4 0 I» 4 Լ Ո М 1

' ' ' э Л г ь э я ^ М

^ ՜ ՜ 4 0 I» 4 Լ Ո М 1 <М 1 Т . ’ Ч И Г С տ

ՊՐՈՖ. ՀԱԿՈՐ и т а и з и л .

|»Տ»^Վ.Ա9 է 196’ *■

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի * ԳԼԽԱՎ ՈՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐԸ՝ Ի Ը Ս Տ

4 ՜ ՝ Պ Ե Վ Տ Ի Ն Գ Ե Ր Ց Ա ն Պ Ա Ր Տ Ե Զ Իք ^ ՜

•I ւՔСП

....... Г'Л'- ' ■

Հ Ր Ա Տ Ա Ր Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ՄԵ Լ - Բ ՈՆՅ ԱՆ Ֆ Ո Ն Գ Ի

Յ Ե Ր ԵՎԱՆ ԳԻՏՀՐԱՏԻ ՏՊԱՐԱՆ 1 9 3 6

Ն Ե Ր Ա Ծ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

1» Հայաստանի ռազմական ու առեվտրական Հին ճա ֊ նապարՀների ուսոււքէտասիրության Համար միակ Հ իւքն ական աղբյուրն ե Հռոմեական Հին քարտհղըէ փորն ան վանվում եայժմ ТаЪи1а Реийпдепапа, այսի՛նքն' «ՊևտթւգերյաԽ Տախ ֊տաէլներնէ

Ինչպես Հա յանի յե, այդ քարաեզր գա ել եր 16 ֊րգ դարում Վիեննայի Հումանիստ Օօառճ СеИ ев֊/» և Հանձնել Աուգս բուրգի գիտնական РеПЙП§[6Г-^) *ԼորՒ անունով և կոԷ՜ վում ե ([ՊևտինգերյանՏէէ Պետք ե սակայն մատնանշել, վոր գրավոր այս Հուշարձանը, վորն անվանվում ե նաև «Հռովմեական աշխարՀաքարաեզՏ) , իրապես, վ"Հ_ քարտեզ եայժմյան իմաստովդ այլ Հին աշխարՀի ճանապարհների ման— րամասն մի նկարագրություն ե և Հատուկ մի ուղեցույց, վոր ի վրտ նշանակված՜ են աոանձին գծ՜երով ու նկարներով Բրիտանիայի, Յեվրոպայի, Աս իա յ ի և Աֆրիկայի Հաղոր֊ դակցության Հին ճանապարհները, այդ ճանասլարՀների վրա գտնվող քաղաքներն ու կայարանները և միաժամանակ — ե այդ առանձնապես կարևոր ե—նաև տա րած՜ություններ ր յու ֊ րաքանչյուր կա յարանից մինչև մյուս կա յ արանը, վորոնք ցույց էէն տրված՛, գլխավորապես, Հռոմեական մղոններով, իսկ յերրեԱէг նաև ա յլ չափերովէ

2* Հռոմեական այս ճանապարՀացույց֊քարտեգր վերա— Հրատարակել ե նորերս և մանրամասն կերպով ուսույքնասի~ րել ու մեկնել ե գերմանական գիտնական Կոնրադ Միլլերն իր րնդարձակ Ш пегапа К о тап а աշխատության մեշ (1Ճ-пегапа К о тап а , ЕбппзсЬе Ве18е\7е§е ап Ճցր Напй 4ег Та-

Ьп1а Реийп§епапа, Տէոէէ^է 1916, եշ Ш —ЬХХУ և I — 092) ա

Ւր Հրատարակության առա շարանում ^ . 2Г էյ ո ֊սելով այս քարտեզի ծ՛ագման ու ժամանա կի մաս էն1 կար֊ ծ՜ում ե, վոր սրա Հեզինա1լե ե Հռոմեական աշքսարՀա գէր Կաս֊ տորէուսր, վոլ/ս այս ТНт1 ЙТЯГ1 Я,4| կազմել ե, Հավանորեն, 4 ֊ր դ դարէ վաթսունական թվականներ էն ։ Նրա ա յս Հետևու֊ թյուեը, վոր Հիքքեված՜ ե ուշագրավ դիտողությունների Ա փաստական տվյալների վրա' միանգամայն Հավանական ե ու Համոզիչ։

'Քարտեզի վյրայի նկարներից, ինչպես մատնանշել ե Ц* Միւքերր, պարզ յերևում ե, վոր նրա Հորինման ժամանակ Հռոմը, Կոստանգնուսլոլիսը և Անտիոքե յեղել են մէաժամա֊ նակ կայսերական գաՀանիստ քաղաքներ, իսկ այս, անշուշտ, ուշադրության արժանի ու խիստ կարևոր մի ա սլա ցույց ե, վոր քարտեզը կազմված՛ սլիտի լիներ չորրորդ դարումճ Կոս֊ տանդթն Մեծ՛ից (324—337 թ*) Հետո և Թեոդոսի ո и Մեծ՚էց (370—305 թ .) առաֆէ ՛Քննության առնելով քարտեզի նաև մյուս մանրամասնությունները' ՄէԱերը նրա Հորինմանժամանակը վոբոշում ե կամ 365 թվին և կամ 361—363 թվականներին (աճս եշ X X IX —X X X V I)։

Ավելի քան Հավանական են նույնպես Vիլլերի ւդիտողությունները քարտեզի Հեղինակի մա и քէն։

Մոտավորապես 670 թվք/ն*- այս աշխարՀ աքար տեղից, ինչպես ցույց ե տվել Vիլյերը, ոգտվել ե իր աշխարՀագրու֊ թյան մեշ Անանուն Ռավէ/սնացին։ Նա ունեցել ե իր ձեռքի տակ քարտեզի նաև առածին թերթը, վորն այժմ պակասում ե, և այդ թերթի վրա նա կարող եր, բնականաբար, կար~ դա ցած- լինել վերնա դրույք Հեղինակի անունը։ Vի լլերի ք ը ն ֊ նության Համաձայն ՌավԱննացու մոտ Հիշատակված՛ են մոտ

* Սա յս կ ե տ ո ւմ Մ ա ըկվա ըա ը Հա մա ձա յն չ ե Մ է լյե ը է ն և կա ը ծ՜ում ե,

*Լ"Ը Ռ ա վ են ն ա ցո ւ ա շիա րՀա գրութ -յունլլ գ ր վ ա ծ ե 7 3 4 թ վ ի ց Հետո Լասս

Эаэ Шпегаг уоп АЛаха1а пасЬ Агтаэиса ձսէ ճշւ гбш18сЬеп №еккаг- է6, М е п 1928, Ч В ) ,

6

2000 տեղանու՛ն, վորոնք քաղված են այս քարտեզից, և իրրհ այգ քաղվածքների Հեղինակդ մատ՛նանշված ե (36 անգամ) Հռոմեական աշխարհագիր Կաստորիուսը' ВоШЯПОГиШ ՕՕՏ-то§гарЬиз, ռա1էօէւ6ՈՏ ձւօէստ Օօտէօւ՚ատ, 1рзе Са81юпи8 ե՛ն (տես Ш пегапа Котапа, եչ XXVI —X X IX )։ Վոր ոչ Հիմք եունեցել, ուրեէքե, Միլլերը պնդելու, վոր Պևտինգերյան քա ր ֊ տեղը վերագրվելու յե, իրապես, Հռոմեական աշխարհագիր Կաստոր իուսթն I

3. Կաստորիուսին վերագրված քարտ եզր, ինչպես տես֊ % ում ենք, կազմված ե յեղել կայսերական Հռոմի աշխարՀա֊ կա լութ յան այն շրջանում, յերր Հայերը դեռ չեն ունեցել գիր և գրականություն և յերր ֆեոդալական Հայաստանը գտնվել ե գեռևս Արշակունին երի իշխանության տա 4* Այդ Հնության սլա աճառով' Նրա Հա յա и ասն ի ու Հար Լան յեր*' կիրների մասըֆ րնւսկահարար, անփոխարինելի ու սնփւաՀա֊ տելի մի աղր յուր ե Հա յկակսն լեռնաշխարՀի պատմական աշխարՀագրության։ Կ* Մ ի էէերի կարծ՛իքով<ГՀին աշխարՀա֊ գրության Համար Կաստորիուսի այս քարտեզն ավելի կ ա ֊ րևոր ե, քան Հին ժամանակի գիտական ա մէն ան շան ա վոր աշխարՀա գրական աշխատությանըճ Պտոլեմեոսի աշխարՀա֊ գրությունը♦ ավելի կարևոր ե, վորովՀետև Կաստորիուսի թվերն ազատ էէն սխալներից ու թերություններից, վորոնք Հատուկ են Հին աշխարՀի աս տղարաշխական ու յերկրա ֊րնա ֊ դիտական Հասկացողություններին]> ( տես П т е г а п а К о тап а ,եչ X X X I X - Ճ Լ >

Պետք ե սակա յն ի նկատի ան են ա լ, վոր քարտեզի ա ֊ ռանձին մասերը և թվերը տարրեր էն ըստ իրանց ճշտու֊ թյան ու արժեքի։ Հեռավորության թվերը ստույգ էն Հա ֊ մեմատարար և վստաՀելի այն ճանապարհների նկատմամր, վորոնք չափված՛ են յեղել և ունեցել են մղոնաքարեր, իսկ չչափված՛ ճանապա րՀների նկատմամր միֆէլա յարան ա յ ին Հ ե ֊ ռավորությանները ՀիԱեված՜ էն, Հավանորեն, ճանապա ր ֊ Հորդների կամ տեղացիների Հաղորդած՛ տեղեկությունների վ_րաէ ՛Քարտեզի այս մասերում Համապատասխան թվերը կա ֊ ր ող են լթնել, անշուշտ, մոտավոր ու֊ վիճելիէ

7

Ւնքն ըստ ինքյս/ն Հասկանալի յե նմանապես, վոր այս քարտեզում ևս, ինչպես և Հին մատենագրութ՛յան գրչագիր մյուս ձեոագիրս երում, կան տեղանունների ու թվերի բազ— մա թիվ աղավաղուՏքեեր, վորոնք վերագրվելու յէ/ն, մեծ՛ մասամբ, քարտեզն ըն դո ր ին ա կողն եր ին։

Այս ւ/եր^ին Հանգամանքը չե կարող, իՀաբկե, Հիմք ծ՜ա֊ пли յել մեծ՛արժեք այս աշխատության վարկաբեկման։

4* 'Քարտեզի կարևորության մասին բացասական նման կարծ՛իք եր Հա յտնել, ո րին ակէ Ա* էՍաչատր յանն իր զեկուցման մեշ («՛Առևտրական ու ռազմական ՃանապարՀները Հին Հայաստանումս), վորը նա կարդացել եր Կուլտուրայի Պատմության Ենս տի տուտում 1933 թվին* Ւբ այդ զեկուցման 1 1 ֊բ դ թեզիսում, վորը մեքենագրված՛ ու Հրապարակված՛ երճ նա տալիս ե Պևտինգերյան քարտեզի Հետևյալ գունավորված՛ ու չափազանցված՛ բնորոշումի

([Ըստ քննադատների — գրում ե Խաչատրյանը — այս քարտեզի վրա անունները նշանակված՛ էքն բոլորովին աղճատված՛ ձևերով♦ կա յարաէ/ների անուններ ը զանազան ուղեգծ՛եր ի վ_րա գրված՛ են ավելի կամ պակաս թվով* նրանց Հաֆորդակս&ությունը Հաճախ վեր—վայր ե շրջված՜ և դրված՛ Հեռա վո բութ յան չափերը շատ անճիշտ են, ուստի և այս թերություններովը Պևտինգե- ր յան քարտեզը չի կարող վստաՀելի առաջնորդ լինել գտնելու Հին ՃանապարՀները Հայաստանում, ինչպես ընդունել ե պրոֆ♦ Մ ս/ն ան դյ ան ըսէԽաչատրյանի ա յս դնաՀատականը, վորը նա աշխատում

եր Հաստատել Ռամզայի <гШ8^ПСа1 ^вО^Гару Օք А31а ШПОГ* (1890) աշխատության վէլայությոմմներով, ինչպես կրտես- նէ/նք, ճիշտ չե* Ւնչպես նախորդ իմ ուսու&եասիրությունր ( ([Հին Հայաստանի ՃանապարՀները Аг1аха1а-8а1а1а ե АНя- Ха4а-'и§гап0сег4а ըստ Պևտինգերյան քարտեզին, 3 երևան 1930), նույնպես և իմ այս ընդարձակ աշխատությունը, պարզ ու վորոշ ցույց է/ն տալիս, վոր Պևտ թնդեր յան քար- տեղը (Անանուն Ռավեննացու ուղղումներով) միանգամայն

8

«վստահելի առաջնորդ» ե, վորի ոդնությամբ ճշտվում 4ն վոչ միայն Արշակունյաց Հայաստանի Հին ճանապարհներ լէ, այլ և այգ ճանապարհների վրա գտնվող կայարանների մերձագույն մասր։ Հայտնի յե նույնպես, վոր նույն այս քար- տեղի Հայկական մասը մեծարժեք առաջնորդ են Համարել և ո գտա գործ՜ ել Ադոնցը և Մ արկվալատը։

5♦ Հռոմեական ճանապա րՀա ցույց-ք։ս ր տեղի միակ որի— նակր, վոր այժմ գտնվում ե Վիեննայի Պետական դրա դա- րանումք մեծ- խնամքով գրված՜ մի ընդորինակություն ե, վորի գրության ժամանակը Կ* Միէէերր յէէնթադրում ե 11— 12—րդգարում (տես Ш пегапа Еошапа, եչ XVII)։ դնելով Համեմատաբար ուշ ժամանակի արտագրություն1 միակ այս ձե- ոագիրը չե կարողք իՀարկե, լինել անթերի ու անաղճատ պատճենը քարտեղի սկզբնական բնագրի։

Սակայն Հայաստանի նկատմամբ1 այժմյան ոբինակի աղավաղությունները կարելի յե, ինչպես կըտեսնենք, ուղղել մասամբ Սձ անուն Ռավեննացու քաղված՜քներ ի ոգնությամբ ։

Ռավեննացին իր աշխարՀա գրության մեչ ոգտվել ե, ինչպես վերև ասացինք, Հռոմեական միևնույն ա յս քարտեզից։ Բոլոր այն տեղանունները, վոր մենք քննության ենք առնելու, արտագրված՜ են նաև նրա աշխարՀա գրության մեչ, և գրեթե միշտ այն Հաչոբղականությամբ, ինչպես նրանք նշանակված՜ են յեղել քա ր տեղում։ Ռավեննացու քաղվտծ՜ք- ների Համեմատությունն այժմյան քարտեզի վկայություն— ների Հետ ցույց ե տալիս, վոր նա ունեցել ե իր ձեռքի տակ այս քարտեզի ավելի ընտիր ու ավելի լրիվ մի որի— նակ, քան Պևտինգերյանը։ Մարկվարտը յէէնթադրում ե նույն- իսկք վոր Ռավեննացին ունեցել ե իր տրամադրության տակ մի1ձույն ա յս քարտեզի վոչ թե մեկ, ա յլ յ երկու ո րին ակ

(էոՀս Б а з Напегаг топ А1Чаха1а пасЬ Агшавйса, եչ 11)։Միանգամայն Հասկանալի։ յե, ուրեմն, վոր Արշակունյաց

Հայաստանի Հին ճանապարհների ուսումնասիրության Համար անՀրաժեշտ ու խիստ կարևոր ոժանդակ աղբ յուր ե նաև Անանուն Ռավեննացու աշխարՀագրությունը։

9

Այս աղբյուրի տպագիր Հրատարակությունը ^0ճ. Рш- 4ег 0է РагЛ еу^, վ"րն այժմ խիստ Հազվագյուտ ե, դժբախտաբար յ յես չեմ կարողացել ձեռք բերել, ուստի և ոգտվել եմ, գլխավորապես, Կ» Միլլերի ПлПЙТЛПЯ-յում մեֆ բերված- վկայություններից, վորոնց մեՀ մատնանշված՜ են Հայաստանում գտնվող կայարանների անուններն այն ընթերցանությամբ ու Հաղորդականությամբ, ինչպես նրանք տրված են նաև Ռավէւենացու մոտ։

Ց+ Պետ թնդեր յան քարտեզի և Ռավեննացու աշխարՀա- գրութան վկայությունների քննական ու Համեմատական ու— սուէքնաս իրութ յամբ Արշակունյաց Հայաստանի Հին ճանապարհների ընդՀանուբ ուղղությունը վորոշվում ե, ինչպես կտեսն!էնք, միանգամայն բավարար ճշտությամբ։ Ւսկ նոր այս տվյալները խիստ կարևոր էքն վոչ միայն Հայաստանի պատմական աշխարՀագրության, այլ և Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական պատմության Համար։

Սույն ուսուէՌասիրության ընթացքում մենք կըպար- զենք, վոր Հին այս ճանապարհներով եյին մեծ- մասամբ կատարվել Հայկական, պարթևական, Հռոմեական, նաև բյուգանդական ու սասանյան զորքերի տեղաշարժուէքեերը։ Սակայն պատերազմող այս զորքեբի Հարձակման ու նաՀան^ի Հին ճանապարհները, վորոնք անորոշ ու անցողակի կերպով Հիշված- են մատ!/նագրական թե Հայ և թե ոտար յերկերում, սխալ են Հաճախ լուսաբանվում պատմագիտական նորագույն անգամ յերկերում։

Հասկանալի յե, ուրեԱե, վոր Պևտինգերյան քարտեզում գծ՛ված՝ Հայկական ճանապարհների ճշտումը մի նոր կռվան ե լքանելու մատենագրական վկայությունների Հավանական լուսաբան ութ յան։

Վսչ պակաս կարևոր ե նաև այն, վոր միէւնույն այս ճանապարհների վորոշմամբ պարզվում ե առևտրական Հթն ճանապարհների ուղղությունն և, մասնավորապես, կար ալվաններ ի այն ՀամաշխաբՀային ճան ա պա րՀա գիծ՜ը, վորը գալիս եր Ջ [էն աս տանից ու Միֆին Աս իա յից Ար տա շատ և ա յս- տեղից գնում Սև ծ՛ովի նավաՀանգիստները։

10

7* Ներկա աշխատության մեչ, ի՛նչպես և այս աշխա— տության ը կցված Հատուկ քարտեզներում. Հին ճանապարՀ- ներն ու կայարանատեղերը վորոշված■ են ուղիղ գծերով և մոտավոր միայն ճշտությամբէ Նույն ճանապարհների ճշգրիտ ու իսկական ուղղությունները, ինչպես և կայարանա տեղեր ի Հավանական Հիս տեղադրությունը, պետք ե, բնականաբար, վորոշՍս տեղում գիտական աոանձին արշավախմրերը։

Տեղա քննական այս Հետազոտությունները կարող են նշանակություն ունԱնալ, մասնավորապես, նաև Հնագիտու- թյան Համար։ Ավելի քան Հավանական ե, վոր Արշակունյաց Հայաստանի Հին ճանապարհների ուղղությամբ և Պետին- գեր յան քարտեզում մատնանշված գլխավոր վա յբերում կր*~ գտնվեն թերևս Հնագիտական մնացորդներ ու պատ մա կան Հուշարձաններ, վորոնք կարող են աչքաթող արված լինել Հէքն ա յս ճանապարհների ան Հա յտ լինելու պատճառով։

Մեր այս ուսումնասիրության ընթացքում մենք մատնանշելու յենք այն կարևոր շրջաններն ու տեղերը, վորոնք Հնագիտական տեսակետից շատ քիչ են ուսումնասիրված և արժանի յեն Հնագետների Հատուկ ուշադրությանը։

8♦ Պևտինգերյան քարտեզում նշանակված են բուն Հայաստանի Հինգ մեծ ՃանապարՀները, վորոնց միավորման ու Հանդիպման կետը յեղել ե Ար տա շատ քաղաքը*

4*լխավոբ այդ Հինգ ճանապարՀներն ենճ 1» Ար տա շատ- Աատաղֆ 2♦ Արտաշատ—Տիգրանակերտ, 3* Արտաշատ—Սեբաս- տ ո պո լիս, 4* Ար տա շատ-Հա մա դան և 5♦ Արտաշատ—ԼԱրմա ս- տիկա\։

Այս ճանապարՀնեբից Հինգերորդը մանրամասն քննված ե Մարկվարտի ընդարձակ աշխատության մեչ, վորը Էոլյ 11 եր տեսել Վիեննայում 1928 թվին (տես Տ1ճ226Ո 211Г ճ1ՏէՕ-ոտօեշո Торо§гарЫе սոս йезсЫсМе уоп Каикаэхеп. Бае Шпегаг топ АЛаха1а паск А гтазй са аиք йег гблпвсЬеп^Уе11/кагЬв, ^16П 1928, տես նաև <ГՀանդէս Ամսօրեայն 1927у№ 11—12, եչ 826—866)։

11

Ւսկ մեր այս ուսուէքԼասիր ութ յան մե$ քննության են առնված՛ միայն առածին չորս ճանապարհները։

Վերոհիշյալ ճանապարհներից առաջինը ե յ̂ րկրորդը» ինչպես և Պևտինգերյան քարտեզի ТТЯГ17,Я կայարս/նը, ման— րամասն Հետազոտված՛ են ու. լուսաբանված՛ նաև իմ նախորդ աշխատություններում (տես <ГՀայաստանի Հին ճանապարհները Агէаxаէа-Տаէа1а և А1^аха1а-Т1§1,апосе1^а ըս տ Պևտին- գեր յան քարտեզինՏեղեկագիր *հիտ* և Արվ» Ւնստիտուտի Л? 5, Յերևան 1931, ե̂ 63—89§ նաև ((Մանր Հետազոտություններն, Տերևան 1932, եղ 3—21)։ Սակայն նույն ու- սուէքնասիբությ անները մենք վերաՀրատարակում ենք այժմ ավելի լրիվ ու ընդարձակ բովանդակությամբ, ավելացնելովմեր նոր դիտողությո&ները Вагазйеа, Суппга, Ра1ап8апа,Уа81атша և այլ կայարանների մաս Էէն, վորոնց անունները մեզ չեր Հաջողվել լուսաբանել վերոՀիշյալ աշխատություն- ներում։

Նոր այս Հավելոււ/եերը Հնարավորությանն են տալիս, ինչպես կր տեսնենք, Տիգրան ակեր տից Արտաշատ տանող ճա- նապարՀը վորոշել Հյուսիսային ուղղությամբ այժմյան Ներ- Տիկի վրայ ոէԼ։ Ա՜եր նախորդ քարտեզը (տե и ([Հա յաստանի Հին ճանապարհներըն, եղ 88 ա) կարոտ ե, ուրեՏՌ, и ր բա- գըրման։ Т1§ГаП0Са11е11 — С у ш га — Уа81аипа ճան ապա րՀա մասի ուղղությանը վոբոշվում ե այժմ ավելի Հաս տա տան կերպով, քս/ն նախորդ քարտեզում։

9* Սույն ուսումնասիրության վեբղումճ Հատուկ Հավել- վա ծումճ մէնք մանրամասն քննել ենք նաև արաբական ու Հայկական աղբյուրների վկայությունները Ղէվին—Պարտավ ճանապարՀի մասին։ Այս ճանապարՀը, ինչպես Հայսն ի յե, առևտրական կարևոր դեր ե կատարել, գլխավորապես, արա

* Տե ՜ս ն ա և օ յ ւ ւ ս ե ր ե ն ի մ ա շ խ ա ա ո ւթ ՜յ ո ւ ն ը с О Т О р Г О В Л б И ГО рО Д Э Х

Армении в связи с мировой торговлей древних времен», Эривань 1930, եչ 101—104 (§ 21. Главные пути Армении по ТаЬи1а РеиНп-

_§ег!апа)«

12

բական տիրապետության ու Ոագբատուն յաց թագա վոր ու- թ յան շրջանն եր ումէ

Համառոտ ու թռուցիկ կերպով այս գծի ուղղությունը, ինչպես և մի քանի կայարանների տեղադրությունը, փորձել են լուսաբանել ռուս գիտնական Ն* Ա♦ 4 ա րաուլովը (տեսСборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, X X IX , 1901, եչ 33) և Մարկվարտը Шпегаг уоп Аг^аха1а пасЬ А гтазйса, եչ 55—56)։ Սակայններկա աշխատության մեչ, վորին Հիմք էքն ծառայել վսչ միայն Ւստախբիի, այլ և. Հայկական (СՄղոնաչափքն—ի վկայությունների նույն ճանապարՀի ուղղությունը, ինչպես և կայարանների անուններն ու տեղադրությունը, վորոշված էքն ավելի Հանգամանորեն և, ինձ թվում ե, ավելի ՀիԱեավոր կերպով, քան այդ արված եր նախկին աշխատություններում ։

Մեր քննության յեզրակացությունները, վոր ստացվել են վերոՀիշյալ աղբյուրների Համեմատական ուսուՏքնասիրու- թյամբ, պետք ե» իՀարկե, ստուգվէքն տեղում դիտական ար- շավախմբերի կողմից*

10• Ավելորդ չենք Համարում բնորոշել ու բացատրել ի վեՐչ ո Հռոմեական քարտեզի մի քանի կարևոր առանձնա- Հա տկություսները։

ТаЬи1а Реийп^епапа-,/"4̂ Վորը գոէ-քԱզդուքԱ նկարվածու պատկերազարդ մի քարտեզ ե, առանձնապես Հետաքրքիր են ու ուշագրավ վորոշ կայարանների մոտ գտնվող զանազանակերպ նկարները, վորոնք ունէ/ն, ըստ յերևույթքքն, Հատուկ նշանակությունէ Հայաստանում Հատկապեսճ մի շարք կայարանների մոտ նկարված էքն զույգ աշտարաէլներ։ ֆ» Միլլերը և 3 ♦ Մարկվարտը կարծում էքն, վոր զույգ աշտա- րաէլնեբ ունեցող կայարանները յեղել են քաղաքներ ( տեսШпегала Котапа, եչ ХЫ У) Կ ամ զինվո րա կան պա Հա կա-տ ե ղ ի ն ե ր ( տ ե ս Баэ Иапегаг топ ճ^էаxаէа пасЬ АгтааИса, եչ 4).

Թվերը, ՎՈՐ դրված են կայարանների անոէձէներից Հ ե ֊

13

տոք մատնացույց են անում տարածությունները մի կայարանից մյուս կայարան, սովորաբար} Հռոմեական մղոններով (шШа ра88И8 = -*»4М5 կիլոմետր), ի սկ յեր բեքքնէ նաև. պարս֊ կական պարասանգներով։

ТаЪтЙа-уА մյուս ման րա մասն ությոէձւները Հասկանալի յ են առանց բացատրության ։

1-1

А К Т А Х А Т А — в А Т А Ь А

Պե֊ւտՒնԳԵՐՅԱն ՔԱՐՏեՋՒ գւհ-ս֊ւոր ճԱնԱՊԱՐՌեՐԸՌՆ ՃԱՅԱՍՏԱՆՈհՄ

1. ԱՐՏԱՇԱՏ-ԲԱԳԱՎԱՆ-ՍԱՏԱՂ.

1* Ար տաշա ա ից Աատաղ տանող ճանապարՀն րստ Պեվ- տթե դեր յան քար տեղի ունի Հետևյալ կայարանների

АКТАХАТА 23 Рагасаէа 33 Со1осе1а ( Ռավեննացու մոտ' Հ,օէ0^է&) 24 Н апга 24 КАИСЮША ( Ռավեննա֊ ցու մոտ1 Е,а#аипа^ 24 Со1сЬшП 24 СНАБАв 17 Аг-

1-0 шапаз 12 АЫВАОА (Ռավեննացու մոտ' Апйасак) 26 я к ВагаиЛеа 30 АйсопПие^ев 10 Б а 1аш18а 20 ТЬатайа-

га!е 15 АиЙ8рага1е 12 Са1сМауа (Ռավեննացու. մոտ1 ^ СЬакШ ага^ 15 вш ага 22 Լսօստ Ваяаго 15 Ае^еа (Ռ ա ֊— վեննացու. մոտ* Е§еа,/ 20 Б а г и е в е 20 8а1ша1а8Яо 20^ ЭАТАЪА *.

Մեծադիր տառերով են տպված մեր բնագրում այն կա— յարանների անուններ րք վոր ոնց մոտ Պևտինգերյան քարտեզում նկարված են զույգ աշտարակներ։ Կայարանների անունների մոտ դրված թվերը ցույց են տալիս տա րածություԱ֊ ներ ր մի կա յարանից մյուս կա յարան Հռոմեական մղոնն երով ( = 1)4815 կիլոմետր) ։ Ուրեմնճ Համաձայն ա յս քարտեզի։ ամբող ̂ տարածությունը Ար տաշա տից մինչև Աատաղ ցույց ե տրված 406 Հռոմեական մղոն կամ մոտավորապես 600 այժմյան կիլոմետրէ

Ուշագրավ ե, վոր Հեռավորության ա յս թիվը Համա

1 Տես 1Мпегаг1а Котапа, եչ 676—677.-1- V .* • * • " **КГ • \

Պ և ա ի ն գ ե ր յա Ն ք ա ր տ ե զ Ա — 2

17

]է

պատասխանում ե մոտավորապես Հայկական ճ Մղոնաչափքն—ի թվերին (տես СГ1Աորենացու առեղծվածի լուծումըէ ն , Յերևան 1934, եչ 85), վոր ի մեղ ընգՀանուր տարածությունը 'հվի֊ նից մինչև Կարին ցույց ե տրված- կլոր թվով 200 արաըա֊ կան մղոն ( = մոտավորապես 384 կիլոմետր), իսկ Կաբթնից «ի փ ո и ա դո ւր и յ> (նախ քան Սատադ)' 100 արաբական մղոն( = մոտավ. 191 կիլո մ* ) ։

2♦ Ար տա շատից Սատաղ տանող ճանապա բՀի վրտ Պևտին֊ գեր յա նքար տեղում Հիշատակված՛ են, ինչպես տեսնում ենք, 21 կա յա բանէ

Այս կայարաէ/ների անուններից վորոշ եյին սկզբում միայն յերկուսը* Արտաշատը և Սատաղը։

ва1а1а Հթե քաղաքը, վոր այժմյան Սատաղ գյուէլն ե, գտնվել ե, ինչպես Հայտնի յե, *հայլ դետի մոտ (Հունարեն* Լիկոս, այժմճ Պէելկիդ) և Հռոմեական շրջանում յեղել ե մ ը յ ֊ տա կան կա յան Հռոմեական սաՀ ման ա պա Հ զորքի։ Նրա տ ե ֊ զա գրական ու Հնագիտական նկարագրությունը, ինչպես և նրա պատմական անցյալին վերաբերվող մատենագրական կարևոր վկայությունները, մանրամասն տրված՛ են Կյումոն յեղբա յ բների (С Ուղեւորութիւն Փնա խօսական Հետ աղօտ ո ւ ֊ թեան ի Պոնտոս եւ ի Փոքր Հայսն աշխատության մեղ (տես <ГՊոնտական ուսոււքեաս իրութիւնք}) , թարդմ* Հ* Տաշյանի,Վիեննա 1919, եղ 359—369)։

Ւնչպես այս աշխատություն ից, նույնպես և Աղոնը ի<гАрмения в эпоху Ю стиниана* ուսուԱեասիրությունից СПБ. 1905, եղ 75 1ձէ), պարզ յերևում ե, վոր 8аШ.а~Ъ կարևոր Հանգույց ե յեղել Հին ճանապարհների և վոր Հենց ա յստեղից ե ճ յուղավո րվե լ Բարձր Հա յքից յ^կող ճանա— պարՀը դեպի Տրապիզոն, Մ ալաթիա և Եիկոպո լիս֊Նեոկե֊ սարիա ու Նիկոպոլիս֊Աեբաստիա։ <քՄ ղոնակւսփքն֊ի վկայություններից ևս դժվար չե Հետևցնել, վոր արաբական նում, ս/նգամ իններորդ դարում, Դվինից Պոլիս տանող Հին ճանապաբՀի ուղղությունը պետք ե յ ենթադրել Ե րզրումի վրա յով դեպի Սատաղ, այստեղից' Կողոնիա, Նեոկեսարիա,

18

Գանգրա և Աեկյուբիա, և այդտեղից1 Պոլիս (տես ([Խորենացուա էէ. եղ ծվ ահի լուծումը)), Յերևւսն 1934, եչ 85)*

Մ ոաա վոր ասլևս Հայտեի յե նու.յնսլես Ար տաշա տ քաղաքի տեղը*

Ատ բա բոն ի և Մ ովսես Խորենացու վկայություններիցքՏէւ*. X I , 14, 6 և Խոր♦ ՊատմՀ Ц , 49, եչ 176 ու ԱշխարՀաց*, Վ̂ԼՂէետ իկ 1881, եչ 34), վոր մեչ ե% բերված- նախորդ իմաշխատություններում (տես * 0 ТОрГОВЛб И ГОрОДЗХ Ар՞ МбНИИ ,̂ եչ 104 և ((Խորենացու առեղծվածի լուծ՛ումըՏ>, եչ 53—54), կարելի յե յեղրակացնել, վոր Ար տաշա տ քաղաքը գտնվել ե Արաքս դետի ափ թե, Հավանորեն, այժմյան Խոր Վիրասլի շրչակայքում։

Բացի կենտրոնական ա յս վա յրերիցճ մյուս 19 կա յ ա ֊ րանների անունները Տքնում եյին յերկար ժամանակ մութ ու անՀայտ և Համեմատաբար նոր ժամանաէլներում միայն 3* Մարկվաբտը և Վ* Բելքը, ինՀսլես կըտեսնենք ներքևէ կարո֊ ղացել ե յին վոբոշել յ երկու կայարանի թե անունները և թե տեղադրություն րճ БЯИ^0111Я ( Ռա վևնն ա ցու մո и է' ) =Բադավան և Рагаса1а — Փաոախոտ* Ւսկ Կ* ՄԷլլերը և Ռ*Կիսլերտր լուսաբանել եյին АՃС0I1ք1̂ е̂11էеՏ, вшаГЯ և Ав§ва կա յա րաններ ի անունները։

Ներկա ուսոլքքեասիրության մեչ մենք փորձել ենք սլար֊ ղարանել և վորոշել մնացած՜ 16 կայարաններից թենի վ ո ֊ րոնցից յևրկոլսը ^Со1оСе1Я և НаЛ2Я^ գտնվում են Ար տա ֊ շատ֊Բ ագավան գծի վրա, իսկ մյուս յոթը ( СЬасТЭВ, Агтя-цаз, Апйа§а, В ага^еа , Са1с1Йауа, Լսօււտ Вазаго ե Багист-էէ1) 1 Բագավան֊Սատաղ գծի վրա։ Այս կայարաններից Հինգը լուսաբանված եյին արդեն վերոհիշյալ իմ աշխատություն֊ներում, իսկ չորսը (СЬайаз, В ага^еа . Ьисиз Вазаго ե Ба-1՚սշաէ6 ) ա ուա չին անգամ քննվելու յեն ներքև ըեղյսրձակ ա յս ուսոււքնասիրությսն մեչ*

Հասկանալի յե, իՀարկե, վոր նոր ա յս տվյալների ո ղ ֊ նությամբ Ար տաշա տ ֊Աատ աղ ճանասլարՀի ուղղությունը վ ո ֊

19

Iրոշվում ե ավելի ճշգրիտ ու ավելի Հիէքնավոր կերպով» քան այգ արված՛ ե նա իյկին աշիյա տություններուՍ :

3. Նա տաղից Արտաշատ և Տ իգրանա կերտի ց Արտաշատ տանող ճանապարհները Հանդիպում ե յին իրար ըստ Պետին֊ գեր յան քարտեզի ЙЯИ&ОШа (Ռավեննացու. մոտճ Ка^аИПа^ Հանգուցային կետում և այստեղից գնում և յին Արտաշատ միէւնույն կայարաններով ̂ Ц&Г12& 24 С010С61с1 (Ռավեննացումոտճ 33 Рагаса1а 23 Аз1;аха1а: ՈւրեՏքե' այդ յեր ֊կու ճանապարհների ուղղութ՛յունը վորոշելու Համար անհրաժեշտ երք նաիյ և առա պարզել Ка11§0Ша կամ Ва§ЯШ1а կա յա րան ի տեղը։

Կոնրագ ՄիԱերշ վերոհիշյալ ШпвГвПа КОШЯПа աշիւա֊ տության մե ̂ և բացատրական Հատուկ իր քարտեզում КаИ- §оша (կամ Ка§аипа^ կայարանի տեղը յէ/նթադրում ե այժ- մյան Սուուկ֊սու գետի ափին, վոր գտնվում ե Վանա լճի ու հերկրիի Հ յուսիս֊արեելյան կողմում։ Ւսկ ճանապա րՀը Ար տաշատից Սատաղ նա վո բոշում ե Հետևյալ ուղղությամբу

Аг1аха1а—Արտաշատ, Ра1’асаէа—Բուրոլանի մոտ, СО- 10Се1а-К018СЬе! Մայայի մո՛տ, На1Ч2а— Արարղիզե -Բի֊ լիսաքենգի մոտ, ЕаИ§[0П18—Բայազիդաղա Սոլուկսոլ. գետի մոտ, Со1сЬшП— Արեիս, СЬ-ЯЙаЗ—Աղսրաֆ (Մի լ ֊լերի մոտ1 Аэскга^) А гтап аз—Աո֊ին, Апйа^а ֊Ա դ ի ւ Ր ֊ վազ, ВагаМ еа— Խլաթի ավերակները, ճճշօււք եւԻոէՑՏ—Յոնիւլու, ^аէат^տа- է^ատօԽւճտնհսւ՝ Խ ամուր լեոան մոտ, ТЬаГ31Йаг՝а1е— Աղվերան, ձ\\.ճ&])2և\'Տ\Հ—Ավերքա֊զաքի ավերաէլսևրր կյուԱուի մոտ, Са1с1йауя—АгаЫаг- тегах-ի ավերակները կամ Կարաքիլիսա, 8ш ага—Սը>՚~կաոիճ Երզրոլմի մոտ, ԼԱՇԱՏ ВаваГО — КаГаЬеу-/' ավե֊ րաէլեերը, Ае§еа— Աչկալա, Б аГ П С ^в—Շողանու. մոտ, БаЬдаквЗО — Կարակոլլաք (Միլլերի մոտ՝ КаГаМ ак^» Տձէ81&—Սատադ 1։

1 Տես Шпегаг1а К О Ш З П З , եֆ 67в--677 էլ բացատ րա1լսւ*էւ քարտեղ214, եչ 851։

20

Ռ* Կիսլերտը Փոքր Ասիայի իր ընդարձակ քարտեղում1(տես АИаз уоп Юешаахеп ա 24 В 1 й й ет , 1902—1906^Каи^оша էլամ Еа^аииа կայարա՛նը, վոր տեղ միանում եյին Աատաղից ե Տիգրանակերտից Արտաշատ տանող ճանասլարՀ֊ ՛հերը, յ են Էք ա դրում ե այժմյան Պարնաուտում, վորը գտնվում ե Արաքսից Հարավի Կաղղվանի և Կողրի մի^և։ Արտաշատից Աատաղ տանող գիծը, նրա կարծիքով, աձ.ւեցել ե Հետևյալ կա յա րաններ ը'

Аг1аха1а—Արտաշատ, РаГаСа1а— Բոլլաղ֊Բաշ, Со1о- се1а —'Րյուլյուկ, НаПХа—^ոդրի մոտ, Ваи^оша— Պար֊նա ուտի մոտ, Со]сЬюЦ—Կաղզվան, 0113(1ծՏ — Ոլոլիւլուիմոտ, А гт а п а з— Ել֊՚Բեչւքաղ, АпЙа^а— Աարիղամիշ, Ва- г а ^ е а — Կարաուրգանի մոտ, АЙС0П]Р 1Ա611է68 — ՜Բեոփրի֊քեոյ, Ба!аппза - АзрепйД, ТЬаг81Йага1е - Սոս, Аийзра- ւ՝8է6 — Կան Երզրումի մոտ, Са1га(1а\та —^'լի1ա> в 1пага— Ալաքա, Լսօստ Вазаго—Աշկալա, Ае^еа— Багисш-է6— Բաղաուիճ, 8а1ша]а8Я0 — Լոր Ի լար, в а 1а]а-- Աատաղ։

4 . Կ* Մ ի Է Լ ^րի ե Ռ . Կ ի ս լե ր տ ի յ ե ե թ ա դ բ ո ւ թ յ ո մ մ ն ե բ ր

К а и ^ о ш а կ ա յ ա ր ա ն ի տ ե ղ ի և. վ ե ր ո հ ի շ յ ա լ ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ի

ո ւ ղ ղ ո ւ թ յ ա ն *ե կ ա տ մ ա Ա բ պ ա ր զ ո ր ե ն ս խ ա լ ե ն ։ Հ , Մ ա ր կ վ ա բ ֊

ա ր ց ո ւ յ ց ե ա վ ե լ ա ր դ ե ն և շ ա տ ո ւ ղ ի ղ } վ ո ր ЕЯ11^0П1Я կ ա մ

ВаДОППа, ի ն չ պ ե ս և նՀԼ ՚ՀԱ ա ՛ 40.-ն Պ տ ո լ ե մ ե ո ս ի մ ո տ , 1 2 , 7 ) ,

Հ ա մ ա ս լա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ ե ե Հ ի ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի <[ Р ш դ ա ւ ա ն ս ֊ի ն

Բ ա գ ր և ա ե դ գ ա վ ա ռ ո ւ մ ՜ ։

В&идоша—Ка^аипа-Ъ Մարկվարտն ուղղում ե *Ва$5аипаև Համարում ե Е, տա որ Ջ ֊ի փոխարեն պարզապես ԳՐ$ի սխալէ Նմանապես ե Պ տո լեմեոս ի մոտ Բագավան անվան

Ա յս քա ր տ ե զի ց մ ե ն ք Հ ե ն ք կա րողա ցել ո գտ վ ել և Ն ե ր ք և ո ւմ ա ռա ̂բ ե ր վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ր ք ա ղ ե լ ե ն ք ШпвГЭ^а КОШЭПа ա շխ ա տ ութ յո ւ ն ի ց , տ ես եՀ 6 7 6 —6 7 7 ։

1 Տ4ս Րռյք Бг. յ. Магяиаг!, 01е նոէտէ6հսոջ սոճ Ш1ейегЬегз1е11ип§ с1ег агтеШвсЬеп №է1օո, ВегИп 1919, եչ 69 ծանոթ., Հմմաե "նաև նույ՛ն Հեղինակ/,՝ 5ййагтеп1еп սոճ Й1е ТЧ^г^иеПеп, Ш1еп 1930, եչ 13*։

21

սխալ ընթերցվածը ծ՜ագել ե, անշուշտ, Հունարեն Ц 4 В տառերի շփոթման պատճառով։

Այս պարզ ու. անվիճելի բացատրությունից Հետո' Տ ի գ ֊ ր անակերտ—Արտաշատ և Սատաղ—Արտաշատ ճս/նապարՀ- Ների միացման էլետը վո րոշվում ե, ուր եւքն, վոէ թե Պար— նաուտում կամ Սուուկսու գետի մոտ, ինչպես յենթագրել !քն Ц* ^Էսերը. ^ Ъ իպերտը, ա յ լ Հին Հայաստանի Բագ-րեանգ գավառում, 'հիագինի Հ յուսիս—ա րևմտյան կողմը, ուր այժմ գտնվում ե Օւկ—քիլիսե գյուղը։

Ва§аипа= Р ագավան Հանգուցա յին կա յաբանի անվան ու տեղի այս ճշտումը, բնականաբար, յելակետ ե ծ՛առայում ու Հնարավորություն ե տալիս վոբոշելու ճանապարՀների ուղղությունը Рш գա վանից Արտաշատ, Рш գա վանից Տիգրա— նակերտ և Рш գա վանից Սատաղ։

5* Рш գա վանից Արտաշատ տանող գծ՛ի վրա Պևտինգե- ր յան քարտեզում, ինչես տեսանք, նշանակված՛ են Հետևյալկայարանները-1 ЕАиСгОША 24 Н апга 24 Со1осе1а 33 Рага-0&է& 23 և- АЮТАХАТА (ին գՀ ան ուր տարած՛ությունը Հավասար ե 104 Հռոմեական մղոն կամ 154 կիլոմետր) ։

Բացի Рш գա վանից մասոնս/նշված՝ կա յա բանն երից մեկի անունը ևս Հա Հող կերպով լուսաբանել ե Վ* ք*ելքը (տես

Ве1йгй§е гиг айеп О-ео^гарЫе աւճ ՕՑտօճւօեէՑ Уогйегаэхепз, П , Ъв1р21§ 1901, եէ 83—92)։ Նրա կարծ՛իքով' Պևտինգե֊ր յան քարտեզի РаГаСЗ^а*”̂ Համապատասխանում ե Հա յկա- կան Փառախոտին, վորըյ ինչպես Հայտնի յե, Հիշատակված՛ ե Մովսես Խորենացու և Անանունի պատմություններում*։ Վ* Բելքը, վոր Հատուկ Հետազոտություններ ե կատարել *հաշբուռուն գյուղի շրջակայքում, Հանգել ե այն յ եզր տ՛կաց ության, վոր Հին Փ առա խոտ ը պետք ե յէ/նթագրել այն ավերա1լնեբի տեղում, վոբոնք այժմ անվանվում Սն Բուրող—

* Տես էՄովսիսի էնէրենացւսյ, Պաամսւթիւն ՀայոցЪ, Տփղիս 1913, եղ 40 (I, 12), նաև ՏՊատմութիւն ՍեբԷոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն», Ս*—Պեաերբուրգ 1879, եղ 7 (Գպրութ* Ա).

Բաշ և գտնվում 1/ե 'Ւաշրուռուէւ գյուղից 5 /լիլոմետր Հ ե ֊ ուավորության վրա' գեսլի Հարավ֊արևելք։

Рагаса^а = Փաո.ախոտի տեղադրության Հաստատումն այժմյան Բուլաղ֊ Բաշում, ինձ թվում ե, Հնարավորություն ե տալիս վորոշելու նաև Со1оС61Я ( Ռավեննացու մոտճ 2օէօ- 2Ցէя) կայարանի տեղր։

Այս կայարանի Հեռավորություն ր РЯГ8»С8ЛЭ»—Փա ուա խ ո ֊ աից ցույց ե տրված 33 Հոոմեակէսն մղոն ( = 49 կիլոմետր)г Խիստ աղճատված- են սակա յն թե ա յս թե մյուս կա յարան֊ ներից մեծ՜ագույն մասի անուններ ր։

Со1()Се1а — 20է02ծէ-& անվան ստույգ րնթերցումը սլետք ե լինի, իմ էլ արծ-իքո վէ 2о1осе1Ча' Со1о կամ 2օէօ=*2օ1օ ե сета կամ 2е1а=*се1^а* Այս ուղղումից Հետոճ *2о1осег1а^Համապատասխան կէ[*ն ի Հին Հայաստանի Տ&ողկերտ էն , վորը Խորենացու մոտ անվանված՜ ե Ցոլակերտ։ Հավանական կա ֊ րելի յե Համարել նույնպես, վոր Պտո լեմեոս ի Հիշատակած՜ ճօ-'охара-^ Վոբէ տեղր ցույց ե տրված- նրա մոտ Արտա֊ շատից դեպի Հարավ֊արևմուտք (77'՚ 15г յերկ* և 42՜ 20' լայն*, տես (гЭййагтешеп ւտճ Й1е ^ртзд и еП еп ^ , ЛУ!еп 1930/ եշ 12*), Համապատասխան պիտի լէնի Հենց այս *2օ- 10Се1^а—Ջողկերտին։

5. Հիմնվել ով Ալի շան ի ցուցմունքների վրա ( «Ա յրա ֊ րատՏ, Վենետիկ 1890, եշ 123—124)ճ իմ ([Հա յաս տան ի Հին ՃանապարՀները]) աշխատության մեշ ( Տեղեկա գիր Գի տ* և Արվ* Ւնստիտուտի, № 5 ) Ջ ողկերտ — Ցոլակերտ ի տեղր յես վորոշել եյի Սուրմա լի գյուղից դեպի Հարավ֊արևելք' ա յժ ֊ մյան Կարակալեյի ավերակների վայրում'։ Աակայն այդ յէնթա դրությունը, ինչպես մանրամասն րացատրել եմ իմ (ГՄանր Հետազոտությունն երն ֊ո ւմ (3 երևան 1932), ճիշտ չե*

Ւնստիտուտի Л? 5 Տեղեկագիրը լույս տեսնելուց Հետոճ մեր Հայտնի գյուղատնտես Ա տեփան Ц ամս արա կան ը, վորը մոտ ծ՜անոթ ե ճանապարհների տեղադրության ր *հա յլատու ծ՜ովակի արևելյան կողմում, մատնացույց եր արել ինձ, վոր Արտաշատ֊Բագավան գծ՜ի ուղղությունը Ե արա կա լեյ ի վրա ֊ յով վիճելի յե ու ան Հա վան ական։

23

Ս տ եփ ան Քամսա ր ական ի առա րկությ ունն երն ու նոր դիտողությունները Հիշյալ գծի ուղղության մասին թվում են ինձ Հիքքեավորտ

Նրա կարծ՜իքով ̂ դժվար ե այս գծ՛ի ուղղությունը յ^ ն ֊ թադր ե լ Կարակալեյի վրայովյ վորովՀետև ճանապա րՀը Բ ու ֊ լաղ֊Բաշից Ք աբակա լե անհարմար ե ու ճաՀճային և, բացի այդ։ ճանապարՀն այս ուղղությամբ շեղվում ե չափազանց դեսլի Հուսիս—արևմուտք, ուստի և անհավանական ե իր այդ վոլորասլտույտ Հեռավորության պատճառով։

Հիմք ընդունելով իր ա յս դիտողությունները, ինչպես և այժմյան մյուս ճանապարհների տեղադրությունը, Կամ֊ սարականը տրամադիր ե կարծ՜ելու, վոր Պեվտինգեբ յան քարտեզի Հին ճանապարհի ուղղությանը կարելի յե յե ն ֊ թադրել այժմյան Քարվանսարայի վրա յով և Քարվանսարայի կամ Ք ութաղի լեռնանցքով ( = 7245 վո տնաչափ, տես Ռուսական Հին շտաբի տասը վերստանոց քարտեզը, թերթ 99), վորն ամենայարմար ու դյուրամատչելի լեռնանցքն ե 9*այ ֊ լատու ծ՜ովակի արևելյան կողմերում և անցանելի յե նաև ձմեռվա ամիսների ընթացքումէ

Մյուս յերկու լեռնանցքներ ը, վո բոն ցից մեկը ( Արաս— գյոլի լեռնանցքը) գտնվում ե 9*ա յ լա տոլ ծ՜ովակի արևելյան ափերի մոտ, իսկ մյուսը (Ниլս/նլուի լեռնանցքը) սրանից մի փոքր դեպի արևելք1 ան Համեմատ ավելի բարձր են ու անՀարմար և անանցանելի յեն ձմեռվա ամիսների ընթացքում'։

Ուշագրավ ե նաև այն, վոր այժմյան Քաբավանսարայի ^ո տ կան այժմ յերկու Հին ավերակներ, վոբոնցից մեկը Ք ամսարականը Համարում ե յերթևեկող կարավանների Հին իգևանէ Քուֆաղի լեռնանցքի մոտ ևս պաՀպանվել են մեծ՜ բերդերի ավեբաէքււեր։

Քամս արական ի մատնանշած՜ ի^ևս/նի ավերակներն այն քարվանսարայի ավերաէլներն է/ն, անշուշտ, վոր լուս ան կա ֊ րել ու Հրատարակել ե ХрИСТИаНСКИЙ ВОСТОК-^ յեր բորդ

^ատորում ԱշխարՀբեդ 'Բա լան թարբ ^Т. Ш , ВЫП. I, ПбТ“

роград 1914 Г.^* Մ իքէ ադար յան այս քարվանսարա յր, վոր դասվում ե րաց և լայն դաշտում' Զորից 15—20 վերստ դեպի Հ յուսիս֊ա րևմուտքչ Աշխ* 'Բալանթարի կարծիքով, կառուցված- պիտի լինի 13 ֊ր դ դարից վոչ ուշ։ ԱշխաբՀբեգի դտած- միակ աբձանագրության մե ̂ Հիշատակված- ե, վոր քարվանսարա յր կա ուուց ել ե Աշոտր։

6♦ Կ ամսա րական ի վերոՀիշյա լ ցուցումներ էքն ծ ան ո է} ա ֊ նալուց Հետո' Ալիշանի յեն թ ադրություն ր Զո զկեր տ ֊Ց ո լա ֊ կերտի տեղադրութ՜յան մաս էքն պետք ե Համարել րստ իս միւսն դամա յն անՀաֆող։

Ցեթե րնդունելու լինենք Ար տաշա տ֊Բադա վան գծ՛ի ուղղություն ր Կուրաղի լեռնանցքի վրա յովճ այդ դեպքում, բնականաբար, կասկած՛ելի կըլինի ա յդ գծ՛ի շեղումր դեպի Կարակալե։

Իսկ վոր Հռոմեական շրջանի Հին ա յս ճանապարհն ա ն ֊ ցել ե, իրոք, Հենց այս Հարմար լեռնանցքով' այդ Հաստատ֊ վում ե, ինչպես ցույց ենք տվել մեր <[Մանր Հետազոտու֊ թյումն եր ումյ> (եՀ_ 6 — 7), Н&Г12Я. կայարանի տեղադրու֊թյամբ, վորր Հաջողվել եր ինձ գտնել ռուսական Հին շտաբի տասր վերստանոց քարտեզի վրա։

Ընդարձակ այս քարտեզի վրա Կարավանսարայի կամ Կուրաղի լեռնանցքի Հարավում ( տասր վերստանոց քարտե֊զի վրա լեռնանցքն անվանված ե' Каравансарайский пере- вал, իսկ Լինչի քարտեզում՝ Куджахский п е р е в а л / Մ ի ֊սուն գյուղից մի քանի կիլոմետր դեպի արևմուտք' նշա ֊ նակված ե Բալրխ֊Զայ գետի ափին АруДЖ գյուղըէ Հենց նույն այս Արուճ գյուղր Հիշատակված- ե, իմ կարծ՛իքով, ՂԼեոնդի պատմության վկայությաձւներից մեկում, վոր ի մեՀ առանձապես ուշագրավ ե նաև այն, վոր 7* վին ֊ Բ ա գա վան Հին ճանապարՀն անվանված- ե (Гպողոտա յն ա ր ք ո ւն ի?

Նկարագրելով 774 թվի նախարարական ապստամբու֊ թ յ ուեր և արաբական Հա րկա Հավաքներ ի սպան ությունր Կումայբիում և Բագրևանդում, 'Լևոնդր շարունակում ե'

(С Եւ իբրև այս լուր աղէտի Հասանէր ի քաղաքն

25

7'ուին առ զօրավարն Ւս մայելէ Մ աՀմետ' յաԱէ/նայն կողմանց տագնապ մեծ- յառնէր ի վերայ նորա* և գոլ.֊ մարեալ զզօրս քաղաքին ՛հանայ' տայր ի ճեռս զօրագլխի միում) որում անուն էր Ասլունճիպ, ելանել ի խնդիր վրիժու արեան սպանելոցն։ Եւ առեալ զօրավարին այնմիկ պրնտիրսն Հեծ՛ելոց իբրև արս Տ' ուշ եղեալ ընդ սլողոտա յն արքունի' Հասանէր ի գաւառն Թագրևանդ ի գիւղն ք^ագաւան։ Անդ ի վերա յ Հասանէր նոցա Մ ուշեղ և ընդ նմա արք իրրև Մ. և. մարտուցեալք ընդ մի մի ան սճ օգնության ի տեառնէ վաղվաղակի Հասանէր ի թիկանս գնդիՂյ Մուշեղայ♦ և. բազում Հարուած՛ս Հարեալ սատակէ թն ի զօրացն Ւսմայելի, և զգնացեալսն ի փախուստ դարձուցեաՀ Հետամուտ լինէին մինչև յա- ւանն Արուճյ և ղրաղումս ճռաքաղ առնէինք մինչև փտոյն ինքն զզօրագլուխն Հարեալ սատակէին։ Եւ մեծ՛աւ յաղթութեամբ դարձեալ ի Հետոց նոցաճ լնուին բազում աւարաւ յաւարէ թշնամեացնն ( տ/ти <ГՊատմութիւն ՂԼևոնգեայ մեծ՛ի վարդապետի Հայոցն) Ա*—Պետերբ* 1889, Գէ ԷՆ եչ 140 — 141)։

Այս Արուճը) անշուշտ, վոչ թե Արագած-ոտն) այլ Քո գովիս* գավառի Արուճն ե) վսրը գտնվել ե 7*վին-Բագավան ([արքունի պողոտա յն—ի մոտ։ Միանգամայն անՀավանական էէըլինի ըստ իս յեն թադրեի վոր Մ ուշեղ Մ ամի կոն յանը) Հալած՜ելով փախստականներին) կարող եր Հասած՛ լի*ե ել մինչև մյուս Արուճ) վորը գտնվում եր վեբոՀիշյալ ճանապարՀից Հեռու} Աբաքս գետի Հյուսիսային կողմերում։

Արուճ գյուղի Հին անունը յեղել ե) ըստ յերևույթին) ինչպես վարելի յե Հետևցնել Պեվտին գեր յան քաբտեղի Համապատասխան Н апга անունից) Հառիճ։

Այդ յերկու անունների նույնացումը Հաստատվում ե նրանով) վոր Н апга կայարանի Հեռավորությունը Рագավան ի ց ցույց ե տրված՛ Պևտենգերյան քարտեզում 24 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 36 կիլոմետր։ Յեվ ուշագրավ ե) վոր Հենց այս տարած՚ության վրա յե գտնվում այժմյան Ո ւչքի ֊

26

լի и և ֊ Ո им դա վան ի у և «ար քան ի սլողոաայիյ> մոտ վերոհիշյալԱրուճրէ

Ուրեմն' НаШ & կայարանը վոչ միայն րստ իր անվան, այլ նաև րստ այդ տարածության' ճշտիվ Համապատասխանում ե ՜*Հաոիճ—Ար ո լճին։

7* Н ап га ֊ յի անվան և տեղի այս լուս ա րան ութ՜յան ր կարևոր մի կռվան և ՛Նաև С010Св1а ( = *2ւ0\0№1'է&) կա յա րա ֊ նի տեղադրության վորոշման Համար։

Պևտին դեր յան քարտեզից Հայտնի յե , վոր Թագա վանից Ար տաշա տ տանող ճանասլարՀի վրա С010С61& կայարանը գտնվել ե НаП2а~(յից 24 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 36 կի~ լոմետր Հեռավորության վրա։ Արդ1 ռուսական Հին շտարի տասր վերստանոց քարտեզի վրա Արուճր գտնվում ե Կար- վանսարայի կամ Կուֆաղի լեռնանցքից մոտ 10 կիլոմետր դեսլի Հարավ։ Պարզ, ե} ուրեմն, վոր Պեվտինգերյան քարտեզում մատնանշված տարածության Համաձայն С010С618> կայարս/նի կամ Հին Տէողկերտ-Ցո լակերտ ի տեղր յէ/նթադըր— վելու յե Կ ա րվանսա րայի կամ Կուրաղի լեռնանցքից մոտ26 կիլոմետր դեսլի Հյուսիս։

Ղ'ժվար չե նաև յեզրակացնել, վոր րստ այդ Հեռավորության Со1оее1а—*2010С ег1а ֊^ տեղր սլետք ե յենթա- Դրել Վ"է Օ̂ ե այժմյան Կարակալե յի ավերաէլների վայրում, այլ Կարվանսարայի կամ Կուրաղի լեռնանցքից Ն* Չարուխ- չի կամ Խոշ—Խաբաբ իյնող ճանապարհների վրա (տես Ռուսական Հին շտարի տասր վերստանոց քարտեզի վրա' Н.Чарухчи և Х о ш -Х аб ар /

Վոր այս Հետևության ր ևս Հիմնավոր ե ու Հավանական' այդ, ինչպես կրտեսնէ/նք, յ երևում ե նաև Խորէ/նա ցու կարևոր մի վկայությանից Ցոլակերտ ի մասին։

8* Ջողկերտ-Ցոլակերտի և Со1осе1а-2о1ю2 е է& ֊յէ նույնա ֊ցումր, ինչպես այդ կայարս/նի տեղադրության ր, աշխարՀա— գրական այնքան կարևոր խնդիրներ են, վոր ավելորդ չեմ՜ Համարում մանրամասն մե^ բերել այստեղ Խորենացու. և Յեղիշեյի վկայությունները Ցոլակերտի և Զո զկեր տի մաս թնէ

Խորէ/եացքնք Հիշելով Ամաս իա յ ի վո ր դի% ե ր ի*նՀ Փաոո֊ խին և Ցոլակին' մեղ ե բերում Փառախոտի ու Ցոլա1չեբաի մա и քէն Հետևյալ ավանդությանը^

([Ամա и ի ա բնակեալ յԱրմաւիբ' յետ ամաց ծնանի զԳե դամ, և յետ 4*եղամայ ղՓառոխ արի ե զՑոլակ: Եւ յետ ծնանելոյ զսոսաճ անցանէ ցգետուխ մերձ ի լեառնն Հարաւոյ, և շինէ անդ աո. խորշիւք լեռնոտինն մեծ՜ապէս ծ՜ա խիլք երկուս տունս, զմին յարեելս կոյս, մօտ յա֊ կան и աղբերցն, որ աո. ստորոտով լերինն ելանեն* իսկ զմիւսն յա րևմուտս կոյս նոր քէն տանն, բացագույն իբր մեծ՛օր Հասարակ աւուր մի ո յ Հետևակագնացի առն ճանա— պարՀի։ Եւ ետ զնոսա ի ժառանգութիւն երկուց որդւոց իւրոց, արւոյն Փաոոխի և կայտառքն Ցոլա կայ» յորս բնակեալէ յիւրեանց ան ան զտեղիսն կոչեցին, ի Փա ֊ ռոխայճ Փառախոտ, և ի 8ո լակա յ ճ Ցոլա կերտ։ Рш յց զլեառնն Ամասիա անուանէ իւրով անուամբ Մ ասիս* և ինքն դարձեալ յԱրմաւիլ»% եկաց ամս սակաւս, և մ ե ֊ ռաւՏ> (տես <ГՄովսեսի ԽորէՀնացւոյ, Պատմութիւն Հա ֊յոց]>, Տփդիս 1913, Լ ԺԲ, եղ 40)։Ւսկ Յեղիշէքն Հիշում ե Ջողկերտը, թվելով այն տեղերը,

Վոր ավերել եր Վասակ Vյանքէն*<Гև աւերեալ բազում տեղիս Հայոց աշխաբՀքէն, մաս֊

նաւանգ զձմերոցս արքանի, որ կայեանք զօրացն Էքն, զհառնքքն և զԵրամօնս և ղհրսՀանակերւոԱճ զմեծ՛ դաս— տակերտն, գՎարդանաշատն և զամուրն Օշական, զՓա— ռախոտն, զԱրգեանսն, զՋոզկերտն աւան և զբերդն Ա ր ֊ մաւէի, զԿուաշն աւան, զԱրուճն, զԱշնակն և զամենայն ոտն Արագած՚ու, և զնաՀանգԱ Աբտաշատու և ղ Ար տա֊ շատն քէնքնքն գլխովին, և զամէ/նայն գեօղս և ղաւանսՀ որ շուբղ ղնովաւ Է քէն, առեալ աւերեալ և Հրձիգ արա֊ բեալն ( (С ԵղիշԷի վարդապետի, Վասն Վարդանաց և Հա ֊ յոց պատերազմքն3>, Վենետիկ 1864, եղ 135)։

9♦ Ի նկատի անէանալով, վոր Յեզիշեյի պատմության Մոսկվայի տպագրությանը, վոր Հրատարակված՛ ե ըստ

28

(((Լնձ հ ացեաց» որինակի, Ձողկերտի փոխալէ են ունի Ցոլա ֊ կերտ (տես ((Եւլ[դէի պատմութիւն 'Լարգանանց րսա Աքն֊ ձևացեաց օրինակի», Հրատ* Խ* Հովհաննիսյանցի, Մոսկվա 1892, եշ 72), նաե ուշադրության աոնելաէ, վոր Ձողկերտր, ինչսլես և Ցոլակերտր, գտնվել են Հէքն կ են տրոն տ վա յր Ա ր ֊ մա վիրի շրջանում' կարելի յե, անշուշտ, յեզրակացնել, վոր Ջոդկերտր և Ցոլակերտր միէւնույն ավանի անունն են։ Այս ուղիղ Հետևությունն արել են Հյուրշմանր և Բելքր (տես Հ* Հյուրշման, <ГՀին Հայոց տեղւոյ անուններ ր]>, թարդմ*Բ. Պիլէզիկճեանի, Վիեննա 1907, եշ 373, 418 և Вв1ск, В е 11тН#е, 1Լ եշ 86)։

ՀիՕնվել ով վերոՀիշյալ վկայությունների վրա' ան Հավան ական չի լինի նաև յենթադրել, վոր վերոՀիշյալ ավանի իսկական անուն ր պետք ե յեղած Ա՛նի Ջողկերտ կամ * 2 ո ֊ ղակերտ, իսկ Խորենացու Ցոլա կերան ա րդյունք ե, Հա վան ո ֊ րեն, նրա ստուգարանական մեկնության' Ջողկերտ = Ցոլակի կերտ = Ցոլակերտ։

Խոր1/նացու վերև աո.աշ բերված վկայությունն աուս/նձ֊ նապես կարևոր ե, վորովՀետև այդ վկայության մեշ մատ — նանշված ե Ցոլակերտի Հեո.ավո րություն ր Փաուախոտից' Հ իբր մեծօր Հասարակ աւուր միոյ Հետևակագնացի աոն ճանա— պարՀին։

Խորենացու այս նա խադասություն ր Մ* Եմինր թա րգ ֊մանել ե' <гна расстоянии полудневной ходьбы мужа пеш ехода» (տես «И стория Армении Моисея Хорен- скогол, М осква 1893, եշ 21), իսկ Խ ո րեն Ստեփ ան //ն'(ՏՀետևակ մարդի մեկ որվան ճանապարՀի ^ափ Հեռի» ( տես նրա աշխարՀա բար թարգմանությունը, Ս♦ Պետեբբ* 1889, եշ 3 6 ) '։

* Հա տ ուկ ծ ա ն ո թ ո ւ թ յա ն մհ$ ( եՀ 3 9 ) Ստ եվւա նեն Վ ենե տ ի կ ի

տ պ ա գ ր ո ւթ յա ն ր ե ա ղիրլլ Հ բ ա ց ա գ ո յն ի բ ր մեծ՛օր Հա սա րա կօրոյ մ ի ո յ

Հետ ևա կա գնա ցի աււն ճանապարՀի.9 Հա մ ա րում ե ա ղա վա ղվա ծ։ Ւ ն քր թ ա ր գ մ ա ն ե լ ե Ն երսես ՜Լա մրրոնա ցու ո ր ինա կիցյ վսրի ր ն ա գ ի ր ր տ ա րրեր ե '

*ի ր ր մեծ՜ Հասարակ ա ւո ւր մ ի ո յ Հետ ևա կա գնա ցի աււն ՜ճանասլարՀորղիտ։

29

Վ* Բելքը, վոր Խորենացու այս Հատված՜ը Հասկացել ե Համապատասխան Եմինի թարգմանության' Ցոլակերտի տե• ֊ ղը վորոշել ե Ղ*աշյբուռոմն գյուղից մոտ 7 կիլոմետր գեսլի Հա րավ֊ա րևմուտք և Բուլաղ֊Բաշից ( = Փառախոտ) 12—14կիլոմետր գեսլի արևմուտք (տես ВеНаЧЦ^е, 1Լ եչ 87 և 91) ։ Բևլքի այս յ եզր ա կաց ությունը մե ̂ ե բերված՛ նաև Հյուբշ ֊ մանէ,г ([Հին Հայոց տեղւոյ անոմմներըն աշխատության մեՓ(տես թրգմ* Պի լեղի կճյան ի, Վի եննա 1907, ե ̂ 418) г

Իմ կարծ՛իքով՛ք վեբոՀիշյալ թարգմանություններըէ ին Է ֊ պես և Բևլքի յէ/ն թադրություն ը, ճիշտ չեն։

Պևտինգնր յան քարտեզի Н 91*12 9 կա յաբանի տեղադրու֊ թյան վերոՀիշյա լ վո բոշումը, ինչպես և նույն քարտեզում' մատնանշված Հե пли վոր ությունը Фшпли խոտից ( = 3?91*909է9.) 8 ո լա կերտ ( = Со10Се1а^ վորոշակի ցույց են տալիս, վոր ]Սորէքնացու վկայությունը կաբելի յե և պետք ե մեէլնել այլ կերպ։ ([Իբր մեծ՜օր Հասարակ աւուր միոյ Հետևակագնացի աո-ն ճանապա րՀ ին նշանակում ե պարզապեսճ ([իբր մեծ՛օր [էւ] Հասարակ աւուր միոյ Հետևակագնացի առն ճանապա ր ֊ Հին, այսինքն' <ГՀետևակ մարդու մեկ մեծ՛ որվա և կես որվա ճանապարՀի չափն։

Խո րէ/նա ցու վկայության այս նոր լուսաբանությամբ, ինչպես տեսնում է*նք, Հաստատվում ե Պևտինգերյան քա ր ֊ տեղում մատնանշված՛ Հեռավոր ութ յունը, իսկ քարտեզի Հեռավորությունը (33 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 49 կիլո֊ մետր) կռվս/ն ե ծ՛առայում իր Հերթին Խորենացու վկա յո ւ ֊ թյան ճշտության։

Պարզվում ե, ուրեւքե, վոր Ջողկերտ֊Ցոլակերտը գտնվել ե, իրոք, Փառախոտից մոտ 49 կիլոմետր Հեռավորության վրաճ վոչ շատ Հեռու Քարվանսարայի այժմյան ավերա1լնեբի

ՎայբիՅ։10* Այս յ եզրակացության դեմ կարող !ւն սակայն լինել

Հսռարկություններ *։

Սէ* հէաչատլէյանը կ ո ւլտ ո ւր ա յի Պ ա տ մ ութ յա ն ի ն ս տ ի տ ո ւտ ում Հա

յա ս տ ա ն ի ա ռևտ րա կա ն ո ւ ռա զմա կա ն ՛ճանապարհների մա սին կա րդա ցա ծ

30

Ինչսլես վերև, տեսանք} Խորենացու. նույն վկայության մեչ '/ւ*ձ *քէա յն մա տն անշված ե Ցոլակերտի Հեռա վոր ո ւ ֊ թյուն ր Փառախոտիցք ա յլև նրա տեղադրություն ր «մերձ ի լեառն Հարաւոյ*** առ խորշիւք լեռն ոտ իննն է

Հիլքնվելով Հենց ա յս վերջին վկայության վրաճ Ցոլա֊ կերտի տեղր վորոշել 1ւն Բելքր և Հյուրշմանր Մ եծ Մ ասիս ի «Հյուսիսային զառի թաւի թև վրան*

Արդ Հթշտ ե արդյոքէ վոր Խորենացու մոտ Մասիսր, վորն անվանված ե «լեառն Հարաւոյնյ պետք ե լինի ան֊ պայման Մեծ Մ ասիս ր; ինչպես սովորարար յ ենթադրում են*

Ինձ թվում ե, վոր տիրող ու րնդՀանրացած ա յս կար֊ ՜̂Ւ՚ԲԸ. մեա А ՎԷՀ ելի յե , այլ և ան Հա վան ական է Ինչպես

դժվար չե Հետևցնել Համապատասխան վկայություններիցք Խորենացին և Հա յ մատ ենադիլ/ներ ր «Մ ասիսն են անվանել վոչ միա յն Մ եծ Մ ասիսն֊րյ ա յլև յերրեւքէւ նաև Ադրի֊դադ լեռնաշղթայի մի մասր*

Ի նկատի ուձ!էնալով այս խնդրի կարևորությունրճ մեՀ ենք րերում մատենագրական բոլոր ուշագրավ վկա յ ո ւ ֊ թյուհէներ ր

1* Ադա թան դե դո սյ Տւիդիս 1909յ ՃԶյ ե^ 398х«Ել եէլն թագաւորն \Տրդատ]ք խնդրեաց Հրաժեշտ ի

սրրոյն *հրիգորէ եօթնօրեայ ճանապարՀ կալեալ ի վեր ի րարձր լեառն ի Մ ասիսն*

2* Աերեոս (Սքնանուձ)յ Ա*֊Պետերրք 1879, 1յ եֆ 6 — 71«Ի *համասկոսէ ասեն գնացեալ զՄարսեաէլն զրնդո֊

ծինն ԱրրաՀամու փա խստական լեալ յԻսաՀակա յ } և

իր զե կ ո ւց մ ա ն մ ե չ փ ո ր ձ ո ւմ եր , ի մ իՀի ա յլո ց ̂ Հիմնա վորել ի ր Հե տ և յա լ թ ե զ ի ս ը «Ա րա ա չա տ -Բ ա գա վա ն գ ծ ի վրա րնկ» Մ ա ն ա ն գ յա ն ի Հ Ցոլա կերտ ի զետ եղում ը նա խ նա ր ա կ ա լա յո ւմ և սալա Խոշ—Խ տ րա րի մոտճ բոլո ր ո վ ի ն

Հա կա սում ե Ցոլա կերտ ի Համար Խ ո ր են ա ց ո ւ ն շա նա կա ծ տ եղ ի ն, ուստ ի և չի կա րող ը ն դ ո ւն վ ե լ} ։ Վոր Խ ո ր ենա ցո ւ վ կ ա յո ւ թ յա ն նրա ա վա նդա կա ն Հի ն մեկլեութ յունԱ Հա ստ ա տ ուն ո ւ Հիմնա վոր չ ե % ա յգ /լր տ ե ս ն են ք մ ե ն ք

ն ե ր ք և ։

31

I1

եկեալ բնակեցաւ առ ո տամբ երկուց լերանցն որ Հային Հանդէպ մեծի դաշտին Արա քի, քԱրագած կատաբ և ի Գեղ լեառնէ Եւ անուանէ զլերինս յանուն իւր* որում Ազատն կոչեն լեառնն*

3* Խորենացիք Տփղիս 1913, I, ԼԱ, եՀԼ 84'<ГԵւ արդ' ոչ արդեօք առաւել աստանօր զարմասցիս

ի վերայ մերոյ ճշմարատպատմութեանս յ թէ ո րպէս յայտնեցաք զանՀայտ իրս վիշապաց, ՈՐՔ են յ Աղա ան ի վեր ի Մասիսն*

4* Նույնը, Ц , ԽԸ, եչ 175'<ГՅայնժամ Ս մբատա յ զծառայսն Երուաղայ, զոր

գերեացն ի Բագարանէ, տաբեա լ բնակեց ո լցան է ի թի— կանց Մասեաց, ի նոյն անուն Բագարան կոՀ_ելով զձեռակերտն }> *

5♦ Նույնը, 1Լ ԽԹ, եչ 176'([Եւ իբր տրփանք Աաթինկան ընդ Վիշապազունսն'

առասպելաբար, այս ինքն ընդ զարմս Աժ դա Հա կա յ, որ ունյ/ն զամենայն առ ստորոտոֆտ Մասեաց)')*

6* Նույնը, 1Լ ԾԲյ եչ 182'&Եւ Հրամա յեա լ Ար տա շի и ի բնակեցուցանել զնոսա ի

Հարաւոյ յաբևելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Եաւար~ շական գաւառ, ի վերա յ պաՀելով զբնիկ անուէւն Ար~ տազն *

7♦ Նույնը, 1Լ ԿԱ, եչ 192'(СՎասն որոյ անիծեալ ալնա Արտաշիսի' ասաց այս~

պէս♦ ([Եթե դու յորս յեծցիս յ Ազատն ի վեր ի Մասիս« զքեզ կալցին Քա2<Ք* տա րցին յԱզատն ի վեր ի Մ ա ֊ սիս* անդ կայցեսյ ե զլոյս մի տեսցեսն*

8♦ Նույնը, П Ь ԻԳ, եչ 283'([Ապա ելանէ արքայ զթիկամբք Մասեաց առնել

որսս յ իւրում սիրեցեալ գաւառթն ի Կոգա յովտին*9* Նույնը, Щ Իէ, եչ 288'

(ГՒ թիկանց կուսէ լերինն Մասեաց շինեաց \ԱրՀակ\ ձեռակերտ \Արշակաւան\ն*

32

10* Նույնը, Լ Լ եչ 83х«բնակեց ո ւցան է [զՍնո յշ] յարևհլեայ ուս ո յ մեծի

լերինն մինչև ի սաՀմանս Գողթւսնն*11* Նույնը, X/ ԺԲյ եչ 391

([այլ Հարաւայինն արեգակնաճեմ լեառն յ սպիտակա- փառ. ան ելով գագաթն, ուղղորդ յերկրէ բուսեալ*** ծեր ո է1ե արդարև լեառն ի մէչ եր իաասա րդա ցեա լ լերանցն ն*

12* ([Աշխարհացոյց Մովսեսի Խորենացւոյն, Հրար* Սուքր-յանի, Վէ/նետիկ 1881, եչ 32х

(Г զ*հառնի մինչև ց գաւառն Ц ոգովիտ' որ յ ոտ ինն Ա— զատ Մասեացն *

13* Նույնը, եչ 34ճ([գինքն ի и էլ լեռնագագաթ Մ ասիս ի Հարաւ թողու

Երասխ* յոբոյ թիկանց տարածեալ Կոգովիտ գաւառն*14* Թովմա Արծ ր ունի, Ս* Պետերը* 1887, 1} Ը, եչ 52ճ

([Ընդդէմ նայեցածն ունելով զմեծ լեառնն Մասիք կոչելով բարձրագագաթն ձիւնալիր սսլիտակափառ, իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական ալեօք զուարճա- սեաւ ե մէ9 ճո/ս նա Խարար ուքՅ՜եանոն*

15. 1 Հ Հ , г а , ձ , դ մ տа Ընդդէմ նայելով լերանցն Ա յրարատեան Ազատն

Մ ասեաց, ուր Աբտաւազ դն Ար տաշէ սեան քարավիժեալ խոՀանայր ի կոշտն կո Հա կինն ։

Այս վկայություններից Հինգը (1, 10, 11, 13 և 14), վորոնց մեչ Մասիսն անվանված ե (Լբարձրն, ([մեծն, ([բար֊ ձրագագաթն, <[լեաոնա գագաթն, «ծերն% վերաբերվում են, անշուշտ, Մեծ Մասիսին։ Յերկու (5 և 6) վկայություն— ներից կարելի յե Հետևցնել, վոր Մասիսն ա յդ վկա յո ւթ յ աններում կարող ե դարձ յա լ լինել Մեծ Մասիսը։ Սակայն մյուս վկայությունները պարզ չեն և կարոտ 1*ն Հատուկ քննության։

Բացատրության կարոտ ե Հատկապես' թե ինչպես պետք ե Հասկանալ Մ ասիս ի Ազատ անունը։

Խորէ/նացու պատմության թարգմանիչներն (С Ազատն-ը

Պ և տ ի նգ եր յա ն քա րտ եզ— 3

3&

I!

