stiglitz; Protivrečnosti globalizacije, SBM-X, Beograd, 2002., str. 84. xiii http://www.politika.rs/rubrike/Ekonomija/29605.It.html xiv Isto xv Ibidem xvi Ibid. xvii Više o tome u: FDI-in Slovenia, Trends and Prosepcts, OECD, 2002.