թարգմանել ե՛ն «ազատէ (V տեփաԿւե) , «ГСВОООДНЫЙ» (Եմի՚ն), «гпоЫе, աղեիվ» (Ֆլորիվալ)։ Նույն այս բառը մանրամասն քննված ե Ֆբ♦ Մ ուրագի <Г А Т Я Т Я է ТТпД Ца§1§* ուսուէքհասի— բութ՜ յան մեչ ^Жб1С1б1ЪбГ§[ 1901 ք ե ̂ 52--54) և մեէլնված եիբր ([վեՀք սլա շան լիյ սրբազան В г

Սա կա յն միանգամայն տարբեր ե այս բացատրություն- ներից Ֆետտերի լուս արան ութ յունր (տե՛ս ([Հայկական աշխատասիրութիւնք Հայագէտ Պ♦ Ֆէթթէրինք թրգմ. Հ* Տ ա ֊ շյանիք Վիեննա 1895, ե ̂ 141 ) ։

Հիմնվելով վերև մեչ բերված Կեղծ—Ս եբեոսի վկա յ ո ւ ֊ թյան վրաճ Ֆետտերր յՄնթագրում ե, վոր 0ГԱզատ»֊շ վերագիր ածական չեյ այլ <Г Ազատ» ե անվանվել նախագույն ժամանակներում <Г Մասեաց մէկ մասն, անշուշտ Հիւսիսային, ԵրասխաՀովտին մերձակայ յառաֆա լերինքրն։

Վոր Ֆետտերի ա յս մեէլնություն ր Հաշող ե ու Հարմարճ ա յգ ա սլա ցուց ան ում են րստ իս վ*չ մի ա յն Կեղծ—Ա եբեոսիք այլ նաև Թովմա Արծրունու և ([Աշխա րՀացո յցն—ի վերոՀի- յա լ 12-րդ և 15—րգ վկայությաններր։

Կեղծ—Ս եբեո սի մոտ ( տես վերև վկ* 2) պարզ ասված ե, վոր Մաբսյակր Չանուանէ զլ եր ին ս յանուն իւրք որում Ազատն կոչեն լեառննг Թովմա Արծրոէնին ևս վկայում ե (վկ. 15), վոր Գ ագիկ Արծրոէնին (Г ի ճուաշռոտ ի Գե տ ս աւան շինէ +*« զվայելչական տեղի խրախիցն ([ընդդէմ լե րանցն Այրարատեան Ազատն Մ ասեացն ։ Այս վկայու- թյոէններումք ինչպես տեսնում էէնքք а Ազատն կամ ([Ազատ Մասիսն կոչվում ենք իր ոքէ Այրարատյան լեռներր։ Յեվ Հետևաբար1 <ГԱշխարՀացոյցն—ի վկայության մե^ ևս (վկ* 12) (Г յոտինն Ազատ Մ ասեացն Հավանական ե մեէլնել ա յն իմաստով, վոր Կոգովիտ գավառը գտնվել ե ([Ազատ Մասիսն—իք այսինքնճ ([Այրարատեան լերանցն թիկունքում։

Նույն այս մեկնության ապացույց կարող ե լինել նաև վերոՀիշյալ չորրորդ վկա յութ յունր։ Բադավան ձեռակերտր։ ուր բնակեցրել եր Սմբատը ([զծառայսն Երուազայնք գտնվել ե իսկապես վոչ թե անմիջապես Մեծ Մասիսիք այլ <Г Ազատ

34

Մասիսն֊ի կամ <էԱյրարատեան լերանցն թիկունքում։ Խորե- նացու այս վկայության մեջ (քՄասիս)) ե անվանված սլար֊ ղասլես (Г Աղատ Մ ասիսՖ—ը։

Բոլոր այս դիտողությունները ցույց են տալիս, վոր նա Լէ Հ լեառն Հարաւոյ))) վորն Ամաս ի ան յուր անվամր կոէել եր «Մ ասիսն' կարող ե Հասկացվել Համասլատտս քսան Կեղծ֊ Աևբեոսի վկայության « Ազատ Մասիսն լեռնաշղթայի իմաստով։

Վոր մեր ա յս յեզրակացութ յունը միանդամա յն ուղիղ ե Ա Հավանականճ այդ ապացուցվում ե ա յժմ Պետ ին դեր յան քարտեզի Բագավան—Ցոլակերտ գծի լուսա բան ութ յամբ։

Ցոլակ եբտը, վորի Հեռա վոր ութ յունը Բագավանից ցույց ե տրված քա ր տեղում 48 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 72 1լի֊ լոմետր) իսկ ТТяЛ 7Я ֊К^1>^у 24 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 36 կիլոմետր, գտնվել ե պա ր ղասլես (Տառ խորշիւք լեռնո- տիննն վոՀ_ թե Մեծ Մասիսի, այլ Մ ասիս լեռնաշղթա յ ի։ 3եվ կարևոր այս փաստը զորավոր մի .ապացույց ե3 ան- շուշտ, վոՐ Խորենացու վկա յութ յունը Ցոլակերտի մասին սխալ ե յեղել մեկնված նախորդ ուսուՏքեասիրություէւներում։

Խորենացու վկա յության նոր լուսաբանությունը, ի%Է~ պես և Н&П2Я կայարանի նույնացոււքե այժմյան Արուճի Հետ, պարզ ու Հաստատուն ցուցոււքեեր են, վոբ Հնարավորություն են ընձեռում գիտական արշավախմրեր ին Հետա֊ խուղոււքեեր կատարելու վերև մա ան ան շ ված շրջանում և վերանա կանապ ես ճշտելու Ջողկերտ-Ցոլակերտի - տեղը։

11* Ցոլակերտի տեղադրութ յան նոր մեկնութ յամբ և ТТЯТ17Я-յի նույնացմամբ այժմյան Արուճի Հետ վերջնականապես վորոշվում ե այն լեռնանցքը և այն մեծ ճանապարՀը, վորով շարժվել են դեպի Արտաշատ Հռոմեական, բյուգանդական և այլ ոտար զորքերը։ Պարզվում ե, ուրեւքե, վոբ Հռոմեական լեգեոնները Պոմպե յոսի, Կորբուլոնի և Ա տա ֊ տիուս Պրիսկոսի առաջնորդությամբ իֆել են Արարատյան դաշտ, Հավանոր1/ն, Քարվանսարա յի կամ Կուրաղի լեոնանց֊ քով,

Յն

Նույն պատմական գծով և Կարվս/նսարայի լեռնանցքի վրա յով սլետք ե յեն թագրել նաև խալդական շրջանում Հին Արմավիրի կասլր Արածանի գետի Հովիտների և խալդական Տուշպա—Տոսպ մա յ րաքաղաքի Հետ։ Ուշագրավ ե ա յղ տեսակետից) վոր ТТЯТЧИЯ. կայարանի անանր ( = *Հառիճ) Համարվում ե խալդական (Հմմտե МагклуаЛ, З М а г т е ш е п սոճ <Ие ТщпвдиеПеп, "Шел 1930, եշ 51*, ծանոթ. 1 ), ուստի ևայժմյան Արուճր, Հավանորեն, դեռևս Հնագույն շրջանում կարող եր գոյության ունեցած լինել իրրև խալդական ջնա ֊ կավայր։ Աճառյանն իր <ГՀայերէն արմատական բառարանի» մեք յ\ւսթադրում ե, վոր Հ—առիճ», (С—առինճ» կամ Հառիճ նշանակում ե «գյուղ», սակայն նրա մոտ այդ րառր ստուգաբանված չե և նշանակության կռաՀումր վիճելի յե և կարոտ ստուգաբանական Հիմնավորման 1 ։

Ռուսերէ/ն իմ աշխատության մեք (&0 ТОрГОВЛв И Г0-рэдах Армении*, Эривань 1930) մանրամասն յես քննելեյի Հայաստանի առևտրական Հին ճանասլարՀների ուղղության ր զանազան դարաշրջաններում և Հանգել եյի այն յեղ- րակացության, վոր Հռոմեական կարավանների մեծճան ապար Հր, վոր գալիս եր Չինաստանից ու Մ իքի՛ն Աս իա ֊ յից Եկբատանա և այստեղից Արտաշատ, անցել ե Բա գա ֊ վս/նի և այժմյան 'Բեոփրիքեոյի վրա յով դեպի Սև ծովի նավաՀանգիստներր։ ТТЯ.Г17.Я-- յի տեղադրության վոբոշմամբ պարզվում ե այժմ, վոր միֆազգային նշանակությոէն ունեցող ա յդ ճանապարհն ևս իֆել ե Բա գա վան քարվանսարա յի կամ Կուրաղի լեռնանցքով։

Նույն աշխատության մեք մենք մատնացույց եյինք արել, վոր Հին Հայաստանի մեծ ու նշանավոր քաղաքներ ր

1 Ն ե ր ք և մ ե ն ք կ տ ե ս ն ե ն ք , վոր Սա բա րո ն ի Հիշա ծ Вс13̂ 013(х'р1̂ а ամր ո ւ թ յո ւ ն ը Մ ար կվա րտ ը Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն ե Հա մա րում մա տ ենա գրա կա ն Հ ա յ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի քԲ ա գա յա /լ ի ճ ն ֊ի ն ։ Մ ա րկվա րտ ի ա յս յե ն թ ա դ ր ո ւ թ յո ւ -

ն ի ց , վոր ի ն ձ Հա վա նա կա ն ե թ վ ո ւմ ) կ ա ր ե լի յ ե Հե տ և ց ն ե լ, վոր էՀաոիճտ կ ա մ €յա ո.իճ»~ի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը կա րող ե ր լի ն ե լ վոչ թ ե Տ գ յո ւղ ն , ա յլ

խ ա մ ր ո ւթ յո ւն » կ ա մ €րե ր ղ » ։

36

ՀիՏքեված■ են յեղել առևտրական ճանապարհների մոտ։ Հին Ոագավանի մոտ, խնչպես Հայտնի յե Փավստոսի վկայ ու.֊ թ յունից ^У, ԽԳ), գտնվել ե ԶարեՀ ավան քաղաքը, * ТйПГП-|}0-- Ծումր կայարանից Հարավ' Արճեշ տանող ճանապարՀիմոտճ Զարիշատը, իսկ Рш դավանից Սատաղ գնացող գծի մոտճ Հին Թեոգոսուսլո լիս ը։ Ա յս քաղաքների առևտրական Հաղոր— յէակցությունն Արարատյան դաշտի և Սրտազատի Հետ վ ո ֊ րոշվում ե, գլխավորապես, վերոՀիշյալ մեծ ճանապարՀով։

* 2о1оСег№ - Н ап га գծի Հետ միանում եր, ՀավանորՄն ,նաև Յերվանդաշատից Рագավան տանող ճանապարՀը* Կամ֊ սարականի կարծիքով' վոր ծանոթ ե այժմյան Սուրմա լուի տեղագրական պա յ մանն ե ր թն' այս ՃանապարՀը Կարակալեյի ու Կարվանսարայի վրայ ով ավելի Հարմար ե, քան մյուս ճանապարհներն Արաս գ յո լի և Աս լան լուի լեռնանցքներով։ Հավանական ե ըստ այսմ, վոր Տերվանդաշատի ՃանապարՀը ևս անցել ե Զողկեբտ֊Ցո լակերսւի վրա յով НЯЛУ.Я և ա յ и տեղից Рագավան։ Յերվանդաշատից կա և մի ուրիշ ճանապարՀ, վոր գալիս ե Կողբ և այժմյան Ղ^աթրլու գյուղի վրայ ով բարձրանում Կա րվանսա րա յի լեռնանցքը։ Սակայն խիստ կասկածելի յե, վոր այս դժվարամատչելի գիծ՛ը Աք̂ եր կա ֊ րավանների մշտական ու բանուկ ՃանապարՀ։

12♦ Բագավանից Ցոլակերտ գնացող ճանապարՀի ճըշ֊ տումը, ինչպես մանրամասն ցույց ենք տալու մի ուրիշ ա շ ֊ խատության մեջ. Հնարավորության ե տալիս լուարան ելու նաև *Րսենոֆոնի ու նա Հանվող Հույների ուղեգիծը։

Vինչև այժմ, ինչպես Հայտնի յե, 'Բսէ/նոֆոնի ու նրա Հետ նա Հանվող Հույն Գորքևրի ՃանապարՀը վիճաբանութ յան առարկա յե և վերջնականապես դեռ չե պարզված։

Ըստ ՜Րսենոֆոնի' նաՀանջող Հելլեն զորքը մտել եր Ա ր ֊ մեն իա' անցնելով Կ 1/նտրիտես գետը (ա յժմյան ԲոՀտան— սան)։ Այստեղից նրանք գնացել են վեց որ, 30 փարսախ, և Տավրոս յան լեոներով իջել են Մշո դաշտն ու Հասել մթնչև Տելեբոաս գետը (ըստ Մաբկվարտի' = Մեղ, այժմ' Կաբա֊

սու, տես ՍոէՑքտսօեսո^ո гиг СгезсЫсМе уоп Егап, РЫ1о-

37

Խջււտ X . Քւ՚ՏէՕՏ Н ей, եչ 237, Հմմտե Նաև СГՀան գէս Ամսօրեայ յ> 1906ք փետր•, եչ 43)* Շարունակելով իրանց Лանա ֊ պարՀր Տելերոաս գետի մոտից, նրանք գնացել էէն գարձյալ վեց որվա ճան ա պա րՀ, 30 փարսախ, և Հասել Յեփրատ գետը, վորն անցել էքն թրծվելով մինչև պորտ։ Հույզներ ր լսած են յեղել, ։Էոր Հեռու չեն այգ տեղից Յեփրատի ակունքները։

Գերմանական գի տնականները, վոր մանրամասն ուսումնասիրել էէն Հու յն զորքի նաՀան^ի ճան ապար Հր, յենթ ագրել է/ն վոր 'Րսենոֆ ոնի մոտ Հիշատակված Յեփրատն ( 'ЛпаЪаод IV, 5, 2) Արևելյան Յեփրատն եճ Հին Արածանին։ Գիտնականների մի մասի կարծիքով, Մ շո դաշտից Հույները շարունակել են իրս&ց ճանապարՀը դեպի Հյուսիս կամ Հյուսիս- արևելք և, անցնելով Յեփրատ—Արածանին, ուղղվել են դեպի Խնուս ի դաշտը, իսկ մյուս մասի կարծիքով ̂ Հու յներր Մ շո դաշտից մտել էէն Մանաղկերտի շրջանը, գնացել այստեղից դեպի Հ յուսիս և Ցեփ րատ—Արածան ին անցել են ա յժմյան *ԼարաքիԱէսեյի մոտ ու դուրս յեկել Ալաշկերտի դաշտր*

Պևտինգերյան քարտեզի ուսուէքնասիրությունր, ինձ թվում ե, կարող ե Հիմք ծաոա յել Տասը Հազա ր ի նաՀան^ի ՃանապարՀը յէ/նթադրելու մի նոր ուղղությամր, վորն ուշադրության չե առնված գիտական նաիէորդ աշխատություններում'։

Ի նկատի առնելով *№սենոֆոնի վերոՀիշյալ վկա յութ յու- նր, վոր Հույները Յեփրատն անցել են նրա ակունքների մոտ, նաև նրա այն կարևոր տեղեկություն ր, վոր Յեփրատն անցնելուց Հետո նրանք շարունակել են ճանապարՀր Հան- քային չրի մոտով ( АпаЪа818, IV , Տ, 15)' կարելի յե Հա ֊ վանական Համարել, վոր նաՀանֆող գորքր դուրս ե յեկել դաշտ Բագավան-Գիադքէնի շրջանում, ըստ յերևույթին, այն Հին ճանապարՀով, վորը մատնանշված ե Պևտինգերյան քարտեզում Տիգրանակերտից Р ագավան տանող ճանապարՀա- գծում (տես սույն ուսուՏէեասիրության Հաղորդ գլուխ ր)։ Ուշագրավ ե, վոր Հենց այս ուղղութ յամր Հույներին կարող եր իրոք Հանդիպել Հանքային $ րի այն աղբյուրը, վոր Հի~

38

շատակվտծ ե Բս են ո ֆոն էէ մոտ* Այդ աղբյուրը, Հավանորեն, Հին Ծտղկեոտն գավառում' այժմյան 7'։է>ադինէւ մոտ գտնվող ա յն Հռչակավոր չերմու1լն ե, վորր Փարպեցու մոտ անվան֊ վաձ ե «Վարդակի շերմուկ» ('տես Щ > ՀԳ, Տփղիսք 1904ք եշ 132),

Վոր նաՀանշի ճանապարՀի այս նոր լուսա րանությունն ավելի րնդունելի յե քան նախորդ յեն թադբութ յունն երր՝ ա յդ յ երեում ե նաև. Բսենոֆոնի Հետագա վկա յութ յուննե ֊ րից։ Բսէքն ոֆոնի պատմելով ̂ Հանքա յին $ րի մոտ գտնվող գյոլ-դերից Հույներր գյուղասլետի առաջնորդությամբ գնա ֊ ցել են յերեք որվա ճանապարՀ (մոտ 15 փարսախ կամ 80 կիլոմետր) և Հասել Ֆազիս գետի մոտ և ապա յոթր որ շա ֊ րունտկե լ են իրանց ՃանապարՀն այդ գետի յ երկարությամբ և անցել 35 փարսախ կամ մոտ 185 կիլոմետր ( АдаЬа818, IV, 6, 1 — 5),

Աբդճ այս վերջին վկա յութ յունն երր միանգամայն Հաս֊ կանալի յեն դառնում, յեթե նաՀանՀի ՃանապարՀն րնդու֊ ն ենք Պևտինգեր յան քարտեզի Բա գա վան֊8ոլակեր տ գծով մէքսչև Արաքս գետր և ա յնուՀետև Արտքս դետի ափերով դեպի արևմուտք։ Բ սենոֆոնի Հիշած Ֆազիս գետը, ինչպես շատ ճիշտ վորոշել են գերմանական գիտնականները (տես

Н. ВДерег!;, ЬеЬгЬисЬ йег аИеп Сгео&гарЫе, ВегИп, 1878, եչ 81, նաև Гг. Эе§1, У о т ճա էոճտ նւտ Тгарегив. Ёш е Вевйтшип^ йеэ ТУе^ез йег геЬвйаизепй йигсЬ А гтеш еп,Ег1ап§еп, եչ 35), Ռիոնր չեք այլ ա յժմլան Արաքս ր։

Հ♦ Цիպեբտը մատնանիշ ե անում, վոր Արաքս ի վերին Հոսանքր (Հին Հայաստանի Սուրցր, Լինչի քարտեզի վրա' Եգրի կամ Արաղ) այժմ ել կոչվում ե Պասին֊սու։ Նրա, Սեգլի ու մի քանի ուրիշ գիտնականների յենթադրությամբ' Հույներր Խնուս ի դաշտից բարձրացել են ձուլչի ^КуЛЛИ, КГОЛЛИ) և այգտեղից Արաքսի յերկարությ ամբ գնացել ենՄ ժնկերտ։

Վեր ոՀիշյալ նոր լուսաբանությամբ' Բսենոֆքքնյան ճա-. նապարՀր վորոշվում ե դարձ յալ Արաքս գետի ափերով,

39

սա 1լա յն այժմյան Քուֆաղի լեռնանցքով ու Խոշ֊Խաբարի մոտով գեսլի Ար աքս և այնուՀետև Ֆազիս֊Արաքսի յերկա ֊ բութ յամբ գեսլի արևմուտք։ Իմ նաիէէլին յենթագրութ յունը*, վոր Հույներ ր Рադա վան֊ ձիագինի շրջանից գնացած սլիտի լինեն գեսլի Արաքս այժմլան Քողբի մոտով' թվում ե ինձ ա յժմ անՀա վանական , վո րովՀետ և В&§аШ1Я-*2010С6Г18< գֆ^Ը ՛ճշտիվ վո րոշվում ե, ինչսլես տեսանք, նոր ուղղությամբճ Քարվանսարա յի կամ Քուֆաղի լեռնանցքով։

Փսէւնոֆոնի վկայության մեջ առանձնասլես կարևոր ե, վոր Ցեփրատ֊Արածանիի դաշտային մասում գտնվող գ յո ւ ֊ ղևրից մինչև Ֆազի и ֊Ա ր աքս գետը Հեռավորությունը ցույց ե տրված յերեք որվա ՃանապարՀ, վոր անում ե մոտ 15 փարսախ կամ 80 կիլոմետր* Այգ Հեռավորությունը Համա֊ պատասխանում ե իրապես ա յժմլասն տարածութ յանը ВЯ-#аипа - Напяа - * 2о1()С61^Я գծով մինչև Խոշ֊Խարարի մոտ և այստեղից մինչև Արաքս։

13* 4*այլատու լճի արևելյան կողմում գտնվող լեոնաս֊ տանը, ինչպես պարզ յերեվում ե Պևտինգերյան քարտեզի մեր ուսուէՖասիրությունիցք պատմական առաջնակարգ նշա ֊ նակություն ունեցող մի շրֆան ե, վորն Արարատյան դաշտի պաշտպանության Համար յեղել ե, ըստ յերևույթին, բնա ֊ կան մի պատվար։ Այս շրջանի ռազմական ու ստրատ եզական բացառիկ կարևոր ութ յանը պետք ե վերագրել, վոր ա յստեղ գրեթե յուրաքանչյուր քա յ լափ ո խում Հանդիպում էն բ ե ր ֊ դերի ու ա յլ կա ռո լցվածքն ե ր ի բազմաթիվ ավերաէլներ, վ ո ֊ բոնք սակայն կարոտ էն դեռ պատմական ու Հնագիտական լուրջ ուսումնասիրության։

Թե վհրքան Հետաքրքիր էքն ու կարևոր այս կողմերում գտնվող Հնություններըг' այդ յ երևում ե Ս* Հա յկունու մի քանի Համառոտ ու թռուցիկ տեղեկություններից նրա <ГԲագ֊ րևանդ ջրաբաշխ գավառն աշխատության մեջ, վոր ներքև

Տ ե ս էՀա յա ստ ա նի Հին ճանապարհներըV, Տ ե ղ ե կ ա գի ր Գիտ* և Արվ. Ի նստ իտ ուտ ի Л5 6 (1930եՀ 73։

բերում ենվւ ամբողջությամբ (Վաղարշապատ 1894, ե$ 363— 364)'

«Կուլար գիւղին 1/շ քիլոմէթր հիւսիսն կայ Նորելուկ ուխտատեղին* նաև 1 ժամ յարևելս ‘Լաթրլոլ գիւղն և որո յ մօտ գտնուած՛ մի ողի վերան Թուխ Մ անուկ, ուր միշտ ուխտի կրգնան, իսկ Համբարձման մեծ բազմութեամբ։ Այս ուխտատեղիէն քիչ բարձր կայ Հինաւուրց մի բերդ Հսկա յ և կոշտ քարերէ շինուած՛. որ ուՖւի մէֆր մօտ ՋՕՕ տան աւերակ, իւրաքանչիւր տան մօտ Հորեր, միջավայրն մի տափարակ սալայատակուած վայր։ Սորա կողերու վերան գտնուած են քանի տեսակ նետի սլաք և Հին գրամ։

и / и գիւղի ժամ Հա բաւն ևս կայ Աշխ Հիւս է ինանունով Եղա ի բնակ գիւղն, որոյ մօտ գտնուած բլուրի գագաթն ևս աւելի մեծ բերդ և աւերակներ կան* բերդի յարևելսճ ստորոտին մօտ մի արտի մէՀ գտնուած էր բա դմաթիւ պղնձեա յ Հէքն դրաւքներ , տեսակ տեսակ, որոց ոմանք կլայեկուած էիւն* Այս դրաէքեեբն որդէս այլ դրաւքներ ամփոփած էի, և մտադիր էի այստեղ որոց սլատկերն ներկա յացնել, դժբախտաբար ա յս ամրան կողոպտեցին։

Այս կողմերն այս տեսակ Հին բերդօբայք շատ կան, մանաւանդ երկու Գանձա/լներու, Ագարակի և ՛Լուր ո լ- Ադաճի միջավայրն, Աինէկայ $_րի բարձրութեանվերայ եղած Փար^թնիս գիւղն, որոյ վերևն կայ մի ա ն ֊ Հսլելի Հին և կոշտ քարերէ շինուած բերդ, ուր կա պաստան էին, կասեն, Կողբա յ և շրջակայ գիւղօրա յքն դրա- նուած թուրք և Հա յ Հասարակութիւն րճ երբ լեգկէքներու յարձակումը կր/քւնէր ա յս երկրի վերանս*

14* Հա յկունու նկարագրած Բարդերի այս շրջանում* Կուրաղի լեռնային ճանապարՀի շրջապատումճ կարելի յե յէքնթադրել ըստ իս Տակիտոսի Հիշատակած Уп1 ЯпНп т ամրոցի տեղը։

Այս յ էքն թադրութ յունր Հավանական ե դառնում այժմ,

41

վորովՀետև Կ ո ր բուլոե ի 68 թվի արշավանքը դեսլի Արտա— շատ վո րոշվում ե Համաձայն Պևտինգերյան քարտեդի մերնոր լո լա արան ութ յան վոչ թե <ք*հիադինի ե. Рш յաղի ղի կիր ֊ճերէն», ինչսլես մինչ այժմ յենթագրել են (Հմմտե Վերներ Շ ուր, (Г Ներոն կայսեր արևելյան քաղաքական ո ւ ֊ թյուԱրն, թրդմ* Հ* Մ* Հասլողյանի, Վիևննա 1930, ե9 27), այլ Ва^аипа—Н апга—*2о1осег1а գծով և Կ ար վան սարայ իկամ Կուրաղի լեռնանցքով։

Վոլանդ ամրոցը ^Տէ611սա УокПЙИШ^ ինչպես վարձ՛ում ե՜ս1, “նույ՛ն այն վայրն հ, վորը Ստրարոնի մոտ(Х.1,14,6) անվանված՛ ե Ոլանե ^ОХаУТ] ) ։

Աավելորդ չեմ Համարում մանրամասն մեք բերել ա յսամրության մասին Տակիտոսի և Ստրաբոնի կարևոր վկա յո ւ ֊ թյունն երր, վոր սխալ Уь Հաճախ Հասկացված՛ սլա տ մա դ ի ֊ տակտն յ երկերում^։

Լ. Тасйив, Аппа1ез, Х Ш , 39'((Յեվ Կորբուլոնր, վորսլես ալի կոիէքն իզուր չձգձգվի

և վորսլես ղի Հաբկադրե Հայերին սլա շտ սլան ևլու այն, ինչ վոր իբանցն երճ վորոշում ե վոՀնչացնել նրանց ա մ ֊ րութ յունն երր։ Ինքր վերա սլա Հում ե իրս/ն ամրու֊ թյուեներից ամենաղորեդն այս շրջանում, վոր անվան֊ վում եր Վոլանդ* իսկ ավելի փոքրեր ր Հանձնարարում ե վոր գբավէան լեգատ Կորն ելի ուս Ֆ լա կկուս ր և բանա֊ կատեղիի սլրեֆեկտ Ւնստեյուս Ц ա սլի տոն ր։ ***** Յերեք ամրությումներր միէւնույն որը նվաճելուց Հետո' մ յուս ֊ ներն անձնատուր են լինում բնակչության աՀաբեկման սլատճաո-ով և վոմանք Հոժարակամ։ ԱյնուՀետև Կորբու֊ լոնր լիաՀույս եր, վոր կարողանալու յե Հաբձա ԿՎԻւ Ար՜

1 Հմմաե Адонц, Армения в эпоху Юстиниана. СПБ. 1008, եշ16) ՛Լ- Է, ո ւր , էՆ երոն կ ա յս ե ր ա ր և ե լյա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը }, ե9 3 8 և ա յլք ,

> Տ ե ս , ո ր թ ,ակ, 0о1еп8 е! КЬа^Ь, Ւ1ւտէօ1 гс с1ев апйепз Агшё-Ո12ՈՏ, Оепёуе 1907, եշ 171, վ"րի մեշ մատնանշված ե, վոր Կորբույոնն Արաքս գետն անցել ե Արտաշատ քաղաքի պարիսպների մոտ (?!)*

42

տա շատ ի վրա, վոՐՐ յերկյրի մայրաքաղաքս երէ Բայց սակա յն նա լեգեոնն հ ր ր չի տանում ա մեն ա մոտ ճանա֊ պարՀով♦ վորովՀետէւ յեթե նրանք Արաքս գետը, վորր վո ղողում եր քաղաքի պարիսպները, անցնելու լին ե յին կամուր^ով' կընէիեյին թշնամու Հարվածի տակ* ուստի և անցնում են գետ լա Հեռվում1 լայն ու ընդարձակ ծան— ծ աղուտ ովն է

2. 8 Ы Ь о9 Оео^гарЫса, X I, 14,6'(Сե վոչ շատ Հեռու քաղաքից [Արտաշատից] գտնվում

են Տիգրանի եւ Արտավաղդի գանձերի սլաՀեստատեղե֊ րը, վոր բնական ամրություններ եյին% Բա րիւրսան

և Ո լան են ( ’0 Ճա )* Հային և ուրիշ նմանտեղեր Ցեփրատ գետի վրանէԱյս վկայությունից սլարզ յ երեում ե, վոր Վո լան գ

ամրության տեղը սլետք ե յ ենթադրել 8 վոչ շատ Հ եռուն Արտաշատ քաղաքից և այնսլիսի մի շրջանում, վորտեղ իրար մոտ էէն գտնվել մի շարք ամրություսներ։

Վոլանդի այս տեղադրությանը սլա բղա պես Հակասում՜ են *հաթըրճյանի և Ադոնցի յեն թա դրությունն եր ը է Ղ*աթըր֊ ձյանը, ինչպես Հայտնի յե, V п1я,Т1 ДпТП-̂ у նույնացրել եր Վան անդի Հետ (տես <ГՏիեզերական պատմութիւնն, Հատոր Բ, Վիեննա 1852, եչ 113), իսկ Ադոնցըճ Մ ամի կոն յ աններ ի Ողական բերդի Հետ, վոբը գտնվում եր Տաբոնում ՅեփրատԱր ածան ո ւ վրա (տես Армения в эпоху Юстиниана,եչ 16, ծանոթ• 2)*է Նրանք ի նկատի յեն ունեցել, ըստ յերեույթին, Վան անդ, Ողական և Վոլանդ, Ոլանե տեղա֊ նունների Հնչյունական նմանությունները, վոր միանգամայն կասկածելի յեն և, անշուշտ, պատաՀականէ

1 Ատ րարոնի ա յս Вя^Зир31—Ъ /լարուլ ե Համապատասխան լի ն ե լ Պ տ ո ֊

լե մ ե յո ս ի Н ар .}.!—յի ն , վ ո ՐԸ_ նրա մոտ գ տ ն վ ո ւմ ե վ ո չ շատ Հեոյու Հւշւ՚ՀՂ՚յՂ — 'է ւ - յի ց ( ֊ Р ա գա վա ն) և )Լ0~Հ07.Ղ Հ Հ - յի ց ( - Ա ողկերտ ) , տ ես 2 . 1ՀհՅՈ23ճ13Ո».ձէ^տ ЫвЮПяие, Рат1Б 1920, саПе № 8*

2 Ա գ ո նցի ց առա 9̂ ն ո ւ յն ա յս կ ա ր ծ ի ք ը Հ ա յտ ն ե լ ե ն ն ո ւ յն պ ե ս ' հ ո ֊

լե ն սա և հ ա չը «ատէօւ^ (Խտ апс1еп8 Агшёп1еп8л ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե չ

( տ ես եՀ 1 7 0 1 ծ ա ն • 3')։

4Н-

ՎերոՀիշյալ կա րծ՜իքներն անընդունելի յեն նաև. այն ■պատճառովք *Լոր Կորբուլոնի արշավանքի ճանապաբՀր Հավանական ե յեն թադրել վոէ թե Վան անդի կամ Տարոնի մ ի ֊ ջ_ովւ այլ Բարձր Հայքից դեսլի Ալաշկերտի դաշտ ր (տես Վ* Շ ուր, (ւՆերոն կայսեր արևելյան քաղաքականությանը]> է ե927 ևյ մասնավորապեսէ Տ՜ան* 22) և այնուՀետև Вй^йИПй —* 2 о1осезйа ուղեգծ՜ով'։

Արգ' ի նկ ատի ան1/նա լով նրա ճանապարՀի ա յս ուղ ֊ ղությոէնր1 կարելի յեյ բնականաբար, յ ենթադրեր վոր Կոր֊ րուլոնր* առաք քան Ար տա շատ ի վրա Հա բձակվելրճ պետք ե նախապես նվաճեր *հա յ լա տոլ լճի արևելյան կողմերում գտնվող այն ամրությ աններ ըՏ վորոնք ստրատեգական և պաշտպանողական կարևոր դիրքեր եյին Արարատյան դաշ֊ տի և Արտաշատի թիկունքում։ Վ* Հյուրի յենթադրությու֊ նր, վոր У ՕՐՈՃԱՍ!֊/» և մյ ուս (ք յ առա^ա բերդեր ր գտնվել են Ւգտիրի մոտ]) (տես ե]Լ 28)ճ րստ իս վիճելի յե ու ան Հա ֊ վանական։ Հռոմայեցիների գրաված՜ ամրոցների տեղեր րէ վորոնք գտնվել են իրար մոտ և յեղել են բնական ամրու֊ թյաններ, կարելի յե յ ենթադրեի ամենայն Հա վան ական ո ւ ֊ թյամբ, Կարվանսարա յի կամ Կուրաղի լեհնա յին դժվարա֊ մատչելի շրջանում, վորտեղ այժմ ևս կան բերդերի բաղմա֊ թիվ ավերա!լնեբ։

Հե՛նց այստեղյ Հավանորեն, այս ամրացրած՜ փակ ու ապաՀով լեռնաստանում կարող եյին էք/նել և Ստրարոնի

1 Սխալ ե ըստ ա յս մ նմա նա պ ես Ա. Խ ա չա տ րյա նի վերոՀիշյա լ ղ ե -.վո լց մ ա ն Հե տ և յա լ թ ե զ ի ս ը ։ էԿսրրուլսնը մ տ ել ե Հա յա ս տ ա ն-- դ ր ո ւմ ե

Խ ա չա տ րյա նն ի ր 9 —ր գ թ ե զ ի ս ո ւ մ -- ա մ ե ն ա յն Հա վա ն ա վա ն ո ւ թ յա մ ր Մ ե ֊լի տ ե ն ե յի ց , վորը վ ա յ ա ն ն ե ր Հոոմեա վա ն լե գ ե ո ն ի ։ Նա Ա րա ծա նա Հով- տ ով բա րձ րա ցա վ Տա րոն, ո ւր գր ա վ ե ց Վ ո լա ն գ (Ո ղա վա ն) բ ե ր դ ը և ա ռա ջա ցա վ Р ա գա վա ն 'հիագինք վորտ եղից նա վա րող եր Ղյուֆաղի լե ռ ն ա ն ց ք ո վ վ ա մ Արձ՜ափ-Ո ր գովի վրա յովէ վորով 7—ր գ գ ա ր ո ւն ա նցա ն ա ր ա ր ֊

՜ներ ը , ի շ ն ե լ Ա յրա րա տ և դ ի մ ե լ Արտաշատի վրա Ա րա քսի աֆ վողմիցՏ։ Ա յս թ ե զ ի ս ի մ ե չ վ ո չ մ ի ա յն սխ ա լ ե Վ ոլա ն գի ն ո ւ յն ա ց ո ւմ ը Ող ավա նի

•՛Հետ ֆ ույ լ և Կ որրուլոնի ՀարձավուՁն Արտաշատի վրա էԱ րա քսի ա9 վող- .միցՀէ

44

Հիշատւսկած Արշակունին եր ի դանձապաՀ ամրությունները(Հ0Լ0գսճ7.%ԼՁ.) է

Վոլանդը և մյուս ամրոցները նվաճելուց Հետո1 Կորբու- լոնի աոֆև. րաց եր <Гարքունի պողոտա յնն մինչև. Արտաշատ։

Սակայն նաք ինչպես վկայում ե Տակիտոսը, վտանգավոր եր Համարում անցնել Արաքս ր Արտ աշատի մոտ գտնվող կա մուրկով* ուստի ևճ փոխանակ ուղիղ ճւսնա պարՀով գնա~ լու Արտաշատ' անցնում ե գետը <Г Հեուվում լա յն ու ընդար֊ ձակ ծանծաղուտովն և Արտաշատ ի վրա Հարձակվում ե վոչ թե Արաքսի աՀ_ կողմիցյ ինչպես վոմանք յենթագրել են) այլ պարղապես ձախ կողմից։

Արաքսի Անցանելի ա յս Հունը չպետք եք իՀարկեք յ են— թադրել Արտաշատի պարիսպների մոտք ինչպես Տակիտոսի վկա յությունից սխալ յ եզրակացրել Սն *Ւոլենսը և նՏակյլ (տես վերև եչ 42) ծս/ն* 2՛)) այլ այգ Հունը) Հավանորեն) Վյսր֊ գանակերտ ավանի մոտ գտնվող այն ծանծաղուտն եք վոր Հիշատակված ե նաև Հայկական աղրյուրների վկա յութ յ ունկներում։

Այգ Հիշատակություններից կարևոր 1/ն) ւ) ան ա վան դք Սեբեոսի և ՂԼևոնգի Հետևյալ տեղեկությունների

1* Աերեոս) Ս* Պետեր բուրգ 1879) 4*լ* ՒԶ։ եչ 94ճ(ГՅայնժամ առեալ Երակ/ի զզաւբս իւրՀ դարձաւ յեր~

կիրն Հայոց} անցեալ ընդ 7*իրակ Հասանէ ի Հուն գ ե ֊ տոյն Երասխայ։ և անց ընդ գետաւն աո. Վարդանակեր֊ տաւն ալանալ) եր թե ալ թափեցաւ ի Գոգուէի տ գաւառն ։

2* Ղյևոնգ) Ս* Պետեբուրգ 1887) գլ* Ը, եչ 24ճ«Եւ նոքա ^նախարարք Հայոց] գնացեալ ընդ ևզր

գետոյն Երասխայճ անցանէին ընդ սաՀմանս Ուղայէոյ և Հասանէին ի մեծ աւանն Ակոռի։ Ւսկ զօրքն Ւսմայե— լի) որ էին ի Նախչաւան քաղաքի' յարձակեցան զկևի նոցա և ոչ մեէլնեցան ի Հետոց նոցա* քանզի էին աւելի քան ԵՌ) և կամէ էքն կէ/նդանւո յն կլանել զնոսա։ Եւ իբրև ազդ եղև զօրուն Հայոց վասն Հէքն Էքն) որ զա ր֊ թուցեալ գայր ի վերայ նոցա' յարուցեալ անցին ընդ

45

գետն Երասխյ և բանակեցան ի Վարդանա կերան աւ ա ֊ նի* և. զօրն Տաճկաց պնդեալ գայր զէլնի նոցանէ

Հմմտե նաև. Հովհաննես 7* րա սխանա կե ր ա ցի, Թիֆլիս 1912, եչ 95* Ասողիկ, Ա. Պետ եր բուրգ 1885, И , գլ. Բ. եչ 101 և գլ* *հ* 123—124• Վարդան, Վենետիկ 1863, եչ 71 և Цիրակոս Գանձակեցի, Թիֆլիս 1910, եչ 62է

Կորբուլոնի 58 թվի արշավանքի մատնանշած ա յս ճա- նապարՀը, ինչպես և Վոլանդ ամրոցի վերոհիշյալ տեղա— դրությունը, թվում էն ինձ ավելի Հիւ/նավոր ու Հավանական, քան մինչ ա յ ժմ ա ուա չար կված մյուս բացատրությունները։

15* Պևտինգերյան քարտէյղի մանրախույզ քննությամբ ճշտվում են, ինչպես տեսնում ենք, АгЕЯ-ТЯ̂ Я—Ва^ЯНИЯ գծի վրա գտնվող բոլոր կայարանների Ճւ*էձճ&է&= Кրտաշատ, Р а г а с а է а = ^ “'ямг/սոտ̂ Со10Св1а ( Ռավեննացու մոտ' 2օէՕ20- Ха.) ֊Ջողվերտ, Ցոլակհրտ, Н аП 2 а= Արուճ, * Հառիճ և ВаИ“^ОШа ( Ռավեննացու մոտ1 Еа§аипа^ = Рш գա ւան է

Մեր քննությունից յերևում ե նույնպես, վոր ճիշտ պիտի լքանէ/նյ ընդՀանուր առմամբ, նաև քա ր տեղում մատնանշված տարածութ յոէններ ը։

Մ ութ ե լքնում սակա յն Զո ղկե ր ա—Ց ո լա կեր տ ի տեղադրության խնդիրը Կուչաղի լե էն ան ցքի ճանապարհում, ուստի անՀրաժեշտ ե Հետագայում ուղարկել մեր մատնանշած շրչանը դիտակս/ն Հատուկ արշավախումբ և ուսումնասիրել ու ճշտել տեղում թե ա յս խ^գիրը ^ թև, ընդՀանրապես, ա յն վա յրեբն ու ճանապարհները, վորոնք կարող են վևրԳ- նականապես պարզել ա յս Հին ճանապարՀի ուղղութ յունը։

Անցնենք ա յժմ ա յս գծի շարունակութ յանը։

16է Вз§а1111Йр*' “̂ |^“ ^ |М̂ Հանգուցային կայարանից, ինչպես վերև ասվեց, մի առանձթն գիծ գնում եր Սատաղէ

Ա յդ գծի ուղղությունը, ինչպես տեսանք, Կոն բադ Միլ- լեր ը յէ/նթադրել ե Սուուկ—սու գետի մոտից ա յժմյան . Ա- ԴԻ էք եվ աղ— Խլաթ— Աղվերան — Սընկաուիչ— Աշկալա յի վրա-յով, Ւսկ Ռ* Կիպեբտը* այժմյան Պ ալնա ուտից Կաղզվան —

4«

Ս արիղամիշ — Կա րաուրգան— 'Բեովէ ր իքեո յ — Ւ լէՀա— Բա դա֊

ււիճի *Լրայ ոէէ։Այգ յերկու ուղղությունն ել չեն կարող, բնականաբար,

ճիշտ լինել, վորովՀետև Միլլերի ու Կիպեր տէ մոտ и էյ ա լ ե վորոշված- Б Я#ЯП ՛Ո Я— ք*ա գա փան ի տեղը։

Ва^аТШ а Հանգուցային կայարանը, ինչպես վերև տ ե ֊ սանք, գտնվել ե այժմյան Ուչ֊քիլիսեյում, ուստի այս ճ ա ֊ նապարՀի ուղղությունը վորոշվում ե Рш գա վանից գեսլի արևմուտք Հայկակս/ն Պար կամ Աղրի֊գաղ լեռնաշղթա յի Հա- րավային կողմով։ Ւնչպես Հայտնի յե , ա յժմ ել Հենց այգ ուղղութ յամրճ Р ադա վան ի ու 'հիադինի վրա յով անցնում ե կարավանների մեծ- ճանապա րՀը, վոր Տրասլիղոնից ու Ե ր ֊ գրումից գնում ե Պարսկաստան։

Բացի ЪщШПЛ֊ Բա գա վա՛նից և Տ&է&1&~Աատաղից վերև ՀիշվաՏ■ կայարաններից մինչև ա յժմ վորոշված՜ ե յ եղել այս գծ՛ի վրա միմիայն АДД(ТПЯТ1Р,Т11;Р.Я կայարանը, վորի Հեոյսվո— րությունը Սատաղից յեղել ե ըստ Պևտինգերյան քար տեղի 169 ՀւՆոմեական մղոն կամ մոտ 250 կիլոմետր, իսկ Ոագա֊ վանիցն 133 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 197 կիլոմետր։

Ավելորդ չի լիեի այստեղ մատնանշել, վոր А ԺրՈոքԽբ/Ո- էՑՏ լատիներեն բառը նշանակում ե (Гդեպի գետախառնուրդ» կամ <Տ գետախառնուրդի մոտն, և վոր Պևտինգերյան քարտեզում А йсопД и ет^ев ե. Б а тал о в а կայարանների միշև նկարված՜ ե իրոք մի գետ, վոՐՐ_ դալիս ե Հյուսիսից և անցնում В а г а ^ е а ֊/ / ' մոտով գեսլի Հարավ։

Ռ* Կիսլերտի կարծ՛իքով' АйсОНЯ/ИвИ^вв կայարանը գ ը տ ֊ նվել ե այժմյան 'Բեոփրիքեոյում, ուր իրար են խառնվում Հին Մ ուրցը և Արաքսը։ Յեվ իրոք* յեթ ե ի նկատի աոնենք վերև աո.ա̂ բերված՛ տա րած՜ութ յ անները Սատաղից և Բ ա ֊ գավանից մինչև АЙСОПЙие^еЗ՝ այ ս կա յաբանի տեղը Հա֊ մաձա յն Պ ետքէն գեր յան քաբտեղի նկարի կրն!քնի թեև վոչ 'Թեոփրիքեո յում, սակայն մոտավո բա պես Երղրումի և 4^եոփ-

ԲէՔ^ոյե միֆև։ Վոր Ռ* Կիսլեր տի յէանթադրությունը մոտավորապես ճիշտ եճ այդ պարզ ցույց են տալիս, ինչպես

48

ներքև կըտեսնենք, ՛նաև մեր դիտողությոճւները, վոր վերաբերվում ե՛ն Са1с1ЙаУЭ| ( Ռավեննացոլ մոտ* ПУ) Я.1 Ր.հ 1Н ятя) և Аттп Я.Т1ЯЯ կայարան՛ների տեղադրութ՛յան է

17• Արտաշատից Սատազ տանող ճանապաբՀին Բազա ֊ վանից մինչև АйСОПЙ ие^еа նշանակված են Պևտինգերյան քարտեզումՀետևյալ կայարանները' ВА ТЮ гО Ш А ( Ռավեննա֊

ցու մոտ' Ка§аШ 1а = Բա գա վան) 2 4 Со1сЫоП 24 С Н А Б А в17 А г т а п а а 12 А Щ ) А 6 А 26 В а г а г ^ е а 3 0 А й с о п Л и е ^ е з :

Այս կայաններից С Ь аЙ ав-^ ՛Է՛րե մոտ նկարված- են զույգ աՀտարա1լեերյ գտնվել եք ինչսլես տեսնում 1&ք, Բագավա֊ նից 48 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 71 կիլոմետրի վրա։ Ու~ րԱքն' միանգամայն պարզ ե, վոր ՌւԷ֊քիլիսեյից 'Բեոփրի֊ քեոյ գնացող ճանապարՀի վրա С ЬайаЗ-/1 տեղը լինելու յեր այժմյան Ալաշկերտի դաշտում։ Ւսկ նրա մոտ նկարված զույգ աշտարակները ցույց են տալիս պարզապես, վոր СЬа- Дав-^ յևղել ե այս դաշտում կենտրոնական ու կարևոր մի վայր։

Պևտինգերյան քարտեզի Հենց այս ցուցոլյքեերը կարող են, իմ կարծիքով, կռվան ծառայել վորոշելոլ СЬаЙа8-Д տեղագրությունը Համոզիչ Հավանականությամբ։

Աշխ արՀագրական Հարևանցի իսկ քննությամբ դժվար չե պարզել վոր պատմական Հնագույն շրջանում նշանավոր կենտրոնատեղի յե յեղել Ալաշկերտի դաշտում այժմյան Խաստուր գյուղը, վորը ռուսական տասը վերստանոց ք ա ր ֊ տեղի ‘էրա անվանված ե Х аН ЗЫ р, իսկ Լեման֊Հաուպտի մոտ'

СИагйаг ( տ ե ս сАппешеп Ցտտէ սոճ խ է շ Ա > БД. П , 2, Вег- Пи 1 9 3 1 , եչ 742),

Լեման֊Հաուպտի կարծիքով^ 01ւ&շճս1’ Գյոլ֊ՂԸ> ՚ԼոբԷ մոտ գտնված՛ ե Մենուասի խալդական արձանագրություն ըք Համարվելու յե Ալաշկերտի 2_Ր$_ա<**ի Հնագույն քաղաքը։ Վոր նրա այս յենթադրությունն ավելի քան Հավանական եճ այդ յերէւում ե Խաստուր գյուղի մասք/ն Հայկանու Հաղորդած- տեղեկություններից։

Կարևոր այս վկայություններից ավելորդ չեմ Համա֊

40Պ և տ էն գե ր յա ն քա րտ եզ-

րում քաղված՛ո ր1/ն մեխ թերել մի քանի Հատվածներ, վորոնք Հաստատում Մն Լեման֊Հաուպտի կար ծ՜ ի քչէ.

Տես (Срш գրեանդ հրաբաշիս գաւառ.»յ Վաղարշասլատ, 1Տ9-4+ 1+ (Г Ալաշկերտի դաշտային մասն, որ մօտ 100 գիւղերէ

կր բաղկանայ ոչ մի վայր բերդի Հետք չերեիր, րաց ի Խաստուր գիւղէ, որ դաշտիս աբևմտեան կողւ/ն բարձր դաշտային վայր մի գրաւած՛ է, ուր կերեին Հին բերդի Հետքեր ե մէԳչլ գտնուած՛ է բևեռագրով քառակուսի մի քար» (եՀ 17)*

2. «Գիւ-ղի ս շրջականերն տասնի էաւի $ բաղայքներ կս/ն, որոց շուրթն նաև առուներու եզրն ուռի և բարտի ծ՛ա— ռեր բարձրացած՛ են, բազմաթիւ պարտէզներ և բան— խարանոցներ գիւղիս շուրթն կանճ ցանկով պատած՛։ Մի մեծ՛ $ րույյի Հան ուա ծ՜ Է Նեռեանայ գլխից, որով արտօսրայք կոռոգուին։ Այս Ջրուղին շատ Հին Է, «2*/շ ժամ գիւղէս բարձր ՜Շեռեսւնայ ձախ ափէն Հուրը Հանուած՚ է գեսլի արևելք» ( եխ 179)+

3♦ ([Ըստ աւանդութեան գիւղս ի Հնոււքն քաղաքի մի տա— րա ծ՜ութ ի ան ունէր, վոր պէս տեղ տեղ նշաններ կեբևինն(ե չ 180).

4♦ ([Նաև ծ՛երք կըպատմեն թ է եկեղեցւոյ խորանից [!/♦ Աստուած՛ած՜ինէ դեպի Հիւսիսային յարևելս մի կամար կար և թ է այս կամարը 150 մեթբ երկայնք ունէր, որո յ վերայէն ևս ճանապարՀ կարճ դիւղացիք իրենց գործ՜ քէն գնալու Համար+ կամարի տակ ևս երկաթեայ դռներ կայքէն զինուորաց երթևեկութեան Համար։ Այս կամարը բռնած՛ Էր իր պա ր իսպներու շար ո էն ակութ իւ- նով գիւղիս Հիւսիսն։

Այս կամարի Հարաւ արևմուտք, ա յժմեան գիւղի միջավայրը 5 —6 տարի առախ կր տեսնուէր մի աշտարակ <ւ1Սանըմի քօշք» անուամբ+ նաև սորա շուրթն գը տ ֊ նուած• են ներկարարի կարասներ, ամբարներ և կրպակի Հետքեր+ շուկայն Խանըմի ք°2_ք119 մինչև երկաթեայ դոն ե բուն մօտ տա ր ած՜ուած՜ էրէ

50

Նաև այս ք°շքի մօտ այվան ( դա Հ լիճ) մի կար, որ 6 — 700 մարդ կըպարունակէր, և դե ո. 1880—85 թոսս— կաններուն կիսականդուն էրէ Նոյն աշտարա1լն Հայ կս*թոլիկք քանդեցին ու. տեղը եկեղեցի շինեցին, որոճա արդէն ակս/նա տես եղած՜ եմ։

Այս աշտարակի տեղն գտնուած- է մի բևեռագիր արձանագրութիւն, մի Հատ ևս Թուխ Մանուկից1 բերուած- էր, որոնց մէկն անյայտացած- էր, միւսն Թ* գալէ ի վարժաբանի որմի մէխ Հիւսել տուած՜ եմЪ (ե չ 1 8 4 ֊ 185)։

ք*ոլոր այս վկայություններն ա սլա ցուցում 1/ն, անշուշտ, վոր Խաստուրը կամ 0ես23տ1’“/ք) գտնվում ե կարավանների այժմյան մեծ՛ ճանասլարՀի մոտ, նշանավոր Հին կենտ— րոնավայր ե և բնակելի յե յեղել, րստ յերևույթին, անդամ խալղյսկան շրջանում։

СЬаЙЯ8 կայարանի տ ե ղադրությունն այժմյան Խաս տուրում ապացուցվում ե, բացի այդ, նրանով, վոր Պևտինդե- ր յան քարտեզում մատնանշված՛ Հեռավորությունը ТЗЯ̂ ГЯЛШЯ. կա յա բանից մինչև СЬаЙав ճշտիվ Համապատասխանում ե այժմյան տարած՛ությանն ՈւՀ—քիլիսեյից մինչև Խաս տուր է

Միակ ա ո.արկություԱը մեր նույնացման դեմ կարող ե, իՀարկե, այն լինել, վոր СЬйЙ&З տեղանունը դժվար ե լեզվաբանորեն Համապատասխան ընդունել ա յժմյան Խաս տուր, ХсШ ЗЫ р; СЬайЙаГ նոր անուններին։ Սակայն ա յս Հանգամանքն ա ո. ան ձին մի խոչընդոտ չե, վորովՀետև մատնանշված- տեղերի նույնացման Համար միանգամայն բավարար 1/ն վե- րոՀիշյալ ապացույցները։

Շ1ւ<1ճձՏ կայարանի անվան նկատմամբ անՀրաժեշտ ե նաև մատնանշել, վոր Մարկվաբտի նորերս լույս տեսած՜

ուսուքքեասիրո ւթ յա ն մեջ ( сШ е Еп181еЬщ1§ йег аллетвсЬ-ел В 1 8 Ш т е г л , Ь гввд . у оп Л озер Ь М е зэ ш а , Հ՛ամ 1932, տես р .

* Թ ուխ —Մ ա նուկլլ գ տ ն վ ո ւմ ե Խ ա սա ուր գ յո ւ ղ ի Հա րա վում* Արաս

գ յո ւղ ի մոտ և հ ա ս տ ո ւր ի ց մոտ 4 — 5 կիլոմե տ ր Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա ։

51

քտՑէՑւտ-/1 գրախոսականն АпяТр շէս БоД ан^ала-у՞1-^ Т. Լ1, Е а э е . 1 և 2. ВП1Хе11е8 1 9 3 3 ; եՀ 149 — 151) Հետաքրքիր միկարծիք ե Հայտնված, վոր Պևտինգերյան քարտեզի ՕԼԱէճսՏ տեղան ո լեր կապ ունի Փավստոսի մոտ Հիշատակված է Բ ա գ ֊ ր աւան դա յ և Աբշարունեաց3> Խագ յ եպիսկոպոսի անվան Հետ1։

Մարկվարտի այս լուսաբանությունը, վոր միանգամայն Հավանական ե' ցույց ե տալիս, վոր СЬаЙЯЗ ընթերցվածը կարող ե Պևտինգերյան քարտեզում աղավաղված չշինել և Հայերենում նույն տեղի անունը կարող ե յեղած լինել «Խաղայ» (տես ներքև* АгШаПаЗ = Աբամանայ) ։

Ավելորդ չի լինի նմանապես մատնանշել, վոր Խորենացոլ պատմության մե^Խադ անոճէը բազմաթիվ ձեռագրերում դրբված ե Ղ Խաղդ» (տես Խորենացու պատմության Արեղյանի և Հարությունյանի Հրատարակությունը, Տփղիս 1913, եֆ 279, 294 և 296ճ էԽագդայյ> և «Խադդեայ») ։ Ցեթե ճիշտ լինենայս ընթերցվածները' այդ դեպքում СЬа<1а8-^ Հին անոճւը կաբելի յե յենթադրել Հայերենում նաև «Խագդայ»։

Մեր նոր դիտողությունները СЬаДаЗ՜^ տեղադրության մասին ուշագրավ են առանձնապես այն տեսակետից, վոր Պևտինգերյան քարտեզում մատնանշված կայարանները, ինչպես կըտեսնենք այդ նաև այս ուսումնասիրության շարունակության մեխ վորոշվում են Հաճախ այնպիսի տեղերում, վորոնք պատմական Հին վայրեր են և բնակելի յեն յեղևլ, Հավանորեն, խալդական տիրապետության Հնագոլյն շրջա

նում։18, СЬайаВ-А# И Հռոմեական մղոն կամ մոտ 25 կիլո

մետր Հեռավորության վրա Պևտինգերյան քարտեզում նշանակված ե А г т а п а в կայարանը։

Աներկբայելի յե , իՀաբկե, վոր АпПЭЛаЗ կայարանը կ ա ֊

1 К * Խ ա չա տ րյա նը Կ ուլտ ուրա յի Պ ա տ մ ո ւթ յա ն Ի հս ա իա ույոում / լ ա ր ֊

գացվաձ- ի ր զե կ ո ւցմ ա ն մե$_ ( թ ե զ ի ս 1 4 ) Շ հ Յ ճ ձ Տ -ը ն ո ւ յն ա ց ր ե լ ե ա յժ

մ յա ն Ջ ա գ գ յո ւղ ի Հետ ։ Ս ա կա յն ա յս յե ն թ ա դ ր ո լթ յո ւ ն լ լ ՀիՁեավորվաձ- չ ե տ եղա գրա կա ն և լե զվա կա ն ա պ ա ց ո ւյց ն ե ր ո վ , ուս տ է և չ ե կա րող ը ն

դ ո ւն վ ե լ։

52

տար ելա պես Համապատասխանում ե Հին Հայաստանի * Արա- մանայյ> գյուղին, վորը Հիշվում ե ‘Լազար Փարպեցու պատ—

մութ՛ յան մեչ * էԴԼաղար Փարպեցին պատմում ե, վոր Վարդան Մ ամի—

կոն յ անն ուզեցել ե ապստամբությունից աուաֆ անցնել Բ յո ւ ֊ զազդական կա յսրության կողմեր րէ

հ Ել եկեալ Հա սան Էք/ն — ասում ե նա — ի գիւղ մի, որոյ անունն Էր Ար ամանա յ , ի նաՀանդին Բադրաւան֊ գայ, մերձակայ ս աՀ ման ակից ԲասՍնոյ և. Տուար Տ՜ատա— փու* ուր և սակաւ ինչ աւուրս կամեցեալ Հանգչել, և ղուշ եգեալ ճանապարՀն գնալ պատրաստէ թե ստիպով.ն ( տես էւՂյսզարայ Փարպեցւոյ, Պատմութիւնէ ՀայոցЪ,Տփղիս 1904, 1 Լ գէ Լ, եֆ_ 57)։Փա րպեցու այս վկա յութ յուից պարզ յ երեում ե, վոր

<Г Արա մանա յ » գյուղը գտնվել ե այն Հին ճանապարՀի վրա, վորը Հա յ կա կան Պար կամ Աղր ի ֊դ ա ղ լեռներ ի Հարավա յին կողմերով գնում եր ՀունաՀա յաստան։ Փա րպեցու վկա յ ո ւ ֊ թյան մեՀ կարևոր ե նաև այն, վոր СГ Ար ամանա յ}> գյուղի տեղը ցույց ե տրված՜ Բա գրեանդ գավառի արևմտյան ծ՛այ— րումճ Բաս 1/ն ի ու Տուարած՛ատափի սաՀմս/ններ ի մոտ։

Արդ Ւ %,ւ ատի առնելով Փարպեցու, ք/նչպես և Պետին— դեր յան քարտե ղի ցուցումները1 դժվար չե յեզրակացնել, վոր А г т а п а в —ԱրաւՐանայի տեղը լինելու յեր այժմյան Խ ա լ֊ յազում և Շեռյան գետի ձախ կողմումճ С1ш1а8 — հաստուրից դեպի Հ յ ո ял ի ս-'արևմուտք գնացող մեծ՛ ճանապարՀի շրֆա֊ կա յքումէ

Բացի այդ, նույն աղբյուրների վկայություններից պարզ ու վոբոշ Հետևում ե, վոր Հին Տուարած՛ատափը գտնվել ե

1 Վոր Агтапав կայարանլլ Համապատասխանում ե «Ար ամանա յ դիւղՖ~ինճ այգ ակնարկված ե նաև սլրոֆ* Մարկվարտի (гЬб ЬбГСбЭЦ йев Агтёп1еп8> Հողվածում (шНи Кеуие дев Տէս^տ агтёп1еппе8, РаЛв 1028) VIII, քՏՇՏ> 2, եչ 237), վ"ԸԸԷ ստացվել եր Ցերեանում իմ {Հայաստանի Հին ճանասլարՀներրՏ տ սլա գրության Հանձնվելուց Հետո (տես յլնգարձա1լ իմ ծանոթությունը Գիտ* ե Արվ* ննստիտուտի Տեղեկագրումл * տ, ե չ 8 3 ) ,

53

վոչ թ ե այժմյան Ան գափում, ինչպես յենթադրել ե Հայ— կուսին ( տե՜ս ([Բա գրեանդ Հրաբաշխ գաւառ.Ъ, И 303), այլ այժմյան Ե եռ յան լեռների և. Մերգեմիրի լեռնանցքի Հա բալա յին կողմերում ( տես Լինչի և Ռուսական Հին շտաբի տա— սը վերստանոց քարտեզները)։

Տուարած՛ատափ գավառի նա~յն այս տեղագրությունը Հաստատվում ե նաև Արիս տա կես Լաստիվերտցու ուշագրավ մի վկայությամրէ

Նկարագրելով Տուղրուլ սուլտանի արշավանքը Մ անաղ- կերտից գեսլի Բասենճ Լաստիվերտցին 1ւս վկա յում ե, վոր Տուարած՛ատափի տեղը գտնվել ե Բասենից և. (Г Աւնիկյ> ամրոցից գեսլի Հա բավ—ա րևելք, այսինքն* վերոՀիշյալ Էթեռյան լեռների Հարավային կողմերում։

(ГՑետ երից աւուրց — սլատմում ե Լաստիվերտցին — շարժեալ ԼՍուլտանն ̂ ամենայն բանակաւն, խաղայ ի Հանէ ի Տուարած՜ոյ տափ, և անտի ի Հան է յընդարձակ դաշտն Բաս/Ап յ առ անառ ամրոցաւն որ կո չի 1Նձիկւ> ( տես (ГՊատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստի-վեբտցւոյ}Դ, Թիֆլիս 1912, եՀ 100իՎերե. մատնանշված՛ մեր նոր յ եզր ա կաց ությունները, ինձ

թփում ե, Հնարավորություն Սն ընձեռելու գիտական արշա- վախ մրեր էէն ճշտելու տեղում թե АгТП Я.Т1Я.Я—([Արա մանա յ ի]) և թ ե Տուարած՛ատափի տեղա դրությունըէ

19* А гш а л а з կայարանից 12 Հռոմեական մղոն կամ մոտ18 կիլոմետր Հեռավորության վրա գտնվել ե ըստ Պևտթնդեր յան քարտեզի ( Ռավէքննացու մոտճ АяД&С&З) կայարան ը, վոր ի մոտ նկարված՛ //ն զույգ աշտա րա1լներ։

Այս կա յարան ի վոր ո շման Համար Հետաքրքիր ե և ուշադրության արժանի, վոր ռուսական Հին շտաբի տասը վերստանոց քարտեզում այժմյան ն ա բադեր բէքն տի լեռնանցք ի ց մոտ 10 կիլոմետր Հեռավորության վյրա նշանակված՛ ե Э н д е к գյուղը, վորի անունը նման ե Адй&ДО կամ АшИаСЯЗ կա յարան ի անվանէ

Նույն այս դյույլն Ալի շանն իր <Г Ա յրարատՅ>—ում անվա

նն

նում ե Սնդուկ քե^ 30 և 31 ) , ЬиЧ. *̂Րա անուն ը Համարում ե զՍքնտաքՏ) ( /г0 օ2) ։

<Г Ն աէյ Սամուէլ ^1ամրֆաձորեցի— ասում ե Ալիշանր— ի սմին գաւառէ ի սկիզբն ԺԱ գարուէ յիշէ ԼղԽաւա֊ րաձորնյ առանց նշանակելոյ զվիճաէլն, բայց ղի աստ բնակեց ան առ ժամանակ մի մեծ- վա բ գա պետքն Պետրոս և. ՍՀնանիա, և յետո գնացին ի Նարեկ) իսկ առածին տեղի բնակության նոցա Սձտաք, զոր մարթ՛ էր և զԱնտիոք քաղաք կարծել, ճաՀագոյն թուի ինձ №ւ~ գու1լե գեօղ յիշեալ ի Հաւն ունիսД) Հ ([Այրա րաա7), ե 9 օ2)։

А п й а^а կամ А п й асаз ե. վերոհիշյալ Э н д е к , Սնդուկ, 1էն֊տաք անուեների ավներե նմանությունը սլարղ ու վորոշ մի աէլնարկ ե, անշուշտ, վոր Р ասեն ի աբեվելյան այս շրջանում կարող եր, իրապես, յեղած լինել Հնադույն ժամանակներում СՍնգակշ անունով մի մեծ կենտրոնավայր կամ ղինվորական սլա Հա կա տեղի ։

Սակայն Բնագույն այգ <Г Սքնգակ])֊ի տեղագրությունը դժվար ե ըստ իս յենթադրել այժմյան ЭНД6К գյուղում, վորովՀետե Պետինգեր յան քարտեզում նշան ա կված տա ր ած ո ւ ֊ թյունների Համաձայն АпД Я̂ ГЯ. կամ АлД ЯР, Я Я կա յար անն ավելի մոտ եր լի/ն ելու Սրամանային, ինՀսլես ե Р ադա վան ին, քան այժմյան Э и Д в К ֊/» *

"Քարտեզի Համապատասխան տարածությունը, ինձ թվում ե, ան Հա վանական կըլինի մերժել կամ սրբագրել, վորովՀետե վեր ո Հիշյալ մղոնաթվերի ուշադիր քննությունը ցույց ե տալիս, վոր Պետինգեր յան քարտեզի մե^ նշանակված տա— րածությունները, Հատկապես Аг1,ЯУЯ.1,Я.— ва1а1а ճ ան ա սլար֊ Հա գծում, Համապատասխանում են գրեթե ճշտիվ ա յժմյան իրական տարածություեներինէ

Սույն ուսումնասիրության ընթացքում մենք ստացել ենք նույնիսկ այն տպավորությունը, վոր Հին Հայաստանի ա յս ճան ապար Հը, Հավանորեն, թափված ե յեղել և ունեցել ե մղոն ա քարե ր է

20* А лЯ дШ ( Ռավեննացու մոտճ А лДяПЯЯ) կա յա բանից

56

Հ ետո Պևտինգերյան քարտեզում նշանակված ե Տձ1'&Ոէ6& կայարանը, վոր ի Հեռավորությունն АпЙа&а֊,//'# ЭпЧЭ ^ արված 26 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 38 կիլոմետբէ

ВаганէՑа-յի անվան մեր նոր մեկնությանը խիստ կարևոր ե, թնչպես կըաեսն ենք, Հին Հա յասաան ի սլա ամա կան աշխարՀագրության Համար, ուստի և այս Իգդիրը անՀրա— ժեշտ ե լուսարանել մանրամասն ու ընդարձակ քննությամբ։

Ваган էշ а կա յարան ի անունը յես առաջարկում եմ սըր- րադրևլ և կարդա լ *ВаПЯ111ба* йуи սլարզ ու ըն դո А ելի ուղղումից Հետո Պևտինգերյան քարտեզի Вягад1ба՜յին Համապատասխան կըւթւ՚է) անշուշտ, Հայկական Վան անդը կամ <Г Վանանտեա 3> —ն̂ ։

Այս լուսարանո ւթյանը չե կարող արգելք [թ^ել *Ва- паг^е Я-յի еа կամ եա վերջավորությունը, վորովՀետև Պև- տ թնդեր յան քարտեզը Հայկական տեղանունները տալիս ե գրեթե միշտ Հին դրա րարի թեք Հոլոֆլերի վեր^ավորու- թյամր, ո րին ակ' Аг1аХа1а = Արտաշատա(յ), В а § а !Ш а = Рш- դաւանաՀյյ, *Գտ11անՕ= Ծումրո(յյ Լնէ Պարզ ե ուր հէքն, թե թնչու Հին Վան ան դի անունը ևս Հիշատակված ե քարտեզում իբրև *В ап а^еа կ ամ <[ՎանանտեաՀյ^1>է

Լեզվական ա յս Հետաքրքիր փաստը, վորի *Էրա Հրավիրում եմ մասնագետ լեզվա բանների ուշադրություն ը, կարոտ ե, իՀաբկե, Հատուկ ,քնն ութ յանէ

*В а п а 1й е а և Հա՚նասդ տեղանունների նույնացումը կարող ե, թնչսլես կըտեսնենք, յևլակետ ծառայել նաև պատմական— աշխարՀադրական կարևորագույն պրորլեՏՌ'երի լուսաբան ությանէ

21. Խ որ էնա ցին իր պատմության մեՀ ունի, ինչպես Հայսն ի յե , Վան անդ գավաո.ի Բնագույն տեղադրության, նաև <ГՎան անդ}) տ եղան վասն ծագման մասթն, Հետևյալ վկայո ւթ յա ն ^

1 Ւ ն ճ ի ճ յա ն ի վկա յ ո ւ թ յա մ ր Վ ա ն ա ն գ գա վա ռի ա ն ո ւն ը Տ ո ւր ե ք ո ւ— ր ե ք գ ր ի Վ ա նա նտ , որսլէս աո. Ց ո վ Հ ա ն ն ո ւ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի }, (տ /жи <ГՍտոր ա գ ր ո ւթ ի ւն Հ ի ն Հա յա ս տ ա ն ե ա յցՅ , Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 2 2 , եՀ 4 3 1 ) ։

57

<Г Եւ ինքն ՀՎա ղա րշա 1լ̂ արճաԼլեալ զա րևմտեայ բ ա զ ֊ մութէյւննճ իֆանէ է տեղէս էյոտաւէտս մերձ է սաՀմանն Շարա յէ * զոր Հէնքն Ան փա յա և վեր էն Փասեան կո- չէին, ի ս1լ յետ ո վասն Հատուած՛է Վղընդուր Р ո ւլղա ր ա յ ՛Վնգա յ , բնակելոյ է տեղէսն' յանուն նորա անոլիսն ե ֊ ցաւ Վան անդ* և անուանք շինիցն յանուն եղբարց և զարմից նորա անուանեալ կոչին մինչև ցայժմյ> Հտես II,Զ, եչ 109),Խորենացու ա յս վկա յութ յան մե^ մի ան գա մա յն ան Հավա֊

նական ե, անշուշտ, վսր իբր թ ե վերոՀիշյալ գավառն ան վանվել ե Վան անդ բուլղա րն եր ի առաջնորդ Վանգի անունով։ Պատմագիտական նորագույն ուսույքնասիրութ յ աններից Հայտնի յ ե, վոր բուլղար գաղթակս/եներ կարող եյին բնակեցված լինել Լա զի կա յում կամ թերևս նաև Թարձբ Հա յքում միայն վեցերորդ դարում, մինչդեռ. Վանանգ գավառի անունը Հիշատակված ե Հա յ աղբ յումների մեֆ_ Հինգերորդ դարում ( Հմմտե

Халатьянц, Армянские Аршакидьь М осква 1 9 03 , ե չ 2 9 - 33 ե 376)։

Նույն վկա յութ յան մե^ ուշագրավ ե սակսւ յն Վանանդի մասին Խո ր էնա ցու մյուս կարևոր տեղեկութ յանրէ

Խորենացին, ինկւղես վերև տեսանք, վկա յում ե միաժամանակ, վոր Հնադույն ժամանակներում Վան անդ ե անվանվել Զանփայտ և վերին ԹասենըՖ, այսինքն1 Թասեն ի Հենց այն շրջանը, վոր ի անցել ե 1Լր տա շատից Սատաղտանող Հին ճանասլա րՀը։ Ւսկ այս վերֆին վկայությունից, վորր վոչ մի Հիմք չանենք Համարելու անստույգ կամ ան- արժանաՀավատճ ինքնին արդեն Հետևում ե, վոր Պ ևտին- գեր յան քարտեզի *В811й1ГЬбй կամ С Վանան տ եա Տ> կայարանը գտնվել ե վերին ա յս Բասենում, ՛Լորը Հնագու յն ժամանակներում կարող եր անվանված լինել Վանանդ Հենց նույն այս ([Վանանտեայ>—ի անունովէ

22* Ուշագավ ե վոր Խոբենացու Հիշած նույն այս շրր~ ֆանը վերին Թասեն ե անվանվում Հա յ և ոտար մատենագրության նաև Հետնագույն ժամանակի յ երկերում։

58

Հա կոր մարսեցին վկայում ե, որթն ակ, վոր

<Г ունի սթնօո. Բասենս այս վեր ԷՆ մինչև, ի Զարափ-խան ան և ի Ц աղղուան և ի Թարգմանն» ( տես <ГՏեղա—

ԳէՐ Հայ ո9»> Հրարկ* Ե* Կոստանյանցի, Վաղարշապատ 1903, եչ 20 )։Նմանաւղես և քուրդ պատմիչ Հյերեֆեդդինը ( տես <гйյ -

րարատ», եՀ 16) Հիշում ե նույն վեր թե Բասենում ճիճա— գրակ գյուղի վիճակը ( տես Ռուսական Հին շատ րի տասը վերստանոց քարտեզում1 Ч й Д Ж З р еК ^ գտնվում ե Ա-լաշկերտի դաշտից Երզրում գնացող արքունի այժմյան ճա- նապարՀի վրաճ Խորա սանից դեպի Հարավ։

Հենց ա յս ճիճագրակ դյուզից 4/"!ւ 2ատ Հեուու կարելի յե յեն թադր ել *ВаПап1;еа կամ էՎանանտեա» կայարանի տեղը, վոր ի Հ ե пли վոր ութ՛յունը А й сО П Д и е^в Տ կայարանից Պևտինգերյան քարտեզում ցույց ե տրված 30 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 44 կիլոմետր, իսկ А ՜Ո Д է\ՀՈւ-յիցճ 26 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 38 կիլոմետր։

23* Վերթն Рաս են ի սաՀմանները յեղել են, ըստ յ երևույթին, տարրեր զանազան դա րաշրՀս&ն երում։

Ար իստակես Լաստիվերտցու վկայություններից յե -րևում ե, վոր 11—րդ դարում նրա սաՀմանները Համարվել են Հյուսիսում վոչ թե վերոՀիշյալ <է%Լա րափ խան ան, հաղ- ղուանը և Թարգմանը», այլ Սալքորան։ Իսկ այս Սալքորայի մոտ գտնվող Հարևան գավառն անվանվել ե Վան անդ կամ Փորակ։

Ուշագրավ է/ն այդ մասին Լաստիվերտցու Հետևյալ վկա- յություննելէը*

1 ♦ ([Պատմութիւն 11րիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտ-ցւոյն, Թիֆլիս 1912, դլ* Բ, եՀ 12ճ

([ Ւսկ թագաւորն \Վասիլ^ անցեալ ի Բա սեան, երկուս և երիս պատգամաւորս առաքէ, ***** և թեքն դէմ եդեալ անցանէ Բասեանն, և Հասանէ ի Վանանգկամ ի Փորակ»։

2* Նույնը, գլ* Ч9, եՀ 21 — 22ճ([Ցետ այսորիկ ի Հան է թագաւորն [Վասիլ\ զօրօք

59

*!»

յընդարձակ դաշտն РшиЬЪпյ , և առաքէ Հեծեալս ի Հ ֊ե թան ոս ական զօրացն կալանաւորս ա սլս տա մրին Փևրսի* և ինքն խաղացեա լ Հասանէ ի սպառուածն Րասևնոի ի տեղւոյն որ կոչի Սալքորա, և խոր փոսիւ պատնէշ արարեալ շոլ-ր$_ ղրանակաւնՀ դադարէ անդ ամսական աւուրբք կամ ես առաւելագունիւքն։

Այ и վկայություններից յերկրորդի մե̂ է Հիշատակված Սալքորան պարզապես այժմյան Սալքորին ե, վորը գտնվում հ Արա քսի ափի մոտճ Խո րա սանից դեպի Հյուսիս֊արևելք ե Մժնկերտից դեպի Հա րավ֊արևմուտք 1 ( տես Ռուսական Հին շտարի տասը վերստանոց քարտեզի վրա' Сс1ЛЬК0рИ)* Ւսկ առածին վկայության մեՀ մատնանշված Վան անդր կամ Փո— րակյլ մոտ եր լինելու, անշուշտ, վերոՀիշյալ Սալքորային։

Ցեթե Լաստիվերտցու Հիշած Փորակը Հնարավոր լինի նույնացնել այժմյան Փուրիկի Հետք վորը գտնվում ե *հելի֊ րարայի Հյուս իս֊արևելյան կողմերում ( տես տասը վերստա֊ նոց քարտեզում ' ПурИК)ւ այղ դհսլքու.մ' Վանանգ֊Փորակը, վորը նուքնացվում ե Հաճախ Հայ մատենագրության մեՀ Հիշատակված Փոքր Վանանդի Հետ *, կը**1լնի այժմյան 'Րեովւ֊

րիքեոյ գնացող արքունի ճանապարՀից դեպի Հյուսիսնա~ րևելք, ա յսինքնճ ա յն շրջանի մոտ, վորտեղ գտնվելու յեր ^ В а п а ^ е а Կ ամ <г Վքսսաս տեաՅ> կայարանը*

Համեմատելով միմյանց Հետ Լաստիվերտցու և Խորենա~ ցու վերոՀիշյա լ վկայությունները՝ճ դժվար չե նաև յեզրա— կացնել, վոր Հին ժա ման ա էլն երում Վան անգ գավառն ո&եցել ե, ըստ յերևույթ ին, ընդարձակ սաՀմանն եր և նրա մե^ ե յեղել, Հավանորեն, րացի Վանանդ—Փորակից նաև Հանփայտ և վերին Բասէ/նի} Հարևան շրջանը։

«84* В а г а м е а- յէց Հետո Պետինգեր յան քարտեզում նշա ֊ ՛նա կված ե ճճօՕռքհԼՑՈէՑՏ կայարանը, վոր ի Հեռավորությունը

1 Հմ մ տ ե Ц լի շան յ Ա յրա րա տ , ե̂ է 3 6 ։

* Տ ե ս Ւ ն ճ ի ճ յա ն , «Ս տ ո ր ա գ ր ո ւթ ի ւն Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց », եՀ 432 ,Ա լէ շա ն , տԱ յր ա րատՏէք եֆ 7 6 --- 7 6 և Հ յո ւ ր շմա ն, «Հ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւո յ ա ն ո ւն -

՜նևրլլՀ, թ ր գ մ * Պ ի լե ղ ի կ ճ յա ն ի , 4 1 0 ։

60

Са1сМауа-у^я ( էհավեննացու. մոտ' СЬа1сЬ1с1ага=ո.իճյ ցույց ե տրված 57 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 84—85կիլոմետր։

3 հլա վետ ուն1քնալով այս տա բածություԱըք ինձ թ՜վում ե, կարող ենք А й с о п й п е ^ е з կայարանի տեղը վորոշել ավելի Հիքքէւավոր կերսլովք քան այդ արել ե Ռ* նիսլհրտը։

ճձՕՕՈքւԱՑՈէՑՏ-/' տեղադբությո&ը վորոշելի ս սլետք ե, իմ կարծի քովք ուշադրության առնել նաև. Պ ևտ ինդեր յան քարտեզի նկարը} վորն Արաքս գետը նշանակել ե ВйГй111е& և АЙСОПЙИеЙеЗ կայարանների միՀև և վեր Հին այս կայարանը մատնանշել ե իրրև գետի արևմտյան կողմում գտնվող նախընթաց կայարանՀ ТЗЯТЯЛТЕР.Я.-յից 30 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 44 կիլոմետր Հեռավորության վրա։

Ար,է' խի ստ ուշագրավ ե ու Հետաքրքիր 9 վոր վերոՀի- շյալ 84—85 կիլոմետր տարածության Համեմատ ք այժմյան Գաղտառիճից Փեաիրիքեոյ գնացող ճանասլարՀի վրաք АЙСОП- ք1ւ16Ոէ6Տ կայարանի տեղը վորոշվում ե իրոք վ^չ թ ե գետախառնուրդի մուոք ինչսլես յենթադրել ե Ռ♦ Կ իպերտ ըք այլ քարտեզի նկարի Համաձայն1 իրրև նախընթաց կայարս/ն։

է* նկատի ունէ/նալովք րացի այդք վոր վերոՀիշյալ տա

րածությունը Са1сМауа ֊յ ի ց մինչև АйсопЙие^ев ( = 5 7 Հռոմ\

մղոն կամ մոտ 8 4 — 8 5 կիլոմետր) Համապատասխանում ե այժմյան իրական տարածությանը *հաղտառիճից մինչև Հասան զա լաճ ան Հ ա վանական չի լինի ըստ իս յ ենթա դր ել։ վոր АЙСОПЙие^ев կայարանի տեղը կարող եր էիեել այժմյան Հասանղալա յում։

Տարածությունների վերարերյալ իմ Հաշիւէն անՀրաժևշտ եմ Համարում մեՀ բհրել ընդարձակորեն։

Այժմյան տարածությունը Աշկարսյ ից մինչև Երզրում

Լինչի մոտ ցույց ե տրված (տես <гАрМеНИЯЛ>} ТнфЛИС 19 1 0> եՀ 287յ 49*/Հ վերստ կամ մոտ 53 կիլոմետր։ ՎորովՀետև այժմյան Հեռավորություն ը Ղ*աղտառիճի ու Աշկալայի մի Հև մոտավորապես 7 կիլոմետր եք ուստի և այժմյան տարածությունը Գաղտառիճից մինչև Երզրում լքանելու յե 46 կիլո~

16

մետր* Հայտնի յե նույնպես, ւէոր այժմյան տարածությունը Ե րգրումից մինչև Հաս ան ղալա 37 վերստ ե, ա յսինքՆ* մոտ 39 կիլոմետր ( տես Ելիզե Ռեկլյու, ([ Ռուսական Հայաստան կամ Արաքսի աւազանը3), թրգմ. Միարանի, Վաղարշապատ 1891) եջ 82)։ Պարզ ե, ուրեՏէե, վոր այժմյան Հեռավորու— թյուն ը Գաղտառիճից մինչև Հասան զա լա, վոՐ ընդամենը մոտ 85 կիլոմետր եյ Համապատասխանում ե վերոհիշյալ Հե-

քավորության С а1сИ ауа-уА 0 մինչև А й с о п й и е ^ е в ( = 5 7 Հռոմ մղոն կամ մոտ 84—85 կիլոմետր) ։

25* А й со п й п е зй е в կայարանից մինչև Са1С1ЙаТЯ Պևտին֊դեր յան քարտեզում նշանակված են Հետևյալ կայարաններըճ

АйсопЯдеп^в 10 Տ&էաատ& 20 ТЬагшйвдйе 15 Апйцртйе 12 Са1с1Йауа (Ռավենացու մոսւ' СЯийсЫйага^

Այս կայարաններից ճշտիվ վորոշվում ե րացի АЙ.С0П"ЯиевЛев-^ նաև СаЫйауа կայարանը1։

Սատաղից Рադա վան տանող ճանապարՀին Պևտինգե֊ ր յան քարտեզում նշանակված են յերկու դետՀ մե1լն Ար աք ս դետն ե — А й со п й и ег^ев և. В агап 1 еа կայարանների միջև— վոր ի ուղղությունը սխալ ե ցույց տրված, ԻսԿ մյուսը Յեփ բատ գետն ե (այժմյան Կարա—սան), վորն անցնում ե С аМ й аУ а Կայաբանի մոտով։

Կոնբադ Միէէևրը, անտես աոնելով այդ գետերի դասավո— րություն ը, վոր բավականաչափ պարզ ե և վոր ո շ, ЪаГЯД- 1:еа՜յի ե А й с о п Д и е ^ е в - /' միջև անցնող գետը Համա բում ե Ցեփրատ— Արածանին, իսկ Са1.С1(1аУа-յի մոտ Հոսող գետը* Հ ի Մուրցը, այժմյա՜ն Ե գրի — Արաղը (տՀս Ш п вГ аП а В,0- ТП Я,Т1 Я. է եջ 745— 746, նաև նրա բացատրական քարտեզը№ 242)։

* "Ա, Խ ա չա տ րյա նը Կ ուլտ ուրա յի Պ ա տ մ ո ւթ յա ն Ւ նստ իտ ուտ ում կա ր—

գ ա ց ա ծ ի ր զե կ ո ւց մ ա ն մեՀ (թ ե զ ի ս 1 4 ) վերոհիշյա լ 1 հ Յ Ր Տ 1 ( 1 3 ք Յ է 6 կա յա րա ն ր Համապատասխան ե յե ն թ ա գ ր ո ւմ ա յժ մ յա ն էԹասմաձորՅ—ի ն , վ ոՐՐ_ գ տ ն վ ո ւմ ե Եր գ ր ո ւմ ի ց գեսլի Հ յո ւ ս ի ս - ա ր և ե լք ։ Նմա ն Հ ա մ ե մ ա տ ութ յո ւն — ն ե ր ը , վոր ՀիՏՖաւէորված չ ե ն լե զվ ա ր ա ն ո ր ե ն և Հա կա սում ե ն միա ժա մա ն ա կ Պ և տ ի ն գ եր յա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ մա տ նա նշվա ծ տ ա ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , չե ն կարողֆ իՀա րկե, ճիշտ լի ն ե լ, ուստ ի և ա կներևա րա ր ա ն ը ն դ ո ւն ե լի յե ն ։

Սակայն Պետինգերյան քարտեզի նկարից յերեում ե, վոր Տեփրաա արա֊սոլ) գետն անցնելիս են յեղել С&1С1~ (1 аУЯ կայարանի մոտ/ վորը գտնվել ե այգ գետի ափին,իսկ Արաքսր В а г а н е а և А й со п й и ег^ ез կայարանների միչև, վորոնվ> նշանակված՛ են Արաքսի աՀ ե ձախ կողմերում։

Са1с1йата-յի տեղագրության վերաբերյալ քարտեզի ա ր ֊ ժեքավոր ա յս ցուցումը Միսհրր ե Ե իւղերս։ը մի ան գա մա յն ա չ ֊ քաթող են արել, մինչդեռ, այղ ցուցման ոգԱությամր պարզ վորոշվույէ ե СаЛ.йЙаУа-//' թ ե անունը և թ ե տեղըէ

Սատաղից 'Բեոփրիքեոյ տանող ճանապարհի վրա1 Ա րև ֊ մտ յան Յեփրատի աՀ ափին և 4ենց գետի անցքի մոտ, ի ն չ ֊ սլես մատնացույց ե արված՜ Պետինգեր յան քարտեզում/ այժմ իսկ գտնվում ե Գաղտաոիճ գյուղը1, վորը Համաւզատասխա֊

նու մ ե С а1 и й а у а կամ С Ь ак Ь Ш аГ а կայարանինI ՌավեննայիԱնանուն աշխարհագրի մոտ ա յս կա յարան ի անոմսն ավելի քիչ ե աղավաղված, քան Պետինգեր յան քարտեզում։

СаЫЙаУа ե. СЬа1сЫДаа‘а սխալ րնթերցուՏները յես ШПШ— շարվում եմ ուղղել *СЬа1сЬ(ИаГа կամ *СЬа1сЬЙ1аГ18 ե. այս ւղարղ ու Հավանական սրբագրությունից Հետոճ *СЬа1сЬЙ1а*' Г18“/ ̂ ինչւղես տեսնում ենք, թ ե անունով էւ թե իր տեղա֊ դրությամբ կա տար ելա պես Համապատասխան կրէիեի Հի*** Հայաստանի Խաղտոյ առիճին, այժմյան *հաղտառիճ ղ յո ւ ֊ ղին։

Պետք ե ասել, վոր այժմյան ընդարձակ քարտեզների վրա կան նշանակված իրարից վ” է շատ Հեռու յ երկու *հադ֊ տառիճ գյուղ (Լիեչի քարտեզի վրաճ ТСЯдЛ ЯЛЧГ.Ъ« ռուսական Հին շտաբի տասը վերստանոց քարտեզի ւէբաճ К я г д а р и ч Н . ե К я г д а р и ч ъ .) ։ *СЬа1сЬЙ1аП8 կայարանը մեր կարծիքով, արեմտյան Ղ*աղտառիճն ե, վորը գտնվում ե Յեփրատ գետի,

1 Տ ե ս Ւ նճիճյս ւն Հա %•) «Ա շխ ա ր հ ա գր ո ւթ ի ւն Հորից մա սա նց աշխար— Հի *) Մ ա սն Ա։ Վ ենե տ ի կ , 1 806 / 7 9 ։

* Ո ւշա գրա վ ե , վոր * Շ հ 3 1 օ հ ճ 1 3 1 ՜ 1 Տ - / » մեՀ ղ բ ա ղ ա ձ ա յն ը տա паи դա ր ձ ֊վ ե լ ե 1сЬ« Ռ ա վ ե ն ն ա ցո ւ СЬа1сЬ1ЙЭГа կ ա րև որ ո ւ Հե տ ա քր քի ր ր ն թ ե ր ց -յվաձ՚ի վրա Հր ա վ ի ր ո ւմ ե ն ք մա սնա գետ լե զ վ ա բ ա ն ն ե ր ի ո ւշ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ։

63

այժմյան Կարա֊սույի, Հյուսիսակողմը և V երչեմեսո֊ի արևմտակողմը1 ա յժմյան Աշկալա յից մոա 7 կիլոմետր դեսլի Հ յուսիս ֊ա րևելք։ Նույն տեղում գտնվել ե, անշուշտ, և Հին Խաղտոյ առիճը, վորը յեղել ե նշանավոր րերգ։

Խաղտոյ առիճի մասին կարևոր են, գլխավորասլես, մ ա ֊ տ էանա գրական Հայ աղբյուրների Հետև յա լ վկայությունները.

1* <քՊատմութիւն Արիստակեայ վարգապետի Լաստիվերս»— ցլոյն, Թիֆլիս 1912, գլ* *հ, ե^ 22ճ

(Г Ւսկ առաքեալքն ի թագաւորէն կալեալզՓեր ս և զ1էնդրոնիկէ զն որուն փեսայն, որ էր Համա— խորՀ նորին, և ածեալ մինչև յա մուրն որ կոչի Խաղտո յ աոիճ ի սպառուածն նարն ո յ , և Հասեալ յագարա1լնՀ որ Հայի ընդդէմ ամրոցին* իջևանս արարեալ, և յառա^ ածեալ զՓերսն և զԱնդրոնիկոսնճ Հատին զգլուխս նոցանէ

2* Նույնը, գլ* Ժ, եֆ_ 64х(С Փան ղի մինչդեռ ճաշաժամուն ի սեղանն Էին, Հ ա ֊

սին կալանաւորք և առին զնա ԼղՀայրապետն Պետրոսի, տարան եդին ի րերդնճ որ կոչի Խ աղտոյ առիճնէ

3* (Г Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան, Պատմութիւն տ ի ե ֊զերականն, Ս* Պետերրուրգ 1885, ТТТ« ԺԵ, եՀ 192х

<լև խոստանա յ տալ նմա Լկիւրոպաղատին *հաւթի | զԽաղտո յ ֊ա ռիճ ՊէղԷսուրաւն, զԶորմա յրի և զնարին, զփասեան և զՍեւուկ րերդակ, որ է Մ ա րգաղի, ղՀարք և ղ}ԼպաՀունիս, (զորս և ետ իսկ), որպէս զի զօր ա ռա ֊ քեսցէ յօ գնա կան ութիւն նմանէ

4♦ Նույնը, ТТТ» Խ*հ, ե]Է 278х

<Г Եւ դարձաւ նա ^թագաւորն Վաս Իւ\ ը%գ կ արին ընդ Խաղտո յառիճ ի Цոստանդնուպօլիսն էՄ ե^ բերված վկայություններից առաջինում պարզ ա ս ֊

ված ե, վոր Հա մուրն որ կոչի Խաղտո յ առիճն գտնվում Էր ձի սպառուածն Կարնոյն, այսինքն1 նարին գավառի սաՀմա֊ նուճէ Հիւէեվելով ա յս վկայության վր*ոՀ Ն* Ագոնցը մի ա ն ֊ զամայն ճիշտ վորոշել ե, վոր Հին Խաղտոյ առիճի մոտով անցել ե Կարին և 'հերձան դավաէձերի սաՀմանը ( տես <ГАр*'

64

Պևտ

ինգերյան

քա

րտ

եզ

О*

ыения в эпоху Юстиниана»! ե չ 52)* Իսկ վոր Խաղտոյառիճը գտնվել ե Երղրումից գեսլի Պոնտոս և Փոքր Ասիա գնացող ճանապարհի այգ ևս սլարզ ու վորոշ վկայում'ե Ասո ղի1լ սլա տ մի Հր վեբոՀիշյալ Հ_որրորդ վկայության մեԳ։ Նրա ասելով[' բյուգանդական Վասիլ Р* կայսրը Տայքից վերադարձել ե Պոլիս Հրեդ նարին» և Հրեդ Խաղտոյառիճ»*

՚Քննութ յան առնված *СЬа1сЬй1аП8 կայարանի անվան ու տեղի ճշտությամբ վորոշվում և վձչ միայն Սատաղից р ш ֊ դավան գ ն ա ցող ճանասլարՀի ուղղության ր, ա յլև լուսաբանվում ե, թեկււլես կըտեսնենք, սլա տ մական նշանավոր վա յրե- րիճ էլեգիայի և Սթեորիայի տեղադրության կարևոր էսըե- '11աՐ11} 4ПРИ մինչև այժմ Համարվել ե վիճելի ու անորոշ*

26* Պևտինգերյան քարտեզում Խաղտոյ առիճից Ս ա տաղ դեացող ՃանասլարՀի վրա մատնանշված Լն Հետևյալ կայա

րանները* Са1сИауа 15 8шага 22 Լտուտ Ваваго 15 Ае§еа(Ռ վեննացու մոտ* Е § е а ^ 20 БаШСЙГЬе 20 Տյ1Ա1»1&ՏՏ0 ‘20

ЭАТАЬА*Պքոնրադ Միլլերր մատնացույց ե արել արդեն/ վոր Հի շ ֊

յալ վա յարաբ՛ներից Я п П Я Т Я - Ь ա յն Հա յտնի Տա01’1Տ ամրությունն ե, վորր Հիշատակված ե Ստրաբոնի ե ուրիշ Հույ՛ն ու Հ ո ռ ֊ մայեցի Հեղ1/նա1լների մոտ

ՏաՕՈս-Տ» կամ ՏււԼսւ՜Յ, ֊^ ) [քնչսլես վկայում Ան Ստրարոնը և Պտոլհմեոսշ, գտնվել ե Յեփրատ ( = Կարա֊սոլ) գետէւ ափինէ Յեվ իրավ, Պևտինգերյան քարտեդի ՏԱԱՄ& կա յա րա ֊՜եր, վորր գտնվել ե * С Ь а к к с И а П З ֊^ # 15 Հ ո.ոմեա կան մղ/ն կամ մոտ 22 կիլոմետր Հեռավորության վրա, ըստ այս տարածության, ը ն [լնում և այժմյան աղա առիճից Աատաղ տանող ճանասլարՀի վրաճ ճիշտ և ճիշտ Ցեփրատ դետի մոտ1 Աշկալայից մոտ 15 կիլոմետր դեսլի Հյուսիս-արևմուտք։

Վորոշվում ե ա յսսլիսով ա յե մոտավոր վա յլդը, վորտեղ

1 Հմմտե Е1\ара քԲէօե), քԲ1սէ.), 2ւ\օթւ'« (Տէ»ե.), БупЬоПит (Ашт. Магс^ և ուրիշ, տես Шпегаг1а Котапа, եչ 677 և ТЬ Ке1пасЬ, МШШсЫе Еира1ог, Райе 1890, եչ 387*

Հնագետները սլետք ե Հ Լ ա ախ ո ւղուԱե եր կատարեն և վորոնեն Հին Ս ին որ իա յ ի տեղը։

Պետք ե ասելք վոր այս յեղրա/լացութ՜յունը ես տարրեր ե Ц* ՄԷէէհրԷ ե Ռ* Կիպերտի յհնթագրություններից։ Միլ՛ ֊ լերը Աինարայի տեղը յենթագրում ե այժ՜մյան Սընկառի֊ ճում} իսկ Կիպերտն այժմյան Ալա^ա յում։ Մ եր առաջարկած բացատրությունը թվում ե ավելի ստույգ ու Հիքքնավոր, վ ո ֊ րովՀետև այդ բացատրութ յանը յելակետ ե ծառայել Сз1С1“ Й ата ( = *СЬа1сЬЙ1аП8^ կայարանի վերև ճշ տված տեղա ֊ դրությունը։

Տ ա аГа կայարանի նույնացումը Հին Հեղքւնա1լնևրի ря, Е (\орЯ , ЕпЮрь'й և Տ } ’ՈևՕՈԱ1Ո ՛նշա՛նավոր ամրության Հետ, ինչսլես ե նրա տեղագրության մոտավոր ւէորոշումը, լուսս»֊ րանում են մի վշանի մութ Սևացած տեղագրական Հարցեր, վոր վերաբերվում են ՄիՀրղատի ե. Տիգրանի պատմական շրջանին։

Պլուտար քոս ի վկա յութ յունից (РоШрвШВ X X X I I ) դ ի ֊ ս/Լնքգ վոր ՄիՀրդատը, պարտութիւն կրելով Պոմպեոսից, ապավինում ե 1л'\ЮрОС ամրությունը) ուր պաՀվում եյին նրա գանձերը, և այստեղից փախչում հոլի* իգա։ ՄիՀր դատի փախուստի ա յս ճանապաբՀը, ինչպես տեսնում ենք, վոբոշվում ե վերոՀիշեալ բացատրութ յամբ ա յժմյան 11շկալա յի վրա յով ու Երղրումի և Տայքի ուղղությամբ։

Սինորիայի մասին ավելի կաբեոբ ե ու եական Սարա» բոնի վկա յո ւթ յունը։ Համաձայն Ստրաբոնի Սինորիան նշա ֊ նաւոր մի ամրություն ե յեղել ՄիՀրդատի թադաւորության մե^ և գտնվել ե Պոնտոսի և Մեծ Հայքի սաՀմանում ^Х Ц >3, 28 ,)։ ([Հենց այգ պատճառով ասում ե Ստրաբոնը— Թեո- ֆանն անվանել ե այդ ամրութիւնը հ

ՀիԱնվելով կարևոր այս տեղեկության վրաճ կարող ենք, ուրե&նգ Հաստատ կերպով յեղբակացնել, վոր Տիգրան

1 Տ ս Ч о р о ; Հո ւն ա ր են ն ղան ա էլում ե (&սաՀ մա ն ա կի ց», ի ս կ Օ Ա \Օ թ ւ 'օ էսա Հ- մա ն ակը ո ւ թ յունտ ։ Ի նչսլես Հ ա յտ ն ի յ ե , Հ ա յե ր ե ն ո ւմ ևս «սաՀմանտ նշա ն ա կ ո ւթ յա մ բ գործա ծա կա ն ե ա յժ մ (էսինոռՏ րաո.լլ։

67

Մեծի ժամանակ Հայաստանի Հաբավ—արևմտ յան սաՀմանը Հասնում եր մինչև այժմյան Կոպ—Գաղի լեռները, որոնց Հա- րավ—արևելյան ստորոտներում, Յեէիրատ գետի մոտ, գտնվել ե Ս ին որ իա նշանավոր ամրությանը' Պևտինգերյան քարտեզի Տեւ ага կա յարան ր է

27* Մեր այս եզրակացությունները 8ш&Г& կայարանի, ինչսլես և Հայաստանի Հարավ—ա րևմտեան սաՀմանի մասին Տիգրան Մեծի ժամանակ, կտրականապես ժխտում ե սա— կայն Ա* Խաչատրյանը Կուլտուրայի Պատմության ւ^նստի- տուտում կարդացած իր վերոՀիշյալ զեկուցման մեջ քվԱռև- տըրական և ռազմական ճս/նապարՀները Հին Հայաստա֊ նումյ>

Այս զեկուցման 18-րդ և 19-րդ թեզիսները, վոր արդեն Հրապարակված են, մեջ եմ բերում անփոփոխ ( տես զեկուցման մեքենագրված թեզիսները, եջ 4 )ճ

1* Հ8 1 1 1 Я Г Я կայարանի նույնացումը Ստրաբոնի Հիշած ՏաօւՂն^յի Հետ Փոքր-Հայքում ՀիԱնված ե մատենագրի տված նկարագրի սխալ բացատրության վրա, ուստի և կաբելի չե ընդունել»*

2* (ГՆախընթաց անուններ ի նույնացումից Հետևցրած այն ([պատմական խիստ կարևոր» արդյունքր, վոր իբր թե Տիգրան Մեծի ժամանակ Հա յաս տան ի սաՀմանը Հասնում եր մխնչև Կոփ լերան Հարավային ստորոտը ̂ Աշկա- լե-Շոզանի ձոր, միանգամայն զուրկ ե պատմական ու աշխարՀագրական Հիմունքներից» ։

ՎորովՀե տև ԽաԷատր յանի ա յս սխալ պնդումները կարող են թյուրիմացությունների առիթ ծառայել^ մասնավորապես այն ընթերցողների շրջաններում, վորոնք ծանոթ չեն զասական Հեղինակների Հաղորդած տեղեկությաններինճ անՀը- րաժեշտ ե, անշուշտ, նույն այս խնդիրների վրա կանդ առնել Հանգամանորեն և մեջ բերել Vտրաբոնի և Պլուտարքո- սի Համապատասխան վկայություններն ընղարձակ բովան- ղակությամրէ

ՆպատակաՀարմար կբէթեի) իՀարկե, տալ այդ վկա

յությունների բառացի թարգմանությանը Հունարենից, վոր կարող ե տարրեր լինել ֆրանսերեն կամ գերմաներեն այն

թաբգմանությաններից, վորոեցից ոգտվել ե Խաչատրյանը։

1. Տծ&նօ, Оео§гарЫса, ей. А. Мешеке, Уо1- П, 1лр- 81ае 1915, X II, 3, 28'

([Յերր զորեղացավ ՄիՀրդատ Եվսլատորը նա տիրեց Կոլխիդային և այն րոլոր յ երկիրն եր ին, վոր նրան Հանձնել եր Անտիպատոբը՝ճ Սիսիգի վոր դին։ ՜Նա այնքան Հոգս եր քաշում ա յդ տեղերի մաս էն, վոր կառուցել եր նրանց մեջ յո թան ասան ե Հինդ ամրութ յաններ, վո- րոնց մեջ դրել եր իր գանձերի մեծագույն մասը։ 'հը- ր անցից ամենանշանավորներն ե յին Հի դար ան, Ոասգոյ— դա րիղս/ս, նաև Ս թեորիան, վորր սա Հմանակից եր Մեծ Հայքին* և Հք/ևց այդ սլա աճառով Թեոֆանն անվանել ե այդ տեղը Vթեորիա ^1^40р1Э *̂ Ւսկ Պարիադրեսի ամբողջ լե՜ռն ա յին շրջանը, լինելով ջրառատ և անտառաշատ և անջատված լինելով զանազան կողմերից թեք ձորերով և սեսլ լեռնագագաթներովայեսլիսի մեծ Հա բմա բութիւն- ներ անի, վոր այնտեղ եր Հենց շինել ՄիՀրդատը գանձերի սլաՀեստատեղերի մեծագույն մասը« և, իրասլես, վերջ ի վերջո, թեքը ևս, յերր նրան Հետապնդում եր Պոմպեյոսը, ապավինեց Պոնտական թագավորության այս Հեռավոր կողմերը« և գրավելով *հաստեյրայի մոտ Ա/լիլի սԼնեյի ջրառատ լեռը ( մոտ եր նաև Յեփրատը,

վ ո Ր Ր բաժանում եր Սկիլիսենեն Փոքր Հայք ի ց )ճ մեաց այստեղ,մինչև վոր նա, պաշարված լինելով, Հարկադըր- ված յևղավ փախչել լեռեերով Կոլխիդա և այնտեղից Բոսվաբ։ Ւսկ Պոմպեյոսը ա յս տեղի մոտ Հիմնեց Փոքր ՀայքումՆիկոպոլիս քաղաքը, վորր մնում ե մինչև այժմ և շատ լաւ բնակված եյ>։

2. քհւէ-, Ротрешв XXXII'<ГՎերջապես նրանք (փախչելիս) Հասան Աինորա

ամրությանը, որը լեփլեցան եր թագավորական փողերով և թանգարժեք իրերով « ♦ ♦ ♦ ♦ Այստեղից նա (Մ

69

դատը) շարժվեց Տիգրանի մոտ Հա յաս տան ք սակայն յերր սա մերժեց և նրա գլիէի Համար Հայտարարեց Հա ֊ րյուր տաղանդ վարձատրություն' նա անցավ Յեփրատի ակունքների մոտով և փախավ Եոլխիդայի միԳովն*Աքն տես առնելով այս վկայություններից յ երկրորդը և

Հի Սնվելով ա ո.ա9ին միա յն վկա յութ յան վրաճ Խաչատր յանը կարծում ե, վոր Սինորիան պետք ե գտնվեր *հաստեյրայի ու Նիկոպոլիսի մոտ։ Նրա ա յս պնդումը, »Լո ր ր չե Հետևում րնավ Ստրարոնի վկա յութ յունից և Հակասում ե դասական մյուս աղրյուրների Հաղորդած տեղեկություններինճ ա/լնհ֊ րև մի խեղաթյուրումն ե, անշուշտ, պատմական իրական փ ա ս֊ տերի։

Ղ'աս ական Հեղինաէլների վկայություններից Հայտնի յե ,

վոր Պ մպեյոսի 66 թվի (ն ախ քան *^ր*) արշավանքը Մ իՀր ֊ դատի դեմ ունեցել ե Հետևյալ ընթացքը։ Մ իՀրդատը պաշարված լյ/նելով 'հաստեյրայի մոտ, ստիպված ե յեղել թողնել Ստրարոնի վերև Հիշած շրջանը և նաՀանֆել մի այլ շրֆան։ Սակայն Պոմպեյոսը Հետամտելով նրանՀ Հա ս ֊ նում ե յերրորդ որը Հետևից և շրջապատում նրան նորից մի նեղ կիրճա մ։ Յեվ Հետևյալ դիշևրը տեղի յե ունենում այդտեղ ՄիՀրդատի արյունաՀեղ պարտությունը։ Վերջին ա յս կռվից Հետո ՄիՀրդատթն Հաջողվել եր, ինչպես մանրա֊ մասն Հաղորդում ե Պ լուտա րքոսը, փախչել նախ Սին որ իա և ապա Յեփրատի ակունքներ ի մոտով նոլխիդա և նոլխի ֊ դա յից փոսփոր։

28* Մի կողմ թողնել ով Խաչատրյանի րացատրությու֊ նը Աինորիայի մասին, վորն ա!լներև մի սխալ եճ Ստրարոնի վերոՀիշեալ վկայության մե^ վիճելի յե Համարվում 'հաս֊ տեյրայի տեղադրությունը։

Պրոֆ* Մարկվարտն իր վերքին աշխատություններից

մ եկո ւմ ( <гБ1е Оепеа1о§1е йег Ва§гайДеп սոձ йаз ХейаИег Ճցտ Маг АЪаз սռճ Ра- Моэеэ СЬогепаОш®, տես Саисаэка, Еавс- 6, 2 ТеП, Ъе1рг1§ 1930, եչ 59—63) մի նոր կարձիք եՀայտնել, վոր 'հաստեյրայի տեղը Ստրարոնի վկայության

70

Համաձայն կարելի յե յէն թանւլրել Նիկոպոլիսի մոտ, է սԿ գիշերային կոի'[ը և ՄիՀրդատի վերնական սլարտությանը Յեկեղեաց գավառում*

Մարկվարտը 11 ա բարոնի տպագրված բնագրի է§տ А кШ - Տ6Ո6Տ • • • 01*0 Տ ուղղում ր կարդում ե ձեռագրի Համաձայն է6Տ А ^^оИ вёиёЗ*** 01'0Տ к Адо>Цв8п6-Зг Համապատասխան ե Հա— մարում Պտո լեմեոսի Հիշած ( V ) 6/ 18^ АЙП1аПб գավառին,վոր ի մեջ, նրա կարծիքով, գտնվել ե Ն իկոպոլիս ը ։

Մարկվարտի այս յենթադրությանր Հակասում ե սա— կայն թ ե Ստրարոնի ե թե Կասսիուս *հիոնի վկայություն— ներին*

Ս արա բոն ր, ինչպես վերև տեսանք, պարզ վկայում ե, վոր 'հաստեյրայի մոտ ե գտնվել <ГՅեփրատ դե ար, վորր Ա ֊ կի լիս են են բաժանում եր Փոքր-Հա յքից» , ԻսԿ Կասսիուս 'հիոնը Հաղորդում ե ^36 յ 5 0 յ Ъ))) *[ՈԲ ՜եիկոպոլիս քաղաքր Հիմնված ե կռվի այն վայրում, ուր Պոմպեյոսր Հաղթել եր ՄիՀրդաաին։

‘հաստեյրա յի տեղադրության մա սքէն Հա լան ա կան ե թվում ինձ ոչ թե Մակվարտի, այլ Ադոնըի յենթ ա դրու֊ թյունր*

Ադոնըի կարծիքով (տես Армения в эпоху Ю сти н и а ֊на, եջ 54) ճ Ա տրաբոնի Հիշած *հաստեյրան Հա մա պա տաս- խանում ե այժմյան Փոստալին, Վ̂ ԲԲ գտնվում ե Կամախի և Ակի ի միջև* ուրեմնճ Հենց Համաձայն Ա տրաբոնի վկայ ու— թյանճ թ ե Յեվւբատ գետի մոտ և թ ե Փոքր—Հա յք ի ու Ակի- լիսԼնեյի սաՀ ման ում* Պետք ե ի նկատի ունենալ, վորՄիՀր- դատի ժամանակ Ակիլիսեքնեքն յեղել ե, ինչպես միանգամայն ճիչտ յ էէնթադրույք ե Ադոնցը, խիստ րնդարձակ մի շ ր ֊ ջան և բովանդակել ե իր մեջ վոչ .գ ա յն Հին Հա յաստանի Յեկեղեաց գավառր, ա յլ, Հավանորեն, նաև 'հար ան ա ղէէն , Մանանա ղին, Աղյանը և Մզուբր (տես նույն ր, եջ 54 — 55)*

Հոր 'հաստե յրա յ ի ու այժմյան 'հոս տա լի նույնացումը կարելի ե Հաջող և ընդունելի Համարել այդ ցույց են տա—

71

լիս նաև Ներքև մե^ բերված մեր դիտողությունները 'հաս֊

տեյրայի Հեռավորության մասին Նիկոպո լիսից։Կարևոր ե նախ մատնսնշել, վոր այժմեան 'հոստալը

Հիշատակված ե նաև Տայլորի մոտ Զիմարայիւյ մոտ 10 — 12 կիլոմետր Հեռավորության վրա և այժմյան Պյուրկից ( = Տ ի СОроИЗ) Զիմարա ( = 2 и п а га ^ տանող ճանապարՀի վրա, վ ո ֊ րը մանրամասն նկարագրված ե նրա <гЛ"()ИП1а1 Օք Й է01Ա* Ш Агтеш ал աշխատության մեֆ1։ Տա յլորի նկարագրած այս ՜ճանասլարՀը պարզապես Պև տենդեր յան քարտեզի ]ՏքւՇ0ր011տ— 2/1ШаГа ՀանապարՀագիծն ե, վորի ուղղությունը ճիշտ ե վ ո ֊ ըոշված թ ե Ադոնցի մոտ (տես АрмеНИЯ В ЭПОХУ Ю С“ ти ниана^ եֆ_ 79— 80յ և թե Կոնրադ Միլլերի րացատրա֊ կան քարտեզում (տ/ти Д ш вГ а П а КоШ аПа* 679 — 680^*

Պետինգեր յան քարտեզում Նիկոպո լիս ի Հեռավորությու֊ նը Զիմարա յի ց ցույց ե տրված 75 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 111 կիլոմետր։ Պարզ ե, ուրեւ/ն, ՎՈՐ տարածությունն այժմյան 'հոս տա լից մինչև Նիկոպոլիս—Պյուրկ պետք ե լ ի ֊ ներ մոտավորապես 100 կիլոմետր*

Ս»յս տարածությունը մի նոր ապացույց ե դարձյալ Ղաստեյրայի ու 'հոս տա լի նույնության։

Պոմպեյոսը, Հետամտելով ՄիՀրգատին, վորը նաՀանԳե֊ լու /եր, բնական արար, արագացրած յևրթով, կարող եր Հասնել 'հոս տա լից Պյուրկ ճիշտ և ճիշտ միայն <Г յ երրորդ որը», ինչսլես այդ վկայում էն Հին Հեղինակները։

ճիչ տ պետք ե Համարել ըստ ա յսմ և Կասսիուս 'հի էն ի Հաղորդած տեղեկությունը, վոր Նիկոպոլիս լ» ՀիԱեված ե յ ե ֊ դել վսչ թե ՛հաստ եյրայում, ինչպես յ ենթադրում ե Մ ա րկ ֊ վարար, այլ Պոմպեյոսի Հաղթության և ՄիՀրղատի վերջնական պարտության վայրում, այսինքԱ 'հաստեյրայիը մոտ

1 Տ4ս Лоигпа1 օք Я к Ноуа1 Оео^гарЫса1 5ос1е1у, уо1. 38, Լօոճօո1 868, ՛Նաև ‘նույ՛ն ա շխ ա տ ո ւթ յա ն А с т а ф ь е в ֊/ , ո.ոլյէերե% թ ա ր գ մ ա ն ո ւ

թ յո ւ ն ը ՝ „М атериалы для географ ии А зиятской Т у р ц и и ', Тифлис 1874, приложение II к тому II „И зв . Кавк. Отд. Рус. Геогр . 0 6 - щ ества"»

100 կիլոմետր Հեռավորության վրա գտնվող այժմյան Պ'յուր կում։

Միանգամայն Հասկանալի յե նույնպես} վոր Ստրարւոնի Հիշած Vթեորիան, ուր ՄիՀրգատլլ փախել եր Նիկոպո լիս— Պյ ուրկից, չեր կարող լինել վոչ Գաստեյրայի, վոչ ել Ն ի ֊ կոսլո լիս ի մոտ, ա յ լ мл լ ետք ե գտնվեր Մեծ Հայաստանի և Փոքր Հ այքի սաՀմո»նումճ վերև վորոշված տեղումէ

Վոր մեր յեղրակացութ յունը Աթեորիայ ի տեղագրու— թյան մաս թե ստո յգ ե ու ան։Էիճելիճ ա յգ Հաստատում են Մարկվարտի նոր դիտողությունները, վոր մեջ են բերվածնրա վերոՀիշյալ աշխատության մեջ ( տես <гБ1е 6 еп еа 1о&1е

й ег В а зга И й е и » , եջ 63)։Մարկվարտը ևս Հանգել ե ա յժմ նոր յեղրակացութ յան,

Վոր Տիգրան Մ եծի ժամանակ 'հերջան գավառը սլա ականել ե, Հավանորեն, ՄիՀրդատթն, իսկ սրա վեր^ւական պարտությունից Հետո, ([Սիկիլիս 1/ն էքն և 'հերջան ը և թերևս նաև Կա- րենիտիսը» կցվել է/ն Հայաստանթն։

Նրա յէ/ն թադրությունը Հավանական չե, ինչպես տեսնում ենք) նաբենիտիս գավառի նկատմամբ, վորն ըստ մեր յեղրակացությս/ն պատկանել ե Տիգրան Մեծթն։

Հակառակֆ ուրեՏքն, Խաչատրյանի սլնդուքքներթնճ մեր խի ստ կարևոր յեղրակացութ յունը, վոր Տիգրան Մեծի ժամանակ Հա յաստւսնի Հա րավ—ա բևմտ յան սաՀմանն անցնում եր 8 ш а г а — Vթեորիայի մոտ և Հասնում մինչև ա յժմյան Կոպ—Գաղի լեռն եր ը* ղուրկ չե վոչ պատմական, վ"Հ_ ել աշ- խարՀա գրական Հիմունքներից։ ԸնղՀակառակը* ա յս յեղրա- կացությամբ պարզվում ե միաժամանակ և ՄիՀբդատի փախուստի ամբողջ ճանապարՀը։

29* в ш а г а կա յա բանից 22 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 33 կիլոմետր Հեռավոր ութ յս/ն վրա Պևտթնգեր եան քարտեզում մատնացույց ե արված Լ՜ԱՕԱՏ ВаваГО կա յարանը։

ԼււՇււՏ լատթներէ/ն նշանակում ե ([պուրակ» կամ ([անտառակ», ուրեէՈՐ ԼէԼՕԱՏ Вазаго Կա ր ե լ ի յե Հասկանալ իբրև մի անտառակատեղի, վորն անվանվել ե ВаввГО*

73

Այս В а в аг о տեղան վան նկատմամբ յ ես առաջարկում եմ Հավանական մի լուսաբանություն։ Вй§ЯГО անվան Ոէ֊դիդ ընթերցվածը Հնարաւոր եք իմ կարծիքով, յենթադրել *В й - ^ага» Ւսկ այս սրբագրությունից յետո *ВйО[аГ(1*^ կարող ե ըստ իս Հա մա սլա տաս խան լինել Հին (է Рш գառիճ})֊ ին ^ 1ԼՈ Ր [Լ գտնվել եք ինչսլես և Տ ւՈ 8ГЯ*-Уу մի Ան ույն 'հերձան գավա֊ ո. ում։

Կոն բատ Միլլերն իր Ш пвГаП Я КОШ аМ աշխատության մեջ առանձնապես մատնանշել եք վոր Պևտինգերեան քար*- տեղում սովորական են 0՜ և Տ տառերի շփոթումները (տես եջ ՜Լււ)։ Նման աղճատումներ մատնացույց են արված նաև1Г ար կվարտի г в М а г т е ш е п սոս ձւՑ Т1§п 8ф.геИеп* ուսումնասիրության մեջ.» որինակ Պտոլեմեոսի А Р Т А П Г А Р Т А - Ь և Ռավ&ննացու Е Т А Г 1 Г А Р Т կարող ենք նրա կարծի ֊ քովք աղավաղումն լինել *А Р Г А С 1 Г А Р Т А - յի ( տես եջ 3 3 — 37)։

Վոր *В а § а Г а ֊^ Д նաև а г а վերջավորությունը Համասլա֊ տասխան ե լին ելու Հառիճս֊ին* ա յգ ևս Հավանական եք վորովՀետևք ինչսլես վերև տեսանք, Հին ((Խաղտոյառիճինյ> Հա մա սլա տաս խանում են Պևտէւնգերեան քարտեզի և Ռ ա ֊

վեննացու С а Ы й а т а ( = *Са1с1й-ага^ և С Ьа1сЫ йага & թ ե ր ց ֊վահրները։

ВЯЗаГО տ եղան վս/ն նույնացումով ք*ագառիճի Հետ չե վո֊ րոշվում նրա տեղը Համանուն այժմյան գյուղում։ Լ110ԱՏВ азахо-Ъ ( = * В а § а г а ^ գտնվել եք ինչսլե ս վերև ասացինքքվոչ թե Բագառիճ գյուղում։ այլ նույն այգ անունը կրող անտառակում և, Հա վան որ 1/ն ք Ցեփրատ գետի արևմտակողմը տարածվող (էք*ագառճոյ դաշտ Я ֊ո ւմ , վորը Հիշատակված ե Ասողիկի մոտ։

}Լսողիկք Ս♦ Պետեր բուրգը 1885ք Ս Լ / * ^ եջ 25I х

*Տես Ս,գաթանգեղոս, Տփղիս, 1909 ՃԺ, եջ 412х ([ԲագայառԷւճ9 (մի քանի ձեռագիրն երում* սԲագառիճՖ և տԲագաո.իջ$} , Խորենացի, Տփղիս 1913, П, Ժ*հ, եջ 127х տԲագա յաուինջ9 (մի քանի ձեռագիրն երում նաև էԲագառԷւնջ*)ք Ասողիկ, 1885, ТТТ| Ւէ եջ 25Iх ձԲաղառիճյ»

74

«Յորոյ վերայ [Զոր տուան ելի] — վկ ա յում ե Ասողիկր— առաքէ թագաւորն Վասիլ զժանն պատրիկ, որ և Պոռան ղ կոչի լ ր է Ո ր եկեալ պատերազմեցաւ միանդամ և յերկրորդույՖ սպան զնա ի դաշտին Բագառճոյ, ի Գ եր ֊ քւսն գաւառի, ի ՆԼԹ թուականինյ>«

/ ’ նպաստ վերոՀիշյալ յենթագրության վորոշ կռվան ե ծ՛առայում այն, վոր 81п31’3»“ ЬПСи8 Սէ1Տ(՜11'0 ճանապարհի ուղ֊ դությունը, ինչպես կարելի ե կռաՀել ДУ. Տէտск е г-^ տեղա ֊ զրրական նկարագրություններից1, պետք հ լիներ ՛Շողանի

ձորի և Յեփրատ գետի աՀ կողմով և, Հավանորեն, Յեփրա ֊ տի նույն կողմում գտնվող Ասողիկի Հիշած դաշտովէ

Վոր Հին ա յս ճանապարՀր չե անցել ա յժմյան Մ ա մա ֊ խաթունի մոտով, ինչպես յենթագրել ե Ռ* Կիպերտը, այգ պարզ յերԱում ե Շտրեկկերի Հետևյալ կարևոր վկա յո ւ թ յո ւ ֊ նից,

<ք Ъ րղրումից յգեսլի Ցեբզնկա— ասում ե Շտրեկկերր— գոյություն ունի Նույնպես և ուրիշ, մի փոքր ավելի կարճ ճանապարՀյ վորր առաքէ գործածվել ե մեծ չափով, վոբովՀետե յեղել ե մասամբ կարավանների առաջվա գլխավոր ճանապարՀագծի վրա Ե րղրումիը դեպի Պոլիս ( ա յս վեր^յ/եի ու ՏրապիղոԱի մի^և շոգենավա յին Հա- ղորդակըություԱ կազմակերպելուց Հետո նա ա յժմ անտեսված ե )։ Այս ՃանապարՀր գնում ե Ւլիֆայի վ ր ա ֊ յով Աշկալա * * * Աշկա լայից ■̂ 1/շ <̂ս/մ Հեռավորության վրա սկսվում 1տն Շողանի խանեբր, վորոնք գտնվում են մոտ յերկու ժամ տարածության վրա Տեւիրա տի ա-փի յերկար ութ յամբն (տես <гМ.аТ6рИЗЛЫ», եՀ 12—13)։

Հենց ա յս Հին ճանապարՀով և Յեփրատի կողմով վո-

1 Տես “Торо^гарЫ всЬе МШЬеИип^еп йЬег НосЬ-Агшеп1епИ, Вег- Ип 1801, ռուսերեն թարգմանությունը' „М атериалы для географ ми А зиятской Турц и и *, Тифлис 1874- приложение к тому I I I яИ з в ֊ Кавк. Отд. Р ус. Геогр . О бщ ества"»

;I

րոշվում ե սլարզապևս նաև Պևտին գեր յան քարաեղէ ճանա֊

սչարՀը՝ սկսած Сакййата-ից մինչև Ьиспэ^Вазаго1*/ ’ш^шп.^й-^Вй^сИ’Я' ’յի մասին Հետաքրքիր ե Մարկվարտի

կարևոր նոր դիտողությունը նրա <гБ1е 6еВ еа1о§1в ЙвГ В а § - г а й й е п * ուսումնասիրության մե^ ( ե^ 63, ծան ո թ . 2 ),

Մ արկվարտի կարծիքով^ Ստբաբոն ի Հիշած (X II, 3, 28) ВяЗ^ОЮЗ^р^ЗС նշանավոր ամրությունը, գտնվում երՓոքր Հայքում և վոր ի մե^ սլաՀվում եյին ՄիՀրգատի դա ն ֊ ձերը1 Հա մա սլա տաս խանում ե 'հերձան գավառի վեբոՀիշյալ СԲագայառիճ])-ին։ 3 ենթադրելով, վոր Вда^оюд'йиа-у/г ոլ֊ղիղ ընթերցվածը պետք ե լինի *ВаЗ^О Մարկվարտը մատ—նացույց ե անում, վոր այս խնդրի մանրամասն Հիմնավորումը նա տալու յե իր մյուս աշխատություններում։

3 եթե ընղուն ելի Համարվի Մ ա րկվա բտի այս յէէն թագրու- թյունըճ այդ դեպքում Պևտին գեր յան քարտեզի ВаЗЯГО ղավաղված ընթերցվածը կարող ե առաջացած լինել վոչ մի—

այ ս Թ ^ Տ տառերի շփոթումից, այսինքնճ ВаваГО = *В а # а ~ Га, ա յլ նաև 0- տառի Հապավմամբ, ա յ ֊

սինքնճ В а э а г о = *В а з[§ ]а га *Այս վերջին դեպքում պետք ե, բնակս/նա բար, քէ/նության

առնել և վոբոշել В а З ^ О ^ а 'р й — Բագայառիճ֊ի իսկական ըս~ տույդ անունըէ

30♦ ԼլլՕԱւՏ ВаваГО-'уД^ ա Հռոմեական մղոն կամ մոտ 22 կիլոմետր Հեռավորության վրտ Պևտին դեր յան քարտեզում նշանակված ե А е § е а ( Ռավէաննացու մոտճ Е § в а ) կայ արա*նը,

т . Խ ա չա տ րյա ն լլ Կ ուլտ ուրա յի Պ ա տ մ ութ յա ն Ի ն ս տ ի տ ո ւտ ո ւմ կա րդ ա ց ա ծ վերոհիշյա լ ի ր զեկ ո ւցմ ա ն 1 4 - ր դ թ ե զ ի ս ո ւ մ ԼսՇԱՏ ВЗБИГО-̂ » Համապատասխան ե Հա մա րում Տ ե ր ւլն կ ա յի մոտ գտ նվող էՎ ա զկերտ կա մ

Վա սա կա կերտ 1> գ յո ւ ղ ի ն ։ Նրա ա յս Հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յո ւն ը չ ե կա րող ճիշտ լի ն ե ի վորովՀետ ե Հա կա սում ե Պ ետ ինգեր յա ն քա ր տ եզի տ ա ր ա ծ ո ւթ յո ւն

ն ե ր ի ն ե րոնա գր ո ս ի կ ո ւ կա մ ա յա կա ն ե ն ա ե լեզվա կա ն տ եսա կետ ից։ ■Բացի այգք քա ր տ եզի ց ո ւցո ւմ ն ե ր ի ց մ ի ա ն գա մ ա յն պ ա րզ ե> վոր А Й Я Х Я -

է 3 * տ 3 է 3 1 ձ ճա նա պ ա րՀի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ն ա ն Հնա ր ի ն ե չե ն թ ա դ ր ե լ Յ ե ր զ ը ն - կսւ յ ի ո ւ Սիպիկորի լե ռ ն ա ն ց ք ի վրա յո վ ։

76

վորր Կոնրադ Մ ի Ահրի մոտ Համեմատված ե Պտոլեմեոսի Е- 1е§1а“ у/> Հետ (տես Րէօ1. V , 12 , 5)>

Կասսիուս Գիո՚Նիг վկայությունից Հայտ՛նի ե, վոր Е1е^в1а- յում 115 թվին Հայաստանի Պարթամասիր թագավորը տեսակցություն եր ունեցել Տրայանոս կայսեր Հետу վ ո ՐԱ յե - կել եր Ելեգեյա Սատաղից (տես К а3 8 * БЙ)11. 6 8 , 19 , 2 , ВЙ . I I I , ей» В 0188еуаш ^‘ Նույն Ելեգեյայի մոտ , Հռոմեական աղ ֊ ֊բյուրների վկայությամբ, 161 թվին ծանր սլարտություն ե յին կրել Հռոմեական Գորքեր ը ^ ս սլան ել եր իրան Ս հ վերի ան ո ս զորավարը։

Հա յ սլա տ մա րամն երից շատերը* *հար աղաշյ ան ը, Սանտալ- ճյանը և ուրիշներըճ այս Е1б{561Я“̂ Համասլաաասխան են Համարել Հին Հայաստանի <ք ԵկեղեացՏ) գավառին1։ Հայտնի յե սակայն, վոր դասական մատ!/նագիրներ ը Հին (Г ԵկեղեացՅ>, գավառն անվանում եյին վոէ թե Е16§613| կամ Е1б§1&, ШЛ’ АхАкПртТ]' (8 է ո ձ *դ Րէօ1*) կամ Հետագայում1 'ЕхгХаат,У7|'

^ Р г о с о р ^ :Պարզ ե, ուրեմն, վոր Е1в§е1ЭЛ'//' նոյնացումը (Г Եկեղեացն

գավառի Հետ անՀաֆող մի յ!ւն թադրություն ե, վսրը սլետք ե, անտարակույս, մեբժել։ Սյդ յՍնթադրությաՖը չե կարող ճիշտ լինել, վոբովՀետե Е1б§в1Эг-^ ^ թ ե գավառի, ա յլ պարզասլես կենտրոնաւէայրի անուն ե, վո ր ը գտնվել ե Э а -

էа]а— А ^էаxаէа ճանապ արՀագծի վրա։Մեր նախորդ ((Հին Հայաստս&ի ճանասլարՀներրՅ) աշ

խատության մեջ (Տեղեկ գիր Գի տ* և Արվ* Ենստիտուտի,3 երե վան 1930, Л? 5, եջ 85) Պտոլեմեոսի Е1в§[18|“ յի ե Հռոմեական աղբյուրների Е1е^е18г//* Հետ մենք Հնարավոր եյինք Համարել նույնացնելու Պևտինգերյան քարտ եղի А б^бЛ ^1 ( Ռաէէհննացու մոտճ

Այս յ /Аթադրությունը ևս, վոր մենք արել եյթնք Հա-

18/ги Ա. Մ* Գ ա րա գա շյա ն, <Г՛քննա կ ա ն Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց * , Л »

թիֆլէւս 1896, եչ 256. յ, Б а ш Ы ^ ап , Ш вияге йоситегП аке ճշ ГАгтё- Ше, II, К о т е 1917, եչ561 և ուրիշ.։

մա ձայն Կոնրագ Միլլերի ցու.ցմա%յ թվում ե ինձ այժմ ա ն ֊ Հավան ավան։

Մ ան րա մասն ծանոթանալով դասական աղբյուրների վ [լ ֊ կայություններին' դժվար չե Համոզվել, վոր ՛ճիշտ սլետք ե լինի Ֆ* 3 ուստիի և 9** Խալաթ յանցի կարծիքը, վորը մենք մերժել ե յինք նախորդ մեր աշխատության մեԳ։

Ֆ* 3 ուստ ին և *հր+ 1Սալաթյանը վերոՀիշյա լ Е1Р§Р1Й-^ նույնացրել ենք ինչսլես Հայտնի յե ք Երզրումի մոտ գտնվող այժմյան I1 լիգայի Հետ ք վորր գտնվում եք ինչւզես և. А Ր̂ ԲՈ-5> Սատաղից Արտաշատ գնացող ճանասլարՀի վրա։

Ուշագրավ այս Հետևություն լլ ստացվում եք իրոք) Ս ե ֊ վերիանոսի արշավանքի վերաբերյալ դասական մատենա~ գլլբության վկայություններից։ Այս վկայութ յուններր սլարղ ու վորոշ մատնանշում Սնք վոր Սեվերիանոս զորավաբրք անցնելով Յեփրատ գևտրք յեկել ե Ելեգեյա և կռիվը սլար֊ թևների Հետ տեղի յե ունեցել այստեղ Յեփրատ գետի ա ֊

կունքների մոտ (տես Т о и га е Ы ге , Б М о й е роН1вдие 6է ге- И ^ е и в е Ճց Г А г т ё ш е , Р а т 1 9 1 0 , եչ 796, Հմմտե Ь и ы пп ,ա տ է . С011ՏС Г . 21 և 25)։ Յեվ Հենց տեղագրական աձս մա ն ֊ րամասնություններից ինքնին Հետևում ե, վոր Հին Ելեգե ֊

յան, վորի մոտ Vեվերիանոսի ՂՈՐՔ̂ Ր11 հր^ւ եյթն ծանր պարտություն և ուր Տրայանոսն Ը ն դ ո ւնե լ եր Պարթամա֊ սիրին, պետք ե գտնվեր СЯ.1сМйУЗ,— 4*ազտառիճի մոտ գա նը ֊ վող Յեփրատի գետս/նցքից դեսլի արևելք ա յժմյան Իլի1 Ш֊ յում։

Արդ* ի նկատի ունենալով Ելեգեյա յի Հավանական այս տեղագրությունը1 կարելի յե , անշուշտ, յեղրակացնել, վոր А е § е а ե Е1е§е1а, անունների նմանությունը պետք և Համա֊ րել միանգամայն պատաՀական։ Ուրեէքն և Պետինգեր յան ք ա ր ֊ տեգի А е § е а (Ռավեննացու մոտ' Е§вЭ,) կայարանի անունը, ինչպես և տեղը, էէն ում են դեռևս մութ և անորոշէ

1 Регй. մստէւ, ОеэсЫ сЫ е Хгапэ, ՕաոճՈտտ йег 1гап18сЬеп РЫ1о- 1ое1е, в а . II, БиавзЬиге 1004, եչ 508, Г. А. Халатьянц, Очерк истории Армении, М осква 1910, եչ 302<

78

31* А е § е а կայարանից մի՛նչև Տտէձե Պևտինգերյան ք ա ր ֊ տեղում նշանակված՜ \ւԱ Հետևյալ էլա յարաբները* А е § е а ( Ռ ա ֊

վևննացու. մոտ’ Е § е а ^ 2 0 Б а ш с М е 20 8 а 1 т а 1 а ззо 20 Տ ձ - Т А Ь А *

Այս կայարաններից Т)Я.ШЩ~П̂ Й-յի նկատմամբ յես թ ույլ եմ տալիս ի՛նձ առաջարկվելու Հնարավոր մի լուսա րանու. ֊• թ՜յուն) վորր կարոտ ե սակայն Հատուկ քննության մասնագետ լեղվա րաններ ի կողմից։

Ի ՜նկատի ունէ/նալով} վոր Պևտինգերյան քարտեղի այս ճանասլարՀագիձն անցել ե Հին ‘հերֆան գավառի Դ Ւ Վ ' 4 - Է1 ելի յե յէտնթագրեէ) վոր ո՛չ իՀարկե վերասլաՀությամր, վոր Т ) Я.Т П Ր,1 Т 1 \,&~ն 'հերձան տեղ անվան աղճատուէքե ե, վորից ձ ՚ա ֊

գել ե̂ Հավանորեն) գավառի անունը։‘հերձան գավառըք ինչսլես Հայտնի յե ք Ստրարոնի ա շ -

իէարՀագրության մեՀ անվանվում ե Нгр;т]^г( (տես Стео§та-

р Ы са Х Ь 14, 5), իսկ Պիխիոսսի մոտ' Б е г х е п е 11ւտէ..У , 2 0 , 1 , աես. ей . Լւէէր&, Т . I , Р а п з 1883, ե լ 123), Վ ե ֊րոՀիշյալ X рлтрп Р . ֊ն կարդալու, յե , աԱյոլշտ, Համաձայն Պլի ֊նիուսի Бегхепе;

Արդ՝ Հնարավոր չ ք արդյոք Օ յՈ 1 ա է 6 *^ աղավաղուՏքե. Համարել Հենց ա յս БбГХвПв անվան։

Ինձ թվում ե, վոր նման յենթադրություՏւը թեև առսւ~* У ին Հա յացքից կարող ե թվալ Համարձակ, սակա յն անՀնա֊ րին չե և արժանի յե վորող ուշադրության է

Կոնրադ Միլլերի աշխատության առածաբանում "̂1է1Ո6- г а п а К о т а и а » եչ Լ11^ մանրամասն մեչ են բերված Պետին֊ դեր յան քարտեզի Հին տառերի Հատուկ նմուշսերը, վորոնց Հարևանցի իսկ քննությամբ կարելի յե կոյսՀել տեղանուն֊ ների Հավանական աղճատու&ներն այդ քարտեզում։ Այդ տ ա ֊ ռաձևեբից յերևում ե ըստ իս, վոլ* 13с1ГИС1]Й0 անվան Ս С տառերր կարող էյն աղճատված՛ լինել նախնական X տառից։

ՈւրեէՈ։ Б аги сп ^е ֊*' Հնարավոր ե ուղղել *БаГХШ1в» վո~ րի է0 վերջավոր ություԱ ր կամ լատիներեն բացառական Հ ո ֊ լոէխ ե և կամէ ինչսլես մատնացույց ե արել Մարկվարտշ,,

80

խալդակա՛ն Հատուկ աձանց ե, վորը դրվում հր տեղա՛նոց

ների վերիւմ. որինակ' Епя1—Епгйе, вагеЪа—ВагЪаЬ Маиа — Маэтиигг)' (տես З а й а г т е ш е п լա ճ йхе Т ^ т ^ и е И е п , եչ 336, 431 և 432)։ Նույն այս վերիւվորությունն ուշադրության արժ ան ի յե ըստ իս նաև. Պ Ատ ին գեր յան քարտեզի վ ե ֊

րոՀիշյալ ТЬаг81(1ага1е և А иЙ 8рага1е տեղանոցների վ ե ր ֊Հում։

Ցեթե մեր այս լուս արան ութ յոէձյր ճիշտ Համարվի' այգ գեսլքում կարող եյ ինչսլես տեսնում ենքքկասլ ունենալ 1)вГХ6Пв կամ Գերիսն անվան Հետ։

Այս ի/նդբի ավելի Հաստատուն և ավելի Հիմնավորված պարզաբանումը կրտան թերևս լեզվաբան մասնագետները։

32* Պետինգեր յան քարտեզի մանրախույզ քննությամբճշտվում ենք ինչպես տեսնում ենք, Аг1ЯХа1а---Տаէа1а գծիվրա գտնվող կայարանների մեծագույն մասը'

Խէ&\ՏւէՏԼ= ԱրաաշատյР а г а с а 1 а = Ф առա խոտ յ

Со1оСе1а (Ռավեննացու մոտ' %0է026է&) = *2о1оСе1^а Հ=Ջողկերտ կամ Ցոլակերտ,

Н ап га = *Հաո.իճ, Արուճ,Вап§ош а ( Ռավեննացու մոտ* Ка^аипа,)= *В а§ аи п а=

['ադաւան,

Со1с1И(Ш- ո ւմ ե անորոշ ,СЬасТаэ = Խաստուր, СЬагйаг»Аппапаз = Արամանայ,А п й а^ а (Ռավեննացու մոտ1 АпЛаСйв) = ЭнД вК , Սնդուկ,

ՍքԱտաք,

В агаи1еа= *В ап ап 1еа= «Վանանտեատ, Վանանդ,АсТсОПЙНеП^вЭ = դե տն ա իւ տ էՆն ո ւր դե այժմյան 'Բեոփրի֊

քեոյի մոտ,Са1аШ18а- մ ն ո ւ մ ե անորոշ ,Т Ь а г а й а ^ е - մ ն ո ւ մ ե անորոշ ,А и й зр а ^ е - մն ո ւ մ ե ան ո ր ո շյ

Պ ևտ ինղև րյա ն քա լւտ եղ - - - в81

Са1ййата ( Ռ ա վեննա ցու Աոտ' СЬа1сЬ1Йага^ = *Ска1ск-41ага կամ *СЬа1сЬсИаП8 = Խաղտոյառիа,

8ш ага=8ш ога (Р М ^ З ш о п а (Տէւ՝-^ և ЗупЬоггаш ( А ш т >)>

Լսօստ Ваэагс^Ьисиз *Ва$ага կամ Լսշււտ *В аз^ ага=Անտառակ Բագառիճ, П гЗ "1 й 1 [/ !Л

А е§6Я ( Ռավեննացու մոտ' Е^6Я^~ մ ն ո ւ մ ե անորոշ,Б ап 1сиЛе= *Л агхМ е=О егхеие) Գ ե ր մ ա ն ( 7 ) ,

8 а1ша1я880- ‘ք'ե ո ւ մ ե ա նո րոշ ,Տտէ31ս---Նա տաղ։

Վեր ոՀիշյալ 21 կայարաններից անորոշ են լքեում, գլխավորապես, վեցը' Со1сШо1ъ Б а ^ а ш э а , ТЬаг81Лага1е) АиН- зрага1е> А е § е а և 8я1та1а550> Այս կայարանների տեղադրու֊ թ յ աճէը ևս Հնարավոր կըէի̂ ՛Ի > անշուշտ) վորոշել, ի նկատի առն հլուէ մյուս կայարանների տեղերը և Պևտինգերյան քար ֊ տեղում մատնանշված տարածութ՜յունները։ Կարևոր այս ա շ ֊ խտտանքը կարող են անել գիտական արշավաէսմրերը։

ՍՀնՀրաժեշտ ե։ ուրեմն յ ճշդել տեղում վոէ միայն րոլոր մութ ու վիճելի խնդիրները, այլ և վորոշել վերջնականս*֊ պես Հին այս ճանապարհի ուղղությունը տեղագրական իր րոլոր մանրամասնություններով։

82

А К Т А Х А Т А — Т 1СгВА1ч О С Е К Т А

2. ԱՐՏԱՇԱՏ-ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ

1* Արտադատից Տիգրանակերտ գնացող ճանապարհն ու.~ նեցել ե ըստ Պևտթնգերյան քարտեզի Հետև.յալ կայարան՜ներէг%

АЕТАХАТА 23 Рагаса1а 33 Со1осе1а ( Ռավեննացու մոտ' 2օէօ26է&յ 24Н ап га 24ВАШ хОШ А (Ռավեննացումոտ1 Еа^аипа^ [39 Сайврх 27 Богие 24 Ап№Ъ& 24 Ш - заЬ1 17] КиМ ВО 16 Ше^оапа 15 Ба^пеуапа (Ռ ա վեն ֊ նացու. մոտճ Бо&пауапа,) 26 Мо1сЫа 32 Уав1аипа (Ռ ա ֊վեննացու մոտճ ВаՏէаVеոа>̂ 26 Ра1ап8апа (Ռավեննացու մոտճ Рай'апБапа,) 27 Бугапав ( Ռավեննացու մոտճ Б12а- паэ,) 22 Супига 20 2апвепо ( Ռավեննացու մոտճ 2ап- сепоп; 30 ТШ КА Ш СА КТЕЫ 1*Մ եհ՜ ա գիր տառերով են տպված վերև ա յն կա յարաէ/նե֊

րի անունները, վոր ոնց մոտ Պևտքքնգերյան քարտեզում ն ը ֊ կարված են զույգ աշտարաէլներ։ Կայարանների անունների մոտ դրված թվերը ցույց 1/ն տալիս տարածությունները մի կա յաբանից մյուս կայարան Հռոմեական մղոններով ( =1 ,4815 կիլոմետր)։ Ամբողքէ տարածությունը Ս,րտաչատից մինչև Տ ի զ ֊ րանակերտ կազմում ե ըստ վերոՀիշյալ թվերի 448 Հուոմեա֊ կան մղոն կամ մոտ 663 կիլոմետր, սակայն աարածությս/ն այդ ընգՀանուր գումարը սխալ ե, վորովՀետև անկյունավոր փակագծերի մեջ դրված կայարանները և թվերը վերաբեր ֊ վում են, ինչսլես ներքև կըտեսն!ւնք, Արտաշատից Եկբատա— նա տանող ճ ան ա սլա րՀՀյԱ և արտագրված են սխալմամբ Հ ա ֊ րևան գծից։ Ռավէ/ննացի!ն, վոր ոգտվել ե, ըստ եբևույթին,

Шпегаг1а К о тап а , ե չ 745-748։

85

!44

Հռոմեական նույն քարտեզի մի ա յ լ ոբինակից, Հիշում ե իր աշխարհագրության մեՀ БМ уШ а, 1пйиа և А га с М а կայարան֊ ներ ը, բայց տարածությունները մե1լ կայարանից մյուս կ ա ֊ յարան չի տա լիսէ

2* Տիգրանակերտից Արտաշատ տանող ճանասլարՀը, ինչսլես վերև, տեսանք, միանում եր Ս ա տաղ — Արտաշատ ճ ա ֊ նասլարՀագծին Р ագավան ում և ա յստեղից գնում Արտաշատ

վերոՀիշյա լ Н&П2&— *2о1оСв1Ча — РаГ&С&Ь կայարաններով, վոր ոնց անունները և տեղերը վորոշված են արդեն սույն ո ւ ֊ սումնասիրության նախորդ գլխ ում։

ՍձՀրաժեշտ ե, ուրեմն, լուսաբանել այժմ վերոՀիշյա լ Հին կայարս/էքների անունները Р ագավան ի ու Տիգրանակեր֊ տի մի քև, վորոնց թիվրՀ չՀաշվելով Ռա վենն ա ց ու Հիշա * Б 1 - с1уша, 1ո ճւա А гасМ а տեղանունները' ընղա մեն ը տասն ե։

Այս տասը կայարանների անուններից վորոշ ե յեղել միայն Տիգրանակերտը։

Գիտական մանրազնին Հետախուզումներից Հետո, վոր Լեմանը և Թելքը կատարել եյին այժմյան Աղորդի և Ֆար ֊ կինի շրջաններում, Տիգբանակերտի տեղը նրանք յենթադրել էտն, Համաձայն Փա վս աո սի վկայության, Նփրկերտ֊Մ ա յա ֊ ֆար կին ում*■, վոր այժմ անվանվում ե Ֆարկին։ Նոր այս յէ/նթա դրությունը Համարում են Հավանական յ եվրո սլա կան գրեթե բոլոր Հայագետները։

Ներկա ուսումնասիրության մեք մենք փորձել ենք վ ո ֊ րոշել մնացած իննը կայարաններից յոթը) վորոնցից յե ր ե ֊

քը' 1տաոնօ, Ш е§ о ап а և Б а ^ а е у а п а լուսաբանված եյին ա ր ֊դեն «Հին Հայաստանի ճանասլարՀներըՅ) նախորդ իմ աշխա֊

տության մեջ, իսկ չորսը 2 аш эе п о , Уа81аипа> Р а *а п 8 а п а

1 № . Ве1еск, М а]а!агк1п սոճ П ^ г а п о к е й а , 2еК8сЬг1Й Шг Е Й ш сЯ о^е, 1899, եչ 263— 276. С . ЬеЬш апп, и е Ь е г Т ^ г а п о к е ^ а , У егЬапйЬ йег 46 У е г е а т т Ш п ^ д е ^ э с Ь е г 5сЬ и 1 тап п ег սոճ РЫ 1о1о§еп 1п Տ է ^ տ ն ս յ- շЬ е 1 р 2 1 § г 1004, ե չ 26-84յ К110 VIII» 1008, ե չ 4 9 7 —5 2 0 և ո ւրիշ պ ա րբերա

կա ն Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , Հմմտ ե ն ա և Ь е Ь т а П П - Н а и р ^ А г ш е п ! е П01ոտէ սոճ ]Շէ2 է, Ցճ. 1յ եչ 3 8 1 —4 2 9 ։

86

Суппга' шпаиջ_քքե անգամ ք1էնվելու յ են մեր այս ուսոււՈէա- սիբության մեֆյ

Մ ատնանշված ա յս յոթը կա յարանների վորոշմամբ վ ե- րոՀիշյալ ճանապարՀի վերաբերյալ վիճելի խնդիրները ստանում են) ին Կղես կլը տեսնենք) նոր լո ւս արան ութ յ ոմն և գծի ուղղությունը պարզվում ե ավելի Հաստատուն ու ավելի ճշգրիտ կերպով) քան այդ արված ե նախկին ուսումնասիրուիТյուններումէ

3♦ Կոն բադ Միլլերը) վորը ВаИ^ОШа կամ Ба&аипа կայարանի տեղը յենթադրում ե ա յժմյան Ս ուուկ—սու գետի ափին և կամ Պարնաուտում) իսկ Տիգրանակերաի տեղը

Արզնում) Т ^ а П О С в Й а — *Ва§&1Ш& ճանապարՀագիծ՜ը վո բոշում ե կամ Բիթէիս— Մուշ—Մանազկերտի և կամ Բիթ էյիս — Վոս— տան — Վանի ուղղությամբ և մատնանշում ե նաև կայարան- ների տեղերը Հետև յալ Հաղորդական ութ յամբճ

Т х д гаи о с а ^ е п — այժմ. Արզն) 7յա$?.ճ0 — այժմ В М ^ е к ավեբա/լները Բիթլիս—սուի մոտ} П у П П У Я . — ա յժմյան ավե- րա!լները Բիթ լիսի Հարավակողմում) БугаПЛЗ — այժմՀ Г\7а1Ь ա յ ստհղից գիծը գնում եր ըստ Միլլերի կամՎ ա— նա լճի Հարավային կողմերով կամ Մոլ֊^ի վրայ ով> ուստի նա մատնանիշ ե անում տարրեր կայաններճ ձախ

կամ աչ ուղղությամբ1 Р а1аи 8ап а— այժմ. Л Ш -Ва]'е2к1կամ А1ша1у, V а Տ է аип а — Մուշ կամ Р ш ^ а и , Мо1-с1йа— ճ յււա - & 7 Հյուսիս կամ Когк^'и^, Б а ^ п е у а п а — այժմ. 0ոճտշ1ա1ս Կ՚»մ ^ 78տէ8ո, Ш е ^ о а и а — К г^ а ш ^ е с П и к -/ ' մոտ կամ 1տնհ(:1աււ, 1տսանօ— այժմ. М е ]аг^ е гй և Վան կամշր1ակայ.ք>ըւ մյուս կայարանները մինչև КаИ^ОШ а ան ո ֊ րոշկ

Միլլերի այս յ ենթադրությունները չեն կարող, իՀարկե, ըԱղունեչի Համարվել Հենց ա յն պարզ պատճառով, վոր նրա

աշխատության մեչ սխալ են լուսաբանված КаИ§0П1Й. և Т1§- г а п о с е й а կայարանների տեղերը։ Տ իդրան ակե ր ա ը, իանչպես

1 Տես 1нпегаг!а Кошапа. եչ 743— 748։

87

I*

վերև. ասվեցյ գտնվել ե վոէ թե Հին Արզն քաղաքիդ шЛ այժմյան Ֆարկինի տեղում։ Ցեվ վորովՀետև Միէէևրի մոտ սխալ է/ն վոր ո չված՜ այս ճանապարՀագծի թե սկզբի ^ թե ծա յր ի էլե տըճ միանգամա յն Հասկս/նալի յե) վո ր չեն կարող նրա մոտ ճիշտ լինելնաէւ մյուս կայարանների' ըստ Համապա֊ տաս խան Հեռավորության ու. Հաֆորգարար նշանակված էլե ֊ տեր ր է

4* Գերմանական գի ան ականն ե ր ի ուսոււքեասիրութ յուԱ ֊ ներում կա) իմ կարծիքով) և մի ուրիշ սխալ յէ/նթագրու֊

թյուն) վոՐ [*ԲՐ Р՜^ Պետինգերյան քար տեղի Оя^П0УЯПа ( Ռավեննացու մոտճ Б о ^ п ау а п а^ և У а81атш а (Ռավեննացու մոտ1 Ъа^&УбПЙ) կայարանները Համապատասխանում են Բզնունիք գավառի <Г *հա տուան աւան3)֊ի ն և Ռշտունյաց գ ա ֊

վառի <ГՈստան աւան 3>֊ին ( տես К . М Ш ег, Ш п е г а п а В о т а - па^ եչ 745 և М агк то зА , в М а г т е ш е п ւտձ (Не ТцдовчивЦ еп, եչ 61) ։

Այգ նույնացուքքեերր) ինչպես շատ ուղիղ նկատել ե ՄիլյիրԱ) միանգամայն Հակասում են Պետինգերյան քարտէг ֊ զի վկայությոմմներթն) վորովՀետև չեն Հարմարվում ք ա ր ֊ տեղում մատնանշված՛ Հեո.ավորություսներին։

Տարածությունը Տիգրանակերտից մինչև Т > Я д п й у Я . Т 1 Я .

ցույց ե տրված՛ քարտեզում 183 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 271 կիլոմետր) իսկ Տ իգրանակերտից մինչև VаՏէЯШ1а' 125 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 185 կիլոմետր։ Սակա յն) իրապես) մեզ Հայտնի յե) վոր Юа^ПбУаПа~յի Հետ Համադրվող 'հատ֊ վանը) վոր գտնվում եր Վանա լճի Հա րավ֊ա րևմտ յս/ն ավէէէն) ավելի մոտ եր Տիգրանակերտին) քան V Я ,Я 1 .Я 1 Т П Я . ֊յի Հետ Հ ա ֊ մադրվող Վոսաան ըք վոՐԸ դանվուԱ եր Վանա լճի Հարավ֊ արևելյան ավւիքն) ԼԼխթամար կղզու դիմաց։

Կարելի յե) ուրեւՖ) վստաՀորէտն յեզրակացնել) վոր Х)а~ § п е у а п а—'հատվան АТа84Я1Ш а—Վոստան անունների նմանու֊ թյունը) վոր յէտնթադրել է/ն գերմանական գիտնականները) միանգամա յն պատաՀական ե և Տիգրան ակերտ֊Ոագավան

88

•գծի ուղղուէ'Յ՜յան վոր ո շման Համար չունի վորԼւե նշանակույթ յուն։

Գիտնականների թ՜ե վերոՀիշյա լ և թ ե նման յենթա- գրություններն են յեղել ըստ իս գլխավոր պա աճա ռը։ վոր Պևաինդերյան քարտեզի քննադատներից վոմանք Համարել ■են այս քարտեզը խեղաթյուրված ու աղավաղված և կայարանների Հա^որդականությունը յԼնթադրել Ան վեր—վայր շրջածէ

Վոր ա յս չՀիմնավոբված գնաՀատակսւնը խիստ չափազանցված ե Հին Հայաստսւնի ճանապարհների նկատմամրճ այգ քա յլ աո. քա յլ կըպա րզենք մենք սույն ուսումնասիրության ընթացքում։

5. Բացի վերոՀիշյա լ չորս կայարաններից (С аЙ З р], Տօ- П18, Ал^еЪа ե. К а з а Ь ^ վորոնք սխալմամբ արտագրված են Հար/ւան գծից} Պևտին դեր յան քարտեզումդ ինչսլես տեսանքք Տիդրանակերտից մինչև. ТяПГпЬп նշանակված են տասը կայարան և ամբողջ տարածությունը մինչև ТяптпТю ցույց ե արված 213 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 316 կիլոմետր։

Այս Հեռավորությունը կաբելի ե ըստ իս մոտավորապես ճիշտ Համարեի ինչսլես և վերոՀիշյա լ տարածությունն Ար տաշատից Ս ւս տաղ ։ Յեթե 4* Միէէևրի մոտ* միջկա յա բա

նա յին Հեռավորությունները չեն Համապատասխանում այժմյան իրական տա րածութ յ ունն ե ր էքնճ դրա պատճառն յ անշուշտ ։ ա յն եք վոր նրա մոտ սխալ եր վոբոշված թե Տի գբանա կերտի աեղր և թ ե ՃանապարՀի ուղղությունը*

Տիդրանակերաի նույնացմամբ այժմյան Ֆարկինի Հետ վորոշվում եք ինչպես ներքև ցույց կըտանքք Տի դրան ակեր- տից П ագավան տանող այս գծի Հավանական ուղղությաննըք սակայն բոլորովին այլ ուղղությամբՏ քան յենթադրել ե Կ*ՄԻսերը»

(ГՀին Հայաստանի ճանապարհները}) նախորդ մեր ուսումնասիրության մեջ ( տես Տեղեկադիր Գիտ* և Արվ* Ւնս—

1Տ&ս 1«пегаг1а Кошапа, եչ 746։

89

'

տիտուտի Л® 5) եչ 75) այս Հին ճանասլաբՀը մենք ես էեյինք կարողացել ճշտիվ վոբոշել և յ ենթադրել եյինք} վոր ա յս գիծն անցել եյ Հավանորեն} կամ այժմյան Ներֆիկ֊Հ/ենիկի վրա յով և. կամ ա յժմյան Ւլիչա յի և. ՀռԷակավոր Հին Կլեսու֊ րի*՜ մոտով դեսլի Յեփրատ—Արածանի և. այնտեղից Հին Հա յ ֊ կական Տարոնյ Հարք և. Ա սլա Հուն իք գավաոների միֆով գը~ նացել ե Рադա վանէ

Նույն ճանասլա րՀ ը Հաջողվում ե սակայն ՛ճշտել այժմ ավելի Հաստատուն կերսլով) քան այղ արված եր նաիւորդ իմ ուսուքքեասիրության մեֆէ

6 . Պ ետ ին գեր յան քարտեզում Տ ի գր ս/ե ա կե ր տ ի ց 5 0 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 74 կիլոմետր Հեռավորության վրանշանակված ե Супйга կայարանըх Т1{ггапосаг1еп 30 2апзепо ( Ռավեննացու մոտճ 2апсепоп^ 20 Супп8а*

С у 11112 а կա յարան ի անուն ը։ վորն աղճատված եյ ըստ յերևույթինք М և АД տառերի շփոթմաե պատճառով) կարե֊ԼԻ կարծ՜իքովք ուղղել *СХДД12А* Յեվ այս սլարզուընդունելի սրբագրությունից Հետո *Су1(112а~Ъ, ինչսլես տ ես ֊ նում ենքք Հա մա սլա տա и խան կը/իքնի ա յժմյան Կիէդիզին ( տես Ռուսական Հէքն շտարի տասը վերստանոց քարտեզու մ1 Киль ֊ДИЗ^ վոՐԸ գտնվում ե Ֆարկինից 7յենի!լ գնացող ճանա֊ սլարՀի վրա9 ա յժմյան ՛հերդիկից դեսլի Հ յուսիս1 մոտավորա֊

պես այն Հեռավորության վրաէ ՎՈՐՐ_ Впл~Л1 ^ արված Պ և ֊տինգերյան քարտեզում։

ՈւրեՏնճ Հավանական այս յէքն թադրությամբ Տիգրանա֊ կերտ—■ Թագա վան ճանասլ արՀը վորոշվում ե վոչ թհ Ի լի ի յի ու. Հին Կլեսուրի մոտով) այլ Ներ^ի 1լ — Շենիվի1 վրա յով։

1 КХе1зоира ’Ռ\ս'թւտւտ կա մ Н а л г а в , Տես *5 й й агте п 1 еп սոճ ճ|ն Т1§- г ^ и е П е п » , ^ 6 8 , 7 4 , 3 3 8 , 3 6 9 ,

® Սւվելորդ չի լի ն ի ա յստ եղ նկ ա տ եի վոր գերմա նա կա ն գիտ նա կա ն "Կարրեն Տա սը Հա զա րի ն ա Հ ա ն^է ճա նասլաըՀը յե ն թ ա ղ ր ե լ , ե ն ո ւ յն ս լե ս

ա յժ մ յա ն Ն երց ի կի վրա յո վ դեպ ի Մ շս գաշտլլ ե ա յն տ ե ղ ի ց Մ ա նա զկերտ ի մոտ ով դեսլի Հ յո ւյւէս (տ ե ս Н . К а г Ь в , Б в Г М Э Г в с Ь Ճբ.1 2 0 ե ո է Յ Ա Տ 0 1 1 Ժ У О П

ЯарМей Ե1տ РЬа818-Агахе8, ^ւտտօո. ВеИа^е г и т ЛаЬгевЬейсМ ժ0Տ К0-

*

90

Նոր այս յեզբակացությանը նեցուկ վարող ե ծառայել Հենց Պևաինդերյան քարտեզում մատնանշված վերոՀիշյա լ տարածությունը, վորովՀետե Ւ լիգայի և Կ լեսուրի վր,սյ ով Հեոյսվորությունը Տիգրանակերտից մինչև. Т.ЧПшЪп« վոբր}. [Տնազես կըտեսնենքք Աս ո ղի էլի մոա Հիշատակվա ծ Ե' ումբն եք էլըլիներ վոչ թե 213 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 310 կիէո~՜ մեւոր} ա յ լ ան Համեմատ ավելի։

Ուշագրավ այս յեզրակացություն ը կարևոր ե աուանձ— նասլես այն տեասկետիցք վոր Пу1ГП7Я. ֊ յ ի ու Կիլդիզի նույ~՜ նացմամբ սլարզվում ե վևրթտականասլեսք վոր Հին Տիգրա ֊ նակերտի տեղը սլևտք ե յեղած լքէներք իրասլեսք այժմյան Ֆարկինումք ինչսլես ա յգ տեղագրական մանրամասն քենու- թյամր յեզրա կացրել էքն Ո ելքը և Լեմանըէ

Щ^гапосах^еп ե. ♦СуШга1 Կ այարանների մի^ևք Տիգ*'րանակերտից 30 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 44 կիլոմետր Հեռավորության վրաէ Պևաինդերյան քարտեզում նշանակված

ե Й8118РП0 ( Ռավեննացու մոտճ 2аИС6П0П) կայարանը։Այս կայարանի անվան ու տեղադրության նկատմամբ

ավելորդ չեմ Համա բում մի քանի դի տ ո զութ յ ուններ ս/սել, վորոնք կարոտ են սակայն դրական Հաստատուն ա սլա ցույց- ների։

Մ ա ր [լվ ա ր տ ի «вййагтешеп սոս (Не Т[§;п8С!ие11епл ա . ֊սույքնասիբությէսն մհ^ ( 1 0 0 ) բերված՛ և ՈարՀԼբրեուսի վկա յութ յու1ւը 2օա (լ81’է - « ^ գտնվող մի վա՛նքի մասի՛ն, վորը վերա՛նորոգել եր բժիշկ Եմավոնը։ Համաձայ՛ն այղ վկայոլ ֊ թյանճ 7յ0ա.գ&1'է-ր գտ՛նվում եր НсйПа ճ6֊2քցւճ-^ յերկրամա ֊

Ո1ՏՏՏէ<:1Ժէ1ՏՇհ01 0}'տոոտաատ 2Ա Вег||П , Օտէտա 18Ս8). Ն ա Հ ա ն ի ղ Հ ո լ յ -ն ե ր ի ճանասյարՀլլ ՆերԳի 1լ֊Էթհնի1լի վրա յո վ մանրամա ս՛ն նկ ա ր ա գր վ ա ծ ե

Լևմա նի վ երջերս լո ւ յս տեսած- ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեֆ (տ ե ս Ье1ипапп-Наир1АгшеШеп Ը1ոտէ սոճ ]еШ , В<3. II, Е ^ е Н Ш е , ВегНп, եչ 433),

1 1Լ* Խ ա չա տ րյա նը Կուչ տ ո ւբա յի Պ ա տ մ ո ւթ յա ն Ինստ իտ ո ւտ ո ւմ կա րդա ց ա ծ վերոհիշյա լ զե կ ո ւց մ ա ն մեէ ( թ ե զ . 1 3 -ր դ ) С}’ГП|2а կ ա յա ր ա ն ը Համապատասխան ե յե ն թ ա ղ ր ե լ ա յժ մ յա ն Չ մ չկ ա ձ ա գ ի ն ։ Ա յս ն ո ւ յն ա ց ո ւ մ դ

իՀա րկե, սլարզասլես սխ ա լ ե և մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն հ ն ա րի ն ։

91

էյում, ուր իրար եյին խաոնվում 1)$է& և АГЗШОЗ դետեր ր

{տես Օմօո. есс1е8., то1. ГГ, եչ 615-616, ей. АЪЪе1оо8 8է Ь а т у ^

Մ արկվա րտը կարծում եյ վոր 71ռ՜Ո1զ».քէ-^ տեղը լինելու յեր ա յժմյան Պ իստեկի Հանդեպ Արածանի դետի մոտ։

Ջ /г կարելի արդյոք յենթադրելյ վոր վերոհիշյալ АГ81- Д08 դետը վոչ թե Արածանին եյ վորն ասորերենում անվանվում եր Аг8аП§,8* այլ АггЯПеПв—Աղձն իքում (ասոր♦ А ггбП ^ գտնվող Խուլփ գետը, վոր ի Հին անունըг1 Համաձայն Аг20П յերկրանվաՂI1 կարող եր լինել АгвШОв*

Յեթե մատենագրական աղբյուրներում գտն վի Հա մա պատասխան մի վկայություն կամ ա1լեարկՀ այդ դեպքում վե- րոՀիշյալ 7,01)ТдИТ՜!՜- ̂ Հնարավոր կը/ինի նույնացնել Պետին— գեր յան քարտեզի 2&Ц86П0 կամ 2аПС6П0П կայարանի Հետ, վորի անունը Հավանական կըլինի ուղղել *2аПСе1Чй կամ ա- սորերեն Համապատասխան վերֆա վոր ութ յամր} * 2 ЯП С &1*է 6П (Հմմտե վերև Т х^гап о са^еп ,)*

Մարկվարաը յենթադրում ե, վոր ասորերեն 2օաՇՏ1'է-ք Համապատասխանում եյ Հավանո ր1/ն , Հայերեն ([Զիւնկերտսինյ վորը Հիշատակված ե ՀովՀան Մամիկոնյանի մոտ մի ուրիշ տեղ Տարոնում (տես <ГՊատմութիւն Տարօնո յ}> յ Վենետիկ 1832, եչ ՅՕյ 58) ։ Նույն ա յս յ1ւնթադրությունը Հավանա

կան եյ անշուշտ, նաև 2ЯП86П.0 կամ 2аПС6П0П կայարանինկատմամբ ( * 2 а п с е г 1 а = Ջիւնկերտ, տես վերև1 *2 о 1 о с е г 1 а =Ջողկերտ ) ։

Վերջնական յ եզրակացության դժվար ե սակայն Հան

դի ի վորովՀետև 20111զ81է՜ի) <[Ջիւնկերտյ>-ի և *2^аНС6Г1а~յի տեղադրությունները վորոշվում ենյ ինչպես տեսանք, տար

րեր տեղերում։ Ուստի և 2аВ8вГ10 կամ 2аПС6П0П կայարանի խնդիրը ւքեում ե դե ո. ևս մութ ու անորոշ և կարոտ ավելի Համոզիչ լուսաբանության։

8* ՎեբոՀիշյալ С утП17Я. ( = *С уЫ 12а^ կայարանից Հետո Պևտինգեր յան քարտեզում նշանակված՛ են Հետևյալ կայա

րաններըл С у ш я а 22 Б у г а п а а ( Ռավեննացու մոտճ Б 12апа8)

92

27 Р а1ап 8ап а (Ռավեննացու. մոտ' Г а й ап эаи а^ 26 У ав1аипа(Ռավեննացու. մոտ' ВЯв^ШУбПЯ^* Տարածությունը Су11П2а՜յէտ մինչև УавЬаиПа ցու-յց Ь տրված 75 Հււոմեական մղոն կամմոտ 111 կիլոմետր։

Ցելա1լետ ունենալով այս աարածությունը, ինձ թվում եք վոր "У^аипа կամ Ваտէаувոа կայարանի տեղը մենք կարող ենք վորոշել Տարոնում գտնվող ա յժմյան Բոստաքեն— դումք վոր ի Հեռավորությունը СуШМа^իլդիգիօ Հավասար ե մոտավորապես վերոՀիշյա լ տարածության։

Բոստաքենդ գյուղը ( տես Ռուսական Հին շտարի տասը վերստանոց քարտեզի վրաճ БОСТЗКбНД^ գտնվում ե Հենց Տարոնից Հարքք Ապա Հուն ի ք և Բա գա վան գնացող ճանա- սլարՀի վըաճ այժմյան կրոնքից մոտ 25 կիլոմետր դեպի Հյուսիս-արևե լք ։ Նրա Հին անունը Հավանական ե ըստ իս յենթադրել Բա ս տա վան է և այս Հին անվանը Համապատասխանում ե պարզապես Уа81аШ1а կամ Ва81аУ611а կայարանի ւսնոէձյըյ վորի ուղիղ ըէտթերցվածը պետք ե լինիք Հավանո

րեն ք *Вая4аипа կամ *Ва81ауапа (Հմմտե վերև К а^аи п а=+Ва- §;аипа= Բա գա վան) ։

Գժվար չենաև կո-աՀեր վոր V ЯЯ^ЯППЯ-յից 26 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 39 կիլոմետր Հեռավորության վրա գտնվող

ն ա խ ո ր դ Ра1ап8апа կ ա մ Ра^апэапа կ ա յա ր ա ն ը ( =*Ра1гап-8«аШ1а) Համապատասխանում ե Հայերեն <ГՊատրանս աւանն տեղան վանք վոր ի մոտավոր տեղադրությանը պետք ե լիներ ըստ վերոՀիշյա լ տարածության) Հա վան ո ր են} Մուշ քաղաքի մոտք ըստ յերևույթինք սրանից դեպի Հյուսիս—արևևլք։

Վոր մա տն անշված ա յս յերկու կա յարանների անուն- ներ ը Համապատասխանում ենք իըոքյ Հին Հայաստանի ([ Բաստաւանյ> և <ГՊատրանս աւանս տեղանու1ւներինճ այդ միանգամայն Հավանական եք վորովՀետե <ГԲաստն և «Պատ— րանսՅ) գյուպանուններն այժմ իսկ կան այժմյան Ս պառկեր տ դավառակումք ւԷոՐԸ գտնվում ե Մոկսի ու Խիզանի միջև (տես Ա-Գօք <ГՎանիք ք'[1[*}էԷսԷ և- հր զրո ւմի վիլայէթներընքՅերևան 1912ք եջ 94 )։

93

!է*

Թե ինչէս Տ աբոն գավառի Հին <ГՈաստաւանո֊ը և (ГՊատ֊ յէ անս աւան 7) ֊լ լ գտնվում Ան ա յժ մ իրար մոտ նաև ա յժմյան I] սլառկերտ գավառակում' այգ գժվար չև բացատրել։

Պևտինգերյան քարտեզում մատնանշված վերոՀիշյա լ .գյուղեր ր, վորոնք գտնվում եյին ռազմական Հին ճանապար֊ ■Հի վրա' յ ենթակա յեն յեղել, բնականաբար, մշտական Հար֊ ձակոււքների և ավերածության։ Միանգամայն Հավանական եք ուբեւքԼք վոր У սլառկերտ ի այժմյան <ք ք*աստ})֊ը և <ГՊատ֊ րանսՈ֊լг կարող եյին Հիէքեած լինել Տա բոն ի Համանուն գ յ ո լ ֊ զերից փախած Հայերրք վորւ/նք Հարկադրված են յեղել դաղ ֊ թ ել լեռն ա յին Հարևան տ յս շ բֆանը*

9* УазЫ ППа կամ В а81ауеп а կայարանից Հետո Պևտին֊ .գերյան քարտեզում նշանակված 1/ն Հետևյալ կայարանները'

Уаտէа^та ( Ռավեննացու մոտ' ВаտէаVе:ոау̂ 32 Мо1сЫа 26 Ба^пеуапа (Ռավեննացու մոտ' Бо^пауапа^ 15 Ше^оапа 15 ТзитЪо* Տարածությունը Уаտէаւта ֊յ ի ց մինչև 1տոուեօ ցույցե տրված 88 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 130 կիլոմետր։

3 ենթադրելով У аа1аш 1а ֊ууЬ տեղն ա յժմյան Р ո ս տ ա ք ե ն ֊ դում' ա յս ճան ա սլա րՀա գիծը ևս} ինչսլես կըտեսնենք, վորոշ֊ վում ե ճշտիվ առանց դժվարության։

Վոր ա յս գծի ուղղությունը պետք ե յ ենթադրել, ին Է* «պես վերև ասացինքք Հին Հա յաստանի Հարք և Ապա Հո էն ի ք .գավառների միֆով' ա յգ պարզ յ երևում ե ներքև առաֆ բ ե ր ֊ Ված մեր նոր լուսաբանությունն երիցք վոր վերաբերվում են յերեք իրար Հաղորդող կայաբաններին' БЭ^ПвУЗПЗ ( ՌավՍն֊նա ցու մոտ' Б о ^ п а у а п а ^ 15 Е 1е§оап а 15 1տաոԷօ*

Ուշագրավ ե նախ։ վոր ա յգ յերեք կետը' Պևտինգեր յան .քարտեզում նշանակված միֆկայարանային Հեռավորություն֊ ների Համեմատ ( Տիգրանակերտից մինչև Ба^ДбУЙПЗ. = 183 ■Հռոմեական մղոն կամ 271 կիլոմետր) ' ընկնում 1/ն Տիգրա ֊ նակերտ֊Կ իլդիզ֊Բագավան գծ՛ի վրա ճիշտ և ճիշտ Հին Հ ա ֊ յաստանի Հարք և սրան կից ԱպաՀունիք գավառներումք ուր Համաձայն Հայ աղբյուրների գտնվում եյին <Г Գոն եվան քնք &Եզեզական2 և «Ծումբ» գյուղերըէ

94

95

յէւ

*հոն եվանք գ յ ուղը յ թն Էսլ ես վկայում ե Հ . % ԻնճիՀյանըՒՀիշատակված- ե ՉԿԵ (= 1 3 1 6 ) թվին դրված ավետարան ԷՀիշատակարանի Հետևյալ Հատվածումճ

«Արդ' գրեցաւ ի գաւառիս Հարքայ, ի գեղս որ կոչի *հոնեվանքճ ընդ Հովանեաւ սրրուՀոյ Աստուածածնիսն (տես «Ստորագրութիւն Հին Հայաստանին։ Վենետիկ- 1 8 2 2 ) եջ 1 2 0 ) նաև «Մայր Ցուցակ Հայերէնն ձեռագրաց մատ է/նա դա բանին Մխիթարեանց ի Վենետիկն} Հատոր Ա) Վենետիկ 1 9 1 4 ) եջ 4 6 6 ♦ ձեռագիր ավետարանի թվա— Համարն ե 1 0 4 ճ Հին թիվ 1 6 2 6 ')է

Եղե դա կան ի մասին կա վորոշ Հիշատակություն Ասողիկի- Հետև յալ վկա յո ւթ յան մեջճ

«Եւ յետ նորա [Տ է /1 Մ ուշէի\ Տէր ՍաՀակ ի գաւառէն Հարքայ ի գեղջէն Եղեգականայճ 1 ամս Են ( տես « Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան) Պատմութիւն տիեզերականնյ Ա *—Պետեր բուրգ 1885) Ц , գլ. Բ, եչ 81),Իսկ յ երրորդ գյուղը' Ծումրը Հիշվում ե նույնպես IX ֊

սողիկ_ի պատմության մեչ, Նկարագրելով Ատ ր պատ ական ի Մ ամլան ամիրայի կռիֆւ ընդդեմ Հայ—վրացական միացյալ ԴոՐՔ^ԲՒ% Ասողիկը պատմում ե) վոր ա յգ կո֊վի վա յրն եր բարձրավանդակ ամուր մի տեղ Ապա Հուն իք գավառում' Ծումլւ գյուղի մոտ։

«Առ որ միարան Հասանէին — վկայում ե Ասողիկը — զօրքն Հայոց և վրաց} և Հո լեալ երթան ի գաւառն Ա- պաՀունեաց♦ րանակին յանդիման րանակթն Մ ամլանա յ ի բարձրաւանդակ ամրագոյն տեղւոջ մի) ի սաՀմանս- գեղջն Ծ մրոյ) և բազում աւուրս ի նմին տեղւոջ օթևս/նս* կալեալ։ Զի ի սաստկութենէ սպա յին Պարսից ղարՀուր- ետ լք էթն) ոչ իշխելով քան զանձաւ տեղի բանակին* արտաքս ելանել> ա յ լ միա յն աղօթիւք պաղատանս առ

1 Հովհա ննես կա թ ողիկոս ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ ՍաՀակ Р —ի ծ ն ն դ ա

վ ա յր ն ա ն վ ա ն վ ո ւմ ե է Յ ղ ո ւկ » ։ «Ե ւ զ !լն ի սորա --- վ կ ա յո ւմ ե ՀովՀա ննեւյկա թողիկոսը՛ զՍաՀակ ի գ ա ւա ռ է ն Հ ա ր ք ա յ1 8 զ կ ա յ գ ե ղ ջ է կա у ո լց ա ն ե%-

ի Հա յրա պ ետ ա կա ն ա թ ո ռ ն ն (Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 2 , ե ջ 6 8 } ։

96

Աստուած- վերառաքէք/նՀ (V *֊Պետեբ բուրգ 1885, Ш ,գլ. ԽԱ, եչ 271)։10* Վերոյիշյալ գ յոլղերիէյ *հոնեվանքը Հա մա սլա տաս~

խան ում ե, քէԱՀսլես տեսնում 1/նք, Պևտքքնգերյան քարտեզի

Б а ^ п е у а и а ( Ռավեննաըու մոտճ Оо%ИЗ.УЯЛ8,) կայարանին, ուստի ե ա յգ կայարանի լատիներեն ուղիղ ընթերցված-ը ոլետք ե յենթադրել վոէ թե Ца&ИеТаПа կամ К о ^ а У а И а , այլ *Ը о [̂ г] П бУ^ПЯ * 'հոն եվան ք անվան վանք վերջավորությունը նշանակում ե, Հավանորեն, վ"է թե վանք այժմյան իմաս— տով, այլ ոթևան, ի^/ւան, կայան կամ բնակարան, ինխղես այդ բառը գործ՛ ե ածված Հին ե Նոր նտակարս։նի գրարար թարգմանություններում, նաև Հին մատԼնագիրների յե ր կ ե ֊ րում (տես «Նոր րառգիրք Հայկազեան լեզուի», նաև Հ յո ւբ շ ֊ ման, «Հին Հայ ույ տեղւոյ անունները]), թարզմ* Հ* /*♦ Պի~* լեդի կճյան ի, Վիեննա 1907, ե^ 28օ) ։

*БО§ПеТаПа կայարանը գտնվում եր ըստ Պևտինգերյան քարտեզի 73Տէ311ՈՁ կայարանից 58 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 86 կիլոմետր Հեռավորության վրա։

Արգ' ի նկատի ունենալով, վոր Պ ետին դեր յան քարտեզի մ/վկա յարս/նա յին Հեռավորությունները ճշտվում ու Հաս-' տատ վում ևյէՂI վերև ինչպես Агէаxаէа-Տаէа1а, նու յնպես և այս ճանապարՀաւլծում' կարելի յհ ՀաւԷանական Համարել, վոր վերոՀիշյս։ լ Հեռավորությունը ես մոտավորապես ստույգ ե ե Համապատասխան այժմյան իրական տարածության Բոստաքենդից մի՛նչև Գոսեվանք։ Ըստ այսմ ' *ОореУ311а- 'հոնեվանքր, վորի տե ղադր ութ յոմմս ավետարանի վերոՀի֊ շյալ Հիշատակարանում ցույց ե տրված Հարք գավառում, սլետք ե գտնվեր Բոստաքենղից մոտ 80 կիլոմետր գեսլի Հյոլսիս֊արեելք, Հավանորեն, այժմյան Մանաղկերտի դ ա շ ֊ տումէ

Իսկ այս յեզրակացությունից ինքնին արդեն Հետևում ե, վոր Հարք գավառի արևելյան մի մասն ե կազմել Մ ա ֊ նադկերաի դաշտային շրջանը, վոր Ը գտնվում եր Նեխ Մ ա ֊ иիքի կամ Սիվէանի Հ յուսիսակողմում։

Պ և տ ի ն ղ հ ր յա ն ք ա ը ա ե ղ — 797

11. Պետք ե առանձնապես մատնանշել, վոՐ Հին Հա յաս ֊ տանի Հարք և ԱսլաՀանիք գավառների տեղագրության ի*նդիրը Հայաստանի սլատմական աշխարհագրության մութ ու վիճելի Հարցերից մեէլն ե, վոր կարոտ ե գեռ Հատուկ քննության։ Այո գավառներում են գտնվել? ինէսլես վերև տեսանք, նաև Հին « Եղեգական»—ը և « Մումր7>—ը։ Այս տ ե ֊ ղերի, ինէսլ ես և Հա մա սլա տա и էսան գավառների ճշտումը* խիստ կարևոր ե, ինէսլես կըտեսնենք, նաև Ռավեննացու մոտ Հիշատակված՜ А гас Ы а կայարանի վորոշման Համար։

Ուստի ավելորդ չենք Համարում մե^ բերել այստեղ մատենագրական Հին աղբյուրների կարևորագույն վկայությունները, վորոնք վերաբերվում են Հարք և ԱսլաՀանիք գավառներին։

1* Փաւստոս, I I I , 1', եչ 52 (ՎեՆեախլ 1889)'

«Ա յլ յ երկրին ԱւզաՀանեաց, յ ոտ ինն մեծ՜ի լերինն Մասեաց, տեղթն զայն ոբսասցուք♦ տեղւոյնճ որում ա« նուն կոչի քաղաք ԱղիորսքՅ)։

2* Նույնը, 1П, Ի, եչ 53'«Եւ. կալեալ կասլեալ ղոտս և զձեռս նորա [Տիրա

նայ] ի կասլս երկաթիս, և զրանա1լնճ զոր գտանէրճ աւար Հարկանէր* և զգանձս և զստացուած՜ս զկին և ղորդիս թագաւորին, զոր գտին ի բանակին, խաղացուցին յերկրէն ԱսլաՀունեաց։ Ւբրև եկին Հասին ի գեւղ մի, որում ան ո էն Գալարիս կոչէին, յորժամ եկն եմուտ զօրավարն Պարսից [ԵասլուՀ Վարազն] ի ներքս ի գեւղն Գալարիս, ած՜էր կասլեալ զարքայն Տիբան ընդ իէ-րս*

3* Կեղծ՜-Սեբէոս, Ա+—Պ եաերբուրգ 1879, I, եֆ_ 2Ճ«Եւ ինքն [Հայկ] չուեաց գնաց անտի ևս [յերկրէն

Արա բա դա յ Цш գմհայ] ի Հիւսի սակողքքն և կոքաւ բնակե— ցաւ ի բարձրաւանդակ դաշտավայրի միոֆ* և կոչեցաւ անուն դաշտէն այնորիկ Հարք, յանուն Հարցն»։

Հմմտե Խորէ/նացի, Տփղիս 1913, 1? Ժ, ե^ 33։

4* Սեբէոս, Ա*—Պետ եր բուրգ 1879, գլ* ՒԶ) ե^ 93х

98

«Հասանէ Երակլոս ի Ոագրևանդ և անցանէ յ Ապա֊ Հունիսք և բանա/լի ի գեւպն' որ կոչի Հրճմունքյ)։Տես նույնը' Ասողիկ) Ц э դլ* 4*) եՀ 116 [քոր Լ̂ոէէ Խրճ-

տօնք»]։

5* ՂԼևոնդ̂ Ա*—Պետեր բուրգ 1887, գլ* ԼԳ, եՀ_ 147—148'«քան ղի նո յնժամա յն շ ունչ կլեալքճ դարձեալ յար—

ձակէինյ ուշ եղեալ ելանել յառածին պողոաա յն ա ր ֊ քաՀնի ընգ գաւառն ԱպաՀուճ/ իո։ Հասանէ ին ի գաւաոն Բաղրևանդ ի գիւ/լն Արձնի»։

6* Խորենացի) Աշխարհացոյց) Հրար* Vուքբյանի) Վենետիկ1881) եչ 31'

«Յելից Մարղաղոյ է Գա и աո վոր գաւառ* և նորա յելից Տուարածատափ* նորա յելից Գա լա ո.* և ի Հա բա- ւոյ նոցա Հարք և Վաժնունիք) մինչև ցԱրածանի) որ իֆանէ յԱպաՀունեացՏ>։

7* Խորենացի) Պատմութիւն) 1? ԺՐ) եֆ 38'«Ւսկ նորա ԼԱրամենակայ] թողեալ ղեբկուս յեղբարց

իւրոց) ղԽոու և զՄանաւագ) ամենայն աղխիւն իւրեանց ի կոչեցեալս Հարք) և զորղի Մանաւազայ դք*աղ* յորոց Մ ան աւաղ ժառանգէ ղՀարք) իսկ որդի նորա ք*ազ՝' յա — րևմաից Հիւսիս ո յ ղեղր ծովուս աղւոյ ք և զգաւառն և զծուխ անուանէ իւրով անուամբ])։

8* Նույնը) I I , Ը) եչ 115—116'« Այլ և զնախարարութիւնն ԱպաՀունեաց և զՄա—

նաւաղեանն և զԹզնուն ականն ի նո յն զաւակացն Հա յկա յ * ի բնակչացն ղաեալ ԼՎազարշակ] ղսլեբճագոյնսն' տեարս կարգէ) յանուն շք/նից և գաւառաց կոչելով»,

9* Թովմա Արծրոմնի) Ա *—Պ ետերբուրգ 1887) III, Ւ) ե^ 224'« Եւ զի էր սլաշարեալ նորա ԼԱշոտի] յա յնժամ զքա

ղաքն Մանազկերտ ԱպաՀունեաց աշխարՀին»***։

10* Ասողիկ) V'*—Պետերբուրդ 1885, ТТ? գլ* Р) ե^ 80 — 81'«Յայսմ ժամանակէէ Մամրրէ եղբայր Մովսիսի) զոբմէ

ասեն երկրորդ գտեալ ի փիլիսոփայս' դաոձայբ ի Հայս'

99

և Գաւիթ՜ աշակերտ Մովսիսի ի Հարք գաւառ է ի Հ ե ր ֊ եան գեղֆէսէ

11. Նույնը, III, գլ. ԽԳ, ե9 277'է Եւ. թեքն \թ ագաւորն Վասիլ] Լուեալ անցանէ ի գա-

ւաոն Հարք ի Մ ան ա զկերտ քաղաք, և անգուստ ի Բագ-

րևանդ» *12* Նույնը, П, գէ Ա> եչ 73'

«Իսկ Պապ' կաթողիկոս կացոյց Հայոց զՕ աՀակ ու/ե ի գաւառէ ԱպաՀոմնեաց *՜ առանց Հրամանի մետ ր ա պօ լ- տքւն Կեսարու, ի Մ ան ա զկերտ գեղ1Էյ>,

13. Նույնը, III, գլ. Ը, եչ 183'«Եւ ի ՆԺԷ թուականին Վարգ եղբօրորդի Նիկիփո՝-

ռա յ զօր ու ծ՛անու գա յ յԱպաՀունիս, սլաշարէ զՄ անաղ- կերտ քաղաքն։

14* Գիրք թգԹո9} Թիֆլիս 1901, ե^ 223 («Սակս ժողովոց

ի Հայք »)'«Արդ' շՍոբՀիւ կամաց բարձրելոյն և. ամենաջողակ

սիրոյ ՀոգւոյԱ սրբոյ շնռրՀեցաւ ինձ ՅովՀաննէսի կաթուղիկոսի առնել էք—րրորգ ժողով ի ՄաԱաղկերտ գեւաղ ի սահմանագլուխ վիճակին Հարքայ' բազմաւրեայ ժամանակաւ միատեղայք Համաժողովք։ Այս եղև ի ՃՀԵ թուականիս Հայոց, յէ * Տրէ ամսոյ, որոյ ժողովեալ ի մի վայր յԱպաՀունեաց գաւառ ի գեղն Մանազկերտ***» ։

Հմմտե նաև Ասողիկ, П, գէ Л ^ 103։15* Ար իստակես Լաստիվեբ տցի, Թիֆլիս 1912, գլ* Ա, ե̂ է 5'

«և քւնքն \Վասի[\ երթեալ անցանէ ընդ Հարք և ընդՄ անազկերտ»։

16* Նույնը, գլ* Ժէ, ե^ 110'«Գիշերագնաց եղեալ զօրք անօրինացն և եկեալ ի

քաղաքագիւղն Հարքա յ որ կոէի Մանկան գոմ***»։

1 Ь ի լւա 1լո ս Գ ա ն ձ ա վ ե ց ի ն և Ս ա մ ո ւ ե լ Ս ա նեցին Ծ ա Հ ա կ 1լ ւս թ ո ղ ի 1լոս[ւ

ծ ն ն դ ա վ ա յ ր ը դ ն ո ւ մ են ք ի ն չ ս լ ե ս Հ ա յտ ն ի յ ե , Հ ա ր ք ո ս մ ' ([ի Հ ա ր ք ս ւ յ ի

Մ ա ն ա զ կ ե ր ա ո յ } Հա Е й ն ի ր ա է լո ս Գ ա ն ձ ա կ ի ց ի ։ Թ ի ֆ լ ի ս 1 9 1 0 , ե ^ Ջ 6 և Ս ա -

մ ո ւ ե լ Սա նեցի) Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ 1 8 0 3 , եՀ_ 0 7 ) ։

17* Սույն լ/) գլ* ՒԲք 142х«Վասն չար աղանդին Թոնդրակեցւոց որ երևեցաւ ի

ղաւսան Հարքա յ, և գրազումս խռովեացն։18* Նույնր} գլ* ԺԶ, ^

«ՏԼանց արարեալ զԱբճիշաւ և զԲ երկրաւ} եկեալ [Սուլտան] բանակեցաւ շուրֆ ղքազաքաւնէ որ կոչի Մ ա— նազկեբա, ի գաւառէն ԱպաՀունեաց ***!>։

19* Նույ՛նը, գլ* ՒԲ, եՀ 150х «Եւ էրբե չյա^ողեցաւ նմա այս, ելեալ գայ անցանէ

ի գաւառ՛ն ԱպաՀ ուն ե աց ի բնակարան սատանա յէ , յաս— աուահուրաց ժողոֆլ և ի գազանաց գառագիղն, որ կոչի Թէէն գրակս յ> ։12* Հարք ե Ապա Հունիք գավառների մասին վերոհիշյալ

աղբյուրների վկայությունները, Է/նչպես տեսնում Սնք, բա~ է Էական Էսաոնաշփոթ են և չէքն տալիս նրանց սահմանների մասին պարզ ու վորոշ գաղափար*

Առանձնապես կաբեոր ե, անշուշտ, ՀովՀան Ոձնեցու ցուցումը, վորը սլարզ վկայում ե ( տես վերև վկ* 14), վոր Մանաղկերտը գտնվել ե «ի սաՀմանագլուԷս վիճակէ/ն Հա բ ֊ քտյ»է Ց ե՜ է Է Համաձայն Հենց այս տեղեկության Մանաղկերտը դրվաձ՜ ե' անգամ մի1ճէույն ՀեղԷանա1լնեբի վկայություննե֊ րումճ յերբեէքե ԱսլաՀունիքում (տես վերև վկ* 9, 13, 14, 18յ և յերբեէքե Հա ր քում (տես վերև վկ* 11, 14, 15)։

Ուշագրավ ե նմանապես, վոր Ծ Թոն դրակս Տ> գյուղը, վորը գտնվում ե և այժմ Մանազկերտից դեպի Հարավ֊արևմուտքճ Արիստակևս ԼաստիվերտցԷէն յ ենթա դրում ե Ապա Հո էն ի քում (տես վերև վկ* 1 9 սակայն միաժամանակ վկայում ե, վոր Թէէնդրակեցոց աղանդը <Гերևեցաւ ի գաւառն Հարքայն (տեսվկ, 17),

Համաձայն թե այս և թ ե Խորենացոլ «ԱշխարՀացոյց»֊ի վկայության ( տես վերև վկ. 6 )' Հարք գավառի տեղը, ի՛նչ֊ պես Հայտնի յե , ցույց ե տրվում սովորաբար Ա։գաՀուԱիք գավառի արևմտակողմում' կամ այժմյան Խնուս ի և էՍամու֊ րԻ շրջանում ( տես Լեո, Հայոց սլատմություՆ, Թիֆլիս 1917,

101

^ 176) և կամ, գլխավորապես, այժմյան Р ուլանըղում (տես«гвМагтешеп ււոճ (Не ТцгрпвдпеПеп*, եչ 15յ ։

Վոր Հարք գա վառէ Հյուս էս ֊ա րևմտ յան սաՀմանը յ ե ն ֊ թադրվելու յե, էրոք, Մ անաղկեբտէց արևմուտք' Արա ծ՛ան է գետէ աչ կողմում' այգ յ երևում ե վերոհիշյալ 1 1 ֊ր դ և 1 5 ֊ր դ վկա յ ութ յու-**** երէցէ Այգ վկա յո լթ յ ուեներէ մեչ սլարղ կ ե ր ֊ պով մատնանշված՜ ե, վոր Վասէլ Р* կայսրը, 4.пРШ մ^Հել Մ ան ա զկերտ Հյուսէս֊արևմուտքէց,անցել եր նախապես Հարք

գա վառէ մէչով։Պետք ե սակա յն է նկատէ ունՄնա լ, վոր քեն ութ յան

առնված՜ րոլոր այս վկայությունները վերաբերվում 1/ն Հարք գա վառէ տեղագրության ա րա բական և Բագբատունյաց շըր ֊ չանն երումէ

Նույն գավառը, ինչպես մատնացույց ե արել Մարկվար֊ տը, ունեցել եր Էր մեչ Հնագույն Ժամանա1լներում Մ անաղ֊կերտէ ամբողչ շրչանը (տես ЭйЛагтешеп սոճ <Ие Ա ջոտ ֊ ф1е11б1Ъ 4 15)։ Յեվ ի բավի յ Կեդձ-֊Սերհ ոսէ և Խորենացու վերոՀէշյալ վկայություններէց (տես վերև վկ« 3, 7 և 8), ինչպես և Փավստոսէ Հաղորդած՛ մանրամասն տեղեկություն֊ ներէց (տես ТТТ< գլ* *հ, եչ 10), սլարղ յ երևում ե, վոր «Մ ա ֊ նաւաղեան3> նախարարական տոՀմէն, վորը ժառանգել եր Հարքը, սլա տ կան ե լ ե վոկ_ մէա յն Մ անաղկերտը, վորն ա յդ տոՀմէ «բուն գաՀոյէց գեւղնն եր, ա յլև Մ անաղկերտ է շուր ֊ $ ր գտնվող յերկիրներըէ

Լուսաբանելով նույն այս Հէն վկայություններըՀ Աղոնցը յ 1/ն թա դրում ե նույն էսկ, վոր Հնագույն Հարքը, վոր է կենդ֊ բոնն եր Մ անաղկերտը, նա է/նա կան Ժամանա1լն երում բովան֊ դակել ե էր մեչ նաև ԱպաՀա֊նիքը, Խորխոռունէքը և Ոըղ֊ նունէքը, Վ" րոնք Հետագայում մէա յն անծոտվել են նրա ֊ նէցճ էբրև Համանուն նախաբարություններէ գավառներ (տես« Армения в эпоху Ю стиниана*, եչ 312)։

Հարք գավառէ Հնագույն տեղագրության խ^դէրը Հ ե ֊ տաքրքէր ե առանձնապես այն տեսակետ էց, վոր այդտեղ ե գտնվել ըստ Հայկական ավանդության Հէն Հարքը, ուր Հայկ

102

նա Հա սլետ ը բ ն ա կ ո ւ թ յա ն եր Հա ստ ա տ ել <Гբա րձրա ւա նդա կ

դա շտ ա վա յրումս (տ ե ս վևր!ւ վկ* 3 , 7 , 8 ) ։ Մ ա նրա մա սն ք ը ն ֊

ն ե լո վ Հին ա յս ա վա ն գ ո ւ թ յո ւ ն ը , ՛է” Г Р մե^ ե բերվա ծ՛ Մ ա ր

Ա բա սի և 1Սոր1/նացու սլատմտկան յե ր կ ե ր ո ւմ , Մ ա րկվա րտ ը

Հա նգել ե միա նգա մա յն ճիշտ յե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յա ն ) լԼոՐ ^այ1 *բի

Հն ա դ ո ւյն գ ա ղ թ ա վ ա յր ե ր ը ց ո ւ յց են տրված՜ նրա նը Հին դր ֊

ր ո ւ յ էյն ե ր ո ւմ յե բ ե ք մեծ՛ լե ռ ն ե ր ի ստ որոտ ներում) վ ո ր ո ն ք Հար

մա րվել 1/ն Հին ժ ա մա նա կներում Ն ո յի տա սլան ի լե ռ ն ե ր ։ Ա յս

լեէւներն են ըստ Մ ա րկվա բտ ի '/՝ա ր դ ո ւ ֊Ա ր ա ր ա դ ը , Նեխ Մ

սիսր և Մեձ- Մասիսը (տես вгвййагтешеп սոճ йхе И^пв- Ц и е П е П Л ; Դ 2 0 2 — 2 3 2 ) ։

Ադոնցի և Մարկվարտի ուշագրավ վերոՀիշյալ յենթ ա~ դըրություննեբը Հաստատվում Լն, ինֆսլես կըտեսնենք, նաև Պետինգերյան քարտեզի մեր այս ուսուէքնասիրությամբ։

Մենք ցույց կըտանք ներքև, վոՐ նախնական Հարքը) վորը գտնվում եր, դլխավոբասլես, այժմյան Vիվաանի, Նեխ Մասիս ի շրջանում) մեծ՛ ու ընդարձակ ա յս յերկրի աշխար֊ Հա դրա կան Հին անունն ե, վոբը Հիշատակված- ե նաև Ռավ1ան— նա ցու աշխա բՀագրության մեֆ։

13* ^Бо^ПСТЙПЗ!—'հոնեվանք կայարանից Հետո Պևաին֊ դեր յան քան տեղում նշանակված? 1/ն, ինէււլես վերև ասացինք, И е^ о ап а և 1տաոէ0 կայարանները։

Б1е§0апа Կայաբանի անունը Մարկվարտը կարդում ե Ш е^озап а և առաջարկում ե Г 1е§08а п ֊Ъ 1 սրբագրել *Е1е^о-'Տ1Ո6* Այս վհր^ֆն անունը նա Համեմատում ե Հայեբէ/ն <ձե֊* զէ գնա շէն Я կամ <Г եղեգն ած՛ին Я բառերի Հետ։

ՎորովՀետև Մ արկվարտը Ба§П0Уа,ПЗ. կա յարանը Համա֊ սլա տա и խան ե Համարել այժմյան *հա т վան ին, ուստի և *Е1б-

Մ ի լ լ ե ը է վ կ ա յ ո ւ թ յ ա մ բ (Шпегайа Кошапа, եչ 7 4 7 , ծ ա ն . 2 ) ' Р1е-ջօ-апа ա ն վ ա ն о և զ տ ա ռ ե ր ի մ ի Գ /լ Պ ևս/ի ն գ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե զ ի մ ա գ ա

ղ ա թ ն ո ւ ն ի ճ ե ղ ք վ ա ծ ք է Գ ա ր ե լի յ ե յ ե ն թ ա ղ ր ե լ , վ ո ր О տ ա ռ ի ց Հ ե տ ո յ ե ղ ե լ

ե մ ի տ ա ռ . և ս , վ ո ր ա յ ժ մ չ ի կ ա ր դ ա ց վ ո ւ մ ։ Ը ս տ յ ե ր և ո ւ ք թ ի ն , Մ ա ր կ վ ա ր տ ն

ի ն կ ա տ ի ո ւ ն ի ա յ ղ ճ ե ղ ք վ ա ծ ք ը և ա յ ղ ն կ ա տ ա ռ ո ւ մ ո վ ե , վ ո ր ն ա

Р1е§0-апа ա ն ո ւ ն ը կ ա ր դ ո ւ մ ե Ր16^օ[տ]ՅՈ& և ո ւ ղ ղ ո ւ մ ե *Е1б§081Пб»

103

Г̂ПЯ1Т1Р-յէ տեղը նա յՄե թադրևլ ե Գա ավանից 15 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 22 կիլոմետր Հեռավորության վրաճ Վանա լճի Հյուսիսային կողմում (տես (гЗМ агш еш еп տւճ Ճ10 Т1^-ոտզււ0110ո * յ եչ 6 1) ։

Ые^о&па անվան ուղիղ ընթերցվածը, ինձ թվում ե, սլետք ե Համարել վոՀ թե *Е10^О8Ш0> ինչպես յենթադրել ե Մարկվարտը, այլ *Е1.0§аСс111<1* Е ե Е լատինական տառերի շփոթություէյներն այնքան սովորական 1էն, վոր Մարկվարտի սրբագրությունը միանգամայն Համոզիչ ե և ընդունելի։ Սա— կա յն քարտեզի մագաղաթի ճեղքված՛քի տեղում § տառի վւո֊ խարէ/ն մենք կարդում 1/նք (5* Նախապատվությունը պետք ե տալ, անշուշտ, *Е10§аСаП.а ընթերցված՛ին, վորովՀետև Հարք գավառում, ինչպես վերև տեսանք, իրոք վոր Հիշվում ե <Г Ե ֊ ղեգականյ> գյուղը, վորը կատարելապես Համապատասխանում հ Պևտինգերյան քարտեզի БЧе§0аПа = *Е1е§аСаПа ընթերց- փած՛ին։

Պևտինգերյան քարտեզի մյուս ТяПТпЪо կայարանը, վոր ավելի մոտ եր Բա գա վան ին քան Ба^ПеУаПа*^ ( = *Օօ^110- уапа^ և Е 1 е § о ап а ֊^ ^= *Е 1© §асап а^ իմ կ արծիքով, վերև Հիշված Ծ ումբն ե, վորը գտնվում եր Սպա Հոմն իքում։ ТЯ1П11-

նՕ՜յի անվան ուղիղ ընթերցումը պետք ե լինի ^ТвИтЪО ե միանդամսI յն պարզ ե̂ վոր ա յդ կարևոր կա յարան ի անունն աղճատված՜ ե քարտեզում I և Т տառերի շփոթման պատճառով։

ТяНТпТю կայարանի տեղադրությունը վորոշելու Համար կարևոր ե, անշուշտ, Սսողիկի վերոՀիշյալ վկա յություն ը։ Ա֊ սողիկը, ինչպես վերև տեսանք, ւէկայում ե, վոր Հայ֊վրա— ցական գորքերը կռվից առա չ իչևս/նել ե յին (Г յանդիմս/ն րա— նակէքն Մ ամլանա յ ի բարձրաւանդակ ամրագո յն տեղւոչ մի, ի и ա Հման и մրոյն։ Կռվի մանրամասն նկարագրությունից ևս պարզ յեբևում ե, վոր Ծումբը գտնվել ե բարձր ու դ ը ժ ֊ վարամատչելի տեղում։

Սսողիկի այս վկայություններն ուշադրության արժանի յէ/ն, վորովՀետև ТяПТпЪо - յէг մոտ Պևտինգերյան քարտեզում

104

նշանակված- են զույգ աշտարաէլներք վորոնք։ Հավս/հոր !/հ։ ցույց Լն տա լիս} վոՐ ա ձԴ Լ̂ա !/ա/,ա ,̂2 մ̂ Ղ̂ Լ ^ կարևոր մի ամրութ յուն և բերդասլաՀ ՂՈՐՔ[' հ.էսԲ*̂ 1,։

Ուրևքքհ1 ինչսլհս տեսնում ենք3 1տ11ա1)0-ս ( = *Т8ШПЪо) ‘["Հև միայն իր աեվսէն նմանությամբ) ///յլ ել տեղադրական տեսակետից կատաբելասլես Համա սլա տասխաէաւմ և X? ումր գյուղին։

14* *հոն եվանք իք Եզեդականի և. Ծումրի տեղեր ր վոբոշ չեն։ Պետ ին գերյալն քարտեզի վկայությունից կարող էտնք միայն Հետևցնեի ՎՈՐ Տիդրանակերտից Ուսգավս/ն տանող ճանասլսւնՀի վ[*ա նրանք դասավորված՛ են յեղել Հետևյալ Հաղորդականությամբ* նախ քհոնեվանքը) նրանից 15 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 22 կիլոմետր Հ եռա վո ր ո ւթյան վրաճ Ե ֊ զեզական ը և ասլա դարձ յալ 15 Հռոմեական մղոն Հեռավո֊ րության վրաճ Մումրր։

Т1^՝аП0Сег1а---Ва^аи п а գձի ուղղությունը վոբոշելու Հա ֊մար կարևոր ե միայն ւսյն ̂ ՚1"Ր ամԴ ԳյուՂ^Րէ տեղերը ցույց են տրված- Հին Հա յաստանի Հարք և ԱւզաՀ ունիք դավա гՀնև֊ րում։ Յեվ վորովՀետե *հոնեվանքի տեղը լինելու յերֆ ի ն չ ֊ սլես վերև ասացինք) այժմյան Մանաղկերտի դաշտում1 դ ը ժ ֊վար չեք ուրեւքԱք կռա Հ ել, վոր Т1§ГаП0Сег1а-- Ва^аИПа ճանա֊սլարՀն անցել ե Մանաղկերտի շրջանով և «Եղեգականսի ու <Г Ծումբոի տեղերը սլետք ե վորոնել Մանաղկերտի արևե լա ֊ կողմում։

Հենց նույն ա յս յևզրակացություն ը ստացվում ե նաև Ասողիկի վկայություններից) վոր վերաբերվում են Ծումբ գյուղի մոտ տեղի ունեցած՜ վեբոՀիշյալ կռվին։

Ասողիկը վկայում եք վոր Ատրսլատականի Մամլան ա ֊ միրայի զորքերը՝ Ծումբ գյուղի մոտ սլա բտվելուց Հեաոճ փախչում են Արճեշի ուղղությամբ։

«Որոց Հետամուտ եղեալ — սլատմում ե Ասողիկը — Հայոց և Վրաց ղօրունՀ սաստիկ Հարուած՜ովք Հարկա֊ նէինք ի սուր սուսերի մաշելով զնոսա մինչև ի մուտս արևունյ մինչև ի դուռն Արճէշ քաղաքինն (տես ([Պատ֊ մութիմև տիեզերականս) Щ գլ* ԽԱ) ե^ 273)*

105

Արդ' ի նկատի առնելով, վոր թշնամուԱ Հետապնդել ե Հեծ՛ելազորքը' կարելի յե յենթադրելէ վոր մոտավոր տարա֊ ծությունը Ծումբից մինչև. Աբճեշ* սլետք ե լիներ վոչ սլա֊ կաս քան 50 կիլոմետրг Այս Հեռավորությունը Ծումրի և Արճեշի միֆև կ արևոր մի ցուցում եյ վոր վորոշ չափով լո ւ ֊ սարանում ե ТяПТпЪо = * Т я п т Ъп կայարանի տեղադրությունը։

Ւնձ թվում ե, վոր Հիմք ընդոճյելով այս ցուցումը, ի ն չ ֊ պես և այն իրողությունը, վոր Ծումբը գտնվել ե Հարք գ ա ֊ վառի արևելյան սաՀմանի մոտակա շրջանում' ճշմարտու֊ թյան բավական մոտ կըլինէ/նք, յեթ ե ТЗШНЪо—Ծումբի տ ե ֊ ղը յենթադրենք Մանազկերտից դեպի Հյուսիս֊արևելք' մ ո ֊ տավորապես այժմյան Բագնոց — ՀԼոմըկի շրջանում*

15♦ Տիգրանակերտ — Բագավան գծ՛ի և *Со§ПетаПа ու *Е1е^асапа ՈԼ Դ տ ւա էօ կայարանների տեղադրության նոր այս լուսաբանությամբ վորոշվում ե, իմ կարծ՛իքով, Հռոմեա֊ կս/ն զորավար Կորբուլոնի ՃանապարՀն Արտաշատից Տա բոն (տես ТаСЙ. АПП. XIVյ 23 և 24), վոր մինչև այժմ Համա ր ֊վել ե վիճելի ու անորոշ։

Գիտնականների մեծ՛ագույն մասը յենթագրևլ են, վոր Կորրուլոնը' Արտաշատի կողմերից Տարոն անցնելու ժամա ֊ նակ' յեն թ ա րկվել ե մարգերի Հարձակման Մ ար դաստանում) վորը գտնվում եր Վանա լճից դեպի արևելք ( Հմմտե Հ յո ւբ շ ֊ ման, (ГՀին Հայոց տեղւոյ անունները}, եչ 60, ծ՛ան♦ 1, նաև

Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, եչ 417)։Այս ուղղությամբ' Կորբուլոնի ՃանապարՀն Արտաշա֊

աից Տարոն և այնտեղից Տիգրանակերտ պետք ե յենթ ա ֊ դրել Բևրէլրիի, Վ ոստանի վրա յով և Վանա լճի Հաբավա յին ափերով, ուրեէքն' մոտավորապես այն գծ՛ով, վոր բացատ ր ա ֊ կան իր քարտեզում մատնանշել ե Կոն բադ Միէէեբը) վորպես Հավանական ուղի Պևտինգերյան քարտեզի Աբտաշատ — Տ ի գ ֊ րանակերտ գծ՜ի (տես Ш п вГ ап а Вош аП а, եչ 745— 746)։

^ ■ Հ ա վ ա ն ո ր ե ն ) Հ ե ն ց ա յս ճ ա ն ա ս լա ր Հ ի վ ր ա ք Ա ,ղ ի ո վ ի ա դ ա վ ա ռ ո ւ յք ) գ լ լ տ -

ն վ ե լ ե Հ ի ն Զ ա ր ի շ ա ա ք ա ղ ա ք լ լ , վ ո ր ն Հ Լ ր շ ա կ ո ւե յ ա յ Ժ ա մ ա ն ա 1 լ յ ե ղ ե լ ե

ա ո Խ ո ր ա վ ս ւ ն կ ե ն ղ ր ո ն Հ ա ր ա վ ա յի ն Հ ա յա ս ա ա ն ո ւ մ ։

106

Պրոֆ, Մարկվարտը Կորբուլոնի ճանասլարՀի այդ խիստ Հեռավոր ու վոլորասլաույա ուղղությունը Համարում ե ա ն ֊ Հավանական ու անընդունելի և կարծում ե ին վէ ր, վոր մարդհ— րի յերկիրը> *ԼորԷ *̂ Էնո,Լ անցել ե Կորրուլոնը, գտնվել ե Տարոնից դեսլի Հյուսիս֊արևելք ( տես вг01е Տւ1էտէ0ճ1ԼՈ§ ԱՈճТУ1еАегкега№11ш18 йег аппешзсЬеп Ыайоп, եչ 23)։

Մարկվարաի այս յէ/նթադրությունը լ Հա մա սլա տաս իյա ֊ նում ե, ինչսլես տեսնում ենք, մեր յեզրակացությո&ներին Ար տա շատ—Տիգրանակերտ գծի ուղղության մասին և կա — րելի յե իրոք Հավաստի Համարել, վոր Տակիտոսի մոտ Հի— շա տա կված մարգերի բնակության շ ր^յսնը սլետք ե վորոնել Պևտինգերյան քարտեզի Արտաշատից Տիգրանակերտ ի^եող ճանասլարՀի վրա, Հավանորեն, Աբածանիի Հովտի լեռնային վերին շրջանն հրում։ Պետք ե ասել, վոր ըստ այս րացա — արության մարգերի բնակության էի կարող լք՛նել ՀինՄարդաղի գավառը, վորովՀետև այս գավա ռը, վորը գանը- վում եր ա յժմյան Ո ին դե ո լի Հ յուսիսակողմոււՐ Հեռու յեր շատ մեր վոբոշած Արաաշատ Տիգրանակերտ գծից։

16* 1տաոն0 կայարանից Հետո Պևտինգերյան քարտեզում մատնանշված են ЫаэаЫ, Ал1еЬа, в о ш е և ՕՌէւտրւ կայարան֊ները, վորոնք նշանակված են նույնսլես և АчЧя.УЯ̂ Я.---Е сЬ а^1апа ճան ա սլա րՀա գծում։

Պևտինգերյան քարտեզի այս սլարզ ու անվիճելի սիւա֊ լը ույլղվում ե սակայն առանց դժվարության Ռավէ/ննացու

Խ ա չ ա տ ր յա ն ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ ի ր զ ե կ ո ւ ց մ ա ն 1 . 0 ֊ ր զ թ ե զ ի ս ո ւ մ Կ ո ր բ ո ւ -

լ ո ն ի ա յս ճ ա ն ա պ ա ր հ ր յ ե ն թ ա ղ ր ո լ մ ե Հ ե տ և յա լ ո ւ ղ ղ ո ւ թ յ ա մ բ ճ է Կ ո ր բ ո ւ -

լ ռ ն ի դ ա ր ձ ո ւ ղ ի ն ---ա ս ո ւ մ ե ն ա ---ա մ ե ն ա յն Հ ա վ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ յ ե ղ ե լ ե

Ն վ ա ղ ի լ ե ռ ն ա ն ց ք ո վ ղ ե ս լի Ղ *ի ա ղ ի ն ո ւ Յ ե փ ր ա տ ի ա կ ո ւ ն ք » ա յս տ ե ղ ի ց

ի ^ ե լ ե Ա ր ճ ե շ , Ա խ լ ա թ , Տ ա ր ո ն , Խ ա ր բ ե ր ղ , ո ւ ր Փ ի ա ր ե կ գ յ ո ւ ղ ո ւ մ գ տ ն լ լ -

վ ա ծ ի ր ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ր մ ի ա ն գ ա մ ա յն Հ ա ս տ ա տ ո ւ մ ե ն ր ա ն ե ր կ ա

յ ո ւ թ յ ո ւ ն լ լ , և ա յս տ ե ղ ի ց Տ ի գ ր ա ն ա կ ե ր տ Ֆ ։ Հ ե ո յս վ ո ր ա յ ս ճ ա ն ա ս լա ր Հ լլ

Գ ի ա ղ ի ն ---Ա ր ճ ե շ ո վ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե , ի ս կ ն ո ւ յ ն ճ ա ն ա -

ս լա ր Հ յլ 1ս ա ր բ ե ր գ ի վ ր ա յ ո վ ս լա ր զ ա ս լե ս ս խ ա լ ե ։ Խ ա չ ա տ ր յա ն ն ո ւ շ ա դ ր ո ւ

թ յ ա ն չ ե ա ռ ե լ , վ ո ր Կ ո ր բ ո ւ լ ո ն ի վ ե ր ա գ ա ր ձ լ լ Ա ր տ ա շ ա տ ի ց տ ե ղ ի յ ե ր ո ւ

ն ե ց ե լ 5 8 թ վ ի ն , ի ս կ К 32Г1к-/| ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն լ լ գ ր վ ա ծ ե 6 4 թ վ ի ն է

107

աշխարհագրության ոգն ութ յամր, վորի մե ̂ ^էշյա է կա յա ֊ րանների փոխարեն Հիշատակված- են АгДСЫа, 1ւս111ւ1 ե ТИЙУ- ТПЯ, կայարանները։ Ւնչպես վերև, ասացինք) այս յերեք կա ֊ յարանների անունները Ռավեննացին արտագրել ե հռոմեական միԼւնույն քարտեղի Հին և ավելի ընտիր մի որինակից։

Պարզվում ե) ուրեւքն, վոր *ТЗИШЪО“,//г̂ Հետո մինչև *Ва§аИПа Հաղորդ կայարաններն են յեզել Аг&С-Ы&гЗг, 1ոճ11&-ճքև ОМ ута-Ъ*

Ա յս կա յա բանն երից АгЯР.ЪтЯ- յի Հիշատակությունը Ռա- ւէեննացու մոտ խիստ ուշագրավ մի վկայություն եէ վոր ի լուսաբանությամբ լուծ՜վում ե} ինչսլես կըտեսնԼնք, Հայաստանի պատմական աշխա րՀագրության կաբևորագոյն խըն- ղիբներից մեկը։

АгасЬ1а“̂ վոբոշ կասլ ունի, իմ կարծ-իքո Վ> ՊԺ%Ի ուսի մոտ Հիշատակված՛ АгсЬбПбյի Հետ, վորից ծ՛ագել ե, Հավա- նորեն) Հէ/նց վերոՀիշեալ Հարք գավառի անունը։

Սեր այս յենթագրությունր ՀիԱնաւորելուց առայ? ա ն ֊ Հրաժեշտ ե նախ թարգմանաբար մե ̂ բերել Պլինիուսի վը~ կայությունն АгсЬеВе~յի մասին։

Иш.# ատէ* ա է. УЬ 31, 1—3 (տես Т. Լ ей. Լւйте, Р а п з 1883, ել 260—261)՝

([Սակայն Հարկավոր ե խոսել և իրան Տիգրիսի մա ֊ սին։ Սա սկիզբ ե առնում Մեծ՛ Հայաստանի յերկրում մի աղբ յուրից, վորը նկատելի յե Հար թավա յրում։ Տեղի անունն ե Ե լեգոս ինե [Е 1е^ 08ше^ Ш овш е* Е 1е§08]* Այնտեղ ուր նա ավելի դանդաղ ե Հոսում1 դետի անոճն ե Գիգլի տո [О ф Й о ], իսկ ուր նրա ըն թ ացէքն արագանում եճ նա անվան վում ե արադության պատճառով Տիգրի ս։ Այսպես 1ւն անվանում մեգերը նետը։Նա թափվում ե Արետիսսա լիճը [А гей вза , А геЙ ш ва1]»

Լիտտրեյի Հրատարակության մե̂_ տսլված ե А քԸէհսՏՅ ք սակայն МауЬо!!-/» 1906 թվի Հրատարակությունն ունի АгеНвва (տ&и (ՏԱօԱ1]>таеп1еп սոժ й!е Т^ПвдиеПеп*, եչ 20)։

108

վոր ի մեղ վերև են բարձրանում բոլոր մեք ր ձգվող ծանր իրեր ր և վորն արտաթորում ե բո բա կա յին միացություն֊ ների գոլորշիներէ Լճի մեղ /լան միայն մի տեսակ ձըկ ֊ ներ, վոբոնք չեն թավւանցում նրա միֆով Հոսող գետի մեղ* Նմանապես Ա Տիգրիսի ձՏլները չեն մտնում լճի մեղ* Ասում 1т!է) վոր գետն իր Հոսանքով ու գույնով տարբերվում ե լճից*

Լիճն անցնելուց Հետոճ Տիգրիսը Հանդիպում ե Տավրոս լեոանյ աԼ/Հետանում ե մի խորշի մեղ եք Հոսելով դետ ֊ նի տաէլ գուբս ե գալիս Հանկա րծ՜ լեոան մյուս կող ֊ մում։ Յելքի ա յս տեղն ո/նվանվում ե Զորոանգա [2 0 -гоапйа, 2огоаш 1е, 2оагапД а]* Վոր ա յս մի1ւնույն ղե անեք այգ սլարղ երեում ե նրանից, վոր նրա մեղն ընկած- իրերը դուրս Լն գալիս լեռան մյուս կողմում։

Տիգրիսը Հոսում ե Հետո մի ուրիշ լճի միիվք վորն ա ն ֊ վան վույ/ ե Թոսսլիտես [ТЬоЗрИеЗ, ТкеЯрНез]* Յեվ ն ո ֊ րից նա ժանում ե ստորյերկրյա խորշեր ե մոտ 25 մ ը ֊ ղոնից Հետո յերևան ե դալիս Նիմֆեումի մոտ [ЦУШ-

рЬешп]*Կլավդիուս Կեսարը վկայում եք վոր АгсЬеПв1 յ !*բ կ ֊

բում Տիգրիսն այնքան մոտ ե Հոսում Սրսանիաս [Ар- .чашав] Գետից, վոր յերր այդ դետերն ափերից դուրս են գալիս1 նրանք միանում ենք բայց չէւն խառնվում իրար Հետ* Ար и ան ի ա и ըք վորն ավելի թեթև ի ւր ունիճ յերեսն ե բարձրանում և Հոսում վերևից մոտ 4 մղոն տարածություն* Սակայն շուտով նա բաժանվում ե Տիգրիսից և թափվում Յևփրատ դետը։Տիգրիսի արևելյան ճյուղի մաս քան նման տեղեկություն֊

ներք վոր Հի էէն վահ՛ !ւնք անշուշտу տեղական Հին զրույցների վրաք Հաղորդում ե մի վէոքբ տարբեր բովանդակությամբ և ավելի Համառոտ խմբագրությամբ նաև Ատբարոնը ( տես 0 е -

1 ЬШ гё- Է՛ Հրատարակության մեՀ աոլվաձ- ե А гг110П0 , վորլչ յե ն -թադրական մի ս ր բա գրութ յուն ե \'ՅՈ 0 с 1е|1-^ (տ ես <гЗйЙаГШеп1еП ԱՈճЙ1е Т^г^иеИеа», եչ 7в)։

109

О&ГарЫса» X I» 14,8 և X V I, 1, ֊1 )> ՎՈՐԸ վկայում ե սակայն վոր ^ էգրէս Ը_ դա լիս ե Նպատ ГЛТТ^] լեոներից և անցնում այնուհետև Արս էտն էг [\Ар37|У7|] լճի մի9ով, վորն անվանվում ե նաև. Թո պիտիս [ВштП'ПС]*

17* Պլինիուսի և Սար աբոն ի վերոհիշյալ վկայություն֊ ներ լլ մանրամասն քեն վա ծ՜ էտն վերջերս Մ արկվարւո Ի «քՏսճ- аППеШеП ТШЙ (Не Т1§П8011е11еП» աշիատությա՚ն մեչ, Ա յս ֊ տեղ մեղ Հեաա քրքրում էտն, բնականաբար, միայն նրա այն դիտողությունները, վոր վերաբերվում են Պլինիուսի Հիշատւսկած՛ А гсЬепе յ երկրին։

Այ и АтГ.Ър/ПР-՜ յ ի նկատմամբ Մարկվարտն առաջարկել ե յ-տրկու տարբեր մեէլնություններ։

Նա ան Հն ա ր ին չե Համարում նախ, վոր նլավղիուս Կե ֊ սարի վերոՀիշյալ վկայությունը կարող ե վերաբերվել Տիգ֊ րիս գետի արևմտյան ճյուղին։ Ցեվ այս գեսլքում, նրա կարծ՛իքով, А гсЬ еп е-^1 Էբրե աղճատուէքե *АПЙ16116 ընթերցված՛ի' կարող ե թերևս Համապատասխան [{քնել ЕП21~А112Й գավառի անվան։

Սակայն իր ուսումնասիրության շարոտն ակութ յան մեֆ Մ արկվարտը Հնարավոր ե Համա բում նույնպես, վոր լա վ գի ֊ ուս Կե սարի վկայությունը վերաբերվում ե ավելի շուտ А~Г- ЯЯП1Я.Я Արած՛անի գետի ակունքներին, վորոնք գտնվել են Վանա լճից տէեպի Հյուսիս֊արևելք»' Հին Ծաղկոտն գավա֊ ո ում։ Այստեղ Հենց, ինչսլես ուղիղ նկատում ե Մ արկվարտը, Արած՛անի գետը մոտ իրապես, արևելյան Տիգրիսգետին, վորի ակունքը ևս յենթագրվել ե Հին ժամանակ֊ ներում Նպատ կամ այժմյան Ալագաղ լեռ ան ստոբոտնե֊ բումէ

Ւնչտղես մատնստնշում ե Մարկվարտը, уа11 0гв1бП~ '̂ Հի մ ֊ նըվելով վերջին այս յէտնթագրության վրա' АгсЬепе 4г ո ւղ ֊ ղել ե АггЬвНб ե ընդոտնել, վոր այս տեղանուն ը Հտսմապա֊ տաս խանում ե Ա տ բաբոն ի * А̂ рОТрУ\ ֊յ ի ն և Հին Արճեշին։ Հա

մաձայն այս մեէլնությստն *А1ТЬвПв կամ *АрЗТ^Т|# յե ա ն ֊ վանվել վոչ միա յն Արճեշի մոտակա լիճը, ա յլև յեբկիրը*

110

Այս բացատ բություէ/ը Մ ա րկվա ր ան առարկելի յե Համարում, վորովՀե տ1ւ Ատ բա բոն ի վկայության ’ А рЗТ| 77] յ ին (րոտ = Մա ր կվարտի *Ар37]07] У7] ՚ ) Պլին իուօյի մոտ Համասլա֊ տաս խանում ե վձչ թե АгсЬепе-Ъ, այլ А гей зва

Մ ա րկվա րտ ի կա ր&իքով' յհթ ե կլավղի ուս Կեսարի վկայությունը վերաբերվում ե, իրոք, աբեելյան Տիգրիսինճ А г -

сЬ еП е^ Ս̂սՐոՂ ^ նույնաըվել միմիայն Հարք գավառ ի ա ն ֊ վան Հետ, վորը Հիշատակված- ե Մ ար Աբասի մոտ իբրև Հայերի Հնագույն գաղթավայր։ «Այս վևրֆին գեսլքում — ա ֊ սում ե Մ ա րկվա ր ա ր— մենք Հարկադրված- կ րլին են ք ընդու ֊

նելու, վոր Հին ժա ման ա էլն երում АгсЬбПб / г/,4/'/1̂ ոմն եցել ե իր մեֆ վոՀ_ միայն բուն Հարք գաւԼառը Թուլանրղի Հա րթա ֊ վայրի Հեա միասին, այլ և Հետագայում ինքնուրույն Աս լա ֊ Հուն իք, Աղիովիտ և Ծաղկոտն գավառները և գուցե նաև Ոագրևանդ գավառի արևելյան մասըյ> Հեղ 77)։

Մեֆ բերված- յ երկու տարբեր մեէլնություններից Հա ֊ վանական ե, անշուշտ, յ^րկրորդը։

Մ ա րկվա բտի և յեվրոսլական գիտնականների ուշադրու֊ թյունից վրիսլել ե, դժբաղդաբաբ, Ռավևննացու աշխարՀա֊ գրության մեղ Հիշատակված Аг&сЫЛ կայարանի անունը, վորր նոր ու կարևոր մի ապացույց ե АгС-ЬбПՇ ֊յի տեղաղը֊ բութ յան Վանա լճի Հ յ ուս ի и ա կողմում։

ՌաւԷեննացու ա յս А г ЯрЛпЯ-Л/ կարող ե, իմ կարծ՞իքով, Համապատասխան էք/ն ել Հենց Պլին ի ուս ի վկայության վերո ֊Հիշյալ АгсЬепշ ֊յի ն ։

Այս յերկու տեղանունների — և — 6116 տարբեր վ ե ր ֊ շավորությունները միանգամայն Հասկանալի յեն դառնում, յեթ ե ի նկատի ունենանք, վոր Հա յոց Պապ թագավորքին վ ե ֊ րադրված- Ֆա բկին ի Հունա բեն արձանագրության մեղ ՀինК о т т а § е п е , М еШ епе և М айепе տեղանուններն ան վանված՜ են նաև К о ш ш а § 1а, МбНйа, և М айа (աես ЬеЬ ш ап п-Н аир!, А г т е ш е п 6ւոտէ ւաճ յ*6էշէ, Вй* Լ եղ 416)։ Ուր ետ* А гасЫ аև АгсЬеПе տեղանունների արմատն ե պարղապես АгЯ.гТт**

(Հուն* ճըՅԼ՜/֊) կամ АгрЛ՜)֊ (Հոմն 4.ПРИ կարող եր,իՀարկե, Հայերենում ստացած՛ լինել <լՀարք]) ձևը։

111

Անձ աղթաՀարելի մի դժվարություն <ե ըստ իս նաև ախ

Հանգամանքը) ՎՈԲ АгсЬбД в՜^ ձ^ՍհսԻ ա ;̂ոլ^ Էս է̂ А г а ֊гЫя-ն կայարանի։ Վերև մենք տեսանք արդեն) վոր *Б(Ш- а д ^ а-- ([ՎանանտեաՅ> կայարանի անունը Համապատասխանում ե Հին Հա յաս տան էէ Վան անդ գավառի անվան։ Կարելի յե) ուրեէ/ն) յենթադրել, վոր Агас1Йа- ̂ Հին АгсЬвПе յ^բկրի ա յն կ1ւեդրոնավա յրն ե) վոբի անունով կոչվել ե այդ յերկէւ- րը ևս АгсЬеПе կամ Հարք։

Մեր այս մանրամասն քննությամբ սլարղվում ե նույն— պես) վոր А гасЫ а կայարանը գտնվելու յեր այժմյան Բագ— նոցի Հ յ ուս իսա կողմում։ Ւսկ ա յս յեզրակացութ յամր Հաստատվում ե) ինչսլես տեսնում ենքք Մարկվարտի վերոՀիշեա լ յ են էժա դրությունը) վոր Հին А 1*Ր.1ւ Բ՜Ո Բ —ն Համարվելու յե ա- վելի մեծ ու ընդարձակ յերկիբ, քան նախարարական Հայաստանի Համանուն Հարք գավաոը։ Հնագույն ժ ամանա էխերում) ըստ յ երևույթին) Հին АгС-ЬвПв ձ^րկրի մեչ են յեղել նաև Խորհնացու աշխա րՀագրութ յ ան Հարևան գավաէձէերը, վորոնք Հետագայում անպատվել են} Հավանորեն, А г(*1ւ Р 1.1 Р—ի[] և դառելնախարարական էւնքն ուր ույն շրջաններ։

АгсЬепе ե А гасЫ а տեղանուններէւ ա յս նոր լուսարանու- թյամր) վոր ինձ Հավանական ե թվում) պա րղվում ե, է1*1* քլպես տեսնում !*նք, Հայաստանէг պատմական աշխարՀադը- րության մութ ու Հետաքրքիր էսնդի բներից մեկը) վորը վերաբերվում ե Հայերի Հէն գաղթավայր Համարված Հարք գավաուէ/ն ։

Բացի А гасЫ а յից Ռավեննացու աշխարՀագրության մեչՀիշատակված են) էնչւղես վերև ասացինք, նաև 1пйпа ե Б 1- йуш а կայարանները։

Ա* Խաչատրյանը Կուլտուրայի Պատմության 1*նստի- տուտում կարդացած վերոՀիշյալ իր զեկուցման մեչ Ռավեն- նացու Т)1 ք1 уш Я-ն Համապատասխան ե յէնթադրում այժ՜մյան Ղ*իդեմ գյուղին, վորը գտնվում ե Արածանի գետի ձաէս ափի մոտճ Բագավանից մոտ 15— 20 կիլոմետր դեպի Հյուսիս-ա- րևմուտք։ Այս յենթագրությունը կարող ե Հավանական լի-

112

"սել, վորովիետե 'հիղեմը, վորն իր անվամր նման և Րւլի- ա յւ ֊յիՂյ, ըն/թաւմ ե, իրոք > Рագավանից Տիգրանակերտ տ ա ֊ նոգ ՀանաւյլարՀի շրջանում։

1 8 • ֊ Մեր այս մանրախոյզ ուսոււքւյասիրությամր ճշտվումեն, ինչպես տեսնում ենք, վսչ միայն Т 1§гапоса1Чеп-*Ва§а1т а-Аг1аха1а գ Դ ուղղությունը, այլ և նրա վրա գտնվող կայարանների մեծագույն մասըճ

Т гдгап оса^еп ՜ Տիգրանակերտ, այժմյան Ֆտրկինը. 2 ап аеп 0 (Ռավեննացու մոտ' 2аИСвГ10И) — Հա վան ո ֊

րեն 2օՈ1դ81՚էյ Ձիւնկերտ.С у ш к а = *С у Ш я а = '՛իլդ ի՛ւ՝

Б у г а п а з (Ռավեննացու մոտ՝ 1)1/;ШаЯ^ = *А Г 2 аП а8 =Агяаи, вуг. Аггбп.

Ра1ап8апа (Ռավեննացսւ մոտ' РаЬ'лпзапа^ = *Ра1- ГЯ118Я1Ш& = «Պատրանս աւան Я.

УЯВ1&Ш1Я (Ռավեննացու մոտ‘ ]};1Տէ<1\’011<1) =■ *ВЯ81ЯП- 1լյլ կամ 1̂3я8|йД'П11П, — «Բաստաւանտ, այմւ1Հ ք*ոստաքենդ»

М о!сЫ а— մն ո ւմ ե ան ո ր ո շ*Ь адоеуап а (Ռավեննացու մոտ՝ Бо&пауапн) = * 1Խ^-

ц еу я и я = Գոնեվանք.Р 1 е^ о ап а = *Е 1 е § а са п а = Եղեգական.1ՏԱ1ՈԷ0= *Т.ЧПШЪ0 = Եումր.АгасЫ к (ք»""1 Ռավեննացու), Հմմտե АгсЪепе (յ?Խ .)

= Հարք.1п(1иа (ըստ Ռավեննացու) — էանում ե անորոշ* Вк1уш а (ըստ Ռավեննացու) —֊ 1'իդեմ.Еаи§оп1а (Ռավեննացու մոտ1 Кадоипа^ = ^Ва^аипа

= ք*ագաւան։Մյ ուս կայարաԳ/եերր մինչև Արտաշատ մատնանշվա&

և վքմսված են А1Чаха1а — Տսէս1& նախորդ ՀանասլարՀադծում։Ոոլոր այս կայարաէ/ների տեղադրություԱրյ էքհկյղհս !ւ

ամրողՀ ճանաւդարՀագձ՜ի վեր Հնական ու ճշգրիտ ուղղությու- նրք պետք ե Հետագայում քնն!/ս ու. ստուդևնյ անշուշտ յ տեղում դիտական Հատուկ ա րշավա խմրեր ր։

114

А К Т А X А Т А — Տ К В А Տ Т О Р О Լ I Я

3. ԱՐՏԱՇԱՏ- ՍԵԲԱՍՏՈՊՈԼԻՍ

1 ա Արտ աշտ տից I) երաստոսլո լիս զնա/յոդ ճանասլարՀն ունեցել ե լլաո Պետթնդեր յան քարտեզի ե Ռավեննացու /и շ ֊ իյա րՀադ րուէմ յան Հետևյալ կայ արանն երր'

А К Т А Х А ТА 30 в й ’а п ^ г а ( Ռավեննացու աշխարՀա֊դրուէТ յունն ունի сгуйав Տէոոցթոա սւ և в ^ а п ^ и п а , ՛Լորից Հետո Հիշատակված ե նրա մոտ նաև ЛЯ.Т11Ո կա ֊ յարան ր) 14 С0ИЙ680 ( Ռավեննացին այս կայարանիցՀետո ունի նաև 6ата1а^ 10 М М и т ( Ռավեննացին Щ - տաա֊ից Հետո ունի Эатайпиш յ 14 б ап Ш а (Ռավևն֊նա ցու մոտ' баиИЙЯ, լԼոՐե9 Հետո նա ունի նաև Тб11“Йауа ̂ 40 Радав ? Ари1шп (Ռավեննացու. մոտ' АрО- 1ԱԱ1) 5 САвР1АЕ (Ռավեննացու. մոտ' նաև СЯ8р1) 45 АЙ Мегсипиш (Ռավեննացին ունի Егши^ 35 Ай քօո- է6Ա1 1'еНсет (Ռավեննացու մոտ' РоШ ’еНсе^ 60 8 Е В А 8 ֊ Т0РЫЙ (Ռավեննացու մոտ՝ 8б\'ап1:0р0Н ե. веУаВ^Из1̂ » ՎերոՀիշյաչ թվերը ցույց են տալիս տարաձութ-յուձւնե֊

րր մի /լա յարան իւ] մյուս էլա յարան Հ ո.ո մեա կան մղոններով( шШа развив = 1 • 4815 կիլոմե տր)։ Մեծադիր տառերով են տսլված այն կայարանների անունները (Аг1аха1а, Саяр1ае ե Տ0հոտէօլ)օետ ̂ 1ԼոՐ յ̂Յ մոտ ՊևտԷն դեր յան քա րաեդԱ ունի նշած զույգ աշտարաէլներ։ Աշտարաէլնե րը ցույց 1/ս տալիս, վոՐ այգ աեզերլլ յեզել են նշանավոր կ!ւ1ւտրոԼավայրեր կամ զինվորական սլաՀակատ եղին եր։

2 • Կոնրադ Միլլերշ իր Ш пвГаП а КоШЯПа աշխատ ո ւ ֊ թյան մե9 (եչ 653— Со4), նաև րացատրական Հատուկ իր

1 Տե՛ս 1нпегаг1а Котапл, եչ взз—654։

117

!է

4

ք ա ր ա եղում (տես նույնը) АО 649—650 և 651—652) , Հինա յս ձանասլարՀի ուղղությունը յ ենթադրում ե այժմյան Արդաշարից Արմավիրի, Յերվանդաշատի և 'Լարսի մուոով դեսլի ԱրդաՀան և այնուՀետև Կորլիանի մոտով ե Զեկ առի լեռնանցքով դեսլի Ռիոն և. Ռիոնից Vերասաոսլոլիս, այսինքնճ այժմյան Ւսկուր իա։

Կայարանների տեղերը մանրամասն ցույց են տրված նրա մոտ Հետևյալ Հաղորդականությամբ1

А14аха1а— Արգ^շար, Տէ™Ո§11\Ղ — այժմյան Արմավի֊ րում կամ նրա մոտ} С0ПЙ680 — հարակա լայի մոտ գըտ ֊ նվող ավերաէլներ ըք Л'Н К1ПТП — այժմ Յերվանդաշատի և նրա մոտ գտնվող ավերակները) Թս111ւէս՜՜ այ&մ К]бГО- §ն1ս Ка1е881-А ավերա1լներըէ Саврхае — այժմ ԱրւդաՀան, ճ ճ М е г с п п и т ֊֊* " ^ ^ ^ Կոբլիան, АЙ քօՈէ01Ո ք0ևՇ0111—-այժմ* Ռիոն գետի մոտ} вбЪаЗ^роЦв— այժմ* Ի и կուր իա։ Մ ենք կը տեսնենք ներքևյ վոր Կոնրադ Միլլերի վորո֊

շահ- ճանասլարՀի այս ուղղությունը ևք րհականալւարք նաև կայարանների տեղերը Խէ&ճ&է&֊ից մինչև ճ ճ ք՚ՕՈէՔՈւ քշԱՕՔՈ!, վոչ միայն վիճելի յևն, այլ սլարղապես անընդունելի։

Ավելի Հաֆող ենյ իմ կարծիքով) Ռ* Կիսլեբտի և Տ ո ֊մաշեկի յենթ ադրութ յունները ՕՕՈճՔՏՕ, РД^аБ* Ари1ШТ1 ^ Савр1ае կայարանների տեղադրության մասին ( տես В , К10-регЧ, АЙав уоп Ш етав^еп ւո 24 В1Шегп, 1902 — 1906 ե ТошаэсЬек, Раи1у—ЧУЪзолуа Ееа1епсук1. <гСа8р1ао* տեղա֊նուն ը)։

Ուշադիր քննությամբ) ինչսլես կըտեսնենք} վոչ միայն Հաստատվում 1/ն Կիսլե րտի ու Տոմաշեկի կռաՀոււքներըք այլ և Հաստատուն կերսլով վորոշվում են թե ճանասլարՀի ա մ ֊ բողչ ուղղությունը և թե կարևորագույն մյուս կայարան֊ նեբը։

3* Արտաշատից 30 Հռոմեական մղոն կամ 45 կիլոմետր Հեռավորության վրա մատնանշված՛ ե Պևտինդեբյան քա ր ֊ տեղում вЬ^Ш рГа կայարանը։

Նույն կայարանը Ռավեննացու աշխաբՀագրության մեֆ

118

անվանված ե Տ է г а п^иг I а, իոկ յ^բկիրը' схух էոտ вЬтапвппапа,այսինքն' (Г տ հր ութ յան Տէ1'ս11§[1Մ1 3.1121* * Յեվ վորովՀետև Պ1ւ֊ տենդեր յան քարաեպր կազմված ե չորրորդ դարի յերրոբդ քառորդում Հայ Արշակունին եր ի տիրա պետության մամա֊ նավ' դժվար չհ էլաս Հհի վոր Տէ1^Ո#ե^ կամ в^аП ^и П а կա ֊ յարան ր կհԳէդրէն հ յհդհլ Հաաուկ մի նա Էսա բարության։ վորը Ռավէննացին անվանում ե С1VI է՛ ՈՏ, ա յսինքն' (( ահրու֊ թ՛յուն

Կոն բադ Միլլերի կարծիքը, վոր ա յս կա յարան ի ահղր կարելի յե յենթադրել Արմավիրում' Հակասում ե, ինչսլես կրահսնհնք, Аг1аха1а — ЙеЬазЬроН в ճանասլարՀի այն նոր ուղղության, վոր վորոշվույք ե ճշգրիտ կերսլով այժմյան Արա֊ ր անի ճանասլարՀով դհոլի Մ ա րմաշ1ւն֊Ղ%ան լքւճա ( =СгаиШ а^*

Արդ' ուշագրավ ե ու Հետաքրքիր, վոր Հենց այս ճա ֊ նասլարՀի ՛Էրա ե Ար տա շատից մոտ 45 կիլոմետր Հեոավո֊ ր ութ յան վրա գտնաէում ե այժմ Աշտարակ դյուզը, վորն, թհչսլես կարծում էն, նշս/եավոր կենդրոնավայր ե յեղել Հնա ֊ գույն ժա ման ա էլն երում։ Յեվ ինձ թվում ե, վոր ան Հավա֊ նական չի լինի յենթադրել, վոր вЬ'аП^Га կամ в&аПртПа ւոեղսնվան մե ̂ կարող ե սլւսՀսլսնված լինեի գուցե և ա ղ ֊ ճատված ձևովֆ այժմյան Աշտարակ գյուղի Հին անունը, վորը, դժրա իւտա րա ր) Հիշատակված՛ չե մա տ էնագրական Հնա ֊ գույն յերկերում։

Աոաջին անգամ Աշտարակ գյուղըէ ինչսլես Հայսնի յե, Հիշված՛ ե ութերորդ դարից Հետո, իրրև Հայրենիք *հևորդ Ա♦ կաթողիկոսի ( տես Ասողիկ■, I I I , 2, եՀ 106)է

<ГԹէսլէտ և աո. ւՖացեա լ սլատմիչս մեր-ա սում ե Ալի շանը— ոչ յաոա ̂ քան զիններորդ դար յիշի Աշտա֊ բակ, իրրև Հայրենիք Գէորգայ Н* կաթողիկոսի, այլ Հարկ է ա մենա յնիւեթէ ոչ միայն իրրև զայլս ոմանս ի գիւղից և ալանաց Ար ադա ծոտ ան բարգաւաճ եղեալ հ է ' Կ. անիւտգոյն ևս Ժամանակօք, այլ և քա1ւ ղյոգունս' թ է ոչ քան զբնաւս' երևելի և շինաշատՏ) ( տես <էԱ յրա ֊բատ», Վենետիկ 1890, ե^ 185)։

119

*

I

Ն* Մաո-լլ կարծում ե Նույնիսկ, ՎՈՐ նախաքրիստոնեական շրջանում Աշտարակը յեղել ե վիշապների սլա չտա ման Վայր և վոր այստեղ րասիլիկ ձևի Հին յեկեղեցին կառուց֊ յԼած ե վիշասլների Հեթանոսական սրբավայրի ավերաէլնե րիտեղում (տես „Легенды об основании Куара в Арменин и Киева на Руси", И звестия ГАИМК, т. III, Ленинград 1924, եշ 278)է

Ընդունելով ըստ այսմ, վոր ՛Աշտարակ գյուղը Համարվելու յե մեծ ու նշանավոր Հին կենդրոնավա յ ր և ի նկատի ունենալով 81тап&1га կամ Տէ^11§ԱՈՅ կայարանի վեբոՀիշյալ Հեռավորությունն Արտաշատիցճ Հնարավոր ու Հավանական կարելի յե Համարել րստ իս} վոր Պևտինդերյան քարտեզի և Ռավեննացու աշխա րՀագրութ յան վկայությունները վերաբերվում են, իրոք, Արշակունյաց շրջանի Հին Աշտ արս/֊ կին) վորի այժմյան անունը ծագել ե, Հավանորեն, նրա ն ա ֊ խաՀայկական նման անունից, ըստ յերևույթին, ժողովրդա֊ կան ստուգաբանությամբ*

Ուշագրավ ե առանձնապես, վոր ՏէքՈՈջաւ կամ Տէ1"1Ո՜ §иПа կայարանի անվան—Д'а կամ ավելի ճիշտ ИПа ‘Ա՛Ր՜ քավորությունը, ըստ յերևույթին, նա խաՀայկական ե և Հա ֊ մասլատասխանում և այժմյան Արմավիրի Հին անվան վեր ֊ քավորությանճ Հուն* ’Ар'ЛЯО01̂ 7. ^Րէօ10111., Հրատարակ♦ 1901 թ*, եչ 941 յ և ’ Арр.аоэр1'я * Կաբելի յե, ուրեԱն, յենթ աղբել, վոՐ Տ է гаи ̂ 1Г а ֊^ կամ Տէր&ոջաւււ-ճյ ինչպես և Արմավիրը, խալդական շրջանի տեղանուններ են, վոր ոնց — 1լ\ղ կամ Ш1Я վերջածանցը կարոտ ե լեզվագիտական Հատուկ մե1լնության։ Այդ կարող են, իՀարկե, անել, գլխավորապես, խալդս/դետ լեզվաբանները։

Անտարակուսելի յե սակայն, վոր А11;аха1а-8еЪа81:0р0-ԼԼՏ ճանապարՀն անցել ե, ինչպես կըտեսնենք, վոչ թե Ա ր ֊մավի րի, ա յլ ա յժմյան Աշտարակի մոտով։

4* в й ’а п р г а կամ в ^ а п ^ и п а Կ ա յա բանից 14 Հ/ւոմեա֊կան մղոն կամ մոտ 21 կիլոմետր Հեռավորության վրա Պև֊ տինգեր յան քարտեզում նշանակված ե 0011ճ6Տ0 կա յա բանը։

120

Սակայն Ռավեննացու. աշխա րՀագրութ յ ուէն ունի СоиАбЗО" յից առա^ նաև ,1аШ0 կա յարան շ։

Այ ս վերջին վկայությունից դժվար չե Հետևցնել, վոր Հռոմեական քարտեզի ավելի ստույգ և ավելի լրիվ որ էնա ֊ կումյ ւէորից ոգտվել եր Ռավեննացին, մատնանշված ե յ ե ֊ զել վոչ միայն յՅՈ10 կայարանը, այլ և տարածությունըճւ՝է.դ.\8էя-յից մի՛նչև յ<ոուօ> ՈւրեԱե' Сопйево-յէ Հեռավորությունը պ^։ոք Ь ւի՚^եր վ"Լ Է4* 14 Հռոմեա֊կաՆ մղոնէ Ш,Ц ավելի։

ՎերոՀիշյալ յերկու կայարանների թե անուններ ր և թե Հավանական տեղադրությունը Հնարավոր ե, իմ կարծիքով, վորոշել Աշտարակից Կոնդա իւ и աղ տանող ճանասլարՀի վրա։

Հենց այս Կոնդաիւսաղ գյուղը, ին^սլես ճիշտ նկատել ե Ռ. Կիպհրտը (աես А Ш з Հ՚օս К 1 е т а з1 е п ^ Հա մա սլա տսւ ս խ ա ֊ նում ե СОПЙбЗО կայարանին։ Կոնդաիւսաղ անվան թուրքա ֊ կան նոր ձևը Հւղետք ե մեղ շվւոէժեցնև։ Հայաստանի ա շ ֊ խարՀագրութ յան ուշադիր քննություն ր ցույց ե տալիս, վոր Հայկական Հին տևղանուէւները սլաՀպանվել են Հաճախ, կրելով վորոշ ւիուիոխութ յուննԼր թուրքերենի ազդեցու֊ թ յամր։

Пրինակ ̂ Վայոց ձորում գտնվող այժմյան I] ելի մի լե ռ ֊ նանցքի անունը Համապատասխանում ե, անտարակույս, У ո ւ ֊ լիմաձոր անվան (տես Ալի շան, Սիսական, Վենետիկ 1893, ե9 103 104)։ Թաս Մնում գտնվող այժմյան Ենդեկ գյուղը(ռուսական Հին շտասլի տասը վերստանոց քարտեզի վրաճ ЭНДЭК)) վորի արտասանությունը թուրքական ե, Հա մա սլա֊ ։ո աս խանում ե դարձյալ, ինէսլես վերև տեսանք, Պետ Էն գ ե ր ֊ յան քարտեզի АпЙа§Я (Ռավեննացու մոտ' АпЛаСЯв^ կա յ ա ֊ րանին։

ՈւրեԱեճ ավելի քան Հավան ական ե, վոր ա յժմյան Կոն֊ դաէսսադը, վորի անունը թուրքերեն ե թվում, կարելի յե յ ենթադրել ծագումով Հէն Հայկական տեղանուն և նույնա ֊ քյնել 00ՈէԱձՏ0 ֊յ ի Հետ։

О * Աշտարակից Կոնդ ախսաղ գնացող ճանասլարՀէւ վրա

121

է

պետք և լքներ ըստ այսմ և Ռավեննացու. Հի չատակած է] ЦЦцч կայարանը։ Արա անվան մասին մենք տալիս ՛ենք ներքև Հնարավոր մի բացատրություն/ սակայն վորոշ վերապաՀու֊ թյամր։

յ <11110 կայարանի անունը /լարող ե աղճատված լինել ըստ իս յ և Т ոլ- 1 ե С տառերի շփոթման պատճառով: Այս տեղանվան ուղիղ ընթերցվածր Հնարավոր եք ուրեէէն, յե ն ֊ թադրևլ *Та11С0 կամ *ТаП(с)Ю* Ւսկ ա յս վերջին անունը կա ֊ րող եյ ինչպես կըտե սնենքյ Հա մա պա տասի/ան [ին ել Հա յե ֊ րեն ճանկի տեղանվան է վոՐԸ միայն գյուղերի յ այլ ևլեռան ու գետի անուն ե, գլխավորապեսյ Արարանի շրՀա ֊ նում (տես Ալի շսն , (ւԱյրարատՖէ ե9 249 և (ГՇիրակն, ե9 157) Հմմտե նաև ([Ջամբռս ) Վաղարշապատ 1873, եֆ 125 և 289)։

Ուշագրավ ե առանձնապես Ալիշանի Հաղոբգած տեղե֊ կությունը 9*յուլլուֆայի մոտ գտնվող ավերակ կա րավսնա֊ տան մասթն) ՎՈՐ նա անվանում ե ճանկի կամ ճանղու։

<1Ո րպէս և աՀա գրեալգ Վա րգաբլուր ասո:.մ ե Ալի ֊ շանը թերևս իցէ կոչեցեալն *Рիւլլիւճա (իբր ճէ)յ դիւղատեղի ամայի ի վերնակողման վիճակիս/ յա ֆ ֊ մէ կամ յարևմտից գետակին' ղոր մարթ է սկիղբն Հա ֊ մարել 'Րասաղայ} և Հուպ յելից կուսէճ ճանկի֊թեփէ լեռնաբլրո յ ք յոր անուն կա յ և Հանգրուան ի Հր* 4'իւղ-' լիճայ և դբեաթէ կից նմինդ ճանկի կամ ճանղու անուն չ ուր և աւերակ կարաւանատանն (տես (ГԱյրարատ», ե^249)։Առկախ թուի ելով յ& ա օ [*ТаПС0 կամ *Тап(С^1()] կա յ ա ֊

բանի տեղադրության խնդիրը1 մենք Հավանական ենք Հա ֊ մարում) վոր այգ տեղանվան նույնացումը ճանկի անվան Հետ Հնարավոր ե։

Վոր ա յս կա յաբանի առածին Т տառը կարող ե Համա֊ պատասխան լինել Հայերէն ճ տառինճ այդ ցույց են տալիս տառադարձության նաև Հետևյալ նման որինա1լներըճ Արճեշ = լասI. АгейВБа (}']ա.); Ч/А սլրսկ* ՜ճիչսլիշ = ՀոլԱ. Тб1'37СТ|С,

122

Հին պրսկ. ՜ճիթրաուշտա = Հուն. Т13раи#бТ1|С (տես МйГк՜՜\ա՝է, вййагтешеп սոճ ճւօ ТЧ^пвдиеНегь եչ 21)։

Գժվար չե նաև բացատրել ^Ո10 [*ТЯПС0 կամ *Та11С1(>] աևղանվան նաև — СО կամ 10 վերիս վոր ութ յունր։ Հա յան ի յե մեզ աբղ.1/ն, վոր Պևաինդերյան քարտեզի ^ТбПШЪо կա յա րա ֊ նր Համապատասխանում ե Մումբ֊Ծումբո գ յ ուղին г Հասկս*֊ նալի յե, ուրեՏէե, վոր *ТЯПС0 կամ *ТеШС10 սոեղանուեը կա ֊ րող և նույն սլես Հա մա սլա աաս խան լինել Հին Հայերեն ճա ն ֊ կի֊՜ճանկիո, ՜ճանկո ա եղան վան։

Տարածությունն Աշտարակից մինչև Կոնդախսաղ այժմ մոա 50 կիլոմետր ե։ Յեթե Պևտինգերյան քարտեզում տ ա ֊

րածությունր Տէ1̂ Ո§1141֊յ ի ց մինչև է/ՕՈճ0ՏՕ ЭпЧЭ ^ տրվա^ 14 Հռոմեական մղոն կամ 21 կիլոմետր1 այդ բա ցա տ ր վում եք ինչսլես ասացինք, նրանով, վոր քարտեզի արտագրողը չե նշանակել յ&ա0 [*ТЯПС0 կա մ*ТаПСЮ] կայարանը։ ՈւրեԱնճ Աքն անուն Ռավեննացու վկայութ՜յան ոգն ութ յամր քարտեզի սկբնական րնադիրը կարելի յե յ1/նթադրել Հետևյալ րովան֊ դա /լութ յամր՝ Տէ1'8Ո§1քս [?] յ 31110 ( Հավանորեն՝ *Т<ШС0 կամ'*Тапсш^ XIV СопДево:

6. А1,էаxаէа — веЬ аа^р оН в ճանապարհի ուղղությունը սլետք ե յենթ ադրել ա յնուՀետև, Հա/էանորեն, այժմյան 'Լուլիֆան ի վրա յով դեսլի %ան լիճա-Մ ա րմաշեն։

Մ ենք տեսանք վերև, վոր Պևտթսգեր յան քա ր տեղի Հին ճանապարՀներն անցել են, դլխա վորաւղես, խալդական շըր*~ ֆանի պատմական Հին կէ/նդրոնավա յրերի մոտով, վորոնց մե9 գտնվում 1/ն այժմ խալդական արձան ագրությունն եր։ լ) եվ Հենց այժմյան 'ԼուլիՀան ում գտնված ե, ինչպես Հայտ ֊ նի յե, Արգիշտի 1 ֊ի կարևոր արձանադրությունր (տես

ЬеИтам-Наир^ Агтешеп ешй սոճ յ՚Ցէշէ, Вй. II, ЯтсеНе Нй1Йе, ВегНп 1931, եչ ХУШ ^ Հավանական ե ըստ այսմ,վոր Հին այս ճան ա սլա րՀ ի ուղղությունը կարելի յե յէ/նթա ֊ դրել, իրոք, Կոնդախսազից դեպի արևմուտք ̂ ՂԼուլիֆան գ յ ո ւ ֊ ղի մոտով։

Այ ս գ^ի վրա Պետ թնդեր յան քա րտեղում նշանակված՛

123

էքն Հետևյալ կայարանները' ՕՕՈձ0ՏՕ 10 ШвШШ 14 (?&ԱԱէ&ք իսկ Ռավեննացու. աշխարհագրության մե^ (?Օ11ճ0§Օւ СгЙУа-1а, 31ւտուա, в а у а Ш ш т , Сгаи1Ша:

Ուղիղ ե, իմ կարծիքով, գարձյալ Ռավեննացու վկա֊ յ ութ յան ը, վորն իր ձեռքի տակ ունեցել ե Հռոմեական նույն քարտեալի ավելի ընտիր մի ձեռագիր: Այժմյան քա ր ֊ տեղի արտագրողը չե նշանակեի ինչսլես այգ յերևում ևքարտեզի “սկարից (տես Ш пвГаПв ЕоШсШа. եչ 637 — 638), 6ауа1а ե Бауайпиш կա յ ա րաններ ր և Հ ա մա սլա տաս խ ան տա֊ րածությաններր, ըստ յերևույթին, տեղի սղության սլատ֊ ճառով։

Այ и յ ենթադրության շ թվում ե ինձ միանգամայն Հիմ֊ նավոր, վորովՀետև այժմյան տարածությանը СоПЙ^О Կոնդախսագից մինչև *СгапШа Գանլիճա վոչ թե 24 Հռո ֊ մեական մղոն ե ( = մոտ 35 կիլոմետր) , ինչսլես անի Պև֊ ա ին գեր յան քարտեզը, այլ մոտ 60 կիլոմետր։

ՎերոՀիշյալ կայարաններից ձ!ւՏ111111֊/» Կոնրադ Միլլերը Համարում ե Ախուրյան դետը Յերվանդաշատի մոտ։ 3[1ՏԱ1111- ̂նա Համապատասխան ե յենթադրում 1յՏ1Տ կամ ]\1ԱՏ1Տ դ ե ֊ տ ին} վորը Հիշատակված ե Պլինիուսի մոտ (տես рДЛ. Լւէէ- Гё, է. I , Р а п е 1883, V I, 10, 1, եչ 242)։ Այս յե%թադրու֊թյուս ր, իՀար/լե, ճիշտ չե, վորովՀետև ճ1’ե1\<1էՈ ֊в в Ь Я в ^ ֊ Ք011Տ ճանապարՀը վորոշվում ե, ինչսլես տեսանք, տարրեր ուղղությամր։

7. Վոր Պևտինգերյան քարտեզի այս ճէսնապարՀագիծն անցել ե) իրոք, վերև մատնանշված Հին ճանասլարՀով, վորը Աիմեոն կաթողիկոսի ([ՋամրռՅ)֊ում անվանված ե (ГՎրաց֊ տանու ճանապա րՀյ> (տես ե ̂ 125 ) ճ այդ սլարղ յերևում ե б аи Ш а կայարանի տեղադրության ճշտումից , վոր մենք Համարում ենք անվիճելի։

ՎերոՀիշյալ Сгаи1Йа-й (Ռավեննացու մոտճ СгаиНИа^ թե իր անանով և թե իր տեղադրությամր Համապատասխանում եք անտարակույս, այժմյան *Լան լիճա գյուղին, վորի Հին անունը պետք ե յենթադրել վոչ թե Ղյանլիճա, այլ, Հավա֊

124

Նորենք *հանլիճա։ Պևտինգերյան քարտեզում СгЯИШа՜^ անունն աղճատված ե աէլներևաբար լատինական Ա և Ц տառերի շփոթման պատճառով, ուստի և ա յս անվան ուղիղ [&>թեր֊ ցվտծը պետք ե ընդունել *СгапШа* Ւսկ *Թ&]11ւէ&-ճ ճշտիվ Համապատասխանում ե (С*հանլիճաՅ> տեղանվան, վորովՀետև, ինչպես վերև տեսանք, Հայերեն ճ տառի տառադարձումը լատինական ու Հունական է կամ ՜ տառերով սովորական ե և լ եզ վ ա ր ան ո ր են մի ան գա մա յն ո ր ին ա չափ։

*հանլիճան, թեչպես տեսնում №նք, գոյություն ե ոէնե— ցել Արչ ակունյաց թագավորության ժամանակ և գտնվել ե Հա յաստանից Վրա и տան և Կողքիս սոսն ող Հին ճանապա րՀի վրա է

Վոր այս գյուղը բնակելի ու կարևոր վայր ե յեղել Հնագույն իսկ խալդական շրջանում' այդ ևս վորոշ ե, վ ո ֊ րովՀետև այդտեղ գտնված ե խալդական ա ր ձան ա գր ո ւթյուն,ՎՈՐԻՑ մենք դիտենք, վոր Ար գի շտի \ ֊ը (778— 750 թ. ն» քան մեր դարաշրջանը) նվաճել ե Երիախի յերկիրը և I1 ր դան ուի- նի քաղաքը։

Գտնվելով ռազմական ու առևտրական մեծ ճանապարՀի վրա1 *հանլիճան, րնականա րա ր, յենթարկվել ե Հաճախ ա վե ֊ րածության և անգամ բնա^ին^ կործանման։

Մատենագրական Հայ աղբյուրներում 4*անլիճան, վոր ֊ քան ինձ Հա յտնի յե, բնավ չե Հիշատակված։ Առա $ ին ան֊ դամ, рш գրատուն յա у միա յն շրջանում, Ասո ՂԻԿ.Ի ու նաև ավելի ուշ շրջանի մատենագրական յերկերում Հիշվում ե Պկսնլիճայում գտնվող ՄարմաշՍն վանքը, վորը կառուցել երՎաՀրամ ՊաՀլավուԼէին 986—1029 թ • (տես ОрббЛИ, НаД“ писи М армашена, П етроград, 1914)։ Ալիշանի յե ն թ ա ֊գրությամբ (տես <Г Հյ իրակս, եչ 153) ճ նույն ա յս Գան լիճ ա ֊ յում պետք ե յ!/նթադրել նույնպես ՎաՀրամ ՊաՀլավոէնու կառուցած ամրապատ և աշտարակազարդ դղյակը_ և- պա ֊ րիսպները, վորոնց մասին ԱանաՀնեցիներին գրած իր թըղ~ թում 9'րիգոր Մագիստրոսն ունի Հետևյալ վկայությունը^

«Եւ զդղեկաց սքանչելի և ամրապատ պարսպօք և

125

ա շս: արա էլօք յա րամանեալ, որ ե ի մա Հարձսւ7ւաց ոք ա յժմ եթէ Հա յեսցիճ ոէ ի բնավ բն ակութ յան Արամեան

՜ դաց է ոք այսպիսիՏ) (տես ն* Ե ո ս ա ան ե ան ց , ԳրիգորՄ ագի,տարոս Ի թղթերը, Ալեքււանդրապոլ 1910, եՀ 141 )։ Գան լիճ ա - Մ աբմաշենի մասին ուշագրավ տեղեկություն—

ներ ե Հաղորդում, րացի այդ, Իրն ալ Աթիրը, վորը նկարագրել հ Մ ա ր մաշեն ի նվաճումը 1064 թվին Սելջուկյան ԴոՐքերի կոՂ*քից Ալփ ա ս լան ի վորդու Մ ելիքշաՀի առա^նո ր ֊ գութ յամր։ Իրն ալ Սթիրի վկայությամբ ' « Մարյ ամ- Նիշի֊ն յ) ֊ը յէպել ե Հոյակապ մի քաղաք, ունեցել ե ամրապատ պարիսսլներ և սլաշտսլանված ե յևղել մի մեծ՜ գետով։ Թուր— քերը մոտեցել են ոլարիսսիէերին ն ա վա 1լն ե րի ողնութ յամր և կարողացել են գրավել քաղաքը Հա մա էլ կո-իէքնե րից Հետո։ Ներ ս խուժելով քաղա.լշճ Սելջուկյան ԴոՐքեբը վոէ միայն կոտորե լ են բէւակ^ությունշ, այլ և Հր դե Հեչ են ու քանդել քաղաքի շինությունն եր ը**

Մ ա ր մա շեն ի վերանո բոգում ր, ինչպես Հայտնի յե կա— թուղիկե յեկեղեցու ընդարձակ արձանագրությունից, տ հ.լի յե ունեցել Իվանե աթ'արեգի ե Զաքաբե սպասալարի վոր- դու ՇաՀնշ/սՀի Հրամանով 122օ թվին <էի ձեոն որդւոյ Ասլու— դա մրի Մ ագիս տ բոս ի Տէր Գրիգորո յ ա րՀիէպիսկոպոս ի ե Հա ֊ րաղատի***1Սաբվյինճ թոռանց ՎաՀրամա իշխանաց իշխանին7)(տես Надписи М армашена, եչ 2)*

Ւբն ալ Սթիրի Սելջուկյան ա րշա վանվքն ե ր ին վերաբեր— յալ մանրամասն վկայություններն ուշագրավ են ու Հետա֊ քրքիր այն տեսակետից, վոր նրանք պարզ ու վոբոշ ցույց են տալիս, վոր 4*անլիճա֊Մարմաշէւնի մոտով ե անցել, իրոք, Հին ճանապարՀը դեպի Ախալքալսւք, Վրաս տան ե Աւիխաղք։

Պետ ին գեր յան քար տեղի ճ 1 ^ \Յ է ս “Տ^էատէ0ր01ւՏ գծի .ուղղությունն այժմյան Սրաբանով և Գան լիճ ա— *С гапШ а֊,//'

1 Տե ս Ա/իչաՆ, Շիր ակ, եչ 153-154, 8а1п1-МагМп, М ётокев II, Раг1в 1819, եչ 226-237 և Магк\уаг(, նոտ Шпегаг у о п АПах.Иа пасЬ АгтавНса, \\’1еп 1928, եչ 39-40։

մոտով վալադ ե, ինչսլես տեսնում Լնքք յելակետ ծառայել Հայ և ո տա լւ դո ր քերի սսվորական ու Հավանական ճանա֊ սլարՀի վ ո լա շման Աբտաշատից դեպի Оիրակ և թիրակից դեպի Վրաս տան ու Ափ խազք։

(հան լիճա յից դեպի Հ յուսիս զնա ցող Հենց ա յս գծի վորոշ մասր մատենագրական Հայ աղբյուրներում անվանված ե ըսա ի и 0 ճանապա րՀ Աշոցաց1> կամ (Г սլողոտայ կողմանցն Աշոցաց » 1 .*

Վոր Պետ[/եգեր յան քար տեղի վևրոՀիշյա լ Հին ճանա֊ սլարՀով ե յին դնում արշավող դո ր քև ր ր Արտաշատից կամ Դվինից Եումայրի և այնտեղից Վրաստան ու Ափիտազք1 այդ յերևում ե/ որինակւ Ղ̂ եոնդի/ Ասողիկի և Աերեոսի Հետևյալ վկայություններից1

1 . (քՊատմութիւն '19եոնդեայ մեծի վարդապետի Հայոց»/ Ա .֊Պետերբ* 1887, գլ* Լ'հ/ եչ 138ճ

«Եւ սէլիղրն րանիս այսորիկ լինէ ր ի ձևոն Աբտա-֊ ւազդայէ որ Էր ի տանէ Մամիկոնէից♦ որոյ երթեալ ի մայրաքաղաքն Գոլին* կազմութիւն մեծ առնէր ղօրաց իւրոց• ե ստանայր անգ զէնս և անօթս պատերազմի/ և վառէր դինվ/ն ղրաՀիւք և սաղավարտիւք և ամենայն սսլառաղինութեամրք/ և մտերիմ դ/անքն երևեցուցանէր ղօրացն Ւսմայելի, իբր թէ մարտնչել րնգ թշէ/ամիս նոցա կազմիցի։ Եւ որոշեալ զքւնքն ի միաբան ութ են Է նոցաճ Հասանէր ի գաւաոն 7*իրակ ի դիւդն Կումայրի, և սպա—

նանէր ղՀրամանատար Հարկին։ Եւ որ ինչ գտանէր ի ձեռին նորա առեալք Համբառնա յր ամենայն տամբ իւրով/ գնայր ի կողմանս Վրաց աշիյարՀին/ և րնգ նմա ամՄնայն

1 Տ ե ս տՀա մ ա п. о ա ս լ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն Վ ր ա ց , լ լ ն ձ ա յե ա լ Ջ ո ւ ա ն շ կ ր ի ս ր ս ա -

մ լ լ չ ի ն , Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 8-1 . ե չ 3 3 ե & 8 ո վ Հ ա ն ն ո ւ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի 'հ ր ա ս խ ա ն ա -

կ ե ր տ ե ց ւ ո յ , Պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն ։ Հ ա յ ույ 9 , Թ ի ֆ լ ի ս 1 9 1 2 , ե չ 1 9 5 ։ Հ մ մ տ ե *Կ ա հ

Լ ե ո ն տ ի Մ բ ո վ ե լ ո ւ Հ ե տ և յա լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ը (ГԻ ս կ ի ր ե ն ք Վ ր ա ց ( * ^ ա ը թ լ է է )

թ ա գ ա վ ո ր Ղ ւե ր լւ Մ ց ք ւ ե թ ի ց ո ւ ղ ղ վ ո ւ մ ե յ ի ն դ ե պ ի Հ ա յ ք ( Ս ո մ խ ի թ } Ա շ ո ց ք ի

ճ ա ն : ։ ։ ։ ։ / ա ր Հ ո ։ ի , ա Ни Պ ր ո ֆ , 'հ ր . Լ. Մ հ լ ի ք ս ե թ - Բ ե կ , Վ ր ա ց ա ղ բ յ ո ւ ր ն ե ր լ լ

Հ ա յա ս տ ա ն ի և Հ ա յե ր ի մ ա ս ի ն , Հ ա ա ո ր Ս,, Յ ե ր ե վ ա ն 1 9 3 4 , ե չ 1 5 7 ---1 5 8 ։

նախարարք աշխարհիս: Եւ Հասեալ Համբաւ ի քաղաքն Գուին, եթէ այս ոճ իրք դաոն գործ՜եց ան յորդւոցն Հմա— յ եԿԻ' Վ աղվաղակի առնոյր զօր բաղում Մ աՀմետն, և զՍմբաա որդի Աշոտայ զսսլարասլետն Հայոց և զա /լ նա- խարարսն, և Հետամուտ լինէր զՀնի նոցա. Հասանէր յաշխա րՀ ին ՎԼրաց ի գաւառին որ 1լո չի Սամցխէ. և էլ ա ֊ լեալ զկիրճսն' թափէր ասլուռ ինչ յաւարէն• և զնոսա վարեալ փախստական առնէր յաշխարհէս Հայոցս։2• (քՍտեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողկան, Պատմութիւն

տիեզերականս, 1] *—Պ ետ եր բուրգ 1885, /г 9 252— 253х<ГՅայսմ պատճառէ որդին Գուրգենա յ թագաւոր Ափ—

խազաց խաղա յ ղօրօք բազմօք ի Սարմատացւոց աշ- խարձէն ի վերայ կիւրասլաղատին Գաւթի և Հաւուն իւրոյ Ոագարատայ, յայսկույս անցեալ ընդ կովկասային լերինսնճ գայ բանակի յեզերս Կուրն կոչեցեալ գետոյ։

Եւ կիւրասլաղատն Տայոց Գաւիթ և թագաւորն Վրաց ք*ա գա ր ա տ առաքեն առ թագաւորն Հա յոց Սմբատճ կոչել յօ էէն ական ութ իւն իւրեանց։ Եւ նորա առեալ զա- մեն այն զօրս Հայոց և. զԳագիկ զեղբայր իւրճ գնաց առ նոսա ի գաւառն Ջաւախաց* և. բանակին ի գիւղն, որ էլոչի Գլիվեկն, և մանու1լն Արաս թագաւորն Կարուց զկարմրազգեստ զգունդն իւր ունելով։ Եւ ամենայն զօրն Վրաց և Վասսլո ւրական ի, Սիւնեաց և Աղուանից իշխանքն միաՀաւաք լինէին ընդդէմ Ափխաղաց զօրուն։ Որոց երկուցեահ' ղխաղաղութիւն խնդրեն ե. սէր Հաստատեն առ մի մհ անս Я։3♦ ([Պատ մութիւն Սեբէոսի եսլիսկոսլոսի ի Հերակլն)),

Ս♦ Պետերբուրդ 1879, գլ. ԻԳ, եշ 80'<էԱրգճ զսա \_զ^ի[իսւիկոս՜\ բռնադատեալ Հեբակղի,

կարգէ զաւբավար և արձակէ ի կողմանս աբևելից ղաւ- բու մեծաւ։ Եւ նորա դիմեալ ընդ Կեսարիա Կա սլա գով— կացւոց, երթեալ Հասանէր ի Հայաստան երկիրՀ ի գաւառն Այրարատայ, և բանակի ի դաշտին Վաղարշապատ քաղաքի։ Հապճեպ ստիպով ի ձեոն թեթևընթաց երա

128

գոտն սուրհանդակաց Հրաման թագաւորին Հուսալ* մ ե ֊ ձալ վտանգաւ ստիսլէր զզաւրս իւր Հասանել գՀետնորա, և անյիշատակ ի միՀոյ ի րաց րաոՏւալ զզաւրնէ Եւ նոքա երթեալ մեՏ՜աւ ստիսլով Հասին ի գալաոն Այրարատայ և բանակեցան ի վերայ գետեզերն Երասխայ, կամեցեալ առ. վաղիւն խմրել զգործ սլատերազմին։ 7* նմին ժամու ի գիշերին գնացեալ ի վերայ Փիլիսլւզոսի ի Նիգ դալա ֊ ռի ե պա ահ ալ դթիկամբք լերինն Արա գա ծա յ , երթեալ անցանէ ընդ Շ իրակ և ընդ Վան ան գ մերձ քաղաքաւն Կա բնոյ և երթեալ Հասանէ ի սաՀմանս իւր})։Այս վկայություններից առաջինի Համաձայն Արտավաղգ

Մամի1լոն յս/նի ճանապարՀը պետք ե յ ենթադրել Գվինից Արարան ի վրա յով Կումայրի և այնտեղից Գան լիճ ա յի մոտով ե Աչոցք ու Ջավախք գավառների միֆով V ամցխե։ Տերրորդ վկայության մեֆ ճանապա րՀամասն Աշտարակից մինչև Ե ի ֊ բակ Համապատասխանում ե դարձ յալ Պևտինդեր յան ք ա ր ֊ տեղի ճանապա րՀագծին' (Г Վաղարշապատ քաղաքի դաշտս ֊ի ց Աշտարակի մոտով և ՜եիդ գավառի միֆով դեպի էթիրակ և այնուՀետև Կարս ի ու Կա րին ի մոտով <տի սաՀմանս իւր]) է Յերկրորդ վկայության մեֆ ես գոբքևրի տեղաշարժումներ ր վորոշվում են դարձ յալ Պևտինդեր յան քարտեզի ա յն ճանա֊ պարՀամասով, վորի ուղղությունր ներքև լուսաբանելու յենքէ Ափ խաղաց թագավորի զորքերը յեկել եյին Կուր գետի յ ե ֊ ղեր քլէ) Հտվս/նոբ!/ն, ա յժմյան Ռիոն ի, ՏԼեկառի լեռնանցքի և Արաս թուման ի վրա յով) իսկ Գավիթ կյուրապաղատի և Հ ա ֊ յոց Ա մբատ թագավորի զորքերը' գալով Ջավախք Գան լ ի ֊ ճայի մոտոէբանակել եյին այստեղ Գլիվեկ գյուղում, վորր, Հավանորեն, Ախ ալք ա լաքի Հարավակողմում? գտնվող այժմյան

Գի լիֆ ԴձՈԼ-փէ ե։9* Գան լիճ ա յից Հետո Պևտինգեր յան քարտեզում նշա ֊

նա կված են Հետևյալ կայարանները' *Сгап1Йа 40 7Ари1иш 5 САвИ АЕ, իսկ Ռավէ/ննացու աշխարՀագրությանմեջ О-атШйа, Тепйауа, Ра^аэ, Аро1шп և Саар^

Այս կայարաններից ճիշտ են վորոշված, ինչպես վերև

Պ և .տ Է ն գ ե ր յա ն ք ա ը տ ե զ լ լ---0129

I

ասացի՛նք, Ра§38, Ճքս1սւս ( Ռավեննացու մոտ' А роИ ш ) և Са8р1ае (Ռավեննացու մոտ' СаЗр1аР ե Օ.ԴՏլ)ւ), վոՐ"նց անուն֊ ները Տոմաշեկը Համասլատասխան ե Համարել այժմյան Փո- գային Փ արվանա լճի մոտ ե Փոգա յից դեսլի արևմուտք գտնվող Արուլին և Խո սպի այ ին (տես Раи1у-Т\*1880ЛУа Вба1" епсук1.)* Այս յ^Ր^Ք կայարանների Հնագույն տեղագրությունն անՀրաժեշտ ե, անշուշտ, ճշտել տեգումг

Խոսսլիայի մոտ, վոր գտնվում ե Ախա լքա լաքից մի քանի կիլոմետր դեսլի Հարավ, Պետինգերյան քարտեզում նկարված են զույգ աշտարաէլներ։ Կարելի յե րստ այս մ յենթադրել, վոր Հին Ջավաիյքում կարեոր կենդրոնավայր ե յեղել վոչ թե ա յժմյան Ախա լքա լաքը, այսինքն' Նոր քաղաքը ( վր*]> ախա լի քալաքի = Նոր քաղաք), այլ Հնագույն Խոսսլիան։

Տարածությանը *&апШа~յից մինչև Ра§ав Պևտինզեր֊ յան քարտեզում ցույց ե տրված 40 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 60 կիլոմետր, մինչդեռ այժմյան Հեռավորությանը Գան - լիճա ֊ Մ արմաշենից մինչե Փար վան ա լիճը մոտավորասլես 80— 85 կիլոմետր ե։

Այս Հակասությանը բացատրվում ե, իմ կարծիքով, նրանով, վոր Պետինգեր յան ա յժմյան քարտեզի ընդորինա֊ կողը րաց ե թողել դարձյալ ТбПЙаУа կայարանը ե տարա֊ ծութ յան ը *СгапШа~в(/'0 մինչև ТвПйаУа, վոր նշանակված են յեղել Հռոմեական այն քարտեզում, վոբից ոգտվել ե Անանուն Ռավեննացին։ ТбДЙйУ8лру/г աեղը սլետք ե յենթադրել, Հավանորեն, *0 ֊& ո1ւէՅ. ֊ Գան լիճա յից մոտ 20—25 կիլոմետրդեսլի Հյուսիս։

Պևտքւնդերյան քարտեզի սկզբնական Հին բնագիրը Հնարավոր հ ըսա այսմ մոտավորասլես վերականգնել Հետևյալ բովանդակությամբճ *СгапШ а? (մոտ 20 — 25 կիլոմետր) Тб11-йауа 40 Ра§аз 7 Ари1шп 5 Сааргае*

10* Խոսսլիայից Հետո ճանասլարՀի ուղղությանը վո- րոշվում ե մի ան գա մա յն Հաստատուն կերպով և առանց վորևե դժվարության*

Պևտինգերյան քարտեզում Са8р1Я6 կայարանից 45 Հռո ֊

130

մհական մղոն կամ մոտ 67 կիլոմետր Հեռավորոլթյան '[րէս նշանակված ե А(1 МеГСППШП կայարանը։ Կոնրադ Միլլերր, վորը Саяр1ае կայարանի տեղը վորոշել ե այժմյա՜ն Արդս,. Հանոլմ, АД МеГСИГХиШ֊^ տեղը յե՛նթ աղը ում ե ԱրդաՀանից բարձրացող ճանասլարՀի վրա* այժմյա՛ն Կորլիան գետի մոտ։ Իսկ Տոմաշեկը, վորը Са8]нае կայարանի անունը Համւսսլա֊ տաս խան ե Համարել այժմյան Խոսսլիային, АЙ МеГСШ’ШЩ*"^ տեղը յ են թ ա դրում ե, Հակառակ Հռոմեական քարտեզում ցույց տված տարածության, Ախալքալաքից Ախալցխա տա— նող ՃանասլարՀի վրա՝ այժմյան Ասսլխն^այոլմ։

Այս յերկո։. յենթադրությունն ել ըստ իս անընդունելի

յեն ։ АЙ МеГСиПШП-/», անտարակույս, Կուրի այն գետանցքն ե, վորը գտնվում ե այժմյան Ախալցխայի մոտ։ АЛ МвГСи- ПиШ, այսինքն՝ <ГМеГСиПиШ“/' քով» նշանակում ե վոչ այլ ինչ, քան «Կուրի գետանցքի մոտ»։

М е г с и п и т ֊/» չե կարող, իՀարկե, վորևե կապ ուն1/նա լ Յուպի տ երի վոր դո ւ. МеГСиГШЭ֊/' Հետ։ Այս անվան մեֆ լատին ավան վերջավորություն ե, իսկ МвГСИП-, վոր պետք ե րստ իս ուղղել *Мб1С11Г1-, Համապատասխանում ե, ան տա- րա/լույսք Կուր դետի վրացական Мէ.|քՈЯТ1 անվան։

Վոր այս մե1լնությոէձր Հ իք/նա վոր ե և անվիճելի1 այդ պարդ ցույց ե տալիս Պ ետ թնդեր յան քարտեզում մատնս/֊ նլլչվաե 45 Հռոմեակսւն մղոն էլամ մոտ 67 կիլոմետր տարա~ ծությունր Саар1ае կայարանից մինչև АЙ ^екШ П Ш П * Հենց ճիշտ և ճիշտ ա յդ տա րա&ութ յան վրա յե գտնվում ա յժմյան Խոսպիա յից Կուր գետի ս/նցքր Ախա լքա լաք֊Ախա լցխա ճա ֊ նասլարՀի վրաճ մոտ 8 կիլոմետր Ախալցխա յից դեպի Հա ֊ ր ա վ*~ ար և ելք ։

Միանգամայն պարզ ե, ուրեմն, վոր А(1 *Мв1;СиГШт~/» թե րստ իր անվան և թե րստ վերոՀիշյալ տա րա&ութ յան Համապատասխանում ե ճշտիվ ЛШсПЯГ1- Կուրի գետանցքին։

11* АЙ *Ме1:сигтп1 կայարանից Հետո Аг1аха1а-8еЪа8-էօրօ!ւՏ Հին ճանապարՀի ուղղությունը վորոշվում ե այժմյան

131

]է

Արաս թուման ի ու Զեկառի լեէձանցքի վրայով դեպի Ռիոն և Ռիոնից դե սլի Սերաստոպո լիս*

ճանասլարՀի այս գծի Հրա Պևտինգերյան քարտեզում ցույց են տրված՛ Հետևյալ կայարանները1 А й * М в ^ 1 Ш Ш Ц 3 5

АЙ քօոէտա ք611Շ6ա 60 ЭеЪаЗ^рНЭ, իսկ Ռավեննացու աշիար~ Զազրության մեչ1 ЕГШП, 1՝0Ոէք61ւ06 և Տ64'8Ոէ0ք0Ա կամ 8е-Уа81о118>

Տոմաշեկը, վորը АЙ М егсипшп֊/' տեղը մատնացույց ե արել, ինչսլես տեսանք, այժմյան Ասսլինչայում՝ АЙ 1՝0Աէ61Ա ք61106ա՝՜^ տեղը յ ենթադրում ե այժմյան Ազղորու մ։ Իսկ Կոնրադ Միլլերը, վորն Ай Мегсипшп —ի տեղը վորոշել ե Կորլիան գետի մատ' Հա վան ական ե Համարում\ վոր А(1 1*011“ էշա !еНсеШ“ ^ տեղը պետք ե էին եր Ռիոն գետի մոտ։

Кյս վերֆքւե կա րծիքը թվում ե ինձ Հավանական ք վ ո ֊ րովՀետև այս կայանը ևս, ինչսլես յերևում ե նրա անունից(Հմմտե Ай с о п й и е ^ е з , Ай *М е1сипш п են), պետք ե լի՛սերգետանցքի մոտ*

ԱնՀրաժեշտ ե սակայն մատնանշել, վոր այս յենթւս ֊ գրությունը չե Հա մա պա տաս խանում Պևտինգերյան քարտե֊ զում ցույց տրված Հեռավորության* Այժմյան այգ քարտեզի մեչ տարածությանն ճճ *Ме1СШ'Ш1П֊/'0 մինչև АД քօՈէՑա քԲ.11 Р.РЛП ցույց ե տրված 35 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 52 կիլոմետր, իսկ) իրապես, տարածությանը Ռիոն գետից մին— չև Կուր գետը (այժմյան Ախալցխայի մոտ) մոտավորապես 110 կիլոմետր ե*

Լինչի մոտ, վորը մանրամասն նկարագրել ե այս ճանա— պարՀը, տարածությանը 'Բութա յիսից մինչև 1Լխալցխա ոոււո ե տոժած 113 ժերստ, ա ւսենյքնճ 120 եհւոմետո (տեսАрмения, т. I, Тифлис 1910, կ % - 7 3 ) ,

Գժվար չե սակայն բացատրել, թե ինչու Պևտինգերյան քարտեզի վերոՀիշյալ Հեռավորությանը չե Համա պա տաս- խանում այժմյան իրական տարածության* 'Բննելով Պևտքէն— գեր յան քարտեզի և Ռավեննացու տշխարՀա գրության վկա- յությաններըճ վերև մէնք արդեն տեսանք, վոր Հռոմեական

132

Զհէ,ա*Ի լէ*&անյք

4յ *1քէո/ու//ո ւ/՜սւկուսւրի

-1/шЬи, ք/,6

Сопс/еяо"̂Ъо-ш/инщ

ԱշտարակԻՅՈ ^Ա Ի,ՑА П Т А Х А Т А -

вЕБАЯ Т0Р0Ь15 ՈԻՂԵԳՐԾԸ

- Ղեպի Եեբաստոսքո/իս---- Ըստ Կ. ւՐՒլլԷրի

133

է*

այժմյան քարտեզի ընդորինակողը չե արտագրել մի շարք կայարանների անուններ և նրանց մոտ նշանակված՜ մզոնա֊ թվեր, վորոնք յեղել են Ռավեննացու ավելի ձին ու ավելի ընտիր որ քէն ակումг

Կարելի յ ե , ուրեմն, յ ե ն թ ա դ ր ե լ, վոր ՃանասլարՀի ա յս

գ ծ ո ւ մ ևս Պ ևտ ինգերյա ն ք ա ր տ ե զ ո ւմ չե ն նշանակված՛ АЙ *М Բ.է.Ր,Ո У՛ЛЛЛТП-ի ց Հետո Е Г Ш П կա յա րա նը, նա և Հա մա սլա ւո ա ս ֊

խ ա ն տար ած՛ ո ւ թ յո ւ ն ը , վոր Հիշվա ծ են յ ե ղ եր Հա վա նորեն ,

Ռավ1/ննացու ձ ե ռ ա գ ր ո ւմ ։

12* Ճ&. Й п 1 ет քՑԱՇՔա կայարանից Հետո Պևտինգեր յան քարտեզում նշանակված ե, ինչսլես ասացինք, Տ6է&Տէ0ր01ւՏ կայարանըէ վորի Հեռավորությունն ձ(1 քՕՈէՔԱ! 1б11С0Ш.~ից ցույց ե տրված 60 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 90 կիլոմետրէ Արգճ Հետաքրքիր ե և ուշադրութ՛յան արժանի, վոր ոլ-ղԷղ այս Հեռավորության վրա գտնվում ե Ռիոն ի գետանցքի մո- աից ( = АЙ քօււէօա {еИ сет) վոչ թե Իսկուրիա֊Ս՝ ե բա ստոպս֊ լիսըէ այլ այժմյան Փոթին, վսրըտ ինչպես Հայտնի յե, Տրա— յանոս կայսեր ժամանակվանից սկսած (98 — 117 թ. -Բր. Հ.) անվա՛նվել ե նույնպես ввЪаЗ^роИЗ ( տես Н. ШврвГ^ НаПЙ-հսօե йег аКеп Сгео^гарЫе, ВегИп 1878, եչ 88)։

Թեև Պետինգերյան քարտեզի նկարից և վորոշ ցուցում֊ ներից յ եզրակացնում են սովորաբար, վոր նրա մեֆ Հիշատակված ЗеЬаЗ^роНЗ'С ա յժմյան Իսկուրիան ե, սակայն տարածոլթ յուէ։ ր, ինչսլես տեսնում ենք, ցույց ե տրված դեպի РЬ азхз-Я еЬаз^роН з, այսինքնճ դեպի ա յժմյան Փոթի։

Այ ս լուսաբանությունը կարևոր ե, վոբովՀետև նոր այս նույնացումը կարող ե յ ելակետ ծառայել Պ ևտինգեր յան քար—

եղի այն խառնաշփո թ տեղեկությունների բացատրության, վորոնք վերաբերվում 1/ն 1] ե բաս տո պո լիսից դեպի Տ րասլիղոն տանող ծովեզրյա ճանապա ր Հին։

Մեր այս ուսումնասիրության մեֆ թեև կան յ1/նթա— դրական վորոշ դիտողություններ, վորոնք կարող են վիճելի Համարվել, սակայն առարկությումնեբն այդ կետերի նկատ— մամբ չեն կարող բնավ խախտել Հիմնական մեր ստացած

134

յ եզրակացությունն Аг1НХЯ1Я-8еЪа8^роП8 ճանասլարէի ուղղության մասին, վորր լուսաբանված ե նաև Հատուկ քար֊ տեղում։

Վերոհիշյալ *(}ա\\է&~յի ( = Գան լիճս,) և А(1 *Мв1:Си- П Ш П - / ' ( ՜ Մ տկուարի) ճշգրիտ վորոշմամր Հին այս ճանա֊ պարՀի ուղղութ յոմէ/ր ստացվոսմ ե, անտարակույս, վ"Հ ^// Արմավիրի ք Կարս ի և ԱրդաՀանի վրա յով, ինչսլես յ հն թա-> դրել ե Կոնրադ Միլլևրր) ա յ լ Հ յուսիսա յին գձ՜ովճ ա յժմյան Աշտարակի, Կոնդա խսաղի, Ղյսն լիճայի ու. Խոսպիայի մոտով դեպի Ախալյյխայի մոտ դուսվող Կուր գետի անցքը Ա այնու— Հետև ՏՀեկաոի լեռնանցքով դեպի ՌիոԱ դետը և այնտեգից դեպի Աերաստոպոլիսէ

ՊԵՎՏԻՆԳԵՐՅԱՆ ՊԱՐՏԵԶԻ ՏԱՌԵՐԻ ՆՄՈՒՇՆԵՐ1

Т - 1 , ւ * 4--1гТТ,Ъ է ՜՜քԵ‘ вЬ , Ь I - 1 2 ,11 и - \տ Հ»ք ас - ОС , с т - Ш , О), т с ? а. V - \ з , \з-у.»Ժ - п П , 6 ձ П՝’ Ц 3^, П У) -V - 'й)в — в о * 0 , 0

ք ՜Հ ք - ք р шР Р ? К р у - у . у

9 - Հ Հ , $ Հ 4-<Լ.Հ<1 г - % . Գ сЬ “ Н ,н Г) г " Յ է , 1е л а • ք $ ՝

յ “ I - ։ տ « տ, г ( с и - ц

1 Տես /Հ. МШег, Шпегапа Яотапа, եչ Ա1.

135

А К Т А Х А Т А - С Ю В Ш — Р А К Е в А С А

4. ԱՐՏԱՇԱՏ-ԽՈՅ-ՊԱՐԵՍԱԿԱ.

1« Պևտինգեր յան քարտեզում նշանակված ե նաև Արտա֊ շատից Պարսկաստան ^ЕсЬа1ап18^ դնաց ող Հէէն ճանա սլա րՀ ր, վորի մի մասը մինչև РягеваСа քննության ենք առ!ւ և լու. ներքև։

Ար տա շատ էէ у մինչև РаГбвйСЯ Ցո,լյՅ ^ տրված քար ֊տեղում Հետևյալ կայարաններըճ АКТАХ АТ А 39 Շ&է1Տք1 27 вогуае [24] Ап1еЬа 24 КаваЫ 17 Թօեճւ (Ռավեննացու մոտճ СгоЬсИе̂ 24 РИайеШа 20 Тле рейа (Ռավեննացու մոտճ Тагз- рейо^ 45 Рагезаса1*

Գլխագիր տառերով տսլված են մեր բնագրում ա յե կ ա ֊ յարաննեբէէ անունները, վոբոնց մոտ Պ ևտ Էէն գեր յան ք ա ր ֊ տեղում նկարված են զույգ աշա ա ր ա 1լն ե ր ։ Թվերը ցույց են տալիս տարածությունները մի կա յա րանից մյուս կայարան Հռոմեական մղոններով (ТТТПТЯ. րՅ,ՏՏԱՏ = 1)4815 կիլոմետր)։

СаЙвр], вогие, Ап1&Ъ& և ^ в а Ы կայարանները և նրանցմոտ նշանակված մղոնաթվեբը սխալմամբ արտագրված են, Էւնչսլես վերև տեսանք, նաև Ո ա գա վանից Ծումբ գնացող ճան ա սլարՀա գծում։ Հարևան ա յս ճանա սլա րՀա գծում նշանակված ե <քՏ01']1Հ9-յից Հետո նաև վերև անկյունավոր փ ա ֊ կագծում գրված տարածությունը մինչև Ап1бЪ&! ^ Ը Ը սխ ա լ֊ մամբ բաց ե թողնված ա յս ճան ա սլա րՀ ում։

Հատուկ ուշագրութ յան 1/ն արժանի նաև Պ ևտ Էէն գե ր յան քարտեզի մի քան Էէ մանրամասնությունները։ А]йаха1а ե СаШвр! կայարանների միֆև նկարված ե քարտեզում, ըստ

1 Տես 1ипегаг1а Котапа, եչ 781—?82ւ

139

յերևույ թին, այժմյան Աղրի—գաղ լեռնաշղթա՛ն, սակայն այդ յ երկու կայարաններ էեն միացված սովորական նկարագծովք ք*ացի այդ, Հետաքրքիր ե և, ինէսլես կրւոեսնենք, առանձ— նա պես կարևոր, վոր տարածություններն յ ի ց մին—չե Р агеваса ցույց են տրված Հռոմեական մղոններով, իսկ Р а г е э а с а - ^ սկսած մի՛նչև պար ասան գներով։

2. Կոնրադ Միլլերն իր Шпегапа Еотапа աշխատության մեչ (եչ 781— 782) և բացատրական Հատուկ իր քարտեզում (տես նույն ր, եչ 783— 784) այս ճանապարՀի ուղղությունը յենթադրում ե այժմյան Արդաշարից Խոյի և Մարանդի մոտով դեպի Թավրիզ և կայարանների տեղեր ր յուսա բանում Հետևյալ Հաղորդականությամբճ

А^էаxаէа—Кրդաչար, СаШ р] այժմ ЛсЬасЬп^ (տես /լուսակա՛ն Հի՛ն չտարի տասը վերստանոց քարտեզի վրաճАг-Ахмет Աադարակի և Բաչնորաչե՚նի մի^և) կամ КЦ2- сЬапа» вогуае — այժմՀ Մակվա գետի կամ Ме32Ш՜- ̂ մոտ,

Ап1еЬа—««./^РегсМ к 1за1-^ մոտ, КаэаЬ! այժմ Тзскогз^К уГуЗ^ Թօնձւ—այժմյան Խոյի չրիսնում, РПаЙеШа— այժմ. Խոյի և Մարա՛նդի միֆե, ТЙ8 рвЛ а—այժմ. Մարա՛նդի մոտ, РаГвЭйСа—այժմԼ Թավրիզի շրջանում։ Մարկվարտի կարծ՜իքով1 Հռոմեական սկզբնական քար—

տեղի վրա մի առանձի՛ն գիծ ե յեղել 1$\սոն0-յից ՕօեճԼ վորը Պևտինգերյան քարտեզում ՛նշա՛նակված ե սխալմամրА^էаxаէа— ЕсЬаէаո^տ ճանապարհի վրա (տես Бхе Տսէտէ^ճսո^ սոճ ШейегЬе^еИшщ; йег агтешзсЬеп Кайоп» Вег1т 1919,եչ 69)^։ Ւսկ Կարլ Մյուլչերլէ, ընդունելով վոր վերոՀիչյալ ■ вогие-вогуае-'ь կարող և Հա մա սլա տաս իւ ա՛ս լի՛նել Պտոլեմեյո— սի Теш а՜յին, ճանապա րՀա գծի ուղղությունը յ ե՛նթադրում ե

* Մ ա ր կ վ ա ր տ ի ա յս յ ե ն թ վ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը , վ ո Ր[է / ե ս Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե յ է

Հ ա մ ա ր ե լ € Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ի ն ճ ա ն ա պ ա ր Հ ն ե ր ը Ֆ ն ա խ ո ր դ ի մ ա շ խ ա տ ո ւ թ յա ն

մ ե չ ( տ ե ս Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր *հ ի տ » և Ա ր վ * Ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ի № 6 , Յ ե ր և ա ն 1 9 3 0 ,

. ե չ 7 8 , ծ ա ն . 1 ) , չե Հ ա ս տ ա տ վ ո ւ մ ա յ ն ն ո ր տ վ յ ա լ ն ե ր ո վ , վ ո ր ք ն ն ո ւ թ յ ա ն

ե ն ա ռ ն վ ե լ ո ւ ս ո ւ յ ն ո ւ ս ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն մ ե չ ։

140

Նախիջևանի վրա յով (ш1ги Մ ար կվարտ ի <гБав ШпвГЯГ УОПАгЬшйа иасЬ Агшаяйсал, Та1е1 Ш )*

Իմ կարծիքով) Հայաստանի Հին ա յս ՃանասլարՀի վ ե ֊ Ր ո**Իշյալ ուղղությունները, 'ԼՈՐ մատնանշված են յեվրոսլա կան գիտնականն եէրի ուսումնասիրություններում, միսքն գա- մայն ան Հավանական Уъ ու անընդունելի։ ճիշտ կարելի յե Համարել նրանց կարծիքը միայն Թօէճ1 կա յարան ի անվան ու տեղադրության մասին, վոր նրանք Հա մա սլա տ աս խան №ն յենթադրում այժմյան 1Սոյին։

Իրապես 9 ճանապա րՀա գծի ուղղությունն յ\.Հէ&յԼ9ւէՏ,-յից մինչև СгоЪсИ վորոշվում ե ա յն Հին ճանապա րՀ ով, վորը պարզ կերպով մատնանշված ե մատենագրական Հա յ աղ— ր յուրն երում և վորն ուշադրութ յան չե առնված ւԷերոՀիշյա լ աշխատությունն երում։

3« Արտաշատից դեպի Պարսկաստան գոյություն Սն ու՝— նեցել, ինչպես Հայտնի յե Հայկակս/ն աղբյուրն եր ի վկայու֊ թ յ ուններից, յերկու Հին ճանապարհներ, մեկը' Նախիջևանի վրա յով, իսկ մյուսըЛ Հին Կոդովիտ գավառի միջով։

Յերկրորդ այս ճանապարՀագիծը, վորն Ար տա շատից էէն ում եր Հեր ու հարևանդ գավառները' ունեցել ե Կողովի֊ տից մինչև Խո յ մի քանի ճյուղեր տարբեր ուղղությամբ։ Կոգովիտից կարելի յեր գնալ Ատբպատական և Պարսկաս— տան կամ Բեբկրիի և Կոտորի վրա յով, վոր յերկար, իՀաբկե ̂ու Հեռավոր ճանապաբՀ եր, և կամ ուղիղ ու կարճ գծով, վորն իջնում եր Խոյ Հին Արտազ գավառի միջով։

Պևտինգեր յան քար տեղի ՃանապարՀագիծը? ինչպես սլարղ յերևում ե քար տեղի նկարից, անցել ե Կոգովիտ լ, միիվ, "Րարտեզի Նկարում միանգամայն ճիշտ մատնացույց ե ա ր ֊ ված յ վոր А^ЦХ^-Й"^ գտնվել ե Արարատյան լեռների Հ յո լ ֊ սիսա/լողմում, իսկ СиЙЯр1-Ь Հարավակողմում։ 'հժվար չե նաև Համոզվել, վոր Կոգովիտից ա յդ գիծը՝ Համաձա յն քարտեզում մատնանշված միֆ/լայարանա յին Հեռավորությունների՝ Հավանական և յենթադրել վերոՀիշյալ կարճ ճանասլարՀով և Արտազ ղավաոի միֆով։

141

*

Հատկապես այս ճանապարհը Հիշատակված /г, ո րին ակ. մատենագրական Հայ աղբյուրների Հետևյալ վկայութ քուն֊

՜ներումՀ1♦ ‘Հազար Փարսլեէյիք Ц, ԼԷ ( Տ էի ղիս 1904, 69 )ճ

«Զոր լուեալ երանելւոյ սպարապետին Հայոց դանա յ] և որ ընդ նմա յն Էինճ ևս առաւել ճեպէին եր— թալ ընդդէմ նոցա« նաէսճ վասն վաղվաղակի պատաՀե՛լոյ նոցա ժամու մարտիրոսութեան. քանզի անձանձրոյթ աղօթէին Հանապազ ի տուէ և ի գիշերի, լինել արժանի այնպիսի մասին երկխաւորի+ և երկրորդ' ասէին, թէ — պէտ անդէն ի տեղւոյն ի Հեր և ի Զարեանդ գաւառին վճարին ելք գործ՛ոյն պատերազմին, և ոչ ոք լինէր ար— Դ լ̂ զօրան Պարսից Հասանել յաշէսարՀն Հայոց սպանութեամբ և գերելով յարձակել և ւէնասել։ Եւ սոցա թէպէտ և ածեալ զայսպիս Ի ի չ զմտաւ կամէ էն փութա լ* սակայն ևս առաւել ստիպով եկեալ Հասանէ էն գանգն Պարսից ի գաւառն 1Լրտաղ, Հուպ ի դեօւլն որ կոչի Աւաբայր, ի շրջափակ տեղի Տղմուտ դաշտին, ղոր րն- տբեաց յաղագս երկիւղի զօբացն Հա յոց* ամուր ապաստան ի անձանց Համարէին պատշաճ, և ի միֆէւ նորա ածեալ ղակիշ բանակէինն։2 * Նույնը, I I I , ՀԱ, եչ 128х

«Եւ անցուցեալ զաւուրս դառնաշունչ ձմերայնւոյ ցրտոյն1 Հասանէին գարնանային ժամսնակէէ օդոյն բաբե էսա гА ութ եան* լսէէն, թէ դ°բ բազում էսաղացեալ գայ ի Պարսից* եկեալ Հասեալ են ի սաՀմսնս Հերա յ և Զարաւանդ գաւառի բաղում ղօրագլուէսք* ♦ ♦ ♦ . Փութա- ցաւ և զօրավարն Հայոց ՎաաՀսն Մամիկոնեսն, առեալ ընդ իւր և զսուրբ Հայրապետն Հայոց զտէր ՅոՀան, յուսալով յաղօթս աոնն, թէ ամենայն ինչ ըստ նորա կամելոյ կատարի յԱստուծոյ, և դումա րեա լ զզօրսն Հայոցճ ճեպէր Հարկանել նոցա ի դիմի անդէն զայն տեղեօք. «թերևս ոչ, ասէր, լիցի անցանել բազմութեանն Պարսից ի մի^ոց կողէս) աշԷսարՀիս Հայոցն։ Եւ առեալ

142

ընդ 1ք1֊ր ւլնախաբարսն և զաղա աս և. զա յլ ամ/քնա յն ուա֊ մի[լն, որք կամաւոր իյնդութեամբ երթային ի գործ սլա֊ տերազմին, ե չուես» լք է» Գոմ» այ զօրք!» Հայոց' րսա աւուրս оթևանա ցն երթեալ Հասանէին ի գաւառն յԱ ր ֊ աաղ, ե մօտեա լք ի գոէՅհւլն Պարսից' բս/է» ա կէ ին ի գիւղ մի, որում անուն Էր ՆերսԷՀապատՅ) ։3♦ Աերէոս, զ.ի ԻԶ (И* Պեաերրուրգ 1879, եֆ 94)'

« Տա յնժամ առեալ ե բակլի ղզաւրս իւր' դարձաւ, յ երկիրն Հայոց, անցեալ ընդ Հյիրակ Հասունէ ի Հու1յ գետոյն Նրա սի/այ, Լ անց ընդ գետաւէ» առ Վարւլանա֊ կերտաւն աւանւսւ, երթեալ թաւիեցաւ ի (հոդովիւո գա֊ լառг Եւ Ռոճիկ ՎւսՀտնայ և զաւրուէ» Պարսից կա րծե ֊ ցեալ զնոսա փախստական գնալ։ Ւսկ Նորա ճանասլա րՀ կալեալ ի Հեր Ա ի Զարև/սնդ գաւառ, դէսլուղիղ ի Տիզ~ բոն ի ւէերւսյ Խոսրաէու» ։4* %ևոնդ, գլ+ /*♦ եֆ 7 (Ս* Պեաերրուրգ 1887)՝

«Եւ մեծ մասն ղՕրուն 11'սմայհ լացւոց\ Հա ահա լ ա ս ֊ սլաաակէին յաշխաբՀս Հայոց ընդ կողւ/ն Պարսից, Ս ա ռ ֊ նուին ի գերութիւնն զաւա*նս Մ արաց և զգաւառն 9‘ո ղթն և զգա ս ա ա կեր տն Նախֆտւանու* և զրազոււքս յարանց ըն դ սուր անցուցանէ ին, և զայլս դերի վ»ս րեա լ կանամբք ե մս&»կտԼաւ՝ անցուցանէին ընդ գետն Ե բասի» լքն գ Հո&ն Ջուղա յո յ ։ Եւ ը^դ երկուս բ աժանեալ զօրքն' ոմանք զգերեալսն »լարձուցանէին յաշխարՀն իւրեանց։ Եւ գուանդ մի Հատեալ ա աղա տակէ ին ընդ գաւառն Ա ր ֊ աաղ ի վերայ զօր»ս»էարին Յունաց, որում անուն էբ Պռոկոսլ, որ էր բանակեալ ի ղաւառին Կոդովտի ի սաՀ֊ մանս Բազուձորոյ և Մարդուցայից, որում իրազեկ ե ղ ֊ Լալ իշխանն Թէոդորոս, որ էր յազգէն Ռշտունեաց' ա ղ ֊ դէր զօրավարին Պռոկո»զայ? ([եթէ զօր Հինին Ւսմայելի զարթուցեալ գայ ի վերայ ւքերյ)։Վոր նույն այս կարճ գծով ե վորոշվում Պևտինգեր յան

քարտեզի Հին ճանասլարՀը' այ»է ա սլա ցուցվում ե̂ ինչսլես կը տեսնւ/նք, Հենց ա յդ քարտեզում »Рш տն ան շ վա ծ կա յարս/ն֊ ների անունների ։բննությամբ:

143

4» АгййՃՏԼէքՒյ&ց 39 Հռոմեական մղոն կամ մոտ օՏ կէԼՈ — մետր Հեռավորութ՜յան վրա Պետ քանդեր յան քարտեզում Նշանակված ե ՕսէւՏրւ կա յարան ր*

Այ ս կա յաբանի անուն ր, ինչսլես ուղիղ յենթադրել ե Միութենական Ակադեմի ա յէ Անդրկովկաս յան բաժանմունքի ասպիրանտ Ա* Յերեմյանը1, Համապատասխանում ե Սեբեո— սի մոա Հիշատակված Հ Որդսպուն-ին։ Այս յենթադրությու- նը մի ան դա մա յն Հավանական ե, վորովՀետե 0՚Ցէ1Տք1 կա յա— բանի անունը կարող ե, իրոք, աղճատված լինել С Д 0 լատինական տառերի շփոթման պատճառով* Ուղիղ ընթերցումը պետք ե լինի ըստ այսմ *0гЙ 8р1 կամ *0гЙ8рИ:

Որդսպու տեղանունը Հիշվում եք ինչպես Հայտնի յեՏ. միմիայն Աեբեոսի մոտ Հետևյալ վկայություններումх

1♦ Աեբեոս, Ս* Պետերբուրգ 1879) գլ* Լ ե^ 108х«Եւ. ել զաւր ապականիչ յԱսոբեստան կողմանէ ընդ

ճանապարՀս Ձորոյ յաշխարՀն Տարօնոյ* առին զնա և զք* զն ունիս և դԱղիովիտ։ Եւ ճանապարՀ կալեալ ի ք*եր- կրոյ ձորն ընդ Որդսպոյ և ընդ Գոդովիտ' թավւեցան յԱյրարատ։ Եւ ոչ ոք կա րաց ի զաւրացն Հայոց արկանել գոյժ ի Գըւին աւանն*2* Նույնը, գլ» ԼԲ, ե ̂ 116х

<ГԵւ եղև ի գալ միւսում ամի եկն զաւրն Ւսմայէլի յԱտր պա տակտն) և բաժանեցան յերիս։ Առա^ մի յԱ յ- րա րա տ) և առա չ մի ի սեփՀական գնդին կողմանս) և առա չ մի յԱղուանս* Արգճ ՈՐՔ ի կողմանս սեփՀական գնդին) աբշաւեալ սփռեցան և Հարեալ զամենայն կող- մանսն զայնոսիկ սրով սուսերի) առին զաւար և զգերութիւն։ Եւ. եկին ժողովեց ան ի յԵրևանճ և մատեան ընդ բերդին) և ոչ կա բացին առնուլ* Եկին ի յ Ո րդսպու) և ոչ նմա ինչ կա րաց ին առնել* Գնացքն անտի և բանակեցան յԱրծափսճ Հանդէպ բերդին առ Գրուքնն*

1 Տ & ս ն ր ա Հ ր ա տ ա ր ա կ ա ծ ք ա ր տ ե ղ լ լ „ Т 0 р 2 0 в Ы С П у П Ш 1 0 1 0 ՜ К ( 1 В ՜

каза в конце 1У-го века" (на правах рукописи):

144

Սերեոսի այս վկայությու՛ն՛ները, ինչպես մանրամասն ցոէ֊յ ց և արված իմ էՄանր Հետազոտություններ*֊„լմ ( Յ ե ֊ րեան 1932), վերաբերվում են արաբական 640 և 650 թ վ ա ֊ կանների ս/րշա վանքն երին։

Արաբները 640 թվին, մտնելով Հայաստան Միչագետքի 1լՈՂմԻ0> նվաճել հյին, ինչպես Հայտնի յե, Չորրորդ Հա յքըք Տարոնը, Բզնունիքը ու Աղիովիտը և այնուհետև անցել եյին Բերկրիի ձորով ե Ոբգսպույի մոտով Կողովի տ և Հասել մին ֊

չե Գվին.Ո րդսպու։։ ղտնվել ե, ուրեէէն, ըստ աոաջին վկայության

Բերկրիի ձորից կոգովիտ տանող ճանապարՀին։Ուշագրավ ե սակայն, վոր նաև ըստ յերկրորդ վկա յու ֊

թյան արարները, վորոնք 650 թվին մտել եյին Հայաստան Ատ ր պտտականի կողմից, յեկէ<լ եյին դարձյալ Ո րդսպու և

այստեղից գԱացել Ար ծափ։Արդ* վորովՀետև յ երկու դեսլքուլքե ել արաբական ա ր ֊

շավանքՍերի ճանապարհը ցույց ե տրված Որդսպուի մ ո ֊ տով' ստացվում ե, իՀարկե, այն տպա վո բությոլնը, վոր արաբները 650 թվին ևս յեկած պիտի լինեյին Կոգովիտ, ինչպես յ ենթադրում ե Թէ Ավղալբեգյանը (տես նրա է Բանասէրի օրագրիցյ> Հոդվածը' «Հանդէս Ամսօրեայն 1926, թ . 11-12, եչ 587 — 590), միևնույն Բերկրիի ձորով և վերոՀի֊ շյալ միևնույն ճանապարՀով։

ճի՜շտ ե արդյոք այս յևնթաղրութ յունը, վորն անտարակուսելի յե Համարել Ավղալբեգյանը։

Իմ կարծիքով, վ/>չ միայն նրա այս յեն թադրոլթ յուն ը, այլ և նրա յեզրակացությունը վեբոՀիշյալ յերկրորդ Հատվածում Հիշատակված «Երևան»—ի տեղադրության մասին4 ավելի քան վիճելի յեն և միանգամայն անՀավանակտն։

5* Արաբական 650 թվի արշավանքի ճանապարՀը Հավանական ե յենթադրել վսչ թե Բերկրիի ձորով, վորը, ինչպես տեոանք, չե Հիշատակված Սերեոսի յերկրորդ Հատվածում, ա յլ Ատ ր սլա տա կան ի ց Հեր կամ տ յժմյան Խո յ և ա յ դ ֊

Պ Խ ո ի ն գ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե զ — 1 0

145

I»

տեղից Պևտինգեր յան քարտ եղէг կարճ ու ուղիղ գծ՛ով և Ո ր ֊ գսսլու— С ай врь/' մոտով ղեսլի Ար ծավгг

Թեև Սեբեոսի վկայություններում արաբական ղորա֊ շարժերի միֆին Հանգույցը յ երկու դեպքումն ել Որգսսլուն ե, սակայն ա յդ զուգադիպումը բացատրվում ե? ինչպես կրտեսն ենք, նրանով, վոր {] րդսպոմն գտնվել ե թե Բնրկրիի ձորից և թե Խոյից Կոգովիտ տանող ճանապա րձագծ երի մի ացման շրֆանում:

Արա բա կան զորքերը, ղալով Ատ ր սլա տ ա կան ի ց և ա յժ ֊ մյան Խոյից Сի կողմանս ՍեփՀական գնդին3), ինչպես վկա֊ յում ե Սեբեոսը'

(Гա րշաւեա լ սփռեց ան և Հարեալ զամենայն կողժանսն զայնոսիկ սրով սուսերի, առին զաւար և զգերութիւնУ>։ Միանգամայն բնական ու Հասկանալի յե, վոր ցրված՛

զորախմբերը չեյին կարող շարունակել արշավանքը, ունե ֊ նալով իրենց Հետ ավար և գերիներ, ա յ լ նրանք Հետ եյին դա ոն ա լու նորից և Հավաքվելու վորոշ կեն գր ոն ա վա յ բում։

<ГԵւ եկին ժողովեց ան-- ասում ե Սեբեոսը — ի յԵ րևանճ և մարտեան ըեգ բերդին, և ոչ կա բացին առնուլս։Թ♦ Ավգալբեգյանը կարծում ե, վոր ОТ Երևանյ>֊ը այս

Հատվածում Հայտնի Հին Առեստն ե կամ «Г Առեստաւան » ֊ը և վոր էրր թե ձի կողմն ՍեփՀական գնդին արշավող արաբա֊ կան զորախումբը յուր Հարձակումն սկսել ե ԱռեսաավանիցՏ)(տես եֆ 590)։

Նրա այս յենթադբություԱը, ինչպես և նրա լեզվաքըն֊ նական ու Հնագրական բացատրությունը, վորի Համաձայն <(ԵրևանՅ>-ը պետք ե սրբագրել և կարդալ «Առեստաւան3) կամ (Г Երաստաւանտ>ճ սխալ ե, անտարակույս, և անընդունելի։

«Երևանյ>֊ը պարզ մի աղճատումն ե, անշուշտ, վերոՀի֊ շյալ Հատվածում, սակայն վոչ թե <ГԱռեստաւան 1) կամ « Ե ֊ րաստաւանն, այլ (Г Հեր աւանս տեղս/նվան։

Արաբական զորքերը, վորոնք Ատբպատականից և ա յժ — մյան Խոյի շրֆքսնից արշավել եյին ՍեփՀական գնդի կողմն- րը, վերադառնալով նորից Խոյ— <ГՀեր աւան 7), գնացած պի~

146

տի լքանեյթն այնուՀետե վ"Հ_ թե սրԷ ոլ ավերածութ յան մատնված Աևփակ̂ ան գնդի միև՛նույն շրջանները, այլ, Հավանորեն ք կարճ ո լ ույլիղ գծով գեսլի Որղսսլու, վորը գանվել եք ինչպես կըտեսնենք, Կոգովիտ գավաուի Հարավակողմում։

6* Հին ա յս ճանապարհը կարավանների ա յն րանուկ ու

ա յժմ յա ն Հա յա նի ճանասլարՀն ե Արա ր —գի զ ե յ ի } Կ ա ր ա ֊Ե յ ֊

ն ե յի և Զ ե յվ ա յի վրա յո վ , վորը նկարա գրված ե գեներա լ

Գարգանի և Ջ եյմս Մ որիերի ուղեգրութ յունն երում (տ ես Հ *

Հա կոր յա ն , <Г Ո ւղեգրութ յունն եր Я} Հատ« Զ) Ցերևան 1934 ,

ե չ 1 0 6 — 10 8 ե 2 6 0 —2 6 8 յ ե էԼոԲԸճ իաա էական աո.և—տրի Հին ճանապարՀճ Հիշատակված ե 1 4 ֊րգ գարի и *յիզբ~

ն ե ր ո ւմ նա ե Բալգուչչի Պեգոլոտիի մոտ ( տես ի մ աշխատու

թ յո ւն ը „О торговле и городах Армении", Эривань 1930 , ե չ 1 9 6 - 1 9 8 ) ,

Համաձայն Պեգոլոտտիի ճանասլա րՀաըուցակի Հին այս գիծը %ա րաք ենտիը մթնչե Խոյ ունեցել ե Հետևյալ կա յ ա ֊рпЛЛЬր ը ' всагасапй ( = %արաքե%տ), ЬоссЬе, Р1апа ճւ Ра1-СОШ'вП1 (Հավանորե՚ս, այժմյան Տայ֊Զավար դաշտը), Ц Ся-ւոււշօւս, Папа с!е1 Шите говяо (Կարմիր գետ է կաԱ ա յԺ ֊մ յահ Կիզիլ~չայի Հովիտը) և СОПЙГО3 ( = Խոյ)։

Այ и ճանասլարՀագծի վրա Պետ էքն գեր յան քարտեզի {յ2լ- էւտլՈ կայարանի տեղը կարելի յե, ինձ թվում ե, մոտավորապես վորոշել։

1 Р1апа Ճ1 Ра1соп1ег1 նշանակում ե ի աալերեն րազեավորսի դաշտ։ Համաձայն վերոՀիշյալ կա յա րա նների Հաղորդական դասավորութ՛յան Р1апа Ժ1 Ра1с0п1ег1 կարող ե Համապատասխան լին ել ռուսական տասլլ վերստանոց քա րտ եզում մատնանշված Тйй-ЗЯв(1р գետահովիտ ի ն ։ Ջ եյմս Մորիերր վկա յում ե, իրոք։ վոՐ ա յս դաշտի Հ յուսիսա յին ծա յրա մա սում վկա մի ճաՀիճ, վորի ք_բերի յե ր ե ս ին կա յի ն ան թ-վելի բա դեր ե ա յլ վա յ — րի թո.չուններՏ (տես « Ո ւղեգրութ յուններ», Զւ ե9 2 6 6 ) ։

՜ Ռուսերեն իմ աշխատության մեՀ այս СОП^ГО կայարանլլ յես նույնացրել եյի Հին Կոտորի ե այժմյան Ղաոթուրի Հետ Լտեи „О Ո10թ~говле и городах Армении", եչ 198)։ Սակայն ուշադիր ու մանրամասն քննությամբ պարզվում ե այժմ, վոր СОПСЗГО-̂ » Համապատասխանում ե, Հավանորեն, այժմյան Խոյին ^=ОоЬ(1^;

147

*!է

Ւ % կա տի ունենալովյ վոր Որդսպու բերդր գտնվել ե թե & հր կրի ի ձորից և թե Խոյից Կ ո գովի տ տա՛նող ճանա- պարասերի միացման շրջանում' Որգսպուի տեղը Հավանական ե յէքնթագրել ՏՇՏ1Ա(յՏյւճ-Ղարաքենտից գեսլի Հարավ- արևելքի այժմյան Տասլարիզ գյուղի մոտ։ Այստեղ Հենց, Կո- գովիւո գավառի Հարավակողմում) գտնվում են այժմ յերկու Հին ու անառիկ թարգերի ավերա1լներ ։ վոր ոնց մասին Ալի*' շանը տալիս ե իր (Г Այրարատ7>—ում ( /г9 508յ I կարևոր տեղեկություններ, վոր նա քաղել ե, ըստ յերևույթին, ТбХ1вГ-/' ուղեգրությունից։

([Աո. երի գեղՀս [Թէվ՚էրիզի] — Հաղորգում ե Ալիշա֊ նը—ամբառնայ լեռնակ մի պասա լտեան? և անծանօթ ի պատմութենէ կամ անյիշատակ ամրոց վաղեմիՀ ի տափարակի գագաթան նորին) որո յ ստորոտք պարսպացն քքեան մեծամեծ պասալտիկ կարկառօք անշաղախ կու- տակեալք) և շուր$_ պատ առեալ րաց յ արհ-ելից կողմանէ (ուր ցցուեալ ժայռք են)) և ի Հարաւոյ կուսէ խոեարՀին ընդ երեսս լերթին) անկիւնաձևս գործելով ի ներքուստ) և ի գլուխ անգ Հարաւակողմանն կա յ աշտարակ մի♦ և այլ աշտարակք րոլորշիք ի Կ.աՐԳ1* *Ղա~ րսպացն) որոց երկայնութիւն է իրր 250 Չ♦ ի նմին ի Հարաւակողման տակաւին Հորք կամ Հինգք կարգք քա- րանց անեղծ կան) և թուի յայսմ կողմանէ լինել մտից բերդին. նոյնպէս և յարևմտից կողմանէ առաւելագոյն ևս կան Անացուածք պարսպաց։ Ւ քարաժեռի ուրեւՖ լեռնակին երևի կիսեղծ արձանագիր, որ և Հայերէն թուեցաւ անՀայս.” էտ քննողինճ Գես ի է ի) այլ վէմք արձանին խորտակեալ են և ի վայր անկեալք։ Ի ստորոտէ քարաժեռին րղխևԱ աղբերք դառն և աղէՀամ Հուրց, թուի' օժանդակք 'սնանուե գետոյնճ գոլւ Ւնճէ սու Հա- մարեցաք կոչի լ։ — ՛Յետ 'հարօնից և Արծափայճ այս տեղի է արժանաւոր քննուԹեան ի ծանօթիցն մեզ վայ- րուց Կոգովտի։ ՇուրՀ զյեռսակաւն և զգեօղիւն ամբառնան սրակատար րլրակք պասալտեանք) արգասիք Հրա-

148

մուղ ժայթմանց, այլ որձաքար ( տրաքիդ) չհրևի ասա։Ի Հր* @*էփէրէՂայ մերձ ի լերինս անֆբսլետս ե ր ֊

/լորուն գետոցն մեծամեծաց, ցուցանեն Եզիաիք կող ֊ մանցն զաւեր ակս ր երդի1 Հզօրի միոյ նաիանոյ իւրեանց, աո. Աուլդան Մուրաղաւ ի սկիզբն կոյս Ժ1* գարու, Տիւլդազին կոչեցելոյ, որ Հ ին աՀ արութեամբ աառասլե֊ ցուցանէր զամենայն գաւառն♦ վասն որո յ Հրամանաւ սուլտանին փաշայն Վանա յ ե1լն սլաշարել զբերդն ամուր, ե գէ*զք յ ա$_ոՂ̂ *ցէ̂ յ նմա* քանզի ի բուռէ։ սասանութե֊ նէ երկրի, ասեն, թն քնին կործանեցաւ և Հիմն ա յատակ եզև, և ա քնու գագարեաց Հա րստաՀարութիւն բունաւո֊ րին9։Վոր անանուն այս բերդերից մեկր կարող ե լինել Հին

Որգսսլունճ այգ Հավանական ե, վորովՀետև Հենց այս լո ւ ֊ սա բան ո։.թ յամբ Հասկանալի յ№ն դաոնում թե Vեբեոսի վ ե ֊ րոՀիշյալ վկայությունները և թե Պև աքէն գեր յան քարտեզում նշանակված մյուս կայարանների տեղադրությունը ու Հա ֊ մա պատասխան Հեռավորությունները։

Գլխավոր առարկությունը մեր այս յԱնթադբության դեմ, անշուշտ, ա յն ե լին ե լու յ վոր С Տէէ1 Տ]31 յաբանի Հեռա֊ վոբությունն А^йХЙ^Ягյ/*9 Պետ թնդեր յան քարտեզում ցույց ե տրված 39 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 58 կիլոմետր։ Սա֊ կա յն ա յս դժվաբությունն անՀաղթաՀար ելի կե, վորովՀետե. ճ ւէ ս :& է *ճ յ ինչսլե и վերէւ տեսանք, միացված չե նկարագծով ՕՅւէւՏրւ-^ Հետ։ Միացման գծի ա յս բացակայությունը բ ա ֊ ցատրվում ե, ըստ յերևույթին, նրանով, վոր քարտեզում, ինչպես սլար զ յերևում ե նրա նկարից, Հնարավոր չե յևղել տեղավորել Ճւ՝էսճ3.է& ՜յից 0սէ1Տլ)1 տանող ճան ա սլա րՀա գիծը և նրա վրա գտնվող կա յա րամնևբի անուններն ու Համասլա֊ տասխան մղոնաթվերը։

? * 0սէ1Տլ)1 — Որդսսլու կայարանի տեղադրության վորոշ֊ մամր Հասկանա լի յե դաոնում Պ ևտ թնդեր յան քարտեզում նշանակված տարածությանը СяЙвр 1~ից մինչև ԹօԷճւ ֊Խ ո յ , ընդամենը1 92 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 136 կիլոմետր։

149

!

Նույն տարածությունը Խոյից մինչև Ո րդսպուի մոտ գտնվող Կերդեկ (Кетйе\) գյույչը Ջեյմս Մորիերը Հաշվում ե ավելի քան 80 անգլիական մղոն կամ մոտ 130 կիլոմետր ( տես <С Ուղեգրությունն եր Ֆյ Հատ» Զ, եչ 261—269),

Ուրե&եյ ինչպես տեսնում ենքյ Պևտինգեր յան քարտ եղի այս Հեռավորությունը ևս, ինչպես և նրա մատնանշած տա ֊ րածությոէնները վերոՀիշյա լ մյուս ճանապա րՀագծե րումյ մի ան գա մա յն Հավանական ե և իրական։

СаЙ8р1-^ Հետո Պևտինգեր յան քար տեղում նշանակվածեն вогуае և АМ еЪа կայարանները' Ըտէւտրւ 27 Зогуае [‘24] А^еЪа» Հեռա վորութ յա նը Сайэрւ-Ից մինչև ЛшеЬа з пч зե տրվածյ ինչպես տեսնում ենքք 51 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 76 կիլոմետր։ Ցեվ ըստ ա յս Հեռավորության Л]ЙбЪ&м/ г տեղագրությունը վորոշվում ե պարզ կերպով Հին Արտազ գավառում։

Ац1бЪа կայարանի անունը/ իմ կարծիքով) խիստ ա ղ ֊ ճատված եք ինչպես և մյուս կայարանների մեծագույն մասի վերոՀիշյալ անունները։ Ուղիղ ընթերցումը պետք ե լինի ըստ իս *А11а2а*

Լատինական 1) և շ տառերըէյ ինչպես Հայտնի յե ։ ա յն ֊ քան նման են իրար Պևտինգեր յան քարտեզում (տես 1йдв-гапа Вотана* եչ ՆԱ)) Վոր նրանք սխալ են Հաճախ կար֊գացված ու տպված Հին քարտեզների զանազան Հրատարա֊ կութ յո ւններում։ Ո րինակ, Խան զադ յան ի <гЛШзՀրատարակության >1եչ (Рапа 1920^ Н а п г а ե Б у гаи ав կա ֊յարանների վերոՀիշյալ անունները արտագրված Ան 17֊ր դղարի քա րտ եզում НапЬа ե БуЪапаа ( шИи сагЧе Л» 9, р1ап-сЪе Л7) ։ Սովորական են նմանապես լատինական Д /л I1 տա ֊ ռերի շփոթումները։ Ուրեմն) ինչպես տեսնում ենքյ Ад1еЪа կայարանի անունը Հնարավոր ե և Հավանական ե սրբագրելու կարդալ *АгЬага*

Ւսկ այս նույնացումից ինքնին Հետևում եք վոր Ад̂ бЪЯ

150

1օ1

— *А й аг а-Ь 1 ևս, ինչպես և *Вапаг^еа-Ъ ( = Վան անտ) և Ара- сЫа-Ь ( =Հ ա ր ք )ք յե ղ ե լ ե մի մեծ շրջանի Հին կՄնդրոնա֊ վայրը> ‘Լորէ անունով գավառն անվանվել ե Արտազ։ Բացի ա յգ , պարզվում ե միաժամանակք 4.ՈՐ *А]^Я2а - ^ 4_ոըէ ոա վոր ութ՜յունր Տա պար իգի մոտ գտնվող Օսէ1Տբ1— Որդս— պուից ց ո ւյց ե տրված մոտ 76 կիլոմետրէ գտնվել եէ Հա վ ա ֊ նորենք ա յժմ յա ն Ц ա ր ա ֊Ե յն ե յի ց Զուրավա տանող ճ ա ն ա ֊ պա րՀագծի մասում։

Ад^бЪа անվան մեր առաջարկած այս լուսա րան ութ՜ յամր, ինչպես և Аз^аха1а— ԹօԷճւ ճանապարՀի ուզղության ճըշտ֊ մամրք պարզվում 1/ն, ինչպես կըտեսնենքք Հայաստանի պատ֊ մական աշխա րՀագրության մի քանի պրոբլեմները ̂ վորոնք մնացել են մինչև այժմ մութ և անորոշ։ ԱշիյարՀա գրական այդ կարևոր ին դի բները, վոր ներքև մանրամասն քննելու յենք, վերաբերվում են (տԱւարա յրի դաշտ»֊ի, «ԲազուձորՏ-ի, «Մարդուցայքւ֊ի և ([Եղբարք սարակյ>-ի տեղադրության։

Տ* Վար դան ան ց պատերազմի տեղը, ինչպես Հա յանի յե, մինչև այժմ վորոշված չե Հաստատուն կերպով։ Փարպեցու և Ցեղիշեյի վկայություններից մենք գիտենք միայնէ վոր պատերազմը յեղել ե Ար տազ գավառում և րնդարձակ մի ղաշտումյ ուր աոաջին անգամ և Հենց ա յս պատերազմի ա ռ ֊ թիվ Հիշատակված են նրանց մոտ ([Աւարայրյ>֊ը և (ГՏղմու֊ տ » ֊ը ։

Մ եչ ենք բերում Փարպեցու և Ցեղիշեյի կարևոր այդ Հատվածները։

1* 'Հազար Փարպեցի, I I , Լէ, եչ 69 (Տփղիս 1904)'([Զոր լուեալ երանելւոյ սպարապետին Հայոց [Վար

դանա յ ] և որ ընդ նմայն էինճ ևս առաւել ճեպէին ե ր ֊

^ К » Խ ա չա տ ր յա ն ը Կ ո ւլտ ո ւր ա յ է Պ ա տ մ ո ւթ յա ն Ւ*ն ս տ է տ ո ւտ ո ւ մ կ ա ր —

I՛էա ցա ծ է ր զ ե կ ո ւ ց մ ա ն մ ե չ Լ թ ե զ է и 1 5 —ր գ ) А п 1 б Ь а կ ա յա ր ա ն լլ Հա մա

պ ա տ ա ս խ ա ն ե Հ ա մ ա ր ե լ յէ ն թ ա փ է ն է Ա յս յե ն թ ա ղ ր ո ւ թ յո ւ և ը ս խ ա լ ե և.

ա ն ը ն դ ո ւ ն ե լի ք վ ո ր ո վ Հ ե տ և А п 1 б Ь З կ ա յա ր ա ն ը գ տ ն վ ե լ ե А П й Х с П а -О о Ь и !

ճ ա ն ա պ ա րՀա գ ծ ՜ո ւ մ էլ չ ե կ ա րելիք ի Հ ա ր կ ե , ն ո ւ յ ն կ ա յա ր ա ն ը ք մ ա հ ա ճ ա

բ ա ր փ ո խ ա դ ր ե լ մ ի ո ւ ր ի շ գ ի ծ ։

152

թալ ընդդէմ նոցա* նախ' վասն վաղվա ղավի սլատաՀե֊ լոյ նոցա ժամու, մարտիրոսութեան* քանզի անձանձրույթ աղօթէին Հանապազ ի տուէ և ի գէշ^րի, լինել արժա֊ 4 ա յնպիսի մասիս եր1լնաւորի» ե երկրորդ' ասէին, թերևս անդէն ի տեղւոյն ի Հեր և ի Զարեանդ գաւառին վճարին ելք գործոյն պատերազմէէն, ե ոչ ոք լ ի ֊ նէր արգել զօրուԱ Պարսից Հասանել յաշխարՀն Հայոց սպանութեամբ և գերելով յարձակել Լ ֆյասեր Եւ սոցա թէպէտ և ածեալ զայսպիսի ինչ զմտաւ կամէին փ ու ֊ թալ' սակա յն ես առաւել ստիպով եկեալ Հասանէին գունդն Պարսից ի գաւառն Արտազ, Հուպ ի գեօղն որ վոչի Աւարայր, ի շրջափակ տեղի Տղմուտ դաշտին, զոր յ/նտրեաց յաղագս երկիւղի զօրացն Հայոց» ամուր ապաս֊ տանի անձանց Համարէին պատշաճ, ե ի մի$_ի նորա ած հա լ ղակիշ բանակէինք։2♦ Եղիշէ, Վենետիկ 1852, Զ . եչ 204 2051

((Կարգէր ե կազմէր ^Վարդան] զճակատն յոր/էորելով րնդ ամենայն երեսս դաշտին դէմ յանդիման Արեաց գնդին, առ ափն Տղմուտ գետոյնյ> ։3 • Նույնը, եչ 334 ( Ը )ճ

«Նով աւ ե դաշտն Աւաբա յրի պա յծառացեալ ծ ա ղ ֊ կա լից լի/նի, ոչ յանձբեաբեր ամպոց, այլ ի սուրբ ե յարիւնաբուխ վկայից ցանեալ և ցրուեալք սպիտակու֊ թիւէտք սուրբ ոսկերացնյ>։Վարդանանց պատերազմի տեղը, ինչպես տեսնում ենք

այս վկայություններից, ցու յց ե տրված մի շրչափակ դ ե ֊ տա դաշտում, վորն Ավարա յր գյուղի և Տղմուտ գետի անուն֊ ներով կոչվել ե <ГՏղմուտ դաշտս կամ ([Ալյսրայրի դաշտՅ)։

Այս դաշտի տեղը կաբելի յե, իմ կարծիքով, վորոշել ավելի Հիմնավոր կերպով, քան այդ արված ե աշխարՀա֊ գրական նախորդ ուսումնասիրություններում։

Մեր նոր բացատրության յ ելակետ ե ծառայում պա ֊ տերազմող դորքերի յեր թուղին, Հորը վոբոշվում ե այժմ Аг1аха^-СгОЬЙ1 ճանապարՀ ադծի լուսաբանությամբ։

153

Iէ

Ավելի քան Հա վան ական եյ անշուշտ) վ ոՐ պարսկական զոՐՔԸ յ եկած՛ պիտի լիներ Հեր ե Զարևանգից Ար տաղ ՊԼ ֊ տինգերյան քարտեզի այն Հին ռաղմուղիով, վորր սովորա֊ կան ու. բնական ճանապարհն եր զորքերի տեղաշարժումների Համար։ Վոր միԼւԱույն կարճ ու. ուղիղ գծով գնացած պիտի լիներ Արտ ա շատից նաև Հայկական զորաբանակը' այդ Հա ֊ վանական ե Հենց Փարպեցու. վկայությունից) վոՐԸ պարզ Հազորգում ե) վոր յ ոց ՂՈԸՔԸ. Վա ր գաՊւ Մամիկոնյանի առաջնորդությամբ շտապում եր արագ յեր թով Հասնել Հեր ե Զարեանդ) վորպեսզի պատերազմը տեղի ունենա սաՀմա֊ նա գլխում և Հայաստանի սա Հ ման ա մերձ շրջանը չմատնվի ավերած ութ յան։

Իսկ այս դիտողություններից ինքնին Հետևում ե։ վոր Վարդանանց պատերազմի տեղը պետք ե լիներ Արտազ գ ա ֊ վառի ա յն արևմտ յան մասում) վորի ՀիՀրվ վորոշվում ե Պ և ֊ տինգերյան քարտեզի վերոՀիշյալ ճանապարՀը։

Այստեղ Հենց գտնվում ե) իրապես) այն շրջափակ ու ընդարձակ դե տա դաշտը) այժմյան Տա յ ֊ զա վարը ( տես ո. ո ւ ֊ и ական Հին շտաբի տասը վերստանոց քարտ եզումճ Тай-за- Вар), վոՐԸ նկարագրված ե Ջեյմս Մորիերի ուղեգրության մեչ և վորր Պեգոլոտտիի մոտ անվանված ե К а п а ճւ Ра1-со ш еп *

Վոր ա յս գետադաշտը գտնվում եր Հին Արտազ գավա֊֊ ռումճ այդ պարզ յերևում ե նրանից) վոր այդ դաշտի մոտ ե այժմ Թադեոս առաքյալի վանքը։ Ուշագրավ ե առանձ֊ նապես) վոր նույն այս գետ ադա շտի Հարավակողմում և ա յժ ֊ մյան Եիվարեշ լեռների ստորոտներում (Հմմտե Հին <Г Նա ֊ ւարշանտ և «Շաւարշական» տեղանունները ) գտնվում ե այժմ Թե զն ուտ գյուղը ( տես ռուսական տասը վերստանոց քա ր ֊ տեղի վբաճ ТеГНЫТ), վորի անունով այժմյան Цшրա֊Բուլաղ գետը կարող եր անվանված էինել <ւՏղնուտ]> ( = թերևս ձՏղմուտՖ ) ։

Ավարա յրի դաշտի այս տեղադրությանը Պևտինգեր յան քարտեզի ճւէ&Տ&է&ոՕօնճ1 ճս/նապարՀագծի վրա միանգամայն

154

АКТАХА ТА - СОВЫ ՈԻՂԵԳԻծԸ

Ավաէ-էսյրի դաշտ Տղմուտ գետ ( ֊ Տայ֊

էվս/г դաշտ, Ргапв ժ։ Ра1сотеП ).

155

Հավանական ե և վերոՀիշյալ բացատրությունն ուշադրու— թյան արժանիք վորովՀետև նախորդ ուսումնասիրություններում անտես ե արված այն կարևոր Հ ան գա ման ք ը, վոր Ավարայրի դաշտի տեղը չե կարելի յէ/նթադրել բնական այս ռ.ազմաճանապարՀից Հեռու գտնվող զարտուղի և դժվարանց . վա յ բերում։

Միանգամայն անընդունելի յե այս տեսակետից Բասմա— Հյանի յենթադրությունը, վորն իր <Г Ւ и կա կան սլա տ մութիւն Հայոցն աշխատության մեչ Հատուկ քարտեզում Պոլիս1919ք եչ 247) Ավարա յրի դաշտի տեղը մատնացույց ե արել ա յժմյան ի լիս ե քեն դի Հարավ—արևելակողմում։ Նրա մատնանշած այգ վայրը, վորն ընկնում ե այժմյան Մարանդ գյուղի Հյուսիսակողմում9 պարզապես լեոնային մի շրֆան ե, վորր գտնվում ե բնական ռազմաճանապարՀից Հեռու։

Սխալ եք անտարակույս, և Կ ոստան յանցի կարծիքըք վոր իբր թե Ավարայրը գտնվել ե Հեր գավառի արևելյան—Հյուսային սաՀմանի վր ա' այժմյան Մ արիքենդի արևմտակողմում գտնվող Չորսի դաշտում (տես ([Հիւսուածքնք գիրք յ^ր*՜ րոբղ֊ք Վիեննա 1887ք եչ 116 —121)։ Այս յենթադրությունը ևս չե կարող ճիշտ լինեի վորովՀետև այժմյան Մարիքենդը9 վորը Հին (ГՄ առա կան աւանն—ն եք գտնվել ե9 ինչսլես սլար զ վկայում ե Թովմա Արծրունինք վոչ թե Արտազք այլ ճուաշ .գավառում (տես Թովմա Արծրոմնիք VՀ-Պետերբուրգ 1887,III, Ի, ե չ 225 և Ш , ԻԹք ե չ 264, Հմմտե նաև Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, ե չ 317 և Магклуаг!, 8Ийаг- теш еп սոս Й1е Т1̂ пздие11еп, ե չ 208) ։

9. ճւէ&Տ&է&-6օնճւ ճանապարՀագծի մեր նոր լուսաբանությունը յ ելակետ ե ծառայում, բացի Ավարա յրի դաշտից, ՛նաև <[Բազուձորն-ի, <[Մարդուցա յքն-ի և (ГԵղբարք սարակ»-ի տ եղադրությունն եր ի Հավանական վորոշման։

Հայաստանի պատմական աշխարՀագրության այս վայ- րերը Հիշատակված Уи ՂԼևոն դի պատմության մի Հատվածում, վորն անՀբաժեշտ ե մեչ բերել առանց կրճատումների։

156

Տես «Պատմութիւն 'Լևոնդեայ մեծ՛ի վարդասլետի Հա յոց», 11'֊Պև տերրուրգ 1 8 8 7 գլ. Բ, եշ 7—8 '

«Եւ մեծ՛ մասԱ ղօրուն [Ւսմայելացւոց] Հատեալ ա ս ֊ սլա տակէ ին յաշիարՀս Հա յոց ընդ կող ԱնI Պարսից* և աո.֊ նուքէն ի գերութիւն զաւան и Մարաց և զգաւառն 4*ողթն 1ւ զղա и տ ա էլեր ան Նաի/^աւանու* հ ղրաղումս յա րանց ընդ սուր ան ցուցանէ ին } 1ւ զայլս գերի վարեալ կանամրք և մանկտեակ ան ցուցանէին ընդ գետն Երասխ ընդ Հունն Ջուղա յո յ ։ Եւ ըեդ երկուս րաժանեա լ զօրքնճ ոմանք ղգերեալսն դարձուցանէին յաշխարէն իւրեանց։ Եւ գունդ մի Հատեալ ա и սլա տակէ ին ընդ գաւառն Ար տաղ ի վ ե ֊ րայ զօրավարին Յունացք որում անուն էր Պռոկոսլյ որ էր րանակեալ ի գաւառ.ին Կոգովտի ի սահմանս Թաղու֊ ձորոյ և Մարգուցայից« որում իրաղեկ եղեալ իշխանն Թէոգորոսյ որ էր յազգէն Ռշտունեացճ ազդէր զօրավարին Պո.ոկոսլայ} «եթէ զօր Հինին Ւսմայելի զարթուցեալ գայ ի վերայ մերս։

Ւսկ նա ի բազմութիւն զօրացն ասլաստանեալ և ոչ յ Աստուած՛ք որ յասողէ ղսլատերաղմճ ո չ ին է գրէր ղրանս իշիյան թն Հա յոց։ Եւ նա մորմոքեալ ընդ կորուստ ա շ ֊ խարՀիս Հա յոց և ընդ ծ՜ուլութիւն զօրավա րինՀ ոէ ունէր ժոյժք այլ մտեալ երկրորդէր և երրորդէր ղրանն։ Եւ րարկացեալ զօրավարին ի վերայ իշխանին' ձգէր զվարզն որ ի ձեռին զՀետ նորա։ Եւ иրտմտեալ Թէոդորոսճ ելա ֊ նէր յերեսաց նորայ Ա նոյնժամայն Հրամայէր զօրացնյ որ (իւդ իւրով իշխանութեամրն էինք « վառեցարուքք ասէք և ելէք լիւդգէմ Ւսմայելի»։ Եւ նոքա Հեծեալ յե ր ի ֊ վարս իւրեանցճ դարանամուտ եղհծյ ի սարա1լնք որում Եղրարսն կոչէին* և կալեալ զառածս կրճիցնճ ղրաղումս ի նոցանէ սատակէին* և առեալ զկապուտ անկելոցնճ Հարուածեալ ի զօրավարէն գնացքէն ի գաւառն Գառնի})։ Այս վկայությունը, ինչսլես սլարզել ենք մեր «Մանր

Հետազոտություններս ուսուէՖասիրության մե ̂ (Յեր Լան

157

1932) եֆ 40— 47) ։ վերաբերվում ե արաբական 642 643 թ,յերկրորդ արշավանքին Ատ ր սլա տա կան ի կողմից։

Արաբներըք ինչսլես վկայում ե ՂԼևոնդըէյ ասսլատակել և ավերածության եյին մատնել նախ Ղզաւան и Մարաց և զգա— ւաոն Ղ*ողթն և զդաստակերտն Նախֆաւանու» և ասլա արա֊ բական զորքի մի մասը) շարունակելով արշավանքն Արտազ գավառի միֆովս Հարձակվել եր Պռոկոսլ զորավարի և բյու- զանգական զորքերի վբա} վոբոնց Հանձնարարված եր Բյու ֊ զան դա կան Հայաստանի սլա շտ սլան ութ յունը ղի գաւառին հոգովսէի ի սաՀմանս Բազուձորոյ և Մարդուցս։ յից»։

%ևոնդի վկայությունից դժվար չե կռաՀել, վոր Բա զու֊ ձորը և. Մարդուցա յքը Կոդովտի մոտ գտնվող սաՀմանամերձ ■աքն շրջաններն են, վորոնց միֆով կարող եյին մտնել Կոգո֊ վիտ թշնամի զորքերը։ Նրանց տեղադրությունը Հավանական եէ ուրեմն) յենթադրել վոչ թե Կոգովիտ գավառի մեխ ինչսլես կարծում ե Ալիշանը (տես « ԱյրարատՏ>, եչ 491 և 5 0 8 այլ Ատրսլատական ից Կոգովիտ տանող ա յն յերկու Հին ճանասլարՀների մոտ) վորոնցով արաբական զորքերը կարող եյին ներս խուժել Կոգովիտ և անցնել մյուս դա ֊ վաոները։

Այ и ճանասլարՀներից մեկը դալիս եր} ինչսլես վերև, տեսանքք Խո յից Ար տազի միֆով) իսկ մյուս լլ Խո յից ՍեսլՀա֊ կան գնդի կողմերով և ա յժմքան Աբաղա յի դաշտի վրա յով։

Յեվ Հենց ա յս յերկու ճանասլարՀադծերի վրա վոր ո շ ֊ վում են) իրասլես) Հավանական տեղադրությունները թե Մ արդուցա յքի և թե Բազուձորի։

Մ արդուցա յքը} ինչսլես մատնացույց ե արել Ադոնցը(տես Армения в эпоху Юстиниана, ե չ 417 և 319)3 ՀինՄարդաստանն ե կամ ՍեսլՀական գնդի յ երկիրը) վորը դտնը֊ վելով Արտազի արևմտակողմումճ 642[643 թ* սաՀմանամերձ աչավառն եր Բյուգանդական Հայաստանի արևելակողմում։ Նրա միֆով եր անցնում) իբոքք Խոյից Կոգովիտ տանող ռազ֊ մական վերոՀիշյալ ճանապարհներից մեկը, վորն ա յժմ յան յԱբաղայի միֆով բարձրանում եր Կոգովիտ։ Հա սկան ա լի յե ք

158

ուբեքքե, վոր «ի սաՀմէսնս Մարդուցայից» *Լևոնդի վկայու՝֊ թյունր [լարող հ վերա էոերվել Մ ար դաս տան ին ։

Իսէլ Բաղուձորը գտնվել ե, իմ կարծիքով, Արտազից Կոգովիտ տանող արևելյան կողմի մյուս ճանապաբՀի վրաև, Հավանորեն, Р1апа Й1 Ра1с0шеп, այսինքն' «րաղեավոր֊սի դաշտ յ)—ի մոտ, վորբ Հիշում ե, ինչպես տեսանք, Պե դո- լոտտԷւԱ։

Ուշագրավ ե ու Հետաքրքիր, վոր «Աքնանու!/ ժամանա֊ կագրութեւսն» մե ̂ (Վ̂ էտնետիկ 1904, ե ̂ 37) Թադեոս առա** քյալի и ոլտն ութ յան տեղը ցույց ե տրված Ար տաղ զա վառի Բազրոտ գյուղում։ Վոր այս դյուղր ևս գտնվելու յեր դար֊ ձյալ վերոՀիշյտլ դաշտի շրջակայքումճ ույդ ավելի քան Հա ֊ վս/Աական ե նույնսլես, վորովՀետև այդ դաշտի մոտ եր, ի ն չ ֊ ւզես տեսանք, Թադեոս առաքյալի վանքր։

Մարկվարտը մատնացույց ե արել արդեն, վոր Բազրոտ ր Հիշեցնում ե 'Լևոնդի վկայության Բազուձորր և վոր իբր թե այդ տեղերր գտնվել են ա էլն երևա բա ր Աոդովիտ գ ա ֊ ւէառի արևելյան սաՀմանում (տես Б 1е в е и е а к ^ е йег В а^-гаШ еп , С аи сазю а, Р азе . 6 , 2 Т ей , Ь е 1р 21§ 1930, եչ 25— 26)։

Սոր այս ուսոււքնասիրությամր սլարզվում ե այժ՜մ, վոր րացի Բազրոտից և Բաղուձորից Արտազ գավառում ե գտնվել նաև Ргапа (И Ра1сОШ0Г1 կոչված «րազևավորսի դաշտն֊ր։ Արանց տեղադրությունը վորոշվում ե սակայն վոչ թե Կո֊ գովիտի արևելյան սաՀմանում, ինչւղես յէ?1* թադրել ե Մ արկ֊ վարտը, այլ Պևտինգերյան քարտեզի СаЙвр1 ՜ Օօհճւ ճանա֊ պարՀագծի վրա և վերոՀիշյալ Տայ֊զավար դաշտում կամ նրա մոտ գտնվող շրջաններում։

«Բազրոտ3> տեղանուհւր նշանակում ե սլտրսկելж են «ր ա ֊ զեների գետս, իսկ « ԲազուձորՀ֊ր, Հավանորեն, «բազեների ձոր»։ Վերջին այս բարդության քերականական ստույգ ձևը պետք ե լիներ, անշուշտ, «բազէաձոր» կամ « բազէձոբ Л (Հմմտե «բազէակալ» և «բազէկիր): Աակայն այս անկանո֊

159

;*

նութ յուն ը լեզվական Հատուկ մի խնդիր ե, վորը պետք ե սլար զեն մասնագետ լեզվաբանները,

10« Վերև մեֆ բերված ՂԼևոնգի միևնույն վկայության մեֆ Հիշատակված ե նաև 0ГԵղբարք սա րակո֊ը, վորի անուն լա

նույնացրել ե Թ* Ավդալբեգյանը <էԵզֆերքյ> լեոնԼրի անվան Հետ ( տես (ГԲանասէրի օրագրիցս, Հանգ* Ամս• 1926, թ. 7— 8, եչ 384—387) ։

Թ* Ավգալբեգյանի կարծիքով, վերոՀիշյալ «Եզբարքն֊ը Հա մա սլա տաս խանում ե <Г Եղչերքն֊ին է վորը Հիշատակված ե Փավստոսի Հետևյալ վկայության մեչ*

Փավստոս V, գլ* ԽԳ, եչ 259 (Վենետիկ 1889)'ОТԵւ գայթն Հասանէին լրտեսքն, և գիտէին զՄա֊

նուէ լֆ զի էր բանակ նոցա ի Բադրաւանդ գաւառի ի Բագուան աւանի, որ էր մօտ յաւերակսն ԶարեՀաւանգ քաղաքի։ ««* Եւ Հու արարեալ կատարել ղգործնճ յոր փութացեալ կամէր Հասանել [ Մերում ան և էին ի վայրսնճ ընդ որ գալ էր գնդին ընդ ճան ա սլա րՀնճ լևրինք ինչ, որում ի բնակչացն Եղչերք կոչեն։ Եւ մինչդեռ գայր Մեբուժանն ի ճանասլարՀի գնդաւն իւրով, դիսլև֊ ցան նմա ուղևորք* յորս Հարցանէր Մերուժանն և ասէր, եթէ ճանասլա րՀս ի Բագբաւանդ ընդ որ երթայ։ Եւ ուղևորացն տուեալ սլատասխանի, ասացին« ճանասլարՀ ընդ եղչերս է։ Եւ մեծապէս խտրեաց Մերում անն ընդ միտս իւ-ր* տրտմեցաւ ընդ բանսն, սակայն տայր Հրա- ման չարաչար քարշել զուղևորսն և ծեծելն։Այ и վկայության մեչ Ավդալբեգյանը Համարելով <[Եղ֊

չևրքն ֊ը աղճատված1 ուղղել ե <ГԵղբարքն) կարծելով վոր սրանք միԱնույն լեռն են, վորը գտնվել ե (լկոզովտով Բագ֊ րևանդ տանող ճանապարՀի վրան։

<ГԱրծրունի իշխանի կա րձ իքով — ասում ե Ավդալ֊ բեգյանը—անցորդներն ուզել եյին ասեի թե նրա ճա ֊ նապարՀը, նրա ուղիղ ճանապարՀը վոչ թե պարսի1լնե֊ րի Հետ լինելն ե, այլ յուրայինների, Հայրենակիցների,■ Հայ յեղբայրների Հետ լթնելն են (եչ 387)։

160

Ավդալբեգյանի մեկնությանը չե կարող, ինչպես կր֊ տեսնենք, ճիշտ լինել, վոբովՀետև նա աչքաթող ե արել, վոր «Եղջերք}֊ր և « Եղբարքն֊ը գտնվել են տարբեր տեղերում։

« Եղբարք սարակն֊ը, վոր ի մոտ դարանամուտ եր յեղել Թեոդորոս Ռշտոէնին իր Հեծելազորքով, չեբ կարող, իՀարկե, գտնվել «Կոգովտով Բագրևս/նղ. տանող ՃանապաբՀի վրա}, վոբովՀետև արաբական զորագունդը, ինչսլես պարզ յե ր ե ֊ վում ե Ղէևոնդի վկայությունից, մտնելու յեր Կոգովիտ Ա ր ֊ տազ գավառի կողմից։

Ղ,ևոնդի ե Աեբեոսի վկայություններից (գլ* ԼԵ, ե^ 138, Ա• Պետեր բուրգ 1879յ Հա յանի յե նույնպես, վոր Պռոկոպ զորավարի Թեոդորոս Ռշտոէնու Հեռան ալուց Հետոճ Հբամա֊ յել եր իր զորքերթն «ելանել ի վերա յ թշնամեացն յ> և. վոր նրա զորքերի կոտորածը տեղի յեր ունեցել Մ արդուց ա յ ֊ քում։ Յեվ կոտորածից Հետո միա յն արաբական զ որքեր ը յեկել եյին Կոգովիտ Հանգստանալու նրանց բանակում։

Միանգամայն սխալ ե, ուր հէքն, Ավդա լբեգյ ան ի յեզրա ֊ կացությունը, վոր իբր թե «չորրորդ և յոթեբոդ դարերում կատարված անցքերի աշխա րՀագրական միջավայրը նույնն եյ>։ « Եղջերք} լեռն եր ը, վոբոնք գտնվել են Կոգովտից Բա գ ֊ րևանդ տանող ՃանապաբՀի վրա, չեն կարող, անշուշտ նույնը լինել «Եղբարք սաբակյ>֊ի Հետ, վորովՀետԱ այս վերջինի տեղը վորոշվում ե վոչ թե Կոգովիա֊Բագրեանդ, այլ կամ Արտաղ֊Կոգովիտ և կամ Մարդուցայք—Цոգովիտ ճանապարհների վրա։

11* ճՌէշն&֊Արաազ կայարանից մինչև այժմյան Խոյը Պևտինգերյան քարտեզում նշանակված !ւն յ երկու կա յարանճАхЙеЪа 24 К аваЫ 17 Թօէճւ ( Ռավեննացու մոտ1 6оЬЙ1е)*

3 եվրո պա կան գիտնականները բոլորն ել Համամիտ են, վոր այս կայարաններից վերջինը Համապատասխանում ե այժմյան Խոյին։ Կոնրագ ՄիԱերի կարծիքովՐ СгОЬ(И կամ ՕօեճւՑ անվան ուղիղ ընթերցումը կարող ե յեղած լինել*воЬ ад (տես Ш п ега п а К о т а п а * եչ 781), իսկ Մարկվարտի

Պ ևտինգեըյա ն քա րտեզ---11161

I*

յենթադրությւսմբ' *СЬоЪ4е (шИи в й й а гш е т е п гшй <Ие Тй^- пвдпеИеп* դ 420)։

Նոր պարսկերէ/ն Օնօյ՚-շ ծագել ե րսւո Մարկվարտի Հնա- գույն *СЬб^-^ ЬиЧ. ^այերեն Հերը կամ Խերը միֆին պարսկերեն (մեգա կան) *ТТр.О-^ կամ *С Ь § 0 -^ ( տես նույնը, եֆ309)։ Հայերեն այս տեղանունը Цпиտանգին Ծիրանածինի մոտ ս/նվանված ե Հունարեն վոչ թե НбГ կամ СЬеГ» այլ Օ110Րէ(Т)е айтинвй. т р . с. 44, 191,15 և 192,4)։

Վոր 0гОЪЙ1 կայարանը Համապատասխանում ե, իրոք, այժմյան Խոյինճ այգ յերևում ե, ինչսլես վերև տեսանք, նաև Պևտինգեր յան քարտեգի միֆկայարանային Հեռավորու- թյուններից։

Ուշագրավ ե, րաց ի այգ, վոր Թօ1)ճ1 կայարանի և այժմյան Խոյի նույնացմամր վորոշվում ե Кй8йЫ կայարանը, վորի Հեռավորությանը ОхбЪИ-Խոյից Պևտինգեր յան քարտեզում ցույց ե տրված 17 Հռոմեական մղոն կամ մոտ 25 կիլոմետր։

Թե անունով և թե տեղագրությամբ կայարանըՀամապատասխանում ե ըստ իս Հեր գավառում և Պարսկական Հայաստանի սաՀմանում գտնվող Նուարսակ գյուղին, ուր 484 թվին ընդունել եր Նիխորր ՎաՀան Մամիկոնյանի առաֆարկած Հաշտության պայմանագիրը։

Վոր այս Նուարսակ գյուղը գտնվել ե, իրոք, Հերից Հայաստան տանող ճանապարՀի վրա1 այդ պարզ ու վորոշ Հաստատում են *'Հազար Փարպեցու Հետևյալ վկայությունները»

1♦ *Հազար Փարպեցի, Տւիղիս 1904, 11Լ գլ* ՁԹ, եֆ 160х <ГԵւ եկեալ Նիխոր յաշխարՀն Հայոցն ոչ իշխեաց

միֆամխել ի Հայոց տեղիսս, այլ դադարեալ ի գաւառին որ կոչէր Հեր, ի գեօղն որում անուն էր Նուարսակ, առաքեաց նա պատգամաւորս առ Մամիկմէւեւսնն Վա- Հան ***}>։2 . Նույնը, Ո Լ %Ա> եֆ 164х

([Եւ եկեալ Մ ամիկոն եանն ՎաՀան ի գաւառն որ կո-

162

չի Արտազ1 ի գեօղն որ անուանեն Եղին զ} դադարէր անդ ինքն և ամենայն գունդքն որ էին ընդ նմա» և ա ֊ ուաքէր աո. Նիխոր և զիւ-ր եկն տայր գիտևլ նման։Այս վկայություններից, ինչսլես տեսնում ենք, դժվար

չե Հետևցնել, վոր Նուարսակ դյուզը գտնվել ե Հեր գավառի և Պար и կա կան Հա յաս տան ի սահմանում և ա յն Հին ճանա֊ սլար Հի վրա, վորր Խոյից գնում եր Պարսկական Հայաստան Արտազի միֆով։ Նույն Հենց ՃանապարՀի մոտ գտնվել ե նաև յերկրորդ վկայության մեֆ Հիշատակված Եզինդ դ յո ւ ֊ ԴԸ.Ճ Ը_սա Աղոնցի այժմյան Երինդը ( տես „АрМеНИЯ В ЭПОХУ Юстиниана, ե չ 316)' ուր յեկել եր ՎաՀան Մամիկո֊նյանր և, զգուշանալով Նիխորից ու ուղարկելով նրա մոտ Հատուկ պատգամավորություն' սլաՀանֆել եր նրանից պա ֊ տանդներ։

Թե ինչու Նուարսակ գյուղի ս/նուն ր Պևտինգեր յան քա ր ֊ տեղում գրված ե ^йвйЫ 1 այդ դժվար չե րացատրել։

Հին այս քարտեղի արտագրողները, ինչպես- Հայտնի յե , նմանահնչյուն անարևն երր շփոթել 1/ն Հաճախ իրանց ծանոթ տեղանունն երի Հետ։ Հավանական ե, ուր ելքն, վոր Նուարսա֊ կը կարող եր շփոթված լինել Հին Մ ծրին ի Հետ, վորր Պ/ւ֊ աինգերյան քարտեզում անվանված ե ]Տք1Տ1է)11 Ուշագրավ ե, վոր արտադրողների Հ1/նց այս սխալի պատճառով Խանզա֊ դյանի Հրատարակած 17֊ր դ դարի քարտեզում Л քէսճ&էй-ИՑ<“ 8ЭЫ ճանապարՀի ուղղություն ր ցույց ե տրված վոչ թե դեպի Եկրատանա, այլ դեպի Մծրին (տես քճէեԱՅ հւՏէՕՈզԱՑ**Рапе 1920, саЛе № 9, р1апсЬе У ) ։

Վոր այս ^а8аЪ1-^^ 4.ոԲԸ. դաեվել ե Խոյից մոտ 25 կիլոմետր դեպի Հյուսիս֊արևմուտք, նույնացվելու յե Նուար֊ սակի Հետ, այդ, ինչպես տեսնում Անք, ավելի քան Հավա֊ նակս/ն ե, վորովՀետև Նուարսակի տեղր ևս վորոշվում ե պարզապես միէւնույն ՃանապարՀի վրա և Հեր գավառի ու Հարևան Հին Արտազի սաՀ մանն երում։

12* Թ0ԷՃ1—Խոյից Հետո Պևտինգեր յան քարտեզում ն ր ֊ շանակված են Հետևյալ կայարաններէ (}օէճւ ( Ռավեննացու

163

!г4

մոտ' СгоЪсИе,) 24 ЗШайеШа 20 Т ле рейа ( Ռավեննացու. մոա* Тагзрейо) 45 Рагезаса»

Աշխարհագրական ուսոււքնասիրություէ/ներից Հայտնի յեՒ վոր Խոյից այս ճանապարՀր կարող եր լինել յերկու ո ւղ ֊ զ ո ւ թ յամբճ կամ այժմյան Մ արան գի և Թավրիզի մոտով և կամ Տասվիչի վրա յով ու Ուրմիա լճի արևելյան ափերի յեր— կա րությամր։

Կոն բագ Միլլերր Պևտինգերյան քարտեզի այս (յ0է4ւ- Рагезаса ճանապարՀագիծը վորոշել ե, ինչսլես վերև աե- սանքյ այժմյան Մարս/նգի մոտով գեսլի Թավրիզ։ Սակայն ավելի Հավանական ե, իմ կարծիքովէ յերկրորդ ուղղությու- նը, վորըէ ինչպես վկայում են ճանապարՀոբդները, ավելի կարճ ե և Հարմար ( տես «Ուղեգրություններս, Հատոր Զէ Ցերևան 1934ք եջ 227)։ Ուշագրավ ե, րաց ի այդ, վոր Հենց ա յս յերկրորդ ճանապարՀի վրա կարելի յե յենթագրել ТП8 рей а կամ Тагэрейо կայարանի Հավանական տեղադրության րէ

Тпз реЛа կամ Тагэрейо կայարանի ան անն ա էլն երևա֊ բար աղճատված- ե քէՈՏ = լատ* «յերեքն և рев, рвЙ18 — լատ+ «վոտք1>)։ Բայց կարևոր ե և Հետաքրքրականէ վոր այս կա— յարան ի տեղը Պևտինգեր յան քարտեզում ցույց տրված տա— րածությանների Համաձայն ( СгОЪЙь/'*/ մինչև ТГ18 рвЙа' 44 Հււոմեական մղոն կամ մոտ 65 կիլոմետր) վորոշվում ե գրեթե ճշտիվ այժմյան *հիզա Տասվիչի մոտ։ Այժմյան տարածության նկատմամբ կարևոր ե Ջեյմս Մորիերի վկայությանը ( տես «Ուղեգրություններ», Զէ ^ 259—260), վոբը Տ ասվի ջի Հեռավորությանը Խոյից Հաշվում ե մոտավորապես 36 անգլիական մղոն կամ մոտ 58 կիլոմետր։ Պարզ ե, ուրեէՏե, վոր տարածությանը մինչև 1*իզա ՏասվիՀ, վորը գտնվում ե Տա սվինից մի քանի կիլոմետր դեպի Հարավ-ա- րևելք, կըլիիէ իրոՔէ ավելի քան վաթսուն կիլոմետր։

Արզ} ի նկատի անենալով տարածությունների վերաբերյալ վերոՀիշյալ դիտողությանն եր ը' դժվար չե կռա Հ ել, վոր ТЙ8 рей а կամ ТаГ8рейО կայարանի ան ո էն ր կարող ե ա ղավա ղու&ե լինել ա յժմյան Տասվի^ (տես Կիպերտի Коиуе11е

104

СЙ1'(б &епёга1е֊А ^ /լուսական տասը վերստանոց քարտեզ֊ների վրա1 ТавОШЙД ե ТаСВИЧ^ Տասուֆ (տես Լինչի քա ր ֊ տեզի վրա1 ТавШ^ 1լալէ Տեր и ուֆ ( տես գեներալ Գար գան ի ուղեգրության մեֆճ ТвГвОисМ^1 գյույւէ Բնագույն անվան։

Ցեթե Հնարավոր լինի սլար զել, վոր Տասվիֆ գյուղի Հին անուն ր յեղել ե *Տարսունֆ% ա յգ դեպքում Т&ГврвЙО ~յի — рв“ ճ0 վերջավորությունըг կարող ե թարգմանություն լինել Հայերեն (С ունֆն վերջածանցի, վորն ըսա Հյուբշմանի նշա ֊ նակել ե (СՀատակ, արմատք ստորոտք վոտքՅ>2 ( տես (ГՀինՀայոց տեղւոյ անունները}է թարդմ* Պիլեզիկճյանիք եֆ 284)է •Այո յենթադրությունը մենք անում ենքք իՀարկեքմեծ վերապաՀությամրք թողնելով ին դրի վերջնական լո ւ ֊ ծումը, ինչպես և ТйГврвЙО ե Տասվիֆ տեղանունների բացա֊ արություն ը, ավելի Հմուտ լեզվաբան մասնագետներիէ

Т п з рес1а կամ Тагзрейо կայարանի անվան ու տեղա֊դրության մեր նոր լուսաբանությամբ վորոշվում ե նաև Р1- 1а (3 ©1քւ а կայարանի տեղը է Պևտինգեր յան քարտեզի մղոնա֊ թվերի Համաձայն ЕИяЙбШй տեղը պետք ե լիներ. Հավա֊ նորենք Ուրմիա լճի Հյուսիսային ափերի մոտք ինչպես այդ ճիշտ յենթադրել ե Կար լ ՄյուԱերը (տես նրա в г Т а Ъ и 1 а в Ш

Շ1&սճս Р1о1етав1 ^еО ^ГарЫ ат^ քարտեզըք վորն արտատըպ֊փած ե Մարկվարտի <гБаз Ш п егаг уоп А ^ ах а1 а паск Аг-т а зй с а л աշխատության մեֆ)է

13. Т п з рей а— Т агзрей о-у/*' Հաիբդող Р аге заса կա յ ա ֊բանից Հետո, վորը գտնվել ե ТЯГЗрвЙО— Տասվիֆից 46 Հո.ո ֊ մեական մղոն կամ մոտ 67 կիլոմետր Հեռավորության վրա1 միֆկա յա բանային Հեռավորությունները նշանակված են Պ և ֊ տինգերյան քարտեզում պարսկական պարասաԱգԱերովէ

Ուշագրավ այս փաստից, վորով բացատրվում ե Հա յա ս ֊ ■տանի պատմական աշխարՀագրության կարևորագույն խըԱ֊

1 է Ո ս լ ե գ ր ո ւ թ յս ւ ն ն ե ր » , Հա տ ո ր Զէ եֆ 1 0 9 ։

3 Հ մ մ տ ե Հ յո ւ ն չ բ ե ր դ ի ն » , Փ ա է ս տ . Щ , Գ լ. Ժ Ը , եֆ 1 3 2 (Վ ե ն ե տ ի կ

1 8 8 9 ) ։

165

\է

դիրներից մեկ ր յ մինչև ա յժմ դեռ. չեն արվել Հա մա սլա տաս֊ խան ու. անհրաժեշտ Հետևություններ շ ։

Մղոնաչափերի փոփոխություն լլ մի սլարզ ա էլն արկ ե ըստ իս, վոր ճանապաբՀագիծը մինչև РйГеВйСЙ գտնվել ե Արշակունյաց Հայաստանում, իսկ Р8Г68&СЯг(յից ՀետոՀ Սա֊ սան յան Պարսկաստանում։ Կարելի յե նույնիսկ յենթագրել, վոր Հիշյալ կայարանն անվանվել ե РйГбВЙСЯ ( = Հավանորեն, Պ ա ր ս ք վորովՀ ետև նա գտնվել և Պարսկաստանի կամ (Г Պարսքն֊ի սաՀմանում։

Ւսկ այս լուսաբանությունից ինքնին աբգեն Հետևում ե, վոր ըստ Պևտինգերյան քարտեզի, վոԸԸ կազմված եր չորրորդ դարի յերրոբդ քառորդում, Արշակուն յաց Հա յա ս ֊ տանի սաՀմանը վորոշվելու յե Т агзр ей о— Տ ասվիեից 45 Հռո ֊ մեական մղոն կամ մոտ 67 կիլոմետր դեսլի Հարավ֊արևելք* ա յժմ յան յ գետի մոտ։Նոր այս յ եզրակացության դեմ գլխավոր առարկությունը կարող ե, անշուշտ, այն լքնել, վոր աշխարՀագրական բոլոր նորագույն ուսոււքնաս ի բությունն երում Արշակուն յաց Հա ֊ յաստանի ու Պարսկաստանի սաՀմանը յՄնթադրվում ե Ատր֊ սլա տա կան ի Գանձակ քաղաքի մոտ*։ Այ и յ ենթադրությանը Հիմք Ան ծառայել, ինչսլես Հայտնի յե, Փավստոսի վկայ ո ւ ֊ թյունն եր ը։

ճի՞չ տ են արդյոք մեէլնված Փավստոսի այդ վկայու֊ թյուննեբը։

Ւնձ թվում ե, վոր Փավստոսի Հաղորդած տեղեկու֊ թյունները վոչ միայն չեն Հակասում վերոՀիշյալ մեր յե ղ ֊ րակացությանը, այլ նրանք ուշադիր ու նոր քննությամբ ստանում են տարբեր իմաստ և Հաստատում Պևտքանգերյան քարտեզի ցուցումը։

Այս քսնդիրն այնքան Հետաքրքիր ե ու կարևոր Հ ա ֊ յաստանի պատմական աշխարՀա դրության Համար, վոր մենք

1 Տես Мащиаг^ ЕгаПвеЬаЬГ, Вег11п 1901, եչ 109. Հյուբշման, էՀէն Հայոց տեղւոյ անունները}, թ՜րգմ* Պէլեզէկճյանի, եչ 90—91* АдОНЦՒАрмения в эпоху Ю стиниана, եչ 226 և ուրիշ.։

166

Խոյ О оъ յ ՚ւ

է՜&տՀо Ա1шгшС/ք

3<г<Ы е1ра)ո 6 ասվի ջ >*Р 5 Тагзрес/о

Դիզա-Տասվրջ

'аге5ася~С ՊարսքԼյ-^ ̂

<ք^Տ

СО ВМ РАКЕБАСА Ո Ի Ղ .Ե Գ Ի Ծ Ը

--------- ԴՕպի ՇշետէՅՈէ՚Տ------- Ըսւո Կ Միլլերի

»I

անհրաժեշտ եքնք Համարում մեչ բերել Փավստոսի բոլոր Համապատասխան վկայությունները։

1* Փաւստոս, Վէ/նետիկ 1889, ТТТ? գլ* Է, եչ 16х«Ել ելին լցին ծածկեցին զա մ է/նայն երկիրն Հայոց.

քանդեցին , գերեց քւնք աո.Հա սարակ աւերեցին* սփռեցան տարածեցան զսաՀմանօքե , լի և լի ծաւալեց ան մինչև, ի փոքր քաղաքիէլն Սատաղու, և մինչև ի Գանձակ սահմանս Ատ ր պա տա կան • • *յ>է2 • Նույնը, I У, գլ> ԻԱ, եֆ_ 141х

«Իսկ սահմանապահքն թագաւորին Հա յոց [Արշ ակա у]/ որ նստէին ի Գս/նձակ Ատ ր պա տա կան ի, վաղ աԴԳ աո.֊ նէին նմա զիրսն մինչ չև Հասեալ էր նա ի սահմանս Ա— տբ պտտականի 3> է 3* Նույնը9 V) գի Աք ^ 19I х

«Իբրև գայր ա ռա^ա պաՀն Հասանէր ի միչնաշխարՀն Հա յոցճ սպանանէր Մ ուշեղ զզօրա գլուխն Պարսից զԿա֊ րէնն և Զիկն, և զամենայն զզօրսն արկանէր ի սուր սուսերի իւրոյ, և ոչ մի զոք ապրեցուցանէր։ Եւ մինչև ի բուն ի սաՀմանսն ի Գանձակ Ատրպատականի զեր•* կիրն յիւր վտարեալ, բռնացեալ ունէր»։4 . Նույնը, V, գլ. Գ, եչ 202х

« Ապա զձետ լինէին փախստէիցն զօրքն Հայոց, և մինչև ի Գանձակ յԱտրպա յա կան ի սահմանս Հայոց Հա լածէթն զզօրսն Պարսից• ընդ փա խուցեա լն զբազումս սատակէք/ն զճանապարհայնյ>։5* Նույնը, V ) գլ* Ե, եչ 205х

«Ապա ստրատն Ցունաց կազմեաց զօրս իւրճ որ ընդ իւրով ձեռամբ էին, և խաղացոյց տանել գնալ ի սաՀ֊ մանս Հայոց ի Գանձակէ կուսէ յԱտրպայական տանէ2։ 6♦ Նույնը, V) գլ* Լ*!9! եչ 241х

«ԽորՀէր ևս [Մուշեղի ընդ իշխանւ/ն Ցունաց, և ն ո ֊ քօք ընդ կայսերն, թէ պարտ է նոցա քաղաք մի շի֊ նել յ երկրին Հայոց» ի մի մի գաւառսն, որ մին մի քաղաքս, որ երկուս֊երկուս ամուր պարսպաւորս զօրա—

168

Նիստս Հաստատել ընդ ամենայն երկիրն Հա յոց, մ քէն Հև. ի Գանձակ սա Հման երկիրն, որ Պարսից կուսէ էր, Հ ա ֊ յոց սահման էրն։Ա յս վկա յությունները Հասկանալու. Համար պետք ե ի

՜Նկատի ունենալով, վոր բացի ([Գանձակ Ատրպատականիցն Փավստոսր Հիշում ե Նաև մյուս Ատր սլա տա կանր, վորը պատկան ել ե Արշակ Ո֊ինէ Հյ ուսիսա յին այս Ատր պատ ականը, վորի միլ ով անցել ե Պևտինգեր յան քարտեզի воЪ(И-Р&Г6- ЗаСЯ ճան им պա րՀ ագի ե՜ր, Հիշատակված ե նրա Հետևյալ վկա ֊ յության մեֆ*

Փաւստոս, V* գի Ը) եֆ 213х(Г Ապա իբրև դադարեաց պատերազԱե ի կողմանցն

Պարսից, և յա պա Հո վեց ան իրք ճակա տուն յա յնմ կող ֊ մանէք և ա յնուՀետև սկսանէր սպարապետն Հա յոց Մ ո ւ ֊ շեղ Հարկանէր զայնոսիկ որք ապստամբ եղէ/ն ի թ ա ֊ գաւորութեն Էն Արշակունյաց։ Նախ Հարկանէր զտուն թագաւորին Հայոց, որ յ Ատր պա յա կան ին էր» զամենայն երկիրն գաւառացն Ատր պատճացն աւերէր, և առնոյր գերէր բազում գերութիւն ի նոցանէ» և զմնացորդսն նուաճէր և ի Հարկի կա ցուցանէր, և առնոյր զբազումս պան դանգս ի նոցանէ})։Ուրեւքն, ինչպես տեսնում ենք, Փավստոսի մոտ Հիշա֊

տա կված են պարզ կերպով յերկու Ատրւզատական' մեկն իբ- րև Հա յաստանի մաս, իսկ մյուսը' Սասան յս/ն Պարսկաս տա ֊ նի։ Միանգամայն պարզ ե, բացի այդ, վոր Հարավային Ատրպատականը, վորն անՀրաժեշտ եր տարբերել Հյուսի ֊ սային Ատր պտտականից, Փավստոսի վկայություններում անվանված ե ([Գանձակ Ատր պատ ակսւնյ>։ Այս վերֆինր ([Գան֊ ձակ Ատր պատ ականն ե կոչվել, անշուշտ, Գանձակ քաղաքի անունով, վորը յեղել ե ա յս յեբկրի կեն դրոնավա յրը*

Վոր Փավստոսի պատմության մեֆ (СԳանձակն֊ը կամ ([Գանձ ակ Ատ րպատական ն ֊ը վոչ թե քաղաքի, ա յ լ Հա բ ա ֊ վա յին Ատ րպատական ի անունն ե' ա յդ պարզ ու վորոշ մատ֊ նանշված ե վերոՀիշյալ գրեթե բոլոր վկայություններում։

169

Յեվ Հատկապես վեցերորդ վկայութ՜յան մեՀլ պարզ շեշտված՜ ե, վոր «Գանձակ սա Հման երկիրն 3> «Պարսից կ ուս է էր»*

Արդ կար ելքէ յե միթե վերոհիշյալ վկայություններից վորևե կերպ Հետևցնել, վոր Աարպաաականի Գանձակ քա- ղաքր գտնվել ե Արշակուն յաց Հայաստանում, ինէսլես յեն- թադրել են Մարկվարտր, Հյուրշմանը և Ագոնցը։

Ընդհանրացած ու սովորական ա յս պնգումր, վոՐԸ Հիմ ֊ նված ե վերոհիշյալ յերկրորդ վկայության վրա, իմ կար֊ Դքով, ա1լէ*երև մի թյուրիմացություն ե։

Յերկրորդ այդ վկայության մե ,̂ ինչպես Ա Փավստոսի մյուս Հատվածներում, «Գանձակն-ր, անշուշտ, վոէ թե քաղաքի անունն ե, այլ այն «Գանձակ սաՀման երկիրնХ> ե, վո- րի մոտ են գտնվել «սաՀմանապաՀքն թագաւորին Հա յո ցնէ «Ն ստէ ին ի Գանձակ Ատրսզատականի յ> նշանակում ե րստ իս «նստէին ի [սաՀման и] Գանձակ Ատ ր պա տա կան ի Ֆ։ Ւսկ սովորական ու ընդունված մեկնությունը, վոր իբր թե «Հայոց թագավորների սաՀմանապաՀներր կընստեյինն Գանձակ քաղաքում1 վոէ միայն ս/նՀավանական ե, այլ Հայտնապես սխալ%

Վոր մեր մեկնությաձ/ե ե ճիշտ1 այդ անուղղակի կերպով Հաստատում են Հենց մի1ւնույն Հեղինակի յ երկու Հետե յալ վկայությունները, վոր վերաբերվում են Հին Թավ- ՐԻզ քաղաքին։

1♦ Փաւստոս, Վենետիկ 1889, XV/ գլ* ՒԵ, ե^ 149ճ«Ապա զօրաժողով լքանէր Արշակ արքայ Հայոց, և.

կուտէ ր աո. /անքն զօրս բազումս իբրև զաւազ բազմությամբ, և խաղայր, ի վերայ աշխարՀին Պարսից։ Ապա шг/նոյր Վասակ զգունդն Հայոց, և զՀոնսն Հանդերձ Ա- լանօքն կոչել յօգնականութիւն, և Հասանէր դիմէր յօգ- նականութիւն թագաւորութեանն Հա յոց ի վերայ Պարսից* Այլ թագաւորն Պարսից Հանդերձ ամենայն իւրովք զօրօքն ի ժամանակի անդ յայնմիէլ քանզի և նա խազա ցե ալ գայր ի վերայ Հայաստան երկրին ընդդէմ սոցա, ապա սոքա փութացեալք Հասանէին յԱտրպա տա-

170

կանյ և գտանէին ղբանաելն արքա յին Պարսից ի Թաւ— րէշ բանակեալն։2 • Նույն ր, IV, գլ. ԼԹ, եֆ 157'

«Յետ այսոբիկ Рпյեկան մեծ նախարար Պարսից, և. քառասուն բեւր ընդ նմա, գային Հասանէին յԱարւգա— տսւկան* կամէթն ասպատակ առնել յեր/լիրն Հայոց։ Ա- պա ղառաֆեօք անգանէր Վասակ իւրով Հա յա и տան՝ դնգա էն , Հարկանէր զղօբսն ամենայն Պարսից, և զԲոյե— կանն и պան անէր ի Թաւրէժն։ Եւ այրէր անգ զա պաս—- տանս թագաւորին Պարսից. և դտեալ անդ զպատկեր՝ թագաւորին Պարսից} նետաձիգ եղեաք նետալից առնէր։ Բայց միայն փախչէր Մերուժանն ընդ նոսա եկեալն։ Այս յերկու վկա յութ յամեների մեֆ Փավստոսըք ինչպես՜

տեսնում ենքյ պարզ վկայում ե, վոր Թավրիզր գանվել ե Սասանյան Պարսկաստ/սնի սահմաններում։

Ուրեէքնճ ինքն րստ ինքյան Հետևում ե Հենց ա յս վկա- յություններից, վոր Ատ րպատական ի Գանձակ քաղաքր, վո- րր գտնվում եր Թավրիզի Հարավում և նրանից մի քանի Հարյուր կիլոմետր Հեռավորության վրաճ չեր կարող լինել Արչա1լու5ւյաց Հայաստանում։

Պևտինգերյան քարտեզի ՕօէէԱ— Рэ.Г683.СЗ. ճաեասլարՀա֊ գծի լուսաբանությամբ վոչ միայն պարզվում ե աշխարՀա- դրական կարևոր այս խնդիրը) ա յ լ և վորոշվում ե ճշտիվ Արշակուն յաց Հա յաստանի սաՀմանն Ատ րպատական ում։

Ընդունելով այդ սաՀմանագիծր Տասվիֆից մոտ 07 կիլոմետր դեպի Հարավ-արևելք և ա յժմ յան Աչի ֊չայ գե տի մոտճ Թավրիզի տեղը լինելու յերք իրոՔ) Սասանյան Պարսկաս տան ումք ինչպես ա յդ վկա յում ե նաև Փավստոսը։

Յեվ ինձ թվում ե) վոր յեբկ ու Հի Шли կան աղբ յուրների այս Համերաշխությունն ինքնին արդեւն Հաստատուն մի նեցուկ ե մեր յ եզրակացությունների Հավանականության և միաժամս/նակ ուշագրավ մի ապացույց ե, վոր Փավստոսի վկայությունները սխալ են յեղել մեելնված աշխարՀադրա—- կան նախորդ աշխատություններում։

»

14* Մ եր ա յս նոր ուսոււքնաս ի րութ յամր ճշդվում են,ինչպես տեսնում ենք , թ ե ճ]ճ&Տ&է&---Թօնձւ— РаГеЭаСЯ ճ ա ֊նապարՀագձի ուղղութ յունը և թ ե ա յդ ճանապարհի վրա գտնվող կայարանների մեծա գույն մասր

А г1аха1а = Արտաշատ♦СаЙ8р1 = *0гЙар1 կամ *0гЙ8Р\1 = Որտսսլու.вогуае կամ вотае — մ ՛ ս ո ւ մ ե ա ն ո ր ո շ .А п 1 е Ъ а= *А гЬ а2 а= Արտազ.N аЗаЪ1 = Նույսրսակ.ՕօԷ4ւ ( Ռավէ/մևացու. մոտ' СгОЪ(Не) — Խո յ .К1&ЙеШв—մ ն ո ւ մ ե ա ն ո ր ոչ.Тг18 Рейа ( ՌավեԱւացու. մոտ1 Т&ГВрб4о) = Տաս ՎԻ1

Հ Տասունք Տերսուշ).Рагеэаса= Պարսք (?)»

172

*ՍԼՎ.ԵԼՎ.ԱԾ

Դ֊ԼՒն-ՊԱՐՏւԱ ՌՆ ՃԱՆԱՊԱՐ1Ը

5. ԳՎԻՆ֊ՊԱՐՏԱՎ ՀԻՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ.

1♦ '̂։էէն 1*1) Պաբաավ տանող Հին ՃանապարՀի մասին, թեև ռուսերեն իմ աշխատության մեֆ ( “ О ТОрГОВЛв И Г0“родах Армении", Эривань 1930, եչ 168 և 172) Հակիրճկերպով բերված եյին ընդՀանուր մի քանի դիտողություն֊ ներ, սակայն տյղ աշխատության մեֆ ինձ կեր Հաջողվել Հաստատուն կերպով վորոշել այդ ՃանապարՀի ուղղությու֊ նր և Հանգամանորեն ճշտել կայարանների անունները և տեղերը։

Սույն ուսումնասիրության մեֆ մանրամասն քննված են ա յժմ ու վորոշված ա յդ ՃանապարՀի բոլոր կա յարանները։ Յեվ ինձ թվում ե} վոր վիճելի խնդիրները լուսաբանված են ա յժմ ավելի Հիւքնավոր կերպով, քան այդ արված ե աշխարհագրական նախորդ աշխ ատ ություններում։

Թև 'հվինը և թե Պարտավը, ինչսլես Հայտնի յե, առևտրական խոշոր կեանդրոններ են յեղել, գլխավորապես, արաբական տիրապետության շրջանում* ուստի և Հասկանալի յե, թե ինչու այդ ճանապարՀը Հիշատակված ե միայն Բագ֊ րատունյաը շրջանի մատենագրական յերկերում։

Նրա մասին Հաղորդված տեղեկություններիը առանձնապես կարևոր ե, անտարակույս, Ւստախրիի րնդարձակ վկայությունը նրա աշխարՀագրական Հայտնի յերկում, վորը գրված ե տասերորդ դարում ( տես ЬгуГв ГОТЙвЗ Ցէг о у а ш п е з , е й . й е О о е ^ е , В Ш . О е о ^ г . А г а Ь . I , եչ 193) ։ Բ ա ֊в Է այԴ> խիստ Հետաքրքրական ե, ինչպես կըտեսնենք, նույն ՃանապարՀի Համառոտ Հիշատակությունը Հայկական <Г Մղոնաչափքն֊ում, վորը Հրատարակված ու քննված ե վ ե ր ֊

175

Գերս Խորե՛նացով մասին իմ ՜նոր ուսուէքսասիրութ յան մեչ (տես ([Խորենացու առեղծված՜ի լուծումը ո , Ցերևան 1 9 3 4 , ճ 9 8 4 — 8 9 ) է

2* Ւստաիւրիի վերոհիշյալ Հատվածում1 և յ կա կահа Մդոեաչւսփքշ֊ու֊մ մատ՜նանշված՛ են 'հվին֊Պարաավ Հանա֊ սլարՀագծի Հետևյալ կայարանները*

л. Н. А. Караулов, Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане, տես Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, XXIX, 1 9 0 1 , եչ 3 3 — 3 4 х

„Барда’а 9 (фарс.) Калькатус 13 Метрис 12 Давмис 16 Киль-Куй 16 Сисаджан 16 Дабиль“.Ծ ա ն ո թ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Կա ր ա ո ւ լ ո վ ի . — рп- լոնիայի որինակոլմճ КиЛЬ-КуЙ-ք» գրված ե առանց կետերի, ք*երլինի որինա կում' КиЛЬ-КурЭ, Իրն Հա ֊ ուքալի մոտ' К-Н-КЛуИН, Պարսկական տարբերա֊ կում' КИЛИКуН, Մ ուքադասին' КИЛВЗЙ, Ցաքուտը‘ ՚Киль-Куй:2* ՜Նույնը ըստ Մարկվարտի (Հատված՜ը, ըստ յե ~

րէւույթին, վերականգնված՛ ու ուղղված ե տ ե ս Ս[լտШпегаг уоп АЛаха1а пасЬ Агтаэйса, ЛУ1еп 1928, ե չ 5 6 '

<гВагйас а 9 (Гаге.) 68^ոզՅէօտ 13 Машз 12 Баиш а 16 вё1акйпТ 16 втаа^ап 16 БиЪДл.Ху ш% п թ ո ւ թ յ ո ւն Մ ա րկվա ր տ ի. — Ցաքուտը գրում ե ա էՈ Տ փի♦ М аш е*3♦ (г1Г ղոնաչափքսք տ/ти «Խոր է/նաց ու առեղծվածի

լուծումրՖ) ե̂Է 86ճ«Ւ *հուեա ի Բհրդկուես Ц* անտի ի Պարտաւ ՜ճն}>*

Ծ ա ն ո թ ո ւ թ յ ո ւ ն . — «Աղուէ սա գրքում» (Մար֊ սիլեայ 1683) ճ «ի Բերթվունսնս*

1 Ւստախրի ի բն ա գ ր ի Ժ շ (յՕ Շ ]Շ -յի Հր ա տ ա րա կութ յուն յլէ ղ ժ ր ա ի ~

տարարյ մ ե ն ք չե ն ք կա րողա ցել ՛ճարել Հա յա ստ ա նի գրա դա րա ններում։

Նրա Համապատասխան Հա տ վա ծր մ ե ն ք Հա րկա դրվա ծ ե ն ք $)եՀ_ ր եր ե լ

կա րա ուլովի ե Մա րկվարտ ի ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ցг

176

Սեն֊Մ արաենի մոտ ^МёпКНГвв յ Լ եՀ 396) ճ «1)е Тоуш ձ ТЪегШ^ой Д у а 60, йе 1а а Вагйау 140л»

Կայարա՛նների անունների մոտ ղրվաձ- թվերը ցույց են տալիս տարածությունները մի կայարանից մյուս կայարան արաբական վ։ արս ախն հրով կամ մղոններով Հ փարսախը --֊5752,8 մետր ե մղոնը = 1917,6 մետր, տԱս իմ աշխատու- թյունը <Г Երաաոսթենեսի ստադիոն շ և Պարսից ասպարես ըն,3երևան 1934, եչ 9—12)։

3• ՎերոՀիշյալ վկայություններում առա ֆին կայարանը Դվինից Հետո մատնացույց ե արված Ւստախրիի մոտ Си-садж ан-շ կամ Տ1ՏՅ]&Ո՜/»յ իսկ «Մ ղոնա չա վւքէ ֊ոլմ' Բ ե ր դ ֊կուձյքր։

Ուրեմն' ճանասլարՀի ուղղությունը վորոշելու Համար անՀրաժեշտ ե ճշտել նախ ա յս կայարանների տեղերը։

Բերդք կամ Բերգկունք անոճով գյուղեր, ինչսլես Հայտնի յե, Հիշատակված կան Հին Հայաստանում զանազան շըր ֊ չանն երում և գավառներում' Սյունիքում, Տայքում, Բագրե՜ վանգում և Մաղաղում (տես Հյուրշման, (ГՀին Հայոց տեղւոյ անունները]), թրգմ* Պիլեզիկճյանի, եչ 323—324)։ Սակայն էՄղոնաչաւիքն֊ի ԲերղկուՍքինգ վորը գտնվել ե Գվինից 60 արաբական մղոն կամ մոտ 115 կիլոմետր Հեռավորության վրաճ կարող ե Համապատասխան լինել, անշուշտ, միմիայն Մ աղաղ գավառում գտնվող Բեր դկունքը, վորը Հիշատակված ե Հո վՀ անն ես կաթողիկոսի պատմության Հետևյալ Հատվածում*

<ГԵւ զկնի նորա [Խ ր ա ՍաՀակ կայ յա թոռ Հայրապետությանն, որ Հայրենեօք էր ի Զո բա վարոյ յարքունաշէն դեղչէ և մայրենեօք ի Մաղաղ գաւառէ իդեղչէ Բերդկացն* ( Տփղիս 1912, եչ 93)։

([Մ զոնա չափքն-ում Հիշված Բերդկունքի տեղը վորոշե- լու Համար պետք ե, ուրեմն, ,քննել ու ճշտել նախապես Մ ա-

1 ^'Լէ1ա^' Ա. վ կ ա յո ւմ եք վոր սա յլ գ ր ի չք պհսսլ է ս գ ր ե ն , Աս և Բ ե ր գ -

կ աՕ» Բ ըդկա նցյ Р рЦ }ц № пЭл (ա1*ս «Ա յրա րա ա », ե չ 352 )ւ

177Պև տ ի ն գ ե ր յա ն քա րտ եզ— 12

♦

IIIզաղ գավառի տեղադրությունը) լէո Ր Ը.' ինէսլես կըտեսնենք» սխալ ե վորոշված դիտական նորագույն յ երկերում։

4• Մի ամրողչ դավա ուի տեղադրության ճշտոււ/ե ի ն ք ֊ նին արդեն կարևորագույն մի խնդիր ե, անշուշտ) Հայ ա ս ֊ տանի ս լ ա տ մա կան աշխարհագրության* ուստի և ավելի քան ս/նՀրաժեշտ ե մանրամասն քննությս/ն առնել նորից մատե֊ նագրական այն բոլոր տեղեկությունները, ՎՈԲ վերարեր֊ վում /й/ ա յս գավառին*

Մ աղա զ գավառը) ինՀսլես Հայտնի յե } Հիշատակված՛ ե ք*ագրատանյաց և ավելի ուշ շրջանի մատենագրական միայն մի քանի վկայություններում* Բայց նրա տեղադրության վռրոշվանը Հիմք են ծառայել վոէ թե այդ տեղեկության֊ ները} այլ Խորէքնաըու Հայտնի վկայությանը Գառնի-Գեզա֊ միի մասին*

Համապատասխան այդ վկայությունները) վոր կարոտ է/ն վերաքննության) մեչ Անք բերում առանց կրճատումների*

1♦ Խորենացի \, ԺԲ, եչ 40 — 41 քՏփղիս 1913 )ճճ:Ւսկ Գեղամ յետ ամաց անցանելոյ հնաւ զՀարմայ

յԱրմաւիր, և թողեալ զՀարմայ յԱրմաւիր Հանդերձ որդւովք բնակել, և ինքն գնաց զմիւս լերամբն արևե֊ լեսէն Հիւսիսո յ, յեզր ծովակի միոյ։ ՆինԷ զեզր ծովա֊ կին, և թողու անդ բնակիչս* և յի*֊բ անան և սա զլեառնն անուանէ Գեղք և զշէնսնճ Գեղարքունի, որով կո^ի և ծոֆ*յ>։2 » Ն ույնը լ ԺԲ, ե չ 4 1 '

«Բայց ինքն Գեղամ դառնայ անդրէն ի դաշտ անդր, և առ ոտամր նորին լերինն ի ձորակի միում ամրոցէ շինէ ձեռակերտ մի, և կրկէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ի Գառն կա յ թոռանէ նորա անուանեց ալ Գաոնիտ>*3* «Աշխարացոյց Մովսէսի Խորենացւոյն, Վենետիկ1843, եչ 610'

«Այրարատ ի մէչ կայ յառաջասացեալ աշխարՀացդ* և գաւառք են ի նմա քսան ♦ ♦ »»» Ц ո տ ա յ ք, Մ ա զա զ,

178

Վա ր ա ժն ո ւ ն ի ք, ոստանն ‘հըւնա յ ճ մինչև. ց դա շան Շարուրն։4* Հովհաննես կաթողիկոսք Թիֆլիս 1912, եֆ 113х

(Տ Յետ սորա [Յովս ե փա ̂ Գաւիթ ի գ ա ւ ա ու է Մ ա— ղա ղա յ ի դ ե զ ֆէ Ե ա կա զո յ յաֆորգէ զաթոռն սուրբն։

Հմմաև նաև Ц իրակոս Գւսնձակեցի ( Թիֆլիս 1910), ել 721 «ի գհղքէ Կակաղայ» և Ասողիկ Ц , Р, ել 106* քի դե դլէ ԿակսւղայՏ։5 . Նույ՛նը, ել 3541

«Ի սկ ք*շրն այնք վոր յևտ ը1։դ կրուն1լն թողաւ} ժ ո ֊ զով и սլա յակոյտ զօրու բազմի գումարտակ արարեալք ե— լան է զկողմամբք գ ե ղա մ ա շ է% դ ա ւ ա !ւ ին Մ ա զ ա— զա յ ճ քինախնդիր լինելով Շ ա Հանն կոչեցելոյ շաՀ վասն ոչ Հնազանդելս յ նմա նոցա։ Եւ վասն զի նա յանմաբ֊ տնչելի ամրոցին ի Սևան կղզւոֆ առկայանայրք և Բշբնք զոր խնգրէբճ այնմ ոչ եՀաԱք այնուՀետև խորՀէր ձեռն ղգաւառօքն արկանել և զսակաւամասնեա յ Шлшдп րդս մարդկանն գերել և աւար Հարկանել և ճարակ որոյ տալն։6* Ստեփանոս Որբելյանք Թեֆլիս 1910ք ԳԻ 1Է> Գ 174'

([Ել գնեալ Լմեծ թադուՀին Մարիամ] ի Հագարացի մարդկանէ զգեօղն Շողուագայ ընդ 60ք000 դրամի ազատ յամենայն աշխարՀակս/ն Հարկացճ ընծայէ ի սեպՀական ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն» նմանասլէս և գեօղմի ի Մ ա ղա զ գ ա ւ ա ռ ի ընդ 3000 դաՀեկանի գնէ ևտա յ ի սուրբ եկեղեցին• որո յ ան ո ւն գեղ ֆն Գն է րն։7• Նույնը, գէ Եք եֆ 264 - 265х

([և կազմեցին Լիշխանքն Սիսական] կառս ի սսլիտակ ֆորւոց* և կողոբս արծաթիս արարեալ եդք/ն ի նմա էլնշխարս սրբո յն և բարձին սաղմոս իւք և օրՀնութ յամր♦ և տաճիկ նժուգօքճ սրավար երիվարօք իբր օդասլարիկ թևօք թռուցեալ անցին ընդ լայնածիր ասսլարէղ եր կայն ռաՀինք և Հաս քէն ի բն ի կ и ա Հ ման и ի ւ ր ե ա ն ց

179

տ է ր ո ւ թ ե ա ն ն ի Մ ա զա զ գ ա ւ ա ռ • և անցեալ ընդ Գե զամ մտին ի Վայոց ձոր• զի գէմ եգեալ էր տանել ի Սիւնիս յարքանական գաՀոյս իւրեանց}։5♦ Մ եչ բերված վկայություններից կարևոր ե Համար֊

վել և ուշադրության ե առնվել Հատկապես Հո վՀ անն ես կա ֊ թողիկոսի վեբոՀիշյալ Հինգերորդ վկայությունը, վորի մեչ Մազա զ գավառն անվանված՜ ե «գե զա մա շէն յ>։

3 ելակետ ընղան ելով, գլխավորապես, ա յս ցուցումը և Հիմնվելով նաև Խորենացու վկայությունների վրա (տես վ ե ֊ րև վկ* առա չին և յերկրորդ)' Մ ազազ գավառի տեղը վոր ո ֊ շել են աշխարՀա դրական յերկեբում կամ Սևանա լճի մոտ և կամ Գառնիի շր չան ում, վոր Խորենացու մոտ մատնացու յց են արված՜ իբրև «գեղամաշէնյ>։

Ալի շան ի կարծ՜իքով (տես «Այրարատն, եչ 13 և 331 — 333յ , վորն այժմ տիրող ե Հանդիսանում և վորը ընդունելի յեն Համարել նաև Ադոնցը, Մարկվարտը և Հյուբշմանր1, Հին Մ ազազ գավառը գտնվել ե այժմյան Գառնիի և Գեղարդի շր չանում։ Այստեղ կարելի յե յ1/նթ ադրել, Ալի շան ի ասելովթ վեբոՀիշյալ «Բերդ1լաց» կամ «Բերդկանցն դյոլղը) վոբի նանը նա Համապատասխան ե Համարում Գեղարդի վանքի մոտ գտնվող Պորտիկ գյուղի անվան (տես «Այրարատ», եչ352)։

Ուշագրավ ե սակայն, վոր նույն գավառի տեղն Ալիշա֊ նից առա չ ՀյաՀխաթան յանցը յենթագր ել ե վոչ թե Գառնիի ձորում, այլ Սևանա լճի արևմտյան ափերի մոտ։

'Ա յ и ե դա ր ք ո լՆ գաւառ.— ասում ե ՇաՀիյաթու֊ նյանցը — ըստ յառա^յրերեալ րանիցն Հին Հայաստանի սլարոէՅւակէ յ ինքեան զչոր ես ին կողման սն չուր^ ղձովա֊ կաւն, բա յց գտանին դարձեալ յա յնմ մասնաւոր գ ա ֊ լյսռք1 Մ աղաղ որ որսլէս նկատի ի գրուա ձ՚ոցն Զ* Յ ո վ ֊ Հանն ու կաթուղիկոսի) անկանի յարևմտեան եզր ձովա֊

1 Տե ս Армения в эпоху Юстиниана, եչ 3 0 2 , Հյուծման, *Հի%Հա յաց տ ե ղ լո յ ա ն ո ւն ն ե ր ը }, *Լէ ЬЪ%ш 1 9 0 7 , 4 ^ 2 6 2 և 3 2 0 և. ГК \У 8 1՜է,

дав Шпегаг уоп АтЧаха(а пасЬ АггпавИса, \У1еп 1 9 2 8 , եչ и »

180

կին է միֆոցս Սևանայ, Վարաժնունեաց և նոտայից, քանզի յա րձակումե Բշրա յ ոստիկանի ի վերա յ կղզւո յն Սևանայ անցանելոց է ընդ Եոտայս գաւառ, և Ը^գ ա— ր/ւելյս/ն սահմանս Վարաժնունեաց և այնպէս Հասանել ի Սևանն (տես (Г Ս աո րա գրութիւն կաթողիկէ էֆմիա Տն ի և Հինգ գաւառացն Արարատայն, Եչմիածին 1842, Բ, եչ 235-236իՆույն ա յս կարծիքը Հայտնել ե նաև Մեսրովր արքե-

սլիսկոսլոս Սմբատ յանց ը, թեև նրա մոտ ավելի քան վի&ելի յեն Մ աղաղ գավառի սաՀմանների ճշգրիտ վոբոշումը, ի ն չ ֊ պես և նրա մեչ գտնվող այժմյան գյուղերի ճշտումները, վոր մանրամասն մատնանշված են Հատուկ ցուցակում ( տես (СՏեղագիր Գեղարքունի ծաղկազարդ գաւառին, Վաղարշապատ1895, եչ 283—289) ,

6* Մաղաղ գավառի տեղադրության մասին միանգամայն ճիշտ ե, ինչպես պարզ յերևում ե վերոՀիշյալ Հէ/նց վկա յ ո ւ ֊ թյունների ցուցումներից, վոչ թե գերիշխող առա չին կար— Հ՚իքը» այ լ էՀաՀ խաթուն յանցի յենթադրությունը, վորն անտես ե արվել աշխարՀագրական նորագույն յերկերում։

Ուշագրավ ե նախ, վոր Մ աղաղ գավառը Հիշատակված ե ([ԱշխարՀացոյցն ֊ի Համառոտ խմբագրության մեչ Цптш յ- ՔԻց Հետո և Վար աժնումս իքից առա չ ։ Ուրեմն' վորոշ Հիմք են ուեեցել ՀքաՀխաթունյանցը և Սմրատյանցը յէ/նթադրե- Լու, վոր նա սաՀ ման ակից ե յեղել Цпшш յքին ու Վարաժ֊ նուն իքին։

Մաղաղի և այս վեր ֆին գավառների սաՀմանակցությու- նը, ինչպես և նույն գավառի տեղադրությունը Սևանա լճի արևմտյան ափերի մոտ, Հաստատվում ե, րացի այղ, ի ն չ ֊ պես մատնանշել ե ԷթաՀ խաթուն յանցը, նաև Հո վՀ անն ես կա— թողիկոսի վերոՀիշյալ Հինգերորդ վկայությամբ։ Հո վՀ անն ես կաթողիկոսը, նկարագրելով արաբական Բիշր զորավարի արշավանքն Աշոտ Յերկաթի դեմ, վորը գտնվում եր Սևան կղզում ([ ան մարտնչելի ամրոց ն ֊ո ւմ ճ Հարակից շրչանն ան-

ա

յ♦

վանում եքյ ինչպես տեսանք) լ( կողմունք գեղամաշէն գա լա ֊ ո.ին Մ ազազա յ]>г

Ավելի ևս սլարզ ե ու վորոշ Սա եփ ան ո и Որբ ե լյան ի վ ե ֊ րոՀիշյալ յոթերորդ վկայությանը։

«Ւ շիւանքն Սիսական I)յ վկայում ե Որրելյանըէք գնացել եյթ, 1լ առքով «ընդ լայնածիր ասսլարէզ երկայն ռաՀինն) Հա ֊ սեւ եյ№ նա իւ «ի բնիկ սաՀմանս իւրեանց տէրութեանն ի Մաղաղ գաւառին) ա յ դա եղից անցել ևյին «ընդ Գեղամն և մաել «ի Վայոց ձորս։ Այս վերջին գավառում նրանց ճա ֊ նապարՀը մատնացույց ե արված «Սուլեմայ]> ձորովք այսինքնճ այժմյան Սելիմի լեռնանցքով' և «Խարաշկօնքն գյուղի վը*~ բայով) վորի տեղը պետք ե յենթադրել ըստ իս այժմյան Հորս գյուղի մոտ։

Միանգամայն պարզ ե ու անվիճելի) վոր այ ս ճանա֊ պարՀի ուղղությանը մինչև Մաղաղ պետք ե լիներ այժմյան Յերևան—Ցելեն ո վկա Հարմար գծով դեպի Բերդկանք կա յ ա ֊ րանը) վորը գտնվում երք ինչպես տեսանք ։ Մ աղաղ դավա֊ ո.ոԼմ։ Ոերդկանքից նրանք անցել են «Գեղամն) վորը սաՀ֊ մանակից եր Մաղաղին Հարավից) և այնուՀետև «Գեղամն֊ում գտնվող Կոթ գյուղի մոտից մտել են Վայոց ձոր} բարձրա֊ նալով այժմյան Սելիմի լեռնանցքով) վորն Որբելյանի մոտ անվանված ե «Սուլեմայ ձորն (տես Ծ) եՀ 265)։

Որբելյանի մատնանշած ՃանապաբՀի ուղղության ը չեր կարող) անշուշտ) լինել Գառնիի ձորով ու Ալի շան ի յենթ ա ֊ դրած Մ աղագովէ վոբովՀետև ա յղ կողմով Հնարավոր չեր գնալ կառքով վոչ Գեղամ և վոչ ել Վայոց ձոր։

Ուբեւ/ն) ինչպե и տեսնում 1/նքք Ո րբելյանի վեբոՀիշյալ վկայությամբ պարզ ու վորոշ Հաստատվում ե) վոր Մ ազազ գավառի տեղը լինելու յերֆ իրապես) վոչ թե այժմյան Գառ֊ նիի շր Հանումք այլ Սևանա լճի արևմտյան ափերի մոտ։

7* Այս յեղրակացությունը պարզ կերպով Հաստատվում ե այժմ և «Մ զոնա չա փ ք»֊ի վեբոՀիշյալ վկայությամբ։

Գվյին—Պարտավ ճանապարՀի վբա «Մղոեակափքն֊ում մատնանշված եք ինչպես վերև տեսանք) Ոերդկանք կայա ֊

.182

րանը, 1էորէ Հեռավորությունը 1'վինից ցույց ե արված 60 արաբական մղոն 1լամ մուռ 115 կիլոմետր (1917յ, 6* X 60 = մոտ 115 կիէ)։ Այդ կայարանը Հա մա պա տաս խանում եք ա ն ֊ տարակույս, Հովհաննես կաթողիկոսի Հիշած (ւԲերդկացձ կամ «Բերդկանց» գյուղին, վորը գտնվել ե Մաղաղ գավառում։

Արգ' ուշադրության աււնելով Բերդկունքի վերոՀիշյալ Հեռավորությունը Դվինից' դժվար չե դարձյալ Համոզվելք վոր թե ա յս կա յարան ի և թե Մ աղաղ գավառի տեղր լինելու յեր վ^չ թե Գառնիի ձորում) այլ Սևանա լճի արևմը֊ տյան ափերի մոտ։ Ուստի ե. Հենց այս շրջանում սլետք ե գտնվեր այն րերդավայրըյ վոՐԸ կարող ե Համապատասխան լինել Հին Բերդկունք գյուղին։

Ւնչսլես Հայտնի յե, այժմյան տարածությունը *հվին— Արդաշարից մինչև. Ցելեն ո վկա մոտավորապես 90 կիլոմետր ե։ Պարզվում ե ըստ այսմ, վոր Բ երդկունք գյուղի տեղը9 վորը գտնվել ե Ղ'վինից մոտ 115 կիլոմետր Հեռավորության վրաճ պետք ե յենթադրել այժմյան Ցելեն ո վկա յից մոտ 25 կիլոմետր դեպի Հարավ։ Յեվ Հետաքրքիր ե} վոր ճշտիվ այս տարածության վրա գտնվում էէն Սևանա լճի արևմտյան ա*~ փերի մոտ միջնադարյան մեծ բերդի ավերաէլնելг այժմյան Աղկալա գյուղում։

Այո բերդիу ինշպևս և նրա շրջակայքի մասինէ անՀրա֊ ժեշտ տեղեկությունները Հաղորդել ե մեզ Կուլտուրայի Պատ֊ մութ յան Են սա ի տուտ ի գիտական աշխատակից Ս* Բարխու֊ դարյանը) վորը Հրատարակելու յե շուտով իր ուսուէքնասի— րութ յունն այս շրջանում գտնվող նա խա խալդական և խար֊ դա կան բերդերի մասին։

Ադկսյլայի բերդը, ՛Արա ասելով, միակ միջնադարյան բերդն ե Աղմաղանի լեռնաշղթա յի արևելյան ա յս կողմերումէ

Հիւքեվելով &Մղոնաչավւքյ>֊ի վկայության վրաճ կարելի յե, ուրեէ/ե, վստահորեն յենթադրել, վոր ա յժմյան Աղկալա յի մոտ գտնվող ավերակների վայրը յեղել ե նշանավոր կենդ- րոնատեղի )'վին — Պարաավ ճանասլարՀի վրա և վոր, Հավա֊

183

նորենք այստեղ պետք ե [[ներ Հին Բերդ.կունք գյուղըէ վո- րի Հեռավորությունը Գ Հին իր ցույց ե տրված- 60 արաբա— կան մղոն կամ մոտ 115 կիլոմետր։

8» Ի նկատի ունէնալովյ վոր մեր այս յ եզր ա կաց ութ յու- նը Հայաստանի պատմական աշխա րՀագրության Համար ունի խոշոր նշան ակութ յո ւնճ ավելորդ չեմ Համարում Աղկա- լայի մոտ գտնվող ավերակների մասին, վոր ոնց մոտ գտնվել ե Բերդկունք կա յա բան ր, մեֆ բերել տեղագրական մանրամասն նկարագրությունն երր Ъ աՀ խաթուն յանց ի} Սմբատ յան- ցի և Ալիշանի յերկերից,

1* Հյ աՀ խաթուն յանց 9 (Г Ս տորագրութիւն]), եֆ 242ճ([Եւ աո. նմա ԼՀայր ՈՀսւնավանքին փոքր ինչ Հեռա

գոյն ի ՀիւսիսակողմԱ է տեղի մեծի աւերակի մինչև կարծել իսկ քաղաքի» ղի աւելի րնդարձակ էր տեղինճ մինչև, բաւական լինել աւելի քան երկու Հազար գերդաստանաց* ի միֆին տեղւոֆ այսր աւերածի ի փոքր ինչ բարձր դիրս կային կանգուն ուղղաբերձ որմունք քարամբք և կրով ձուլեալք* անմիֆոց յեզերս ֆուրց ծովակին Հիմունք տանց և Հովանոցաց և շէնք նոցին բոլորովին խոնարՀեալ և քայքայեալ, որոց տեսիլ և եթ գրաւէ գոյշ մարդոյ ի զարմանս և գոգի Հայրենասէր ի Հառաչանս Հոգւոց ի խորոց սրտէնէ 2* Սմբատյանց9 ([Գեղարքունինք եֆ 33х

([Գեւղարքունւոյ Հին քաղաքներն Հեաևեալք են* ա- ռաֆինր Ազատ քաղաքըք' որ Նոր—Պա յա զիս։ քաղաքից ղէպի Հիւսիս 7* վերստաչափ Հեռի էք Ադա մխան և Ա- լիչալու տանող ՃանապարՀի ներքև} ծովեզերքի վերայ ք որոյ տանց ու կրպակացք կարաւանոցաց և պանդոկաց աւերակներն աՀագին տարածութեամբ փռուած ьь դաշտի երեսինճ ղէպի ծով ր խոնարՀած զառիվայրումն։3♦ Նույնըք եֆ 438х

([Վանքի [Հայրավանքի] շրֆակա յքը զարդարուած

1 ղ Գ է պ ի ա ր և ե լք 1 6 վ ե ր ս տ ա չա փ 3 ո ւ ղ ղ ե լ ե ն ք Հ ա մ ա ձ ա յն Հ ե ղ ի ն ա կ ի

ց ո ւ ց մ ա ն ք գ է ս լի Հ ի ւս ի ս 7 վ ե ր ս տ ա չա փ 3, տ ե ս € Գ ե ղ ա ր ք ո ւն ի 3 , եք_ 4 4 5 ։

184

էին խ աչքա բերով։ Աւերակաց ընդարձակ տա րածութիւ՜՜ նը և քարաժայռերի վերայ մնացած՜ քար ու կրով շէ~ նած որմանց կիսսյկանգան դրութիւնը) ցոյց էին տալի, որ երբեմն քաղաքատեղի է եղել* ինչպէս ա յժմ ես մերձակայ Հայ և թուրք բնակիչքն Հաստատելով ̂ (ГЙ** զատ քաղաքն անուն տան տեղւոյս ե «Կարմիր շէնն։4* Ալիշան, «Աիսականն, եջ 40х

«մերձ ի Հայրուանս կայ Ագդալէ (Սպիտակ բերդ) բերդաւոբ դեօղ 30 տամբք։ Բովանդակ ցամաքակղզիս այս լի է աւերակօք մեծ՜ագործ՜ Հա յկակս/ն դաստ ակեր֊ տաց* ո րպէս խնամով ազդէ ե ուղևոր մի եւրոպացին(տ ես БиЬо18 йе Мопфегеих, Уоуа&е ձսէսսր ձս Саи- сазе (1833-1834), Гапэ 1839—43, « « « • 1П, ե չ 3 1 2 ) . 5 • Նույնը, եչ 40х

«և զքաղաքա տեղէն աւերակէ Ազատ ֊քաղաք գիւղ, յորում նշմարին պարիսպք իջևանից կամ կա ր ալանա֊ տանցյ ան յիշատակք աո. ի նաի/նեաց։ Մ արթ է և ղմի ի տեղեաց աշտարակացն Համարել Բերդ գիւղ, և զմինճ 4* եղա քան ոյ բերդ, զոր ընդ գլխաւոր բերդորայս Աիւ֊ նեաց կարգէ պատմիչ աշխարՀինն։9* ՎեբոՀիշյալ նկարագրությանն երից յ երևում ե, վոր

'այժմյան Աղկալա յի և Հայրեվանքի մոտ գտնվող «Ազատ .քաղաքն-ը, վորը նրանց и աՀ ման ակից ե և գտնվում ե *հվին֊ Պարտավ ՃանապաբՀի վրաճ յեղել ե նշանավոր մի մեծ՜ կ!ւնդ— րոնավայր։ Նույն այս քաղաքը Հիշատակված՜ ե 18-րդ դա— բում նաև Աիմեոն կաթողիկոսի «Ջամբռն—ում։ Հայրեվանքի վիճակ են յեղել «ի 4*եղա րքանո յ նաՀիէնն, վկայում ե Սի- մեոն կաթողիկոսը, «Բերթն—ը և «Ազատ քաղաքն-ը ( տես «Ջամբռն, Վաղարշապատ 1873, եՀ 284)։

Սմբատյանցի և Ալիշանի վեբոՀիշյալ յերկրորդ և Հինգերորդ Հատվածներում ուշադրության արժանի յե Հատկապես նաև այն, վոր նրանք «Ազատ քաղաքն-ում մտտնանը- շում են իջևանների կամ կարավանատների ավերակներ։

Ղ*ժվաբ չե, ուրեմն, յեզրակացնել, վոր «Մղոնաչափքն—ի

185

*

Բերգկունք կայարանի տեղը թե ըստ իր Հեռավորության՝ Գվթյից և թե րսա տեղագրական վերոՀիշյալ նկարագրու֊ թյունների' վորոշվում ե Հայտնապես Աղկալայի ու Հայր ե ֊ վանքի մոտ գտնվող նշանավոր ա յս Հին կենգրոնավայրում։

Ուշադրության արժանի յե վերոՀիշյալ ավերաէլների վայրում, մասնավորապես յ նաև Աղկալայի բերդը կամ ամ- РПУЦ) Հորըւ ինչպես վկայում են Ս մբաա յանց ը ե. Հալա յան ր, շինված ե ծովեզերքում կարմիր սրրատաշ քարից ( տես <[*հե֊ զարքունիս) եֆ 432 և Յեր» Լալա յան, «Նոր Рш յազէտի գ ա ֊ ւառ կամ *հեղարքունիքն) Ազգագր» Հանդ•, XVIII* 1908 թ * № 2, եչ 124)։

Հնարավոր չ№ արդյոք յենթադրել, վոր Հենց այս բեր- գը կարող ե լինել Հին Ղ^հեղայոյ ա մրոցն֊ ր, 4_ՈՐԸ Հիշա֊ տա կված ե Հո վՀ անն ես կաթողիկոսի վկայություններում։

Վերև մենք մեֆ եյինք բերել Հո վՀ անն ես կ ա թողիկոս ի վկայությունը Բիշբ վոսաիկանի արշավանքի մասին Աշոտ Յերկաթի դեմ։ Հո վՀ անն ես կաթողիկոսն իր այդ վկայության շարունակության մեֆ պատմում ե, վոր Բիշր վոստիկանըճ պարտություն կրելով Սևան կղզու մոտճ «դէպ ուղիղն գնա ֊ ցել եր ОТյամրոցն *հեղայոյն։

<ГՒսկ Բշրն այն—ասում ե ՀովՀաննես կաթողիկոսը — ամօթ զանձամբ արկեալճ ֆանայր վրէժս փոխանակ այնր պաՀանֆեր և դէպ ուղիղ գնացեալ յամրոցն Գ ե ֊ ղայոյ, զի թերևս անզգուշաբար ի վերայ Հասեալ ըստ ֊ նանել ինչ նմա մարթասցէք սակայն և անտի ևս ձեռս- ի գլուխ ելանէր։ Վասն զի *հէորգն այնք զորմէ նախն պատմեցաք վասն մարտի քաշության նորա, ըստ դի— պաց իՏՖ յամրոցի անդ Հանդիպեցաւ։ Եւ իբրև ետևս զայն ամբոխ Հասեալ մերձ ի դուռն ամրոցին* ապա վառեալս ի զէնս և ի զարդս և ի տէգ նիզակս, և այլ ևս արս սակաւս ընդ ինքեանս առեալք արտաքս առ թշնամիսն յամրոցէն ելանէր։ Եւ ապա միամաբտեաը ընդ սպայակոյտ զօրուէնախ կարթակոտոր զերիվար Բշրայն առնէր նրանաւ սրոյնյ մինչ զի Հազիւ յայլ ձի՛

186

ա շտ ան ա կե ա լ փախչէր* և ապա ա յլոցն ևս մարտակցացն’ աֆակցեալ Գէորգա յ ' ա ա սլա ս ա արկանէին զ յ ո լո վս ի՜ թշնամեացն և ի փախուստ զնոսա դա րձուցան է ին ն(Թիֆլիս 1912, եչ 356—357)։Նույն այս «*հեդա յո յ ամրոցն—ր, վորն անվանված և

նաև Հ'ք*ե ղեա յ ամրոցն և «*հեղէն, Հիշատակված ե դարձյալ թե Հ ովՀաննևս կաթ ողիկոսի և թե Ստեփանոս Ո րբելյանի՛ Հետևյալ վկա յությունն երում*

Հո վՀ անն ես կաթողիկոս, Թիֆլիս 1912, եֆ 359—360х(С ք՝ա յց բնակիչք ամրոցին *Բեղե ա յ իբրև լուան զգա

լուստ ոստիկանին IՆսրայ ] և ի մտի եղին զյոյժ մռմր- ռուէՏն սպառնութեան աո. ի նմանէն նոցա, զաՀի Հա- րեալք և աՀիւ րմրռնեալք և կա ր Դ ս ի մտի եղեալ ան- Հաստատ խորՀրգով, թէ գուցէ մատնեսցի ամրոցն ի ձեռն ոստիկանին և այնսլէս անՀնարին տանֆանաց և: մաՀու մա ան ես ցին։ Եւ ապա այսպիսի անզգուշալի երկիւղի զանձինս տուեալ* ա մէքն ևին բնաւին իսկ ուճւայ- նացուցեալ լքին ի բաց զամրոցն ի բնակչաց անտին։Ստեփանոս Որբելյան, Թիֆլիս 1911, ղլ* ՊԶ) եֆ 399ճ՛

«Ապա եկեալ [սուլտանն Խորազմաց Ջ ա լա լա դինն]- յ Ար ա ր ա տ ե ան ղաւաոЛ բանակ Հարկանէր անդ* վասն~ որոյ ժողովեալ Ւվանէ Աթաբէկին զամենայն զոյժ և զօրութիւն/ Հա յոց և Վրացճ կամէր մա բտիւ պատաՀել նոցա։ Եւ կա ցուցանեն զոմանս դէա և ազդարար ինքեանց՝ճ զՇալուէ ոէե'։ և զ^*րէգոր կանչող* որք տեսեաչ յ ո յմ նուազ զզօրն Խոր ասան ի կանչին և ազդեն մերոց՜ զօրացս եթէճ եկայք։ Իսկ նա որ Տէրն է յաղթութեանցյ կամելով կամէր եղծանել զանօրինեալ և զամբարշտեալ ժողովուր/լն, փոխաբկեաց զձայն ազդարարացն յականճս-՛ սոցա եթէճ փախիք։ Որք և թողեալ ՝անդէն զկարասիս իւրեանց և զվրանսճ աճապարեալք յերիվարսն փախեան և իբր խելացնորեալք, առանց սրոյ և զօրութեան նա և պատերազմի վիթեալք րնդ փրթուածս մեծ քարին, որ ի խրամին *հառնւոյ, առ Հասարակ Հոսեալ կործանե-

187

ցան* և Աթարէ էլն Ւվանէ 10 ա բամբք զերծեա լ անկանի ի յա մուրն Գեղէն։10. Բ ոլոր ա յս վկայություններում «Գեդա յո յ » կաւ!

-<Г Բեղեայ ամրոցն և «ամուր Գեղէն սլար զա պես միէւն ույն բ ե ր ֊ դի անուններն ենէ վորի տեղն աշխարհագրական և տեղա֊ գրական նորագույն յերկերում ցույց ե տրվում սովորաբար կամ այժմյան Միցի-Հայի ձորում և կամ *Լա բա ղալայում։

Ընդունելով) վոր «Գ եղա մա շէնն Մ ազազ գավառը գըտ ֊ ՞Ավել և Գառնիի ձորում) նաև ի նկատի ո Կենալով) վոր ա յժ ֊ մ յան Միլլի •֊Հա յի ձորը ձեռագիր Ավետարանների յեբկու Հիշատակարանում անվանված ե «ձոր Յեզոյն կամ «ձոր ՛Բեզա յն ճ Ալիշան ը «Գեղայոյն կամ «Բեղեայ ամրոցն֊ի տ ե ֊ ղը յենթադրել ե Հենց այս « *Բեղոյն կամ «՛Բեզայ ձորն֊ի մոտ' այժմյան Գյոլայսոբում ( = ըստ Ալիշանիճ ՛Բեզա Այսո ֊ րի) ե կամ «Գալէ տիպին֊յում (տես «Այրարատն) եջ 354 և 359—360)։ Նույն կարծիքին ե նաև Գարեգին Հ ո վ ս եփ յա ֊

՚նըէ վորն իր «Խաղբակյանք կամ Պռոշյանքն աշխատությանմեջ ( Վաղարշապատ 1928) եջ 65—67) անվերապաՀ ու կըտ ֊ բա կան կերպով մատնանշում ե) վոր վեբոՀիշյալ վկայու֊ թյունները վերաբերվում Ան 'Բեղվա ձորի անմատչելի Հին բերդին) վոր այժմ կոչվում ե ՂԼալադիպի։

Հակառակ Ալիշանի ու Հովսեփյանի յենթադրությանճ Vմրա տյանցը (« Գեղարքունին) եջ 292) և Լա լա յան ը (տես նրա կազմած Նոր֊Բայազիտ գավառի քարտեզը) Ազգագր*Հսձդ. XVIII, 1908 թ ♦ № 2) «Գեղայոյն կամ « ՜Բեղեայ ա մ ֊.ԲոՑ̂ *~ե տեղը մատնացույց էքն արել այժմյան *Լարաղալա֊ յում) վորը գտնվում ե Աղմաղան լեռների ստորոտում։

Այս յէքնթադրությումներից ավելի Հիմնավորված ե) ա ն ֊ շուշտք առաջինը) վոբովՀետև «՛Բեղսյն կամ «՛Բեզայ ձորն֊ի անունը մոտավորապես Համապատասխանում եք իրոք։ «Գ ե ֊ .դայոյն կամ «Բեղեայ ամբոցն֊ի անումներին։

Ենձ թվում ե սակայն) վոր նույնիսկ այս վերջին լո ւ ֊ ■ ծումը դժվար ե ընդունել իբրև վերնական ու անվիճելի։

Ուշագրավ ե նախ) վոր «՛Բեղն և «Բեզաձորն տեղա֊

■■188

նունները Հան դի սլում Ան Հին Հայաստանի նաև ուրիշ Չրր~ ^աններում1* ուստի և վերոհիշյալ տեղանուն՛ների նւքա՛ն ո լ ֊ թյուն շ չե կարող, իՀարկե, Հաստատուն մի կռվան լինել վճռական յեզրակացության։

Կարելի յե առարկել, րացի ս' յգ, վոր «Գեզայոյ» կամ «'Բեղեայ ամրոց»~ի տեղը, ինչպես յերեում ե Հովհաննես կաթողիկոսի վերոՀիշյալ առածին վկայությունից, լինելու յեր, ըստ յերեույթին, վոչ թե 'հվինի Հյուսիս֊արեելակող֊ մում, այլ, Հավանորեն, Սեան կղզու Հարևան շրջաններում։ Հենց նույն այս տպավորությունը ստացվում ե, իմ կարծիքով, նաև Ատեփանոսի Որրելյանի վերոՀիշյալ վկա յությոլ֊ նից,

Ո րրելյանի պատմելովս Ւվանե աթարեկը, Վ՛՛ՐԱ 1225 թվին պարտություն եր կրել Գառնիի մոտ, կարողացել եր ([10 արամրքս փախչել Հի յամուրն *հեդէՈ է' *հժվար ե ըստ իս Համաձայնիլ, վոր Նվան են այնքան անզգույշ կըլիներ, վոր փախչեր %ա լա դիպի, վորը գտնվում ե Գաոնիից մոտ 12 կիլոմետր Հեռավորության վրա։ Ավևլի Հավանական ե թվում ինձ, վոր նա փախած կըլիներ Աղմազան լեոնաշըզ- թայի Հյուսիսային ճանապարՀով դեպի Աղկալա յի ամրոցը, վոր ի մոտ եր գտնվում Հայաստանից Վրաստան տանող ճ ան ա սլ ար Հը ։

Այս դիտողությունները՛) վոԸ յէ/նթադրական միայն կռաՀու&ներ են, թեև չեն լուծում վերոՀիշյալ Հարցը) սա ֊ կայն ցույց են տալիս) վոր «Գեղայոյն կամ «'Թեղեայ ա մ ֊ րոցՅ>ի տեղադրությունը) Հակառակ Ալիշան ի ու Հովսեփյանի Iեզրակացության) դեռ մութ ու անորոշ մի իւն դիր եք վորը կարոտ ե) անտարակույս, մանրամասն ու Հատուկ քննու֊ թյան նոր ու ավելի դրական փաստերի ոգն ութ յամր։

11* «Մղոնաչափքֆ֊ի Բերդկունքի տեղը վորոշվում եу ինչպես տեսանք) ա յժմյան Աղկալա յի մոտ գտնվող ա յն ա—

1 Տ ե ս Հ յո ւ ր շ մ ա ն , ([Հ ի ն Հ ա յո ց ա ե ղ ւ ո յ ա ն ո ւ ն ն ե ր ը } , թ ր գ մ . Պի լե

զ ի կ ճ յա ն ի , ե չ 1 6 9 և 4 2 1 ,

189-

վերակէէ եր ի վայրումվորր շրֆակա գյուղերի բնակիչներն անվանում են 0ГԱղա տ քաղաքն։

Բացատրութ՜յան կարոտ ե։ ուրեւքն, և այս հ Ազատ ք ա ֊ յլաքն անուն ր:

Ինչպես Հայտնի յե} а Ազատ քաղաքն են անվանվում ա յժմ նաև ա յն ավերակներր, վորոնք գտնվում են դարձ յալ Գվին֊Պարտավ ՃանապարՀի վրա Հին Մաքենիս վանքի մոտ։ Այս ավերակների մասին Ալիշանըլ և Սմբատ յանցր տալիս .է/ն Հետևյալ տեղեկությունները♦

1♦ Ալիշանյ Սիս ական, Վենետիկ 1893, եֆ 66х^հզրր֊Վանք երկու մղոնաւ ի վերոյ (ի Հարաւոյ) աո.

գետոկնյ 45 տամբք նոցին։ Զամուր լու մղոնաւ ի Մ* Հր» նոր թե 25 տամբք• և մերձ ի գետաբերանն *հրրդ պու֊ լագ) որ նորաշէն թուիք Հա յա բնակք 50 և ավելի տամբք։ Հանդէպ նորթն յաֆմէ գետոյն նշանակի աւերակ գեօղ *հզրր՜*հ ա շք թերևս ն ա րմիրշէնն Սիմէոնի կ աթողիկոսի։ Ընդ մէֆ գեօղիցս յիշեցելոց երևին րնդարձակ տեղիք .աւերակացք պա րսպօք և աշտա րակօք և եկեղեցեաւ, զոր տեղաց իքն ասենճ ի ՀնուՏՈւ Ազատ քաղաք կոչեցեալ րստ գրության ինչ Պետրոսեան Պօղոս վարդապետ տի, որում ասէին Ա ելանեցիք* ազատագիր ևս ուՅնել ի ՀյաՀից Պարսից վասն ապաՀա րկութեան տեղւոյն, և պաՀիլր յէֆմիածինն։.2* V մբատյանց, <լ*հեզարքունին ք եֆ 597х

<Г Այո յէշեալ Լ*հե о դակբուլա ղի շուրֆր] ցիրուցան ա ֊ լեր ակ գիլղա տեղերն ի միասին աո.ածճ տեղացիք ան— ուանում են Ազատ քաղաք, բայց թէ այս ե Ազատ ք ա ֊ ղաքր, թէ Նոր֊Բա յազիտ ի մօտճ ծովեզերքում եղած Ազատ իլարաբայն էք չկարացի ստուգեի րսա որում գբով կամ արձանագրով ապացոյց չկա ն։Ալիշտնի և Սմբատ յանցի նկարագրած ավերակների

•ՀՍնց այս էէայրթն ե վերաբերվում) Հավանորհ/ն, Մովսես ■Կաղսւնկատվացու ուշագրավ մի վկա յություն ր} վորի մեֆ

190

Մ ա քենիս ի մոտ գտնվող նշանավոր ա յս տեղն անվանված ե «մեծ Մաքենացւոց մայրաքաղաքնն։

«Եւ անտի ի միւս տարին—վկայում ե Կաղանկատ֊ վացին— էանց Рարան ի գաւառն Գեղարքունի և էարկ ի սուր զբնակիչսն ոգիս էրր լ̂ աա° ^ ^ Հինգ Հազարս♦ և ղմեծ Մ աքենացւոց մա յրաքաղաքն ա յրեացէ Տքնաց միա յն $յր աղացն և им յլ ոչ ինչ* ե Էր թիւն Հա յոց եր֊ կու Հարիւր եօթանասուն և վեցն (Ահ գլ* Ւ, եջ 263, Մ ոսկէէա 1860)։Մեջ բերված տեղագրական նկարագրությունների մեջ

մատնանշված են, ինշպես տեսնում ենք, « Ազատ քա ղա ք}֊ ների ա վերա էխերի ընղա րձակության ը, բերգասլա րիսսլի և. ամրոցի Հետքերը և տեղական միէւնույն ավանդությունը, վոր ի Համաձայն այս վա յ րերը Համարվում են քաղաքատեղի ե. անվանվում «Ազատ ք աղաք յ> -ներ ։ Ալիշան ի վերոՀիշյալ վկայության մեջ Հատուկ ուշադրության արժանի յե նաև նրա Հաղորդած ավանդությունը, վոր Մաք!/նիսի մոտ գըտ ֊ նվող «Ազատ քաղաքնն ունեցել ե ազատագիր Պարսից Շ ա ֊ Հից և ճանաչվել ե իբրև ասլաՀարկ։

Յեթե ի նկատի անենանք, բացի այդ, վոր «Ազատ ք ա ֊ ղաքն*ներից ա յս յերկբորդը ն աղան կա ա վացին անվանում ե «մեծ Մ աքենացւոց մա յ րա քաղաքն նճ դժվար չի լինի ըստ իս յ եզրակացնել, վոր վերոՀիշյալ «Աղատ քաղաքներն֊ը, վորոնք գտնվում եյին Գվին֊Պարտավ ՃանապաբՀի վրա, յեղել են նշանավոր միջնադարյան կենդրոնավայրեր և ո ւ ֊ նեցել են քա ղաքա յին Հատուկ ի րա վան քներ ու արտոնու֊ թյոէններ։ Իմ կ արծիքով, «Ազատ քաղաքն անունները Վ"Լ

տ եղան ո էն են, ա յլ սոցիալական Հատուկ մի տերմին, վորով մատնանշվում ե վերոՀիշյալ վայրերի ազատ լինելը վորոշ ըկեբից և նրանց քաղաքային արտոնյալ դրու֊ թյուն ը։

Վոր Հին Հայաստանում գոյության են ունեցել, իրոք, քաղաքավար նման կէէնդրոնա վայրեր* այդ, ինչպես մատնա֊ ցույց ենք արել «Ֆեոդալիզմը Հին Հա յա и տանն ֊ո ւ մ մեր

*

ա*խատությս/Ն մեջ (3 երևան 193 4 յ եֆ 232) } ակն ար կված եՀովհաննես կաթողիկոսէ սլատմության ուշագրավ մի Հատ֊ վածում։

Զվարթնոց յեկեղեցու շինության մասին խոսելիս% Հով ֊Հանն ես կա թողիկոս ր Հա գորգում եք վոր Ներս ես Կա թ ո ֊գիկոսրճ

«պարապ անձին գտեա լ զարտաքոյս Հրաշակերտ եկեղեցւոյն ք զոր իւր իսկ Էր շինեաք շուրջանակի սլա֊ տուար պարսպով փակեալ ա մրացուցանէրֆ յօրինեալ ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան ՀաստաՀեղոյս կոփա֊ ծոյ քարամրք։ Ա յլ ե. կար դե ալ կա ց ո ւ ց ան էր ի նմա ա մ բ ո խ ո ւ թ ի ւ ն ս ե ր դ ո ւ մ ա ր դ ա ց րստ սլա յ մ ան ի քաղ աք ական աց ն ( Թիֆլիս 1912։ եֆ 88)։Ւնքն րստ ինքեան Հասկանալի յե} վոր նման կենդրռ֊

նավայրեր, վորոնց տրված են յեղել արտոնություններ а րստ պայմանի քաղաքականացն) կարող եյին լինել վոչ միայն Սյ ուն իքում և. Այրարատումյ այլ նաև. ֆեոդալական Հա յա ս ֊ տանի ուրիշ շրջաններում։

Սակայն ա յս մի նոր խնդիր եյ վորր կարոտ ե Հատուկ լուսաբան ության։

Ւ*նձ թվում եք վոր յ ելակետ ունենալով «Ազատ ք ա ֊ ղաքն ս/Աունների վերոՀիշյալ մեր բացատրությունըա ն ֊ Հրաժեշտ ե Հետագայում ուսումնասիրել մատենագրական աղբյուրների այն վկայությունները վորոնք վերաբերվում §/ն պատմակս/ն Հայաստանի «Ազատն կոչվող ե «քաղաքա֊ գիւղն կամ «գիւղաքաղաքն անվանվող տեղանուններ/քն։

Միանգամայն Հնարավոր ե րստ իս9 վոր նման կենդ֊ բռնատեղեր րք վորոնք գտնվել են առևտրական Հին ճանա֊ սլա րՀների մոտճ կարող են նույնպես ունեցած լինել ի բ ա ֊ վունքներ «րստ պայմանի քաղաքականացն։

12♦ 'հվին֊Պարտավ ՃանապարՀի վրա «Մղոնաչափքն֊ում Հիշատակված ե միմիայն Բերդկունք կայարանրք վորի տ ե ֊ ղր վորոշվում եք ինչպես տեսանքք այժմյան Սզկալայի և.

192

Հա յրև վանքէ մոտ գտնվող ((Աղատ քաղաքն ավերակների մոտ։

Մյուս կ ա յարանների Ա ճանապարՀԷ շաբունակութ յան մասին մէնշև Պարաավ ունեն կարևոր տեղեկություններ ա ֊ րաբական աղրյուրներր և։ գլխա վո բ ա պես ք արաբական աշխարհագիր հս տ ա խրին ։

Համաձայն Ի ս տ ա խ ր ի ի վկայության Դվինից Հետո Հետևյալ յերկու կայարաններն են յեղել Սիսականր և Կ էլ ֊Կույր* Գվին 16 Սիսաին 16 Եէլ—Կույ (Մարկվարտր կարդում ե Сгё1акйш)*

Մլվէլայ արան այ ք/ն տարածությունները նշանակված են այստեղ արաբական փարսախներով* Ուրեմն* Սիսաֆանի Հեռա վո բութ յուէէր Պ'վքէնից ցույց ե տրված 16 արաբական փարսախ կամ մոտ 92 կիլոմետր (О7 5 2 ,8 1 6 ) } իսկ Կէլ֊Կույի Հեռավորությունը Դվինից* 32 արաբական վէարսախ կամ մոտ 184 կիլոմետր (1 փարսախը =5752)8 կիլո մՀք տես (ГԵ-բա տոս թևն ես ի ստադիոնը և Պարսից ա ս սլա ր ես ըՏ) իմ աշխատության մեջ եջ 9—12)։

Սայս ՀեռավորությոսԶ/ներԷ նկատմամբ անՀբաժեշտ ե աէքի առաջ тЛ/ենար վոՐ տաբածությունները մատնանշված Ան արաբական աղբյուրներում կլոր թվերով վոչ թե ճշտիվյ այլ մոտավոր կերսլով (տես իմ աշխատությունր „О ТОр՜говле и городах Армении*1, եջ 1 6 8 ) ։

ՎերոՀիշյալ կայարանների տեղագրության խնդիրը լուսաբանել ե վերջերս Մաբկվարաը (гБаз Шпегаг уоп АхЧа- ха!а пасЬ Агтав&са» աշխատության մեջ (եջ 5 6 ) ։ 6ё1а-к й П Т ( = Գեղարքունի) և в т в а у а п ( = ՍԷսական) ՍիէձԷք) կայարանները ասում ե Մ ա րկվա րտ ր) լինելով նախասկիզբ Համա սլա տաս խան գավառների, անվանվել են Հենց նրանց անունով։ Սակայն կայարանների Հաջոբդականությունր նա Համարում ե շփոթված և կարծում\ վոր ^ՀԷնԷց Հետո ա- ռաջին կայարանը լինելու յեր եղա քուէէ էն և ասլա Ս էսա-կան էո

6ё1акйП1 կայարանէ տեղը Մ արկվարտը յենթ աղբում ե*

ю аՊետին գե ր յա ն քա րտ եզ— 13

**

Համաձայն վերոՀիշյալ տարածության' Գվինից 16 արաբա~ /չան փարսախ էլամ մոտ 96 կիլոմետր Հեռավորության վրա Սևանա լճի ափին' մոտավորապես % ուր հէքն ք այժմյան Յե— լենովկայում։ Ւսկ Սի и ական ր գտնվելու եր Հետևաբար — դա,բուն ի ա յս կա յա բանից 16 արա րական մղոն կամ մոտ 96 կիլոմետր (ր ստ Մարկվարտի) Հեռավորության վրա։

13* Մարկվարտի յ ենթադրությանը կայարանների այս տեղադրութ յան, ինֆսլես և 9'եղաքանի դա վառի և Սի սա— կանի ծա յ րա սկիզբ սաՀմանների մասին, վոէ միայն անհավանական ե, ա յլ սլա ր զա պես սխալ։

Վերև մ!/նք արդեն տեսանք, վոր Գվին—Պարտավ ճա- նապարՀի վրաճ այժմյան Յել1/նովկայից Նոր—Ոայաղիտ տանող ճանապա րՀագծի մոտ և Հին Մ ազազ գավառում1 վորոշ- վում ե ճշտիվ <ГՄղոնաչափքՅ)—ի Բերդկանք կայարանի տեղը։ Հասկանալի յե, ուրեէքե, վոր Գեղաքանիի գավառասաՀ- մանը, վորը իէնՀսլես ասացինք, գտնվում եր Մ ազազ գավառի և Բեբդկանքի Հարավակողմում, ֆեր կարող [ինել այժմյան Ցել1/նովկայի մոտ Բերդկանքի Հյուսիսակողմում։

Մի պարզ թ յուր իմա ցությահ։ ե, անտարակույս, նաև Մարկվարտի յ!ւնթադրությանը Սիոական գավառի տեղադրության մասին։ Սիսականը կամ Սյունիքը, իՀարկե, վոէ թե Հատուկ գավառի, ա յլ արևելյան ա յն բերկրի ւսնանն ե, վորի մեջ գտնվում եր նաև եղա քուն ի գավառը։

Ւմ կարծիքով, Մարկվարտի սխալ յեզրակացության- ների գլխավոր պա աճա էն այն հ, վոր նրա ուշադրությունից վրիպել ե խիստ կարևոր մի Հանգամանք։ վինից դեպի Պաբտավ գոյության են ոէնեցել, ինէսլհս Հայտնի յե, յերկու Հին ճանապարհներ, մեկը* այժմյան Յելենովկայի ու Հին Բերդկանքի վրա յով, իսկ մյուսը' ա յժմյան Ոաշնորա- շենի վրա յով ու Սելիմի լեռնանցքով։

Արաբական աղբյուրների մատնանշած *հվին֊ Պարտավ ճանապարՀագիծը վորոշվում ե, ինչպես կըտեսնենք, վոէ թե Հայկական «Մ զոնա չափք!)—ի *հվին—ք*երդ1լանք գծով, ա յ լՀաստատապես *հվթն—Բաշնորաշ1քն մյուս ճանապարՀով։

194

ՃանապարՀի Հենց այս յերկբորգ ուղղությունը միսքն֊ զամայն ճիշտ մատնացույց ե արել Կարաուլովր վերոՀիշեալ իր թարգմանություններին կցված Հատուկ քարտ եղում։ Կա֊ րաուլովր յենթա գրում ե նաև, վոր Ւստախրիի Սի սա Հան կա յարան ր Համապատասխանում ե} Հավանորեն, այժմյան Կիսահանին, վորր գտնվում ե, ինչսլես Հայտնի յե, Հենց ճշտիվ Շար ուր դավա ո ի և Հին Սիսականի սաՀմանում և վ ո ֊ րի Հեէւավո րութ յունր Դվին- Ար գա շարից սլոստա յին ճանա֊ պարՀով կըԱ̂ էի այժմ մոտավորապես 70—75 կիլոմետր։

Հիմնական առարկությունն այս յ^ւթտ դրության դեմ կարող ե, իՀարկե, ա յն լինել, վոր Կիսածանր չե Հիշատակ֊ վահ մա т են ա դրական Հայ ։սղրյուրներում։ Ս ակայն յեթե անգամ ընդունելի չլինի Կիսաֆանի նույնացումը Սիսաֆւսն կա յարանի Հետ* կարելի յե ա յն ուա մէտն ա յնիվ ւԷսաաՀորԼն յենթադրել, վոր Ս իսականի տեղադրութ յունը լինելու յեր Էթա ր ո ւրից Վայոց ձոր տանող ճանապա րՀադ ծում, Հա վան ո ֊ րեն, Р/սշնորաշենից Արւիա գնացող գծամասում։ Իսկ Վայոց ձորը, ինչպես Հայտնի յե, Հին Ս իսականի կենդրոնտկան շրջանն եր Ւստախրիի ժամանակ, վորի աշխա րՀագրական յերկը գրված ե* 951 թվին, և Հենց այստեղ «Եղեգիք գիւ. ֊ ղտքաղաքձ֊ում եյին գտնվում Սյունյաց գա Հա գլուխ ի շ ֊ իւ անն ե ր ի И արքունական ա պա րանքն֊ներ ը ( տես Ս տեփանոսՈրրելյան, Թիֆլիս 1911, գլ* ԼԸ, ե ̂ 199)։

ՈւրեէՈ։* Սիսաֆան֊Սիսականը, յեթե ընդունելու լին Էքն ք րստ Մարկվարտի վոր նա յերկրի անուն և, գտնվելու յեր, անշուշտ, այստեղ և, ինչպես միանգամայն ճիշտ վկայում ե Ւստա խրին, Դվթւից 16 արաբական փարսախ կամ մոտ 92 կիլոմետր Հեռավորությսքն վրա և նախ քան Կիլ֊Կ ույ կամ СтёккйШ կայարանր։

14* Սիսաֆանից Հետո նշանակված ե Ւստախրիի մոտ Կիլ֊Կ ույ կայարանր (րստ Մ արկվարտի* 6ё1акйТ11^» վորի Հեռավորությունը Սիսաֆսքնից ցույց ե տրված 16 արարա֊ կան մղոն կամ մոտ 92 կիլոմետր։

յ*նչսլե վերև ասացեք, Կարաուլովի թարգմանության

195

/

I!»

մեջ բերված են այս տեղանվան ձեռագրական տարրեր ը ն ֊ թեբցվածները 1 Տյք ձք ւ°-ւյք ձ?’ • ծ * * ' ՚ձյՀ*է' վ ո ֊րոնք Մարկվարտշ, ոգտվելով նաև մեզ ան Հա յսւ աղրյուրնե֊ րից, ուղղել և վարդացել ե Сгё1ак{Ш1»

Տեղ ադրութ-յումն այս կայարանի пит վերոՀիշյալ տա ֊ րածության ընկէւում ե, ինչպես տեսնում ենք, Ոաշէւորաշե֊ նից Սելիմի լեռնանցքով ՂԼարանլըխ գնացող սլոստային ս ա ֊ նապաբՀագծում և ճշտիվ Հին Գեղաքունի գավառում։ Վոր ա յս ճանապաբՀը Գ վինից Պարտավ տանող արաբական Հին ճանապաբՀն եу այգ ավելի քան Հավանական ե, վորովՀետ/ւ ա յստեղ պաՀպանվել են մինչև ա յժմ Հին կառավանատների ավերակներն այժմյան Աղքենգի մոտ ե. Սելիմում (տես Ա ֊ լի շան ։ Սիսա կան, եջ 163—165)։

Կայարանի Կիլ֊Կույ անուն ր, վոբի տարրեր ընթերց֊ վածները նշանակված են վերևում) մենքճ նախ քան Մ արկ֊ վարտի աշխատության Հետ ծանոթանալը' Համապատասխան եյինք յենթադրել Հին (Г Կտկո յքՅ) գյուղի անվան, վորը, ինչպես վկայում ե Ս տեփ ան ո и Որբելյանը ( Թ իֆլիս 1911, գր Հ% եջ 513, գլ. ԽԲ, եջ 229, գլ. ԾԱ, եջ 267 և 268),գտնվել ե 9'եղա քուն ի գավառի իշխանանիստ նոթ գյոլղա ֊ քաղաքի մոտ։

Սակայն ավելի Հավանական ե թվում ինձ ա յժմ Մ արկ֊ վարտի Сгё1акйШ ուղղված ընթերցումը։ Ըստ յերևույթին, ա յս կա յա բանը ևս, ինչպես և վերոՀիշյալ Աիսաջանը, ա ն ֊ վանվել ե Сгё1акйШ Համապատաս խան գավառի անունով։ Կարելի յե, իմ կարծիքով, յԱնթագրել, վոր արաբական կա ֊ յարանները գտնվել են վոչ թե Հայաբնակ գյուղերում, այլ Գեղաքունիի և (ГՍիս ական իշխանն^ների կառուցած Հատուկ կարավանատներում, վորոնք գավառնեբէ։ անունով կոչվել են Սիսա^ան և Գեղաքո/Հնի։

15. Сгё1акйШ կայարանից Հետո Ւստախրիի մոտ նշա ֊ նակված ե Գավմիս ( ըստ Կարաուլովիճ Д й В М И С , Մարկվար֊ տի մոտճ РЯПТПТЯ) կայարանը, վոբի Հեռավորությունը О ё-

196

197

!

1акйПТ-Ая 9 ո լյՑ ^ ա/|յ/ ա^ Ш արաբական փարսախ կա մ մոտ9 2 կ ի լ ո մ ե տ ր ։

Ա յ ս կա յա րա նի ւ / :* յ3 արաբական ս է ն ո ւ ն ր , վորն րսա իս ա ղճատվա ծ ե, պ ետ ք ե, ի մ կա րծիքով, ուղղել և կա րդա լО-ЬУ* ( *= * ե Г= У 1 *2аийв: ^"4 վերՀինր սւարդ կերպովՀա մապատասխանում ե Հա յեր են Սոտք, Սողք կաւ) Ս ո թ ք տեղան վան, վ որի ն որ ա ն ո ճ ն ե ա յժ մ Զ ոա կամ Զ ո թ ,

( [ Ս ա ւ տ ք շ ֊ը է , ի ն չ պ ե ս Հ ա յ տ ն ի յ ե , Գ ե ղ ա ք ո ւ ն ի ի ա ր և ե — լ ա կ ո ղ մ ո ւ մ գ տ ն վ ո ղ Հ ա ր և ա ն գ ա վ ա ռ ի ա ն ո ւ ն ն ե ̂ վ ո ր ի

ի է ա ն ս / ն ի ս տ Հ ա մ ա ն ո ւ ն Հ ի ն կ ե ն դ ր ս ն լ լ Ս ե ր ե ո ս ի մ ո տ ա ն վ ա ն * ֊

վ ա հ - ե <ք Ս ա ւ գ ա յ ք ա ղ ա ք ա գ ի ւ ղ ս ( տ ե ս Ս ե ր ե ո ս , V • Պ ե տ ե ր *»

ր ո ւ ր գ 1 8 7 9 , գ լ » Զ է ^ 4 9 ) ։

Ա յ ս տ ե ղ ա ն վ ա ն մ ե ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ր , վ ո ր ր ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն մ ի

ս տ ո ւ գ ա բ ա ն ո ւ թ յ ա ն ե , մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ ՛ ե Ս տ ե փ ա ն ո ս Ո ր ր հ —

լ յ ա ն ի մ ո տ ։

( [ Ա օ թ ի ց գ ա ւ ա ո ւ — ա ս ո ւ մ ե Ո ր բ ե լ յ ա ն լ լ — ո ր ս ա կ ս

Հ ա ն ա պ ա զ ո ր դ ե ա ն բ ք ո ց և դ ա ռ ն ա շ ո ւ ն չ օ դ ո ց ն կ ո ծ ե ց ա ւ

Ս ո թ ք Յ > ( Թ ի ֆ լ ի ս 1 9 1 1 , գ է 9*, ե Հ 1 2 } ։

Ւ ս կ , ի ր ա պ ե ս , ի ն չ պ ե ս ո ւ ղ ի ղ դ ի տ ե լ ե ն Մ ա ր կ վ ա ր տ ը ե

Ա դ ո ն ց ը ^ , <Г Ա ա ւ տ ք Ֆ տ ե ղ ա ն ո ւ ն ը ծ ՜ ա գ ե լ ե , ա ն շ ո ւ շ տ , ա յ ս կ ո ղ

մ ե ր ո ւ մ ա պ ր ո ղ Հ ւ Ծ ա ւ դ Է ա ց լ ո ց ն կ ա մ <ГԾ ա ւ գ է ի ց Ֆ Հ ի ն ց ե ղ ի

ա ն ո ւ ն ի ց , վ ո ր ը Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ ՛ ե Ա գ ա թ ա ն դ ե ղ ո ս ի , Յ ե ղ ի շ ե յ ի

ե Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ պ ա տ մ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ Հ տ ե ս Ա դ ա թ ա ն դ ե ղ ո ս ,

Տ փ ղ ի ս 1 9 0 9 , գ լ * 2 $ Ժ Ր , ե ^ 4 1 4 , Յ ե ղ ի շ ե , Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 6 4 , ե ֆ

1 8 , 8 6 և Խ ո ր ե ն ա ց ի , Տ փ ղ ի ս 1 9 1 3 , Ս յ գ լ * Ը , ե ^ 1 1 3 ) ։

Ւ ն ձ թ վ ո ւ մ ե , վ ո ր ա ր ա բ ա կ ա ն ա յ ս կ ա յ ա ր ա ն ը ե ս , ի ն չ ֊

պ ե ս և վ ե ր ո Հ ի շ յ ա լ Ս ի ս ա կ ա ն ն ո ւ 4 * ե ղ ա ք ո ւ ն ի ն , դ ա ր ձ յ ա լ Հ ա —

մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն գ ա վ ա ռ ի ա ն ո ւ ն ն ե , վ ո ր ի մ ե ^ է *2 з ,и р 8 - ^ ( = Հ ա ֊

V ^աքա/^ա% տառերի նման շփոթումներ մատնանշել են Մառլլ ևՄարէլվաըտը* տես М арр , К рещ ение ар м я н , грузин, аб х азо в и а л а нов, С П Б 1905, ե չ 186, 205, 207 և М ащ иаЛ, ЕгапБсЬаЬг, ВегИп 1901,

32, ծ՛ան» 3 ։

* ) Տես МагкшаЛ, ЕгапвсЬаЬг, եչ 168 և Адонц, А рмения в э п о х у Ю сти н и ан а , եչ 404։

108

վա ն ո բ ե ն Սա լա ֊ի у ) տ ե ղ ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ը Հավա՛նակա՛ն կ շ լի ն ի

յհ ն թ ա ղ ր ե լ վ ո չ թ և «Ա ա ւդ ա յ ք ա ղ ա ք ա դ ի ւ ղ յէ ֊ո լ մ , ա յ լ ? ա - տ ո լկ մի ա յլ կա րա վսքնա վա յ րոււէ ։

Վ որ 'հ վ ի ն ֊Պ ա ր տ ա վ ձսքհաււլարՀի ո ւ ղ ղ ո ւ թ յո ւ ն ը լի ն ե լո ւ յ ե ր , ի ր ո ք , Հենց ա յս ղա վա ււի միֆով* ա յղ յե ր և ո ւ մ ե Ս և ֊

ր եոսի պ ա տ մությունից, >(ո ր է մեՀ Հայաստանից Աղվան ք տանող միևնույն Հին ճանապարՀը Հիշատակված ե Հետևյալ վ կա յութ յա ն մ ե^

«Իսկ Ատատն Խ որ խո ռոււն ի և Սամուէլն ՎաՀևունի ղաւրաւքն իւրեանց վւա խստական գնացին ընդ քաղաքագիւղն կոչեցեալ Աաւդայ, Հասանէ ին յաշխա րՀն Աղուա— նից ի Հոնս դէմս արարեալ, և անցեալ ընդ դետոֆէճ որ կոէի ^ուրք րանակէին աո. գետ եզերբնД> քՍ* Պետեր բուր գ1879, գլ. Զ , ե լ 4 9 ) ։16* * 2 а И р 8 ֊^ Հետո Իստախրիի մոտ նշանակված- ե

Մ ետ րի ս կա յարան ը Հըստ Կարաուլովի' МеТрИС, իսկ ըստ Մ արկվաբտ ի ճ МЯ1П8 ե ծա նոթ ութ յա ն մեՀ МШЧ8 Համաձայն Ց ա քուտ ի )։ Հեռա վորութ յուԱը *2 аИ 1 1 8 -^ # մ թւ ՚լև Մետրիս ց ո ւ յց ե արված՛ 12 արաբական փարսախ կամ մոտ 69 կիլոմետր ( 5 7 3 2 ,8 X 1 2 ) '

Մ ա ր կ վ ա ր տ ը յ ե ն թ ա դ ր ո ւմ ե , վ ո ր ա յս կ ա յա ր ա ն ի Ц&1- 1’լտ ա՛նվան Հետ կ ա ր ե լի յ և Հա մ եմ ա տ ել Սւոևփ անոս Ո ր բ և ֊

լ յա ն ի ՀիշատակաՏ- а Մ ա յր ի ա մ ո ւ ր ս ֊ի ա ն ո ւն ը , վ ո ր ը գ տ ն ը ֊

վ ե լ և Ա ր հ ի ք գ ա վ ա ռ ո ւ մ ( Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 1 , գ լ . Գ , եֆ 1 3 և գ լ .

Հ՛հ, և չ 5 2 1 ) ։ Մ ա ր կվա ր տ ն ա է ք ա թ ո ղ ե ա ր ե լ, ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ ,

վ ո ր ա յս կ ա յա ր ա ն ի ա ն ո ւն ը ևս ա ղճա տ վա ծ՛ և , ինչւղ ես և

ն ա խ ո ր դ Б а ш ш в - С ( = * 2 а и р 8 ) *Մ ե տ ր ի ս , М а1Г18 կ ա մ Յմն՚էՈՏ տ եղս/նվա ն ա ր ա բ ե ր ե ն

է/1т * կ ա մ \քԼյ+ ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ը ս լե տ ք ե ո ւղ ղ ե լ ը ս տ ի ս և կ ա ր -

դ ա լ լ ո յ » ( = ա է ո տ ) ' Ա րա բա կա ն ք ( щ ) և ° (1ւ) սկղբն ա տ ա - ռ ե ր ի շ փ ո թ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ն ա յն ք ա ն ս ո վո ր ա կ ա ն ե ն , վ ո ր մ ե ր

սր բ ա գ ր ո ւ թ յո ւ ն ը չ ե կա ր ող Հ ա մ ա ր վ ե լ ք մ ա Հ ա ճ ո ւ բէձէի։

Իսկ ա յս ո ւղ ղ ո ւմ ի ց Հետ ո 11&էՈ Տ-քյ լԼորՒ Հե ռ ա վ ո ր ո ւ ֊

թ յ ո ձ ւ ը * 2 а и ՀւՈ-ից ց ո ւ յց ե տ րվա ծ՛ 1 2 ա ր ա բա կս /ն փարսա քս

/

I;

կամ մոտ 69 կիլոմետր^ Համապատասխան կրլինի ճշտիվ Հ ա ֊

յե ր ե ն Հա թ ե ր ք ( սեռ.. Հա թ երից) տեղան վան, վոր շ գտնվում

երյ է ր ոՔ) մոտավորապես ՀՄնց ա յս տարած՛ության վրա վ ե ֊

րոՀիշյալ Սոտք գա վառից։

На է Ոտ-/7 1Տ վերոյս վոր ո ւթ յո ւն ը Հասկանալու. Համար

պետք ե ի նկատի ունենալ Հա թ ե ր ք տեղանվան —ից վ ե ր ֊

Հա վորութ յո ւն ր թ ե ք Հո/ո ֆ յ երում։ Ընդունելով վոր վ ե ր ո ֊

Հիշյալ «ՍաւտիցՏ) գավառն արաբական ա ղբյուրներում ա ն ֊

վանված ե ~2&11է1Տ ( = (ГV ա լտ իցս)ճ միանգամայն Հա սկա նա ֊

լի յե ) վոր նա և (СՀաթերիցս գավառր կոչվելու յե ր ն ո ւ յն

ա ղ բյուրներում 1Т я 1"РТК ( = ([Հա թ երից»)։ Ո ւշա դրությա ն ար ֊

ժանի յե ) վոր 1 2 ֊ր դ և 1 3 ֊ր ղ դարերի ա ր ձ ա ն ա գր ո ւթ յո ւն ֊

ն ե ր ո ւմ Հա թ ե ր ք անվան սեռական Հո լուքն ունի տարբեր վ ե ր ֊

քա վորութ յուն ' Հա թեր ք ֊ո յ կամ Հ ա թ ե բ ք ֊ո ւ (տ ես %* Կ ո ս ֊

տան յանցք Վիմական տարեգիրք Ս*— Պետերբուրգ 1913) ե^

34) 44) 46) 56) 8 4 ) ։ Սակայն Ոագրատուն յա ց շրջանում

ն ո ւ յն անվան սեռականը կաբելի յ ե յ1& թ ա դրել} անշուշտ)

Հ ա թ ե ր ֊ի ց ( Հմմտե Ա յլա բերք— Ա յ լա բեր ից , ԱրտագԼրք—Ա ր ֊

տագեր ից Լւն) ։

Գժվար չե նմանապես կռաՀեի վոր ա յս կա յա բա նի ա ֊

նունը ևս, ինչպես և վերոՀիշյալ в18а]аП-/»* &ё1акйШ֊^ և

*2аир8֊/»^ վոչ թ ե Հա թ երք գ յուղի) ա յլ գավառի անունն ե)

վոր ի մեշ ̂ գտնվել ե արաբական կա յա րա նր Հատուկ կ ա բ ա ֊

վանավա յր ո ւմ ։

1 7 ♦ *2)8(11է1Տ*'/ք̂ Հետո մինչև Պաբտավ Ւստախրիի մոտ

Հիշատակված են 1̂ա լկա տուս և Պաբտավ կա յ ա բանն երըՀ

*աէՈՑ 13 (^զՑքսՑ (ըստ Մարկվարտի1 (^^ոգ^ստ ) 9 Ваг- За'а: Տ ա ր ա ծո ւթ յա ն ը *Ա&Եւտ-ից մինչև С^а^ёЦйв ց ո լյց Ь

տրված 13 արաբական փարսախ կա մ մոտ 75 կիլոմետր) իսէլ

ա յս Հերցին կա յա բանից մինչև Պաբտավ ̂ 9 արաբական

փարսախ կամ մոտ 5 2 կիլոմետրէ

(^1զծէսՏ կամ (^^Ո գ^սՏ կայարանի անունը Հա մա պ ա ֊

տաս խ ա նում եյ ինչսլես մատնանշված ե Մ աբկվարտի և ի մ

աշխատութ յ ուններում ( տես (гБаа Шпегаг уоп Айаха1а пасЬ

200

Агтавйсал, եչ об ե „О торговле и городах Армении0,ե չ 1 6 9 ) , (( հ ա ղ ա ն կ ա ա ո յ ք )1 ֊ի ն , վ ո ր ը Հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ ե

Մ ո վ ս ե ս հ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ց ո լ Ա ղ վ ա ն ի ց ա շ խ ա բ Հ ի ս լ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն

Հ ե տ և . յ ա լ վ կ ա ❁ք ո ւ ^ / յ ո ւ ն ն ե ր ո ւ մ '

1 * Մ ո վ ս ե ս Կ ա զ ա ն կ ա տ վ ա ց ի , Թ ի ֆ լ ի ս 1 9 1 2 , Ц գ լ * Ժ ,

ե չ 1 5 0 1

(Г ի ս կ ի ր ր և ե կ ն ե Հ ա ս զ օ ր ն Հ ռ ո վ մ ս » յ և ց ւ ո ց ա ն թ ի ւ ,

բ ա զ մ ո ւ թ ի ւ ն յ ո յ ժ ' ր ն ա կ ե ց ա ն յ Ո ւ տ ի գ ա ւ ա ռ ի ա ռ . Հ ե ղ ե -

պ ա տ ո ւ ի * ) ո ր ի մ է չ ս ա Հ մ ա ն ա ց գ ե ղ ֆ ն ն ա ղ ա ն կ ա տ ո ւ ո ց *

և կ ո խ ե ց ի ն ք ա ն դ ե ց ի ն զ գ ե ղ ե ց ի կ զ ս տ ա ց ո ւ ա ծ ՜ ս ա յ ղ ե ս —

տ ա ն ե ա յ ց և դ ե օ ղ ա ս տ ա ն ե ա յ ց ր ն դ ո ր ս ա ն ց ա ն է ի ն , և ա ն տ ի

չ ո ւ ե ա լ բ ա ն ա կ ե ց ա ն ա ո . Հ ե ղ ե ղ ա տ ո ւ ի լ Տ ր տ ո ւ ա յ մ օ տ ի

գ ի ւ ղ ն Գ ի ւ տ ա կ ա ն ս ։

2 . Ն ո ւ յ ն ը , И , Ժ Ա , ե չ 1 5 5 '

< Տ Ի ր ր և ի ր ա զ գ ա ծ ? ե ղ է / ն թ շ ն ա մ ի ք ն ե ղ ե լ ո ց ն 1 ւ զ ն ղ ե ց ա ն

զ Հ ե տ է ի ա խ ս ա է ի ց և Հ ա ս ե ա լ ի մ ա ս ն ի ն չ ն ո ց ա ա ո . ր ս ~

տ ո ր ո տ ո վ լ ե ր ի ն ն ճ ո ր է յ ա ն դ ի մ ա ն գ ե ղ ֆ ն մ ե ծ ՜ ի ն ա զ ա ն -

կ ա տ ո ւ ա ց , ո ր ի ն մ ի ն յ Ո ւ տ ի գ ա ւ ա ռ ի ' յ ո ր մ է և ե ս , ի

ն ս ե մ ա ն ա լ ա ւ ո ւ ր ն ո չ կ ա ր ա ց ի ն ժ ա մ ա ն ե լ ի ր ա ղ ո ւ մ ի ն չ

ի է խ ա ս ♦ * * Հ ։

Ա յ ո վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց , ի ն չ ս լ ե ս տ ե ս ն ո ւ մ ! * ն ք ք յ ե ր և

վ ո ւ մ ե , վ ո ր հ ա ղ ս / ն կ ա տ ո ւ յ ք մ ե ծ ՜ գ յ ո ւ ղ ը գ տ ն վ ե լ ե (С Գ ի ւ

տ ա կ ա ն գ ի ւ ղ ն - ի և Տ ր տ ո ւ կ ա մ ա յ ժ մ յ ա ն Թ ա ր թ ա ռ , գ ե տ ի

մ ո տ Ո ւ ա Է գ ա վ ա ռ ո ւ մ Հ Հ մ մ տ ե Մ ա կ ա ր յ ե ս լ ի ս կ * Р ш ր խ ո ւ դ ա -

ր յ ա ն , (Տ Պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն Ա ղ ո ւ ա ն ի ց ն , Վ ա ղ ա ր շ ա ւ զ ա տ 1 9 0 2 ? ե չ 3 1 ) ։

Ա յ ս գ յ ո ւ ղ ը և ս , ի ն չ ս լ ե ս դ ժ վ ա ր չ ե Հ ե տ և ց ն ե լ Կ ա ղ ա ն -

կ ա տ վ ա ց ո ւ յ ե ր կ ո ւ ա յ լ վ կ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց , յ ե ղ ե լ ե , Հ ա վ ա

ն ո ր ե ն , ի շ խ ա ն ա ն ի ս տ Հ ի ն կ 1/ ն դ բ ւ ն ա վ ա յ ր ։ Յ ո թ ե ր ո ր դ ղ ա ր ի

ս կ ի զ ր ն ե ր ո ւ մ ( [ Ա ղ ո ւ է ն Я —ի կ ա ն ո ն ա դ ի ր ժ ո ղ ո վ ք ն մ ա ս ն ա կ ց ե լ

ե , ի ն չ ս լ ե ս Հ ա ղ ո ր դ ո ւ մ ե հ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ց ի ն , (С Ո им կ ո ւ ր ն ա զ ա ն -

կ ա ա ո ւ ց ն ա Հ ա ս լ ե տ ն —ը ( Թ ի ֆ լ ի ս 1 9 1 3 , I , գ լ * Ի Ջ յ ե չ 9 8

Ի ս կ ո ւ թ ե ր ո ր դ դ ա ր ի ս կ ի զ ր ն ե ր ո ւ մ , ն ո ւ յ ն Հ ե ղ ի ն ա կ ի վ կ ա

յ ո ւ թ յ ա մ բ , բ ն ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ե ր Հ ա ս տ ա տ ե լ (С յ ա ւ ա ն ի ն ն ա զ ա ն -

201

/

-I

I

էլա տ ուոցս <Г Ռ ոստ ոմ ի Վ ա րա զ Ա ք ո յե ա ն , ՈՐՔ ի Ս տ աՀր գ ա ֊

ւ ա ռ Է Պ ա րսիցս ք ա ՛ գ լ՝ Ժ , ե չ 3 4 9 ) ։

«Կ ա ղա նէլա տ ոյքՏ — (^31ս11(լ3էստ-շ ( = կաղա՜ս կա տ ո ւզ ) ԳՐ_տ ն վ ե լ ե ըստ Ւ ս տ ա խ րի ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յա ն 9 ա ր ա բա կա ն փ ա ր սա խ կ ա մ մոտ 5 2 կ ի լո մ ե տ ր ( 5 7 օ 2 ,8 ' ) { 9 ) Հ ե ռ ա վ ո ֊

բ ո ւ թ յա ն վրա Հին Պա ր տ ա վ ի ց , *Էոր Է տ ե գ ր վորոշվա ձ ե ա ր ֊ դ ե ն ա յժ մ յա ն Ո ա րդա գ յո ւ ղ ի մոտ , ո ւր լքնացել են մինչև

ա յժ մ ն ր ա ընդա ր& ա կ ա վ երա 1լներ ը ։

1 8 » <էՍ ղոնա չա փ ք1> ֊ի և Ւ ս տ ա խ րի ի վ ե ր ո Հ ի շ յա լ վ կ ա յ ո ւ ֊

թ յ ո ւն ն ե ր ի ք ն ն ո ւ թ յա մ բ ‘հ վ ի ն ֊Պ ա ր տ ա վ ճա նա պ ա րՀը վ ո ր ո շ ֊

վ ո ւ մ ե , ին չս լե ս տ ե ս ա ն ք , յե ր կ ո ւ տ ա ր ր ե ր ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա մ բ х Ո ե ր դ կ ո ւն ք — Ա ղ կ ա լա յի և Ո ա շնորա շեն— Ա ր փ ա յի ճ ա ն ա պ ա ր ֊

Հ ա գ ծ ե ր ո վ ։ Ա յգ յե ր կ ո ւ ճա նա պ ա րհների մ ի ա ցմա ն կ ետ ը ս լետ ք

ե լի ն ե ր , ին չս լե ս և ա յժ մ , Ա դիա մա ն և 'Լա րա նլըխ գ յո ւ ղ ե ր ի

շր ջա ն ո ւմ ։ Ւսկ ա յն ո ւ Հ ե տ և մինշև Պ ա րտ ա վ ճա նա պ ա րՀի շ ա ֊

ր ո ւն ա կ ո ւթ յո ւ ն ը սլա րզ կ եր ս լո վ վ ո ր ո շ վ ո ւմ ե Ս ևանա լճ ի

Հա րա վա յի ն ա փ ե ր ո վ , Ս ո տ ք , Հ ա թ ե ր ք գավաէւԱ երի ւքի^ուէ և

Ե ա ղ ա ն կ ա տ ո ւյք գ յո ւ ղ ի մոտ ով*Մ ե ր ա յս ո ւս ո ւՕ ե ա ս ի ր ո ւթ յա մ ր պ ա ր զ վ ո ւմ ե վ ո չ մ ի ա յն

Ճա նա պ ա րՀի ա յս ո ւ ղ ղ ո ւ թ յա ն ը , ա յլ ն ա և ճ շտ վ ո ւմ են ա յդ

Ճա նա պ ա րՀի վ ր ա գ տ ն վ ո ղ կ ա յա ր ա ն ն ե ր ը , վ ո ր ո ն ք մա տ նա

ն շ վ ա ծ ե ն թ ե Հա յկա կա ն <ГՄ ղ ո ն ա չ ա փ ք ս ֊ո ւ մ և թ ե Ւ ս տ ա խ ֊

ր ի ի ճա ն ա պ ա ր Հ ա ց ո ւ յց ո ւ մ ճ

1 * *հվյքե— ա վ երա էլների վ ա յր ը Ա րգա շա ր գ յո ւ ղ ի մ ո տ *

2 ♦ Թ ե ր ղ կ ո ւն ք — Ա ղ կ ա լա յի և Հ ա յր ե վ ա ն ք ի մոտ գ ը տ ֊

ն վ ո ղ (ГԱղատ ք ա ղ ա ք })—ի ա վերա 1լների վ ա յր ո ւ մ3 Սիսաֆան = Ս իսա կա ն ( Հ ա վ ա նո ր ե ն , Հա Ա ա պ ա տ ա ս ֊

խ ա ն յե ր կ ր ի ա ն ո ւնն ե

4 * Կ ի լ ֊Կ ո ւ յ ( ը ս տ Կ ա ր ա ո ւլո վ ի ՝ К И Л Ь -К уЙ , ըս տ

Մ ա ր կ վ ա ր տ ի Հ (хё1йкШ11 ) = *1աե ղ ա ք ո ւն ի (Հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Համա պ ա տ ա սխ ա ն դա վա ո. ի ա ն ո ւն ն ե

5 ♦ 'հա վմիս ( ըս տ Կ ա ր ա ո ւլո վ ի ճ ДйВМИС, ըս տ Մ ա ր կ ֊

վ ա ր տ ի ճ Б агШ 1 8 ) = *2 аги 1 8 = < гУ *"*-"»^ Л ^ ս ե ռ * «Ս ա ւտ ի ց » ( Հա վ ա ն ո ր ե ն , Հա մա պ ա տ ա սխ ա ն գ ա վ ա ռ ի ա ն ո ւնն ե

202

•203

Դ Վ հ է ւ - Պ Ա Ր Տ ւ ա

Ո Ի Ղ Ե Գ Ի Ծ ՚ Ը

— ա. — ■■ Դեպի Պարտավ

6 • Մետրիս ( ըստ Կարաուլովի' Л1бТрНС, ըստ Մարկ- վարտի' 31а1П8> Ցաքուտի մոտ1 31ւէՈտ) = *НаОТ8 = Հ ™ ֊ թ՜երք, սեռ* Հա թ երից = (Հավանորեն, Համապատասխան գավառի անունն ե) •

7* Կ ա լկա տուս ( ըստ Կարաուչովի' Калькатус, ըստ

Մարկվար տիճ (}й1йШ}а^й8 = Կաղանկատույք, սեռ* Կ ա ֊

ղանկատուց»8* Պարտավ— ա յժմ յա ն ավերաէլևերի վ ա յր ո ւմ Ոար ֊

գա գյուղի մոտ։

կ ա յ ա ր ա ն ն ե ր ի տ ե ղ ե ր ը Հ ա վ ա ն ա կ ա ն ե յ ե ն թ ա դ ր ե լ , դ ր է "

խ ա վ ո ր ա պ ե ս ) Հ ա տ ո ւ կ կ ա ր ա վ ա ն ա տ ն ե ր ո ւ մ , վ ո ր ո ն ք գ տ ն վ ե լ

ե ն V ի ս ա կ ա ն ի շ խ ա ն ն ե ր ի շ ր ջ ա ն ո ւ մ և Գ ե ղ ա ք ո ւ ն ի , Ս ո տ ք ո ւ

Հ ա թ ե ր ք ի գ ա վ ա ռ ն ե ր ո ւ մ ։

Ս ա կ ա յն ա յ ս [ ս ^ դ ի ր ր ) ի ն չ պ ե ս և Հ ի ն ա յ ս ճ ա ն ա պ ա ր Հ ի

ո ւ ղ ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ը տ ե ղ ա գ ր ա կ ա ն ր ո լո ր ի ր մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւ թ յո ւ ն —

՛ ն ե ր ո վ պ ե տ ք ե , ի Հ ա ր կ ե , ք ն ն ե ն ո ւ ս տ ո ւ գ ե ն տ ե ղ ո ւ մ գ ի տ ա -

կ ա ն Հ ա տ ո ւ կ ա ր շ ա վ ա խ մ ր ե ր ը ։

204

Ց Ա Ն Կ

ա Տ Ո Ւ Կ Ա Ն Ո Տ Ա ե Ր Ւ З Ы . ԳՐԱԿԱՆՈՒԹ ՅԱՆ

-

■

ՑԱ ՆԿ ՀԱ ՏՈ Ւ Կ Ա Ն Ո Ւ Ն Ն Ե ՐԻ

{Լրաղայի ղաղա [58.Սաբւսս գյուղ 51.Արաս' թաղավոր Կս/րոււյ 128. Արասդյոլէ լեռնանցք 24. 37. Արաս թուման 12». 132.Արարան 119. 122. 120. 129. Արա. լ 130.ԱրրաՀամ 31.Աղաթանզեղոս 1!)8.Ադարաէլ գյուղ 4 1.Աղղալե 185.Աղամիոսն 184.Աղէ աման 202.^41 ՚ւէ^ ՚1աՂ 20-А4сОпЛисп1е$ 17. 19—21. 48. 4!».

59. 61—03. 81. 132.Ай Мегсигшш, Ас! *М е(сиг1ит

117. 118. 131— 135.Ագոնը <). 18. 43. 04. 71. 72. 102.

103. 152. 103. 170. 180. 108. АЙ քօոս՚ա քօ11ՇԼ'1Ո 117. 118. 132.

134. աե՚ս և РснШеНсе.А е ^ е а 17. 19—21. 00. 70—80.

82. ш/ги և Е^еа.Աղ ատ Մ ասէ и* տ. Մ ասիս.

Աղատ քաղաք 184. 185. 190— 193. 202 .

Աղղոր 132.ԱժղաՀա/լ 32.А ԼՀք/Լշ^Հ 71.Л,լա դաղ 110.

?

Ա / ա ՚հ ք 170.ԱլադէլԼըտ 38. 44—̂-49. 50. 59. Ա/աՀա 21. 07.Ա/իշան 23. 24. 54. 50. 119. 122.

125. 148. 158. 177. 180. 182. 184. 185— 191.

Ա լ ի չ տ լ ո ւ 184.А1ша1у 87.А1М-Ва]е2|(1 87.Աչփաս լան 12Ս.Աիալքալաք 120. 129— 131. նոր

ք ա ղ ա ք 13(1.Ախաչււխա 131. 132. 135. А сЬ асЬ те^ А г-А хмет 140.Ախթամար 88.Ախ լա թ 107.Ախ ուլք յա ն 124.Ակիլիսենե, 'Ахй.Щ 'П ,' 09. 71. 73.

77. ' Л т р Ъ . т г ^ п , ' 71 Н 1չն 71.Ա/լոո.ի 45.Աղիռվէա 100. 111. 144. 145. Աղիորսք 98. տԱղիւն» 71.Աղ/լալա 183— 180. 189. 192. 202. Ա ղձնէք 92.Աղմաղան 183. 188. 189. ւԱ ւլուէն» 201.Աղսրաֆ, АвсЬгаГ 20.Աղվան ք 128. 144. 199.Աղվերան 20. 40.

70-2

է*4

Աղրի-դադ 31. 48. 53. 140.Աղք են դ 196.Ծ,Հաո.յան Հր. 36.Ամսւսիա նավապետ 28. 35. Ամմիանոս Մարկելլինոս 66. Տ2. Ա յլա րերք 200.Այրարատ 44. 144. 178. 192. «Այրարատեան գաւառէ 1237 129.հ Ա յրարատեան լերինք» 33---35.

տես և տԱրսւրագայ երկիր». Սնանիս, վա րգասլետ 56.Անանուն 22.Անանուն Ռավեննացի* տես Ռա-

վեննա ցի.А пйа§а 17. 19—21. 49. 5 4 ֊֊5 7 .

59. 81. 121.Апйасаз 17. 54— 56. 81. 121.Ան գափ է Անթափ 54. 152.Անգուկ 56. 81.Անգրոնիկոս 64.АП2К 110. էԱ նկյուրիա » 19.<ГԱնոյշէ էլին ԱժգաՀակայ» 33. Անտաք, ЭнДЭК 54. 56. 81. 121. АШеЬа 85. 89. 107. 139. 140.

150. 152. 161. 172.Անտի ոք քաղաք 6. 56.Անտիսլատոր' ‘1Ո['ԴԻ ^Է սԷդԷ 69.«ԱշիյՀիւսէին» գ յուղ 41.Աշկալա 20. 21. 46. 61. 64. 66—

68. 75.Աշնտկ 28.Աչոտ 24.Աշոտ Յերկա թ 181. 186.Աշոտճ Հա յր Սմբատի 128.Աշոտճ վորդի 'հերան/լի 99.Աշոցք 127. 129.Աշտարակ 119— 121. 123. 129. 135. Аи«8рага1е 17. 20. 21. 62. 81. 82. ԱսչաՀունիք 64. 90. 93. 94. 98—

102. 104. 105. 111.

Ари1иш, Аро1иШ 117. 118. 129.130.

Ասլուղամր 126.Ասլուն՚ճիսլ 26.Ա1Ւ-ւայ 166. 171.Աոեստ, ճԱռեստ աւան՛ի 146.Առին 20.Ասիա 5.Աս լան լուի լեռնա նցք 24. 37. Ասողիկ 66. 75. 91. 96. 104. 105-

125. 127.Ասորեստան 144.АБрепЙ]! 2 1 .Ասպինչա 131. 132.Ավարա յր 142. 152. 153. 154. 156. Ա վղա լրեգյա ն Թաղ. 145. 140.

160. 161.Ավերքաղաք 20.Ատ ատ Խորխոռունի 199.Ատ ր սլա տա կան 96. 105. 141.

144— 146. 158. 158. 166— 171.էտԱտրսլատճաըն գաւառ՛ս 169. Ատ ր սլա յա կան 168. 169.

Ա ր ա ր ֊գի ղ ե 20. 147. АгаЫ агшегаг 20.Արա գա ծ- 28. 32. 129.Արա գա ծ՛ոտն 20. 28. 119.Արաղ 39. 62.АгасЫ а 86 . 98. 108. 111— 114.

152.Արածանի 36. 38. 40. 43. 44. 62.

90. 92. 99. 102. 107. 110. 112. <ГԱրտմանայ» 52— 56. 81. Արամենակ Ց9.€Արամեան բնա կո ւթ իւն» 126. քլԱրայի դաշտն» 32.էԱրտրաղայ երկիր» 98. Արարա

տ յա ն ղաշտ 35. 37. 40. 44 Արարատյան լեռներ 141. с й - րաաեան գա ւա ռ» 187. տես և Այրարատ .

208

Արաքս 19. 21. 26. 39. 40. 42—45. 48. 60. 61—63. шЧи և *Ь -րասիւո.

*Ар1аа1уа'рта 74.Արգիշաի I 123. 125.ԱրգաՀան 11Ց. 131. 135.Արգաշար 118. 140. 183. 195. 202. աԱրգեանք» 28.Արևիք գավառ 199.АгеПвэа, Ա րեաիսսա 108. 111-

122.АгеИшва 108.Аггапепе 92.Արզն 87. 88 \Аггбп 92. 114. Аггап 114.Արիսաա/լես Լաստիվերացի 54.

59. 60. 101.Արիք 153.АгсЬепе 108— 114.Արձավ, 44. 144. 145. 146. 148. Ա րծրոլնիք 160.Արձնի գ յո ւղ 99.Արճեչ 37. 101. 105. 106. 107.

110. 122.А гтапав 17. 19—21. 49. 52—54.

81.Արմաստիկա 11.Արմավիր 28. 29. 36. 118— 120.

135. 178. Аррюш'ра, Арр.зоир('а 120.

Արմենիա 37.Արնիս 20.Արչա1լ Р . 32. 168. 169. 170. «Արչա/լաւան» 32.Արշակունիք 7. 45. 106. 119. 120.

125. 169.ԱրչակոլՂIյաց Հայասաան 9— 11.

166. 170. 171.Արշարունիք 52.Արուճ, Арудж 25— 28. 35. 36.

46. 81.

*Агг11епе 109. 110.Արսանիաս, АгвагНая, Л гвапЛй 92.

109. 110.Արսենե, 'Арат/чт, 110. 111. * ’Ар-

от^лг,' 1 1 1 .АгвТпОБ գետ 92.Արաագերք 200.Аг(а§1{;аг1а 74.Արտաղ 32. 141— 143. 150— 159.

161. 162. 172. *Аг1ага 150. 152. 172.

Արաաչաա ւօ— 12. 17— 25. 27. 28. 31. 35—37. 42—46. 49. 57. 58. 78. 81. 85. 86. 89. 106. 107. 114. 117— 120. 127. 139. 141. 154. 172. աես նաև Аг1а.\а(а.

Արտածես Բ. 32. ոԱրտալագգ Արաաշկսեանէ 33. Արաավագգ Ա.՝ վոր գի Տիգրա նի

43.«Արաավագգ ՄամիկոնեանМ 127.

129.Аг1аха1а 17. 20—22 46. 56. 57.

76. 77. 81. 85. 97. 107. 114. 117— 121. 123, 124. 126. 131. 135. 139. 140. 141. 144. 149. 152— 154. 156. 163. 172. տեսնաև Արասւշատ*

Արփա 195. 202.*Ալնի1լ ամրոցЪ 54.Ա փ իա զք 126-- 129.Աֆրիկա 5.

Р արան 191.В з'^Х а 43.Ва'(Ьраа 43.Բա գա /ւիճ, տԲադա յա ոիճձ , էւԲա-

գայա/ւինՀտ, «Բա գա ռինշ» 21.36. 48. 74— 76. 82. էԲագաււճոյ դաշտя 74. 75.

Բա գա վան 17. 19. 21— 27. 31.

209Պևտինգերյան քա րտեզ-- 14

34—40. 43. 44. 46. 48. 40. 56. 57. 62. 66. 81. 86. 88—90. 93. 94. 104— 106. 112. 114. 139. *Ва{*аипа 21. 22. 40. 42. 44. 46. 48. 51. 57. 81. 87. 93. 105.108. 114.

Բագարան 32.Բագարաս*' թագավոր Վրաց 128. էԲագույււն ալանա 160. տես 1ւ

Рադա վան.Բագրատունիք 13. 102. 125. 175.

------- 200.Բագրևանգ 2 1 . 22 . 25. 26. 53. 99.

100. 111. 160. 161. 177. *ԲաԳ- րա ւա նդ* 52. 53. 160>

Բագնոց 106. 112.Բազ 99.Բազուձոր 143. 152. 156. 157. 158.

159.Բազրոտ 159.Բա լրիւ-չա յ 25.Բակուրճ Հէաղանկատուց նավա

պետ 201.Բայա զիա 42.Բա յա զի գա գա 20.Բաչնորաչեն 140. 194— 196. 202. Вагаг^еа 12. 17. 19— 21. 48. 49.

57. 60— 63. 81. *Вапап1еа 57—59. 81. 112. 152.

Բարղա 202. 204.Вагйа'а, Барда‘а 176. 200.

և Պարաավ■ԲարՀերրեուս 91.Բարձր Հա յք 18. 44. 58.Ваваго 73. 74. 76. ^Ва^ага 74.

76. 82. աճս և Լսշստ Ваваго.Взтр'.йа'^Са, Բասգոյդարիզա 36.

69. 76. 82. ^Всгр'.оа'р^а 76. Բասեն 53—56. 58— 60. 64. 121.

Սէնփ ա յա և վերին Բասեն 58—60.

Բասման յա ն Փ. 156.Բաստ, էԲաստ ասան9 93. 94. 114. Ва51ауепа 85. 88. 93. 94. 114.

*В а$ 1ауапа 93. 114. աես և Уа51аипа.

Բարի/ոլգարյա ն 2/. 183.Բելք Վ. 19. 22. 29— 31. 86. 91. Բերդ գ յուղ 185. Բերթ 185. Բերղկոսնք 176. 177. 180. 182—

184. 186. 189. 192. 194. 202. Բերդք 177.Բերկրէ 20. 101. 106. 141. 144—

146. 148.Բզնոլնէք 88 . 102. 144. 145.դԲդն ոսնավան նախարարութիւն»

99.Բիթլիս 87.Դ Բ Ժ ս-սու 87.Բինգյոլ 107.Բիշբ 179. 181. 186.Բյուգանդակա ն կա յսրութ յուն 53. Բյուզա նղա կան Հա յա սա ան 158. ԲոՀտան—սու 37.ԲոյեկաՂք՝ մեծ նախարար Պար-

« էց 171.Բոստաքենդ, Бостакенд 93. 94.

97. 114.Բսսփոր 69. 70.Բուլաղ-Բաշ 21— 23. 30. Բուլանրղ 102. 111.Բուրոլան 20.Բրիտանիա 5.

Հ"ագիկ Արծրունի 34.*հագի1է յե ղր ա յր Սմրատ թա գա —

վորի 128.Գ ա թրճյա ն Հ . Հովս• 43.?4*ալէ տիպի9 188. տես ե. 'Լալա-

դիպի.Գաղտառիճ 61---63. 66. 78. КЭ§-

(1аг1сЬ 63. Кягдарич 63.

210

Գա յլ գե ա Լ Հունարեն* Լի/լոս,ա յժ մ Կելկիդ) 18.

Գա յլա տոլ ծովակ 23. 24. 40. 44. Գանգրա 19.Գանլիճա 124— 127. 129. 130. 135.

*О апШ а 124— 126. 129. 130. 135. տես և Ղյանլի&ա.

Գանձակ գ յո ւղ 41.հանձավ Ատ ր սլա տա/լան ի 166--

171.Գառնի 28. 157. 178. 180. 182.

183. 187— 189.Գաոնիէք թ ոռ ն Գեղամի 178. էԳաստովոր գաւառ՛» 99.Оауа1а 117. 122.С а й т а , ОаиИМа 117— 119. 124.

125. 129.Գա րագաշյան Ա. 77.Գարգան% գեներա լ 147. 165. уап Ое1еп 109. 110.Գեղ լ. 32. 178.Գեղամճ *ԼոՐդէ Ամասիայի 28.

178.Գեղամ գավառ 180. 182.Գեղամիճ ձեռակերտ 178.« Գեղա յոյ ամրոց9 186-- 189. աես

նաև. *Գեղէ9 և. €*&եղեայ ամրոց*, Գեղարղ 180.Գեղարքունի, Գեղաքունի 178.

180. 184. 185. 191. 193. 194. 196. 198. 202. 204.

0ё1акйП1 176. 193. 195. 196. 200. 202.

տԳեղաքունոյ բերդ)) 185.*Գ եղէ ամուր9 187— 189. ա&ս

նաև վԳեղա յոյ ամրոց9 և ձՓե- ղեա յ ամրոց»*

էք Գետս աւան9 34.«Գեօդակրուլաղ.9 190.Գ զ ը լ ֊Գ ա չ գ յուղ 1ЭС).Գզ/լլ-վա ՚Նք 19().

էԳէորգ ոլ/ն ի պատուաւորաց ՇաՀանն կոչեցեալ չաՀայ» 186.187.

էԳէսրգ К. կաթողիկոս9 119. €Գըրգ սլուլագ» 190. էԳնէր գիւղ» 179.Գյոլա յսոր 188.ԳյոԼԱՈւֆա 122.СЗоЬсП, Օօնձ\Շ 139— 141. 147.

149. 152— 154. 156. 159. 161 — 164. 169. 171. 172. *О о Ь а 1 161.

Գոգովիտ տես Կոգսվիտ.Գաղթն 33. 143. 157. 158.Գուրգենճ թա գա վոր Վրաց 128. Գրիգոր Լուսավորիչ 31.Գ րիգ"ր Մագիստրոս 125.Գ րիգ"ր արքեպիսկոպոս1 վոր դի

Ապուղամրի 126.Գրիգոր կանչող 187.

О а§пеуапа ш И и Оо§пауапа.Գա լա ռ գավառ 99.Գալարիս գ յո ւղ 98.Գամասկոս 31.Գաշբուռուն գ յո ւղ 22. 23. 30. Գառնի գավառ 33.Б а г и е в е 17. 19— 21. 66. 80. 82.

* 0 агх1п1е 80—82.Գաստեյրա, Ла'атгфа 69— 73. Գ ա վիթ Կյուրապաղատ 04. 128.

129.Գ ա վիթ Р . կաթողիկոս 179.Գա վիթճ աշակերտ Մովսեսի 100.Գավմիս, Давмис 176. 196. 202.

О аսաէտ 176. 196. 199. 202. 0 а1ат1за 17. 20. 21. 62. 81. 82. Գատվան 88. 103. 104.Գարանաղի 7 1.(Գար օն» 148.Э ёЬ а գետ 92.Գելի բա բա 60.

211

էԳեսիէտ (Т ех1ег) ԱՏ.Գերչսւն, Беглепе 64. 73— 76.

80— 82. Хегхепе 80.Գէաղէ-Ն 22. 38—40. 42. 44. 48.

107.'հ ի գ ւ ի ա ո յ О I §11 էՕ 108.Գ էղեմ գ յո ւղ 112. 114,.Ш йуш а 86 . 108. 112. 114.Գէզա Տասվիչ 164.О капав, Бугапав 85— 87. 92.

114. 150. ЬуЬапаэ 150.Պ՚էչէֆ գ յոլՂ 129.է՚հիւաակաՂւՅ 201.*հլիվեվ գ յս ւղ 128. 129.՛լհոլենս 43. 45.О о^пауапа, О а§пеуапа 85— 88.

94. 97. 103. 104. 114. *О о§п е- уапа 97. 103. 104. 100. 114.

Գոնեվա-սք 94. 96. 97. 103. 105. 114.

էՒոսաալ 71. 72.Գվին 12. 18. 25. 26. 127— 129.

143— 145. 175— 177. 179. 182— 180. 189— 193. 194— 197. 199. 202. ДабилЬ 170. ռսԵ11 176. Т0У)П 177.

€,հչէսՀանաէչերւո* 28.

Е^бЭ 17. 60. 70—80. 82. шВи և А е^еа.

Եգրի 39. 02.Ъլեգիա , Ելեգեյա , Е1б§13, Е1е-

8в1а 06. 77. 78.Е1е§[051пе (Е 1о81пе, Е1е§08) 108.

•1!Е1е§081пе 103. 104.ե չ- ՚քե չմ ա դ շ լ,Եվբտաանա, Е сЬ а1апа, Е сЬ а1ап 1э

30. 85. 107. 139. 140. 103.էԵ/չեղեաց դա ւա ռյ 7 7 . ’ЕхЕХгзг,՝^'

77. աես էլ Ցեկեղյա ց •

էԵղբարք սարակ* 152. 156. 157. 100. 161.

էԵղեգական* 94. 96. 98. 104. 105. 114. *Е1е§асапа 104. 106. 114.

€Եղեգիք գիւղաքա ղաք* 195. էԵղի՚նդ գիւղ» 163. էծղչերք» 160. 161.Եմին Մ. 29. 30. 34.Ենգեկ տես Սէնաաք.Епг! 81. 110. ЕпгКе 81.Եիէիածին 190.Егши 117. 132. 134.Ег\уап 87.Е1а§18апа 74.էծրա կլ» 45. 143. €Երակլոսէ 99.

աես և Հերակղ. աԵրամաւնք» 28.էԵրասխ* 33. 45. 46. 120. 143.

157. տես և Արարս. սԵրասխաՀովիտՏ 34. с Երևան* 144— 146. Յերևան 182. Երզրում 18. 20. 21. 48. 59. 61.

62. 66. 67. 75. 78.էԵրիախի* 125.*Ե րինդ* 163.էԵրոսազ* 32. 34.

ԶարեՀավան 37. ^ԶարեՀաւանդՖ160.

Զա րևանգ 141— 143. 153. 154.Զա րի շատ 37. 106.Զա քարե սպասալար 126.Զեկաո-ի լեռնա նցք 118. 129. 132.

135.Հ ե յվ ա 147.Զիկ' զ * ր ավար Պարսից 168.Զիմարա։ 21тага 72.Զոմըկ 106.Զոտ կամ Զ ո թ 198. *12ւԱՀ\Տ 198—

200- 202. աես և Ս ոտք*

212

Զոր 24.Զորոանղա, 2огоапйа, 2оагапйа

109. քՀոլրավա 152.Զվա րթնոց յեէլհղեցի 192.

ֆա ղեոս առաք յա լ 159.Թագեոս ա ռա քյա լի վա նք 154.

159.ТИагеШагаГе 17. 20. 21. 62. 81.

82.Թասմաձոր 62.Թավրիզ 140. 164. 170. 171.

էԹաւրէշ» 171. էԹ ա ւրէժ» 171. Թ արթառ գեւո 201. աես և Տրտու.. Թարգման 59.Թեղնուտ գ յո ւղ , ТеГНЫТ 154. Թեողոսիոս Մեծ- 6. Թեողոսուսլոլիս 37.Թեողորոս Ռչտունի 143. 157. 161. Թ եոֆան 67. 69.էԹէփէրիղ9 148. 149. տես և Տա

պարիդ.Թոնղրակս 101.Թոսլիաիս ЙЮП'.*!'.; 1 Ю.Թոսպիաես, ւհօտթւէշտ, ТЬезрНеБ

109.Թովմա Արձ՚րունի 33. 34. 156. Թուխ Մ անուէլ ՂԼաթրլուի մոտ

41.Թուխ Մանուէլ Խաստուրի միտ

51.էԹ օվւրա գ ֊գա լԷ 51.

պատրիկդ 75.

]}րն ալ Ա թիր 126.Իրն Հաուքալ 176.Ի գ դ ի ր 44.Իլի$.ա% Երղրումի մոտ 21. 48. 75.

78.

Իլիշա ' Կ լհսուրի մոտ 90. 91. Ш иа 86. 108. 112. 114. էԻնճԷ սու9 148.Ինճիճյա ն ՂոԱլ. 57. 00.է ՚նսւոեյոլս Եասլիւոոն1 սլրեֆեկա

42.1տշհշհՅու 87. հսաՀակ 31.Իսկոլրիւи 118. 134.Ւսմայել 20. 45. 127. 144. 157. Իսմա յէլա ցիք 143. 157.1տԱէոԵօ 85—87. 89. 91. 94. Ю З -

107. 114. 140.Իստախրի 13. 175— 177. 193. 105.

100. 100. 200. 202.Իսրա յել կաթողիկոս 177.Իվա նե աթարեկ 120. 187— 189.Ւ ր ղան ո սին ի քաղաք 125.

Նա զի կա 58.Լա լա յա ն Յերվ. 180. 188. Լեման-Հւսոլսլտ 49. 50. 80. 91. Լեոնտի Մրովելի 127.ԿԿ. ոս 18. тИи 4*այլ գետ•Լիճ 2 1 .Լինչ Հ. * . Р . 39. 61. 03. 132.

105.Լիարե, ЬШгё 108. 100.ЬоссЬе 147.Էս րի լա ք 21.Լսօստ Ваяаго 17. 10—21. 00.

73— 70. 82. Լսշստ *В а§ ага կամ *В аз8 ага 82. *»*'" ե Ваваго.

յեպիսկոսչոո 52.СИааав 17. 10— 21. 40. 51— 53.

81.Խալաթ յա ն ց Գը, 78.С М с Ш а г а 17. 49. 01— 03. 74.

82. *С!1а1сЬй1ага, *СЬа1с11{11а- Ոտ 03. 60. 07. 82.

213

\է

Խալյաղ 53.Խաղտոյ առի՜ձ 63-- 66. 74. Տ2>С Ь а т в с Ь ^ с Ь и г 20.հա մոլը 20. 101.Խանզադյտն 8 « 150. 163.էԽանրմի քՕշքՖ 50.Խաչատրյան ՛Աստ. 8. 30. 43— 45.

52. 62. 68— 70. 73. 76. 91. 107. 112. 152.

Խաստուր, СЬагЙЭГ, ХаНЗЬф 49--51. 53. 81.

էԽարաչկօնք գիւղ» 182.Խարրերգ 107.Խարիփ 126. _«Խաւարաձոր» 56.Խեր, СЬег 162. СЬеП 162. *Օհ§ճ

162. տես և Հեր•Խիզան 93.Խլա թ 20. 46.Խն ուս 101. Խնուսի դաշտ 38. 39. Խ ոյ 139— 141. 145— 150. 158.

161— 164. 172. Օ ւծ յ, *СЬ63, *С1тоЪс1е 162.

Խ ոշ ֊Խ ա բա ր 27. 31. 40. 41.Խո ո. 99."-Խոսպիա 130. 131. 135.Խոս րով1 թա գա վոր Պարսից 143. Խոր-Վիրապ 19.Խորազ մ 187.ԽորասաՆ 137.Խորասան' գ յո ւղ Բա սենոլմ 59.. 60.

Խորենացի• տես Մ ովսես Խորենա ցի.

Խորիւոո-ունիք 102.Խուլփ գետ 92. էԽրճտօնք» 99.

^ա զկ եո տ նյ Ծաղկոտն 39. 110. 111.

«Ծ ա ւգէք », էԾ ա ւդէա ցիք։ 198.

Ծումր 37. 57. 91. 94. 96. 98. 104— 106. 114. 123. 139. *1տսա- ԵՕ 37. 57. 104— 106. 108. 114—123.

Կադմոս №.КагП к 107.Са!с1(1ауа 17. 19—21. 49. 61—

63. 66. 67. 74. 76. 78. 82.Կակազ կամ Կակաղ գ յուղ 179. Կաղանկատոյք 201—204. ()յ1311-

գՅքստ 176. 200. 202. 204. Չ յ1-գՅ^սՏ, Կալկատուս, КаЛЬКаТУС176. 200. 204.

Կաղզվան 21. 46. 49.Կամախ 71.II Сагтшгоп! 147.Կամսարական Ատ• 23—25. 37. Կան Երզրումի մոտ 21. Կասլագովկացիք 128.КагаЬеу 20.Са$р1ае, С азр! 117. 118. 129—

131.Կասսիուս *Ւիոն 71. 72. 77. Կասաորիուս 6. 7. -Са«Бр1 85. 89. 107. 139— 141.

144. 146. 147. 149. 150. 152.159. 172.

Կարա—Բուլաղ 154.ԿարագերրենսV 54.Կարա-Եյնե 147. 152.Կարակալե, Կարակալա 23— 25.

27. 31. 37. 118.Կ արա կոլլա ք 20.Կարաուլով Ն. Ա. 13. 176. 195.

196. 199. 202. 204.Կարաուրգան 21. 48.Կ ա րա ֊սոլ 37. 62—64. 66. Կարաքիլիսա 20.Կարրե Հանս 90.Կարենիտիս 73.

214

«Կա րէն»' իշխան Պարսից 168* Կարին 18. 64. 66. 120.Կարմիր գետ 147.« Կարմիր շէնն կամ (Ազատ քա

ղաք» 185.Վ.Կարմիրշէն*ճ Գարդ սլուլագի մոտ

190.Կարվանսարա 24. 30. 37. Կարվանսարայի լեռնա նցք 24. 25.

27. 35—37. 40. 42. 44.Կարս 128. 120. 135.СеИез Сопгяс! 5.Կելկիգ 18. ա ես Գա յլ գետ . Կեղծ-Աերեոս 34. 35. 102.Կենտրիտես գետ 37.Կեսարիա Կասլադովկացւոց 100.

128.Կերղեկէ Кегйек 150. կ1 ՚4 ի ո այ 147.ԿիլղԷղ։ Кильдиз ОС)—04. 114.

*С уШ 12а 9 ( յ - 92. 114.Կի լ-Կ ույ, Киль-Куй 176. 193.

195. 196. 2(12.С у 1П12а 12. 85. 87. 90—93. 114. КуиШ 87.կիպհրս, Ռ. 19. 21. 22. 46. 48.

61. 63. 67. 75. 118. 121.Կիսլերտ Հ. 39. 164.Кугув 140.Կիսահան 195.Կիրակոս Գանձակեցի 100. Կչավգիոլս Կեսար 109— 111.կլհսոլր 90. 91. хАеюоо'ря ’Ш ’У-

р«П« 90. էԿղէսսլր* 04.Կ յուլլու 20.Կյումոն յեղրա յրներ 18.Կորլիան 118. Կորլիան գետ 131.

132.Կոգովիտ 26. 33. 34. 141. 143.

145— 148. 157— 161. Կոգա յո-

վիա 32. Գոգովիա 45. 143. 144. Կոթ գ յուղ 182. 106.}<օւտ<:հ6է 20.Կոլիիգա 67. 69. 70. աես Կողքիս. Со1сЫоп 17. 20. 21. 49. 81. 82. Со1осе1а 17. 19—23. 27. 30. 46.

81. 85.Կողոնիա 18.Կողր 21. 37. 40. 41.Կողքիս 125. աես Կոլիիգա .К о т т а § е п е , К о т т а ^ а 111 . Կո՛նդա իւ սաղ 121— 124. 135. Շօոժշտօ 117. 118. 120. 121. 123.

124.Сопйго 147.Կոսլ-Դաղ 68. 73. Կոփ լ. 68.Կ ոստ անդին Մ եծ 0.Կ ոստան գին Ծ իրա նեծին 162.Կ ոստան դնուսլոլիս 6. @4. տես և

Պոլիս•Կոստան յա ն ց Կ. 156.Կովկասային լերինք 128.Կոտայք 178. 181.Կոտոր 141. 147.Կորրոլլոն 35. 42. 44— 46. 106.

107.Կորնելիուս Ֆլա կկոլս լեգա տ 42.кЦուա՛չ աւանէ 28.КигсЬапа 140.Կ ուլար գ յո ւղ 41.Կուլլի, КуЛЛИ, К Ю Л Л И 30. Կումայրի 25. 127. 129.Կուրաղի լեռնա նցք 24. 25. 27.

35. 36. 40— 42. 44. 46. Ղ ու- Լաղի լեռնա նցք 44. 107.

կուր գետ 128. 129. 131. 132. 135.199.

Կտկոյք 196.

1 ա կ ո ր Կարնեցի 59.Հա թ ե ր ք 200. 202. 204.

215

»

^ՒԱէՈՏ 200. 204.Н ал гав 90.Հա մա գանՀայաստան 5. 7— 13. 30. 36. 44.

68. 70. 73. 77. 98. 106. 108. 112. 120. 125. 128. 141. 145. 152. 154. 156. 162. 165. 166. 169— 171. 176. 177. 184. 189. 192. 199.

Հա յկ նաՀասլետ 98. 99. 103. Հայկական Պար 48. 53.Հա յկունէ Ա. 40. 41. 49. 54.Հա յ րավանք, Հա յրեվա նք, сՀա յ—

րոսանքօ 184— 186. 193. 202. Հա յր ՈՀանավանք 184.

Հա յք 99. 127.НаПга 12. 17. 19— 22. 25—27. 30.

35— 37. 40. 42. 46. 81. 85. 86.150. Наг1Ьа 150. *Հա «.էճ 26. 27. 36. 46. 81.

Հասան ղալա 61. 62.«Հա րմա յг 178.Հարք 64. 90. 93. 94. 96— 106.

110—112. 114. 152. էՀաւն ունիք» 56.Невпа ճ6-2Տյւճ 91.Հեր 141— 143. 145. 153. 154. 156.

162. 163. *Н ёо 162. տես ևէէ եր է

(Հե ր աւանЛ 146.Հերակղ 128. тЧ и և Երակլ. «Հերեա ն գիւղ» 100.Հիգարա 69.Հին Հայաստան 17. 21—23. 36.

39. 53. 66. 67. 03. 71. 77. 89. 94. 98. 105. 112. 120. 177. 180. 189. 191.

СՀմա յեա կ Մամի կոնյա ն) 128.Հ յո լբչմ ա ն Հ . 29—31. 165. 170.

180.Հոնք 170. 199.

Հովհաննես կաթողիկոս ՛հրաս՜խանակերացի 46. 57. 96. 177. 180.181. 183. 186.187. 189. 192.

Հովձան կա թ. Ոձնեցի 100. 101.ՀովՀան Մամիկոնյան պատմիչ

92.Հովսեփյան Գարեգին արքեսՀ. 1ՏՏ.

189.Հորս գ յուղ 182.Հունանա յաստ ան 53.Հոյւմ 6. 7.Հրճմունք գ յուղ 99.

2ап$ег1о, 2апсег1оп 85—87. 90. 92. 114.

էճիւնկերտ », *2апсег(а, *2апсаг- 1еп 92. 114.

Тл-улл^т. 23. 43.Տողկերտ 23. 24. 27—30. 35. 37.

43. 46. 81. 92. *2о1осег1а 23.27. 37. 40. 42. 44. 81. 86. 92.տես և Ցոլակելгш.

2օո1զՅէէ 91. 92. 114.2о№ге1а 17. 20. 23. 27. 40. 81.

85.Զորափոր 177. էԶորոյ ճանապարհ» 144.

Ղա^զար Փարսլեցի 39. 53. 152. 154. 162.

\Լաթը լ» ւ գ յուղ 37. 41.Ղյալաղիսլի 188. 189. տես և в^ш -

լ է աիսլի».Ղանլիճա 119. 123. 124. 135. աես

և Գան լի^ա*%արաղալաճ Աղմաղան լ՛• ստորո-

տ ում 188.՛Լարան լր ի 196. 202.%արաքենտ 147. 148. %արաքիլիսե 38.*Հարս 118.

216

"I,ևոնդ սլա ամի չ 25. 45. 127. 15(3—160. 161.

%ոթուր 147.Դաուլի Հան 123.քԼուրու—Ս,ղաճ 41.

՜&անկի կամ ճաՆղու. 122. 123.ճան1Ա,-թեփե 122.ճիթրաուշտա 123. աԱս և Т'.ФрЯ'./-

отгг,;-ճիճազրակ գ յուղ , ЧиДЖЛрСК 59. ճիշպիչ 122. шКи և Те^этит,;. ճուա չ, ճուաչոոա 34. 156.

Ս" աղաղ գավառ. 177-- 183. 188.194.

Ма1тЪ 176. 199. 204.Մալաթիա 18.2Тшկվш գեա 140.ՄաՀմեա' զորավար Իսմայելի 26.

128.Մամախաթուն 75.՜Մամրրե 99.1Гամի կոն յա ն ք 43. 127.Մա մ լան ամիրա 96. 104. 105. Մայա 20.1քա յա ֆա րկին 80. шКи և Ֆ ա ր ֊

կին.Մ ա յրի ամուր 1 99.Мапа 81.Մանազկերա 38. 54. 87. 90. 97.

99— 102. 105. 100.■Ման անաղի 71.2Тան ան ղ յա ն Հ. 8. 31.■հՄան ասա զ # 99.■էՄան աւազ յա ն նախարարու

թ ի ւ ն > 99. 102.վՄանկան գ ո մ քա ղա քա գիւղ .» 100. Մա նուել Մ ամի կոն յա ն 100.Ма>-па\Т|' 71.Մառ Նի1լ. 120. 198.

էՄառակաէւ ալաէւՓ 150.Մասիս 28. 31— 35. 98. Մասիք

33. Մ եծ Մասիս 31— 35. 103.«Աղատ ՄասիսЛ 32-- 35.

МаМепе 111. МаМа 111.Մար-Արաս ЮЗ. 111.Մարանդ քաղաք 140. 104- Մարանդ գ յուղ 150.Մարղաղի 64. 99. 107.Մ ա րիքենգ 150.Մարդաստան 100. 158. 159. Մ ա րղոլցա յք 143. 152. 150— 159.

101.Մարիամ թա գուհի !70.Մարկվարտ Հ, 6. 0. 11; 13. 19.

21. 36. 37. 51— 53. 70— 73. 74.70. 80. 01. 92. 102— 104. 107. 110— 112. 140. 141. 159. 101.105. 170. 170. 180. 193— 200. 202. 204.

Մարմայեն 119. 123. 125. 120.130.

Մ ա րյա մ ֊Ն իշին 120. էՄարսեակ» 31. 34.Մարք 143. 157. 158.Մաքենիս 190. 191.էՄ ա քենա ցլոց մա յրա քաղաքն>

191.Ме1аг§ек1 87. шЕи և Մ ա ն ա զ ֊

կերտ.М еШ епе, Մ ե,իտ ենե 44- 111.

Ме1Ша 111.ՄելիքչաՀ 120.Մ ե լի ք ս ե թ ֊Բ ե կ Լ. ս/րոֆ. 127.Մ եծ Հայաստան 73. 108. Մ եծ

Հա յք 07. 69.Մեզ գետ 37.Մ ենոլա ս 49.МегсиПив 131.Мевгиг 140.

217

Մ ե տ ր ի ս , МетрИС 176. 199. 204.М Нгк 176. 199. 204.

Մերգեւքիրի լեռնա նցք 54. ՄերուժաՂI Ա ր յո ւ ն ի 160. 171.Մզուր 71.Մժնվերա 39. 60.Լ ի ւ լ ե ր Կ ո ն ր ա դ 5— 7. 9. 10. 13.

19—22. 46. 48. 62. 63. 66. 67.72. 73. 77. 78. 80. 87— 89. 103.106. 117— 119. 124. 131. 132.135. 140. 161. 164.

&էււէ՜Լայ 188.Միէրգաա ТГЬЬ 67. 69— 73. 70. ՄիՀագեաք 145.Ծ իչին Ասիա 10. 36.М Ы и т 117. 118. 124.Մի սոլն գ յո ւղ 25.Մ ծրին 163. шИи և №տ1Ե1. Մ յ ո ւ Ա ե ր Հ ա ր լ 140. 165.М о кЫ а 85. 87. 94. 114.Մ ո կ ս 93.Մովսես Խորենացի 19. 22. 23.

27— 33. 35. 52. 57. 58. 60. 1 0 1 - ЮЗ. 112. 176. 178. 180. 198.

Մովսես Կաղա՛ն էլատվացի 190.191.

ՄովսեԱճ յե ղ ր ա յր Մ ա մրրեյի 99.100.

Մորիեր Ջ ե յմ ս 147. 150. 154. 164. Մուշ 87. 93. Մ հո ղաշս։ 37. 38. 90. (2Гուշէ կաթողիկոս9 96.Մուշեղ Մ ամիկոնյան 26.Մուշեղ Մ ամիկոնյան սսլարասլեա

168. 169. յ\Գստւտ (Ստւտ) 124.Մ ուրա գ Ֆ ր. 34*Մուրադ Սուլգան 149.Մ ուրց գեա 39. 48. 62. Մուքաղասի 176.Մակուարի, МНтЭГ! 131. 135. Մ ցխ եթ 127.

^П 10 117. 121— 123.Ցաքուտ 176. 199. 204.Ցելեն Iւվկա 182. 183. 194.Ցեկեղյա ց գավառ. 71. տես և ճԵ-

կեղեաց9»Ցեղիշեճ պատմագիր 27. 28. 152-

198.Ցեվրոպա Ց.Ցերեմյա ն Ա, 144.Ցերեվա ն տես աԵրԱան}.Յեր զն կա 75. 76.Ցերվանգաշատ 37. 118. 124. Ցեփրատ 38. 40. 43. 62. 63. 66.

68— 71. 74. 75. 78. 90. 107. 109. սՑղուկյ 96.էՑոՀտն Մ ա նգա կունի» 142.ՅոնՀալու 20.էՑովսեփ կաթողիկոս9 179.Ցու պիտեր 131.Ցուստի Ֆ» 78.

\}սւխիըևան 141. հՆախիս լա ն 945. 143. 157. 158.

№ՏՅԵ1 85. 89. 107. 139. 140.161— 163. 172.

Նարեկ 56.Նեխ Մասիք 97. Նեխ Մասիս 103. Նեոկեսարիա 18.Ն երԱ կ 12. 90. 91.Ներսես Պ*. կաթողիկոս 192> Ներսես Լամրրոնացի 29. ձՆերսԷՀապատ գիլղ9 143.Ն իգ գավառ. 129.Նիխոր 162. 163.Նիկիփոո. 100.Նիկ Ո պ ո լի и , ЭДСОрОПв 18. 69-- 73.

Նիկոպոլիս ֊ Նեոկեսարիա 18. Նիկոպոլիս—Ս երաստ իա 18.

Ն ի մ ֆ ե ո ւ մ , N у т р հ а е и т 109.№տ1Ե1 163. ա ս ս և Մ ծ ր ի ն .

Ն ո յ 103.

218

Նոր Բայաղիա [ 84. 190. 194. Նորելուկ ուխտատեղի 41. Могк]и8 87.Նոր քաղաք տես Ախալքալաք*Նփ Չարուխչի 27.«Նուարսակ գիւղ» 162. 163. 172. Նպաա, КкраЧТдС 110.Նսրճ վոստիկան 187.Նփրկերտ 86.

«Հ ա լո ւէ » 187.ՇաՀակ կաթողիկոս 100.ՇաՀաԳւն շшЧ 179.ՇաՀխաթուն յա ն ց Հովձ« յեպ իսկ .

180. 181. 184.ԾաՀնշաՀ1 ‘['՛է՛դի Զտքարե սպա

սալարի 126.ՇապուՀ Վարազ զորավար Պար-

"Իյ 98.«Շ ա րայ» 58.Շարուր 195. Շարուր դաշտ 179. «Շ ա ւա րշա կան» 32. 154. հ Շաւար շան» 154.Շինիկ գ յո ւղ 90. 91.Շ եռյա ն լեռներ 50. 54. Շեռյա ն

գետ 50. 53.Շ երեֆ եզդին 59.Շիվարեշ լեռներ 154.Շիրակ 45. 127. 129. 143.Շմավոն բժիշկ 91.Շողան 2(). Շողանի ձոր 68. 75*

Շողանի խաներլլ 75.ՀՇողուագտյ գիւղ 9 179.Շուր Վերներ 44.Շտրեկկեր Վ, 75.

Ո/«սնե, 'ՕՃղ՚Հ 42. 43.Ոլուխ լու 21.Ողական բ ե ր դ 43. 44.Օոճտշհ81ս 87.Որդով 44.

Որգսպու 144— 152. 172. *ОгИв- р1, ^ОгПври 144. 172.

«Ո ւղա յէ» 45.Ստ1տ տես Ми?1Й.Ո ւչ-քիլիսե 22. 26. 48. 40. 51. Ուաի 201.Ուրմիա {իճ 164. 165.

9.ա գ գ յո ւղ 52.Ձա մոլրլոլ գ յո ւղ 190.Չինաստան 10. 36.Ջմշկտձ-ագ 91.Չորմայրի 64.Զորս 156. ТбсИоГБ 140- Չորտուանել 75.Չորրորդ Հա յք 145.

Р а^ав 117. 118. 120. 130.Պապ թա գա վոր 100. 111. Պասին—սու 30.Ра(ап$ала 12. 85— 87. 03. 114. Р а 1гап$апа 85. 03. 114.Պատրանս գ յո ւղ Սպառկերտ գա

վա ռա կում 03. 04.СՊատրանս աւան9 03. 04. 114. ♦Ра^апваипа 03. 114.Рагаса1а 17. 10— 23. 30. 46. 81.

85. 86.Պարթամասիր1 թա գա վոր Հա յո ց

77. 78.Պարեսավա, Рагеваса 130. 1 4 0 ֊

164— 166. 160. 171. 172. Պարիադրիս 60.Պարն աո լա 21. 22. 46. 87. Պարսկական Հա յա սա ան 162. 163.. Պարսկաստան 48. 130. 141. 166. Պարսք 166. 172.Պաըաավ 12. 175. 176. 182. 183.

185. 100— 104. 106. 108—200. 202. 204. Вагйау 177.

21&

1II

Պեգոլոատէ Բալգուչչի 147. 154.159.

РегсЫк-Ьа! 140.Պետրոս 1Լ. կաթողիկոս 64. Պետրոս վարդապետ 56.Պետրոս յա ն Պողոս վարգասչե տ

190.РеиИпвег 5.Պետինդհրյան քարտեզ 5 . 8— 12.

17. 18. 20. 22. 24. 26. 27. 30. 35. 38. 39. 40. 42. 46. 48. 49. 51—54. 56—63. 66. 68. 72— 74. 76—82. 85. 88— 92. 94. 97. Ю З -107. 117— 121. 123— 127. 129— 134. 139. 141. 143. 144. 146. 147. 149. 150. 154. 159. 161. 162—166. 169. 171. ТаЬи1а РеиИп§ег1апа, Պևտինգերյան Տախտակներ 5. 1В. 14.

Р1апа йе! Рш те ւ՚օտտօ 147. Р1апа Й1 РакоШеП 147. 164.

159.Р1п§ап 87.Պիսաեկ 92.Պւինիույ, 80. 108. 110. 111. 114.

122. 124.Պլուաարքոս 66—68. 70.Պյոլրկ 72. 73.Պոլիս 18. 19. 66. 75- տես ե Կ ո ֊

ստանդնուսլոլիս.

Պոմպեյոս 35. 67. 69—72.Պոնտական թ ա գա վորութ յուն 69.Պոն иг пи 66. 67.Պոոտեղ ԼԺան Պատրիկ) 75* Պորտիկ գ յո ւղ 180.Пурик 60.Պոոկոսլ զորավար 143. 157. 158.

161.Պտոլեմեոս 7. 21. 23. 43. 66. 71.

74. 77. 82. 120. 140.Պրոկոպիոս 77.

$Լալալադինճ սուլտան 1Աոոազմապ187.

Ջ ա վախք 12Տ— 180.Ջուղա 143. 157.

Ка§аипа 17. 19—2ւ. 46. 49. 81. 85. 87. 93. 114. Наи§0Ша 17. 19—22. 46. 49. 81. 85. 87. 114.

Ռամղայ 8.Ռավեննացի Անանուն 6. 8 —10.

17. 19. 23. 46. 49. 54. 56. 61—63. 66. 74. 77—82. 85. Տ6. 88. 90. 91—94. 98. 103. 107. 108.111. 112. 114. 117—124. 129.130. 132. 134. 139. 161. 163. 164. 172.

К1с1]1ек 87.Ռիոն 118. 129. 132. Ռիոն պետ

39. 118. 132—135.Ռչտունիք 88. 143. 157.Ռոճիկ ՎաՀան 143-Ռոստոմ ի Վարազ Աքոյեա ն 202.К ^ а т ^ е й т к 87.

53ք3՚յյ'\3 21. 43.Սադարակ 140. Սաթենիկ 32.Տյ1մ1յ1յտտ0 17. 20. 21. 66. 80. 82.Սալքորաք Աալքորի, СаЛЬКОрИ

59. 60.ՍաՀակ ք'. կաթողիկոս 96- ՍաՀակ Գ. կաթողիկոս 177. Աամուել Անեցի 100. Աամուել ԿամրՀաձորեցի 56. Սամուել ՎաՀեունի 109.Աամցխե 128. 129.Աանաալճյան Հ . 77.8агЬа( 81.ЭагеЬа 81.Սասանյան Պարսկաստան 166.

169. 171.

220

БауаИпши 117. 124 Սաաադ 11. 17—22. 37. 46—49.

58. 62. 63. 66. 77. 78. 82. 86. 89. 168. 5а1а1а 17. 18. 20. 21. 48. 56. 66. 76. 77. 80—82. 97. 114.

Ս ա ր ի ղ ա մ ի շ 21. 48.У ա ր մ ա տ ա էյ վ ո ւյ ա շ խ ա ր Հ 128.V Լ բ ա ս տ ի ա 18.Ս ե ր ա ս տ ո պ ո լի ս յ ՏօԵՅՏէՕրօհՏ 11.

117—120. 123. 124. 126. 131. 132—135. БеУавЮИв 117. 132. БеуагНороИ 117. 132.

Ս ե ր ե ո ս 45. 127. 144—146. 149.161. 198. 199.

Ս ե գ լ Ֆ ր . 39.Ս ե լ ի մ 196. Ս ե լի մ ի լ ե ռ ն ա ն ց ք 121.

182. 194. 196. Ս ե ն Մ ա ր տ ե ն

177.Ս ե վ ե ր ի ա ն է է ս զ ո ր ա վ ա ր 77. 78. Ս ե ր չ ե մ ե —ս ռ ւ. 64.ՍԱ ձ ո վ 10. 36.Ս և ա ն 181. Ս ե ա ն կ դ զ ի 179. 181.

182. 186. 189. Ս և ա ն ա լ ի ճ 180.181. 183. 194. 202.

Ս և ա ն ե ց ի ք 190.« Ս ե ւ ո ւ կ բ ե ր դ ա կ է 64.ս Ս ե վ ւՀ ա կ ա ն գ ո ւ ն դ » 144. 146. 147.

158.Ս լլն կ ա ռ ի ճ 20. 46. 67.Ս ի մ ե ո ն կ ա թ ո ղ ի կ ո ս 124. 185. 190. Ս ի ն ա ր ա ։ Бшага 17. 19—21. 66—

68. 73—75. 82.« Ս ի ն Է կ » 41.Ա ի ն ո ր ա , ''Л о р 66. 67. 69. 82.

Ս ի ն ս ր ի ա ։ 66--70. 73.82. ЗупЬогшш 66. 67. 82.

Ս ի պ ի կ ո ր ի լ ե ռ ն ա ն ց ք 76.Ս ի ս ա կ ա ն 193—198. 202. 204.

Սիսաշան, Кнсаджан, ՏէտՅ];ա

173. 176. 193. 195. 196. 200; 202.

«Սիսական իշխանքX 179. 182. 196.204.

Սիսիդ 69.Սիփան 97. 103.ЗсагасапН 147. 148.Սղերդ 86.Ամրաաճ վոր դի Բյուրաաա 32. 34. Սմբատ սսլարասլետ' վոր դի Աղո

տի 128.Սմբատ /*.' թագավոր Հա յոց 128.

129.Սմբատ յա ն ց Մ եսբ. արքեսլ. 181.

184—186. 188. 190.Ս յունիք 128. 177. 180.185. 192—

195. Սոմխեթ 127.Սոս 21.Սոաք 198. 200. 202. 204. Ս աւաք,

Ս °թ ք 198. 199. 202. էՍա ւգա յ քա ղա քա գիւղ» 198. 199.

Богуае, Богие 85. 89. 107. 189. 140. 150. 172.

Սուլի մա ձոր 121. {Սուլեմայ ձոր»182.

Սուուկսու գետ 20. 22. 46. 87.Սուրմա լի գ յո ւղ 23,Սուրմալուի գավառ. 37.Սպտռկերտ գավառակ 93. 94.Սպիտակ բեր դ !85.ՍտտՀր գավառ 202.Ս տատ ի ո լա Պրիսկ ՈԱ 35.Ստեփանե Խորեն վարդ. 29. 34.Ս տեփանոս Որ բե լյա ն 182. 187.

189. 196. 198. 199.Ստրաբոն 19. 36. 42—44. 66— 71.

73. 76. 77. 80. 82. 109—111. БКап^га 117—121. 123. 51гап-

8иГ1а 117. 119. 120. С1УИав БиапдшЧапа 117. 119.

•221

^Լազկերտ կամ Վսյռակակերտ 76. Վա ժ% ունիք 99.ՎաՀաՂI Մ ամի կոն յա ն 142. 162.

163.ՎաՀրամ ՊաՀլավէունի 125. 126. Վաղարչակ К. 58. 99. Վաղարշասլաա 128. 129.Հ ա յո ց ձոր 121. 180. 182. 195. Վան 87. 149. Վանա լիճ 20. 87.

88. 104. 106. 110. 111. Վանանգ 43. 44. 57—60. 81. 112.

129. 152. *Вапап1еа, էՎանան- ш кш » 57—59. 81. 112. 152.

Վասակ Այո ւն ի ' մարզպան 28.՛Վասակ Մ ամիկոնյա ն 170. 171. Վասիլ Բ ' կա յսր 59. 64. 66. 75.

100. 102.Վասսլուրական 128.Уа81аипа 12. 85. 86-88. 93. 94.

97. 114. *Ваз(аипа 93. 114. шИи և Ва$(ауема.

Վա րա ժնոսնիք 179. 181.•էՎարգ* եղբօրորդի Նիկիփոռայ»

100.Վարղարլոսր 122.Վար դան Մ ամիկոն յա ն 53. 142.

152—154.Վարդանանք 152—154. Վարդանակերա 45. 46. 143.Վարգանաչատ 28.Վարչակի ջերմուկ 39.Վիեննա 5. 11.Վղընդուր Բուլղար 58.Վոլանզ ամրոց, Уо1аПЙШТ1 41--

46.Վոսաան 87. 88. 106. \Уаз[ап 87. Վ ունգ 58.Վրա սա ան 125—127. 189. Վրաց-

ա ա նոլ ճանասլարՀ 124.

Տակիաոս 41. 42. 45. 106. 107.Տա յ - զա վար դաչա, ТаЙ-ЗЭВар

147. 154. 159.Տա յլոր Գ. 72.Տ ա յք 66. 67. 128. 177.*Тапсо, *ТапсЮ 122. 123. Տասլարիզ գ յուղ 148. 152. աես և

էԹէւիԷրիզ».Տա սվիչ, Տասու9, Тасвич, Та$-

օսւժյ 164—166. 171. 172. Тег- ՏՕսԺԱ 165. Տերսուչ 165. 172.

Տավրոս 109. Տավրոս յա ն լեռներ37.

Տարոն 43. 44. 90. 92—94. 106.107. 144. 145.

Тагерейо, Тրւտ рейа 139. 140.164—166. 172. *Տա ր ս ունչ 165-

Т е ^ ш ,; 122. ասս և ճիչպիշ՛ Տելերոաս գեա 37. 38.Тепйауа 117. 129. 130.Теша 140.Тех1ег 148.Տիգրա ն Մ եծ 43. 67. 68. 70. 73. Տիգրանակերա , Т18гапосвг[а, Т1-

2 гапосаг1еп 11. 12. 20—22. 38. 85-92. 94. 105-107. 114.

Տիգրիս 108—111.Տիզրոն 143.

123. աես և ճ ի թ ր ւ«-ուչտա»

Տիրա ն' թագավոր Հա յոց 98.ձՏիւլղա զին» 149.

^ Տղմուտ 142. 152—154.Տոմաշեկ Վ . 118. 180—182.ՏոսւղI Տուշսլա 86.Տուարածատափ 58. 54. 99. է Տ ո լ-

ա րա ծոյ տափ» 54.Տուղրուլ սուլտան 54.

վ Տրասլիզոն 18. 48. 75. 184. Տրայանոս էլայսր 77. 78. 184.♦

Տլոլատ1 թագավոր Հա յոց 31.ТПв рейа աճս Тагерес1о.Տրգու. գեա 201. աճս Ա Թար~

թ ա ռ

Տո լա կ1 վոր ղի Ամասիայի 28. 29. Տոլակերա 23. 24. 27—31. 35. 37.

39. 46. 81. աճս և Ձողկերա .Ցրոնք 93.

Փ ա ո ա խ « 19. 22. 23. 28—31.46. 81.

Փաո֊ոի»' վոր ղի Ամասիայի 28.ՐհՅտ1տ 134.Փավսաոս 37. 52. 86. 102. 160.

166. 1 6 8 -1 7 1 .Փար չինիս գ յո ւղ 41.Փարպհցի• աճս 'Լա զար Փարսլե-

ցԻ-Փարվանա լիճ 130.Փերս 60. 64.ՓիլէՊէհ.ոս> Փիլիպ,պու* 128. 129. Փոգա 130.Փ ոթի 134.Փորակ 59. 60.Փուրիկ 60.Փոքր Վան անդ 60.Փոքր Ասի ա 66.Փոքր Հա յք 68. 69. 71. 73. 76.

Ք ալանթար ԱշիւարՀրեէլ 24. 25.-Րասաղ 122.

'Բարգոլ-֊Արարաղ 108.■Բարթլի 127.■Բեղ 188.՜Բողաձոր 183.՜Բեղվա ձոր 188.«՜Բ եղոյ ձոր» 188.

ք ՚Բ եղա յ ձոր» 188.€՜Բեղեայ ամրոցէ 187-- 189. աես

և «%եղէ» և **հեալայոյ ամրոց»,•Բեուիրիքեոյ 21. 36. 48. 49. 60.

61. 63. 81.•Բիարեկ գ յո ւղ 107.'Բիչիսաքենգ 20.'Բիլիսեքե՚նգ 156. КЬ6го8Ь1и-Ка1е581 118.«՜Բիւչյիւճա» 122.■ԲյուԱյոԱլ 21.•Բութայիս 132.■Բսենոֆոն 37. 38—40.Хегхепе, ЕзрЕт^т) 80. աես Գեր-

^шЬ-Оеглепе.

« 0 շա/լա՚ն* 2Й.

Ֆ ա ղիս-Ա րա քս 39. 40.Ֆար1լի% 86. 88—91. 111. 114. Ֆեաաեր Պ. 34.р 1 Ы е т а 139. 140. 164. 165. 172. Р1е§оапа 85—87. 94. 103. 104.

114. П ерекала 103.•ելորիվալ Վ. 34.Роп^еПсе 117. 132. աես ե Ай

1оп1ет 1еП сет.

223

քէ

Յ Ա Ն Կ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն1 . «՜Ա գ ա թ ս /ն գ ե ղ ա յ, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց » , ա շխ ա տ . Գ. Տ ե ր ՛ ֊

Մ կ ր տ է յա ն ի և Ս տ . Կա նայա ն ց ի , Տ փ ղ ի ս 1 9 0 9 .

2. А д о н ц Н., А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и а н а , С П Б . 1 9 0 8 .3 . « Ա ֊Գ օ , Վ ա նի , Пի թ լ է и ի և է ր գ ր ո ւմ ի վ ի լա յէ թ ն ե ր ը » , .

Յ ե ր ե ա ն 1 9 1 2 *4 . Ա լիշա ն, Ա յր ա ր ա տ , Վ ենետ իկг 1 8 9 0 .

5 . Ն ո ւ յն ի , Ս իսա կա ն, Վ ե՛նետ իկ 1 8 9 3 .

6 . Ն ո ւ յ՛ն ի , էթիրակ, Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 8 8 *

7 . А т т 1 а ш М а г с е Ш п ! , К е г и т ք^տէՅոաւ НЬг! գա Б и р е г - տսոէ, В 1 Ы . Т е и Ь п .

8 * <ւԱ նա նա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ ի ւն » , Վ ե նե տ իկ 1 9 0 4 .

9 . Ա վ գ ա լր ե գ յա ն Թ ., «Բ ա ն ա ս է ր ի օ ր ա գ ր ի ց » , Հ ա ն գ . Ամս..

1 9 2 6 , Թ . 7 — 8 , 9 — 1 0 և 1 1 — 1 2 .1 0 . (ГՊ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ա ր ի ս տ ա կ ե ա յ վ ա ր դ ա պ ե տ ի Լաս տ ի վ ե ր տ ֊

ց ւ ո յ » , Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 2 .1 1 . Ա րմա տ ա կա ն բ ա ռ ա ր ա ն , Հ . Ա ճ ա ո յա ն ի , Յ ե ր և ա ն 1 9 2 6 *

1 2 * Բ ա ր խ ո ւդ ա ր յա ն ց Մ ա կա ր յե պ ի ս կ ., Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Աղ

վ ա ն ի ց , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 9 0 2 .

1 3 . В е 1 с к В е К г а & е г и г а И е п О е о ^ г а р Ы е ս ո ճ О е - э с Ы с Ы е У о г б е г а 8 1 е п 8 , Н е й I — II , Ь е 1 р г 1 ё 1 9 0 1 .

1 4 . В е 1 с к М а }а 1 а г к 1 п ս ո ժ " П е г а п о к е ^ а , 2 е К з с Ь г 1 й Ш г Е Л п о Ь 1 8 9 9 .

1 5 . Գ ա թ ր ճ յա ն Հ . Հ ո վ ս , վ ա ր դ ., Տի ե զ ե ր ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ,.

Հ ա * Ա և Բ , Վ իեննա 1 8 4 9 — 1 8 5 2 .

1 6 . Գ ա ր ա գ ա շյա ն Ա . Մ . , «՛Ք ննա կա ն պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց » ,,

Մ ա սն Բ , Թ ի ֆ լի ս 1 8 9 5 .

224

1 7 . « Գ ի ր ք ա շխ ա րհա ց և ա ռ ա ս պ ե լա բ ա ն ո ւթ ե ա ն ց ո ր է Ա ֊ ղ ո ւէ ս ա գ ի ր ք , ի Մ ա ր ս ի լե ա յ 1 6 8 3 » .

1 8 . Գ ի ր ք թ ղ թ ո ց , Թ ի ֆ լի ս 1 9 0 1 .

1 9 . О о 1 е п 5 6է КЬакЬ, №տէօ1^ Ճ 6Տ апс1епз Агтёп1епз, Оепёуе 1907.

20. Բսհօւտ йе Моп1рёгеих Р., Уоуа^е аиЬиг ճս Саи- сазе, Раг1з, 1839—43.

2 1 . « Թ ո վ մ ա յի վ ա ր դ ա պ ե տ ի Ա րծ՜րոլնւո յ , Պ ա տ մութիւձւ տան՛ն Արձ-րուձւեաց», Հր ա տ . Л Պ. , Ս . ֊Պ ե տ ե ր բ . 1 8 8 7 .

2 2 . Ի ն ճ ի ճ յա ն Հ . %., « Ս տ ո ր ա գ ր ո ւթ ի ւն Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա -

ն ե ա յց Л, Վենետ իէլ 1 8 2 2 .

2 3 . Լա լա յա ն Յ ե ր վ .) է Ն որ Р ш յա զ է տ ի գ ա ւա ռ կ ա մ Գ ե ղ ա ր -

ք ո ւ ն ի ք » , Ա զգ ա գ ր . Հ ա ն գ ., XVIII, 1 9 0 8 թ . ։ № 2 .

2 4 . ЬеИ тапп—Наир! С. Р., А гтеш еп 6ւոտէ սոճ ]еШ, Вй.I, ВегНп 1910, Вй. II, Е ^ е НаШе, ВегИп 1926, Вс].II, 2чгеИе НаШе, ВегНп 1931.

2 5 . Ն ո ւ յն ի , иеЬег Тщгапокейа, УегЬапй!. йег 46. Уег- ՏՅուաԽոց йе^всЬег РЫ1о1о§еп սոճ БсЬЫ таппег т Տէ^տ Ե ս^, Ье1р21^ 1904.

2 6 . Լեո, Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն , Հա տ . ա ռ ա ծի ն , Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 7 .

2 7 . Линч X. Փ. Б ., Армения, перев. Ел. Джунковской, т. I և II, Тифлис 1910.

2 8 . Ն ո ւ յն ի և Ո ս վա լգի , Карта Армении и пограничных стран.

2 9 . Халатьянц Г., Очерк истории Армении, М осква1910.

3 0 . Ն ո ւ յն ի , Армянские Аршакиды, М осква, 1903.3 1 . КЬапгасИап 2 ., АИав հ1տէօոզս6, РаНэ 1920.3 2 . Христианский Восток, т. III, вып. I, П етроград

1914.33. Караулов Н. А. Сведения арабских писателей о

К авказе, Армении и Адербейджане. I. Ал-Истахрий. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, вып. X X IX , Тифлис 1901.

ՊևսւիԴէգերյաՆ քարտհղ-- 1522 ъ

*

34. КагЬе Напэ, Эег МагвсЬ йег 2е1ииаизепй \го т 2а- բՅէ6Տ гиш РЬаБ^з-АгахеБ. МззепБсЬаЙНсЬе ВеПа§е г и т ЛзЬгеэЬегкМ йеБ Кбт^БгёйНБсЬеп 0 \ ’ւոոՅՏհսո8 ги ВегНп, 1898.

3 5 . ռւօատ Օյտտա Соссе^аш հւտէօոՅ К отзп а, В1Ы. ТеиЬп.3 6 . Կ ե ղ Ն ֊Ա ե բ ե ո ս , տ ես «Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ս հր է ո սի ե սլի ս 1լո սլո ս ի

ի Հերա կլսյ>ք Ս . ֊Պ ե տ ե ր բ ո ւ ր գ 1 8 7 9 .

3 7 . К1ерег1 ШсЬагй, АИэб уоп К1е1паБ1еп 1п 24 ВШ егп, 1902-1906.

3 8 . К1ерей Н., Гч’оиуеИе сайе еёпёга1е й еБ ргстп сез ՅտւՅէւզստտ йе Гетр1ге О й отапе, 1884.

3 9 . Ն ո ւյ՛ն ի , ЬеИгЬисЬ йег зКеп Оео^гзрЫе, ВегНп 1878.4 0 . « Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց ա ր ա ր ե ա լ Կ իրա կոսի վ ա ր դա պ ե տ ի

Գ ա ն ձա կ ե ցւո յյ> , Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 0 *

4 1 . ՇօոտէՅոէ1ու РогрЬуго§епеи, Б е айтш ии'апйо ппре- г!о, Воппае 1829—40.

4 2 . Կ ո ս տ ա ն յա ն ց Կ., Վ իմա կա ն տ ա ր ե գ ի ր , Ս . ֊Պ ե տ Լ ր բ ո ւ ր գ

1 9 1 3 ,4 3 . Ն ո ւ յն ի , « Հ ի ւ ս ո ւ ա ծ ք » , գ ի ր ք յե բ ր ո ր ղ , Վ իեննա 1 8 7 7 .4 4 . Ն ո ւ յն ի , Գ ր ի գ ո ր Մ ա գի ս տ ր ո ս ի թ ղ թ ե ր ը , Ա լե ք ս ա ն դ ր ա ֊

սլոլ 1 9 1 0 .4 5 . Հ ա կ ո վ բ Կ ա բն ե ցի , Տ ե ղ ա գ ի ր Վ ե ր ի ն Հ ա յո ց , Հրա տ . Կ.

Կոստ ա նյա ն ց ի , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 9 0 3 .

4 6 . Հ ա կ ո բ յա ն Հ ո վ Հ ., Ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր , Հա տ որ Զ , Յ ե ֊

ր և ա ն 1 9 3 4 .4 7 . Հ ա յվ ա ն ի Ս ,, Բ ա գ ր և ա ն գ Հ ր ա բ ա շ ի գ ա վ ա ռ , Եֆմիա&ին

1 8 9 4 .4 8 . Հ յո ւբ շ մ ա ն Հ ., «Հ ի ն Հ ա յո ց տ ե ղ ւ ո յ ա ն ո ւն ն ե ր ը » , թ ա ր գ մ .

Հ , / * . Պ ի լե զ ի կ ճ յա ն ի , Վ^իեննա 1 9 0 7 ,

4 9 . Հ ո վ ս ե փ յա ն Գ ա ր , ա ր ք ե պ ,, Խ ա ղ բ ա կ յա ն ք կ ա մ Պ ււոշյա նք

Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեֆ, մա սն ա ռ ա ծի ն . Վ ա ղա րշա պ ա տ1 9 2 8 ,

5 0 . « 'Լ ա զ ա ր ա յ Փ ա ր պ ե ց ւ ո յ, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Հ ա յո ց և. Թ ո ւ ղ թ

226

աո. ՎաՀւսն Մամի/լո/էեան», աշխատ* V** Տհր֊Մ/լրսւչյսՏեիև Ստ* Մ ալքս աս յսճւէք Տփղիս 1904.

51. «Պատմութիւն ԴԼևոնգհ այ մե&ի վարդապետի Հայոցն, V . ֊Պ ետերր. 1887.

52. Манандян Я- А., О то р го вл е и го род ах Армении в связи с мировой тор говл ей древних врем ен, Эриваиь 1930.

53. Մ ան անդ. յան Հակոր, Հայաստանի Հին ճանասլարՀն I, րր

Аг1аха1а-5а1а1а ե кх\&ха\а Т 1§гап осе11а ըսա Պետին֊գեր յան քարտեզի, Տեղեկագիր Գիտ. և Արվ. է^Սստի֊տուտէ Л? 5, в հրեան 1930.

54. Նույնի) Մ ան լւ Հևտաղոտութ՜յուսներ, Յերեան 1932.55. Նույնի, Երատոսթենեսի ստադիոնը և Պարսից ասսլա֊

ր եսը, Յերեան 1934.56. Նույնի, Խորենացու առեդՏ՜վաձ՜ի լուծումը, Յերեան 1934.57. Նույնի, Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, Յերեան 1934.

58. Магк\уаг1 մ., ЕгапзсЬаИг пасЬ йег О ео^гарЫ е йеэ Рз. М оэез СЬогеп., ВегИп 1901.

59. Նույնի, игйегзисЬип^еп гиг ОевсЫ сМ е уоп Егап, I, ОбШ п^еп 1896, ա ե ս Բհւ1օ1օ^ստ, Вй. 54, Вс1. 55.

60. Նույնի, 01е Տոէտէ6հսոշ սոճ ՜\\^՜16ճ6քհ6ՐՏէ611սոտ ^ е г агш еп1зс 11еп 1ЧтаНоп, Բօէտճ8ու 19 Լ9.

61. Նույնի, Ье Ьегсеаи ճ6Տ А гт ё ш е п э , Кеуие Ճըտ Ё- էսճ6Տ агтё ш еп п еэ , Р ап э 1928, է. V III, Гаэс. 2.

62. Նույնի, Оаэ Шпегаг уоп Айаха1а пасЬ А гтазИ са, М е п 1928.

63. Նույնի, 5йс1агтегпеп սոճ Й1е Т ^ т ^ и е П е п пасЬ §[г1е- сЫ эсЬеп սոճ агаЫ зсЬеп О ео^гарЬеп, М е п 1930.

64. Նույնի, Э 1е Оепеа1о{*1е ճ6ք Ва& гаМ еп սոճ Ճյտ 2еИ- аИег Ճ6Տ Маг АЬаз սոճ Բտ. М озев ХогепаМ э!, Саи- с а э к а , Раэс. 6, 2 Те11, Ь е^ р г^ 1930.

65. Նույնի, 01е Еп151еЬипд ճ6ք агтеш эсЬ еп В18Шшег, հքտ^Տ- уоп յ . М еБ эта , Опеп1аНа сИпэНапа, է. X X V II, 2, К о т а 1932.

227

I1

6 6 . М арр Н., К рещ ение армян, грузин, абхазов и аланов. А рабская верси я, СП Б 1905.

6 7 . Ն ո ւյն ի , Л егенды об основании К уара в Армении и К иева на Руси, И звести я ГА И М К, т. III, Л е нинград 1924.

6 8 . «Մ ա յր ЭпиЭш к. Հ ա յե ր էն ձեռա գրա ց մատենադարանի՛նУ խ ի թ ա րեա նց ի Վ ենետ իկ», Հատոր Ա, Վ ենետ իկ 1 9 1 4 •

6 9 . «Մ ղոնա չա փ ք» — տես « Խ որենա ցու ա ռեղծվա ծ՛ի լո ւծ ո ւ

մ ը », ե չ 8 4 — 8 9 .7 0 . МШег Копгай, Ш пегапа К о тап а , Б^отгзсЬе Ке1зе-

\уе§е ап бег Н апб йег ТаЬи1а РеиН п^епапа, Տէսէէ- § ай 1916.

7 1 . «Մ ովսիսի Խ որենա ցւո յ, Պատմութիւնն Հ ա յո ց » , աշխատ . Մւ Ա բեղ յա նի և Սէ Հ ա ր ո ւթ յո ւն յա ն ի , Տ՛իղիս 1 9 1 3 .

7 2 , «Մ ե վ ս է ս Խ ո ր ե ն ա ց ո ւ Հա յկա կա ն պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն » , ա շ < ֊

խ ա ր դ . թ ա ր գ մ , Խ , վ * Ս տ ե փ ա ն ե յ ի , V . ֊Պ ե տ ե ր ր ո լ ր գ

1 8 8 9 ,7 3 , „И стори я Армении М оисея Х о р ен ск о го ", прв. Н.

Эмина, М осква 1893.7 4 , « Ա շխ ա րհա ցոյց Մ ովսէսի Խ որե՛նա ցւոյ» , տես « Մ ովսէս ի

Խորե՛նա ցւոյ մ ա տ են ա գ ր ո ւթ ի ւն ք» , Վ ենետ իկ 1 8 4 3 ,7 5 , «Ա շխ ա րհա ցոյց Մ ովսեսի Խ որենա ցւո յ յա ւե լո ւա ծ ո վ ք

ն ա խ ն եա ց», Հրտ ր, Ս ո ւք ր յա ն ի , Վե՛նետիկ 1 8 8 1 .

7 6 , Мигай Рг., Агага1 սոճ М аз18, Не1йе1Ьег§ 1901.77 , «Ե ղ իշէի վա րդա պ ետ ի, Վասն Վա րդա նա յ և Հ ա յո ց ս լ ա ֊

տ երա զմին», Վ ենետ իկ 1 8 6 4 .78 * «Ե ղ իշէի պ ա տ մութիւն Վարդա՛նանց ըստ Ա նձեւա ցեա ց

օրի՛նակի» , Հրտ ր, Խ, ՀովՀս/ննիս յա ն ց ի , Մ ոսկվա 1 9 1 2 ,7 9 , «Յ ովՀա ննո ւ կա թողիկոսի 'հրա սխ ա նա կերտ եցլո յ, Պատ֊

մ ո ւթ ի ւս Հ ա յո ց » , Թ իֆ լիս 1 9 1 2 ,8 0 , «Յ ով Հա նէս եպ , Մ ա միկոսեան, Պ ա տ մութիւն Տ ա ր օ ն ո յ» ,

Վենետիկ 1 8 3 2 ,

8 1 , յստէւ Р ^ ОеэсЫ сМ е 1гап8, Օաոճոտտ бег 1гап18сЬеп РЫ1о1о^1е, II, Տե8տտէ>սւ-§ 1903.

228

82* ՇաՀիյաթուէէյանց ՀովՀ* յեպիս*, «Ստորագրութիւն կա֊ թոլղիկէ էՀմիաձնի և Հի՜նգ գսւլաււսւցն Արարատայյ),Հատ* I Ա II, Եգմիահ՜քքս 1842*

83* О рбели И ос., Надписи М арм аш ен а, П етр огр ад 1914.

84* «Զոլանշէրի պատմչի) Համառօտ պատմութիւնն Վրաց»,Վենետ. 1884.

85. С. РНпН БесипсН №էս™11տ Н15к>г1ае, « Ни т э Ы г е па1иге11е йе РНпе, ауеС 1а ^айисНоп еп Тгапса18, раг М. Ё . ЫИ:гё, է. I—II, Р ап э 1883.

86. РМ агсЫ уНае, ^гаесе е ! 1а^пе, Փարիզի Հրատր. ТЬ. ОбЬпег-^ և р . ОоЬпег-^, уо1. I—V, 1846— 1855.

87. Р М е т а е ! , О еоегарЫ а, Հըտբ. С. МаНег-^.88. КауеппаНз А поп ут1 С о это ^ гар Ы а, ей. Р1пйег 6է

РагШеу.89. Ре1пасЬ ТЬ., МиЬг!йа1е Еира1ог го! ճս Րօոէ, РаНэ

1890.90. «Ռէկլիւ էչիզէւ Ռուսակա՛ն Հայաստան կամ Արաքսի

աւազան/չ ևնյ>, թրգմ. Միարան, Վաղարշապատ 1891*91* Ռուսական Հին չտարի տասը վերստանոց քարտեզ*92. БаМ-МагНп М. յ „ М ёш о 1ге8 հ1տէօւ՜1զս 6տ е! ^ёо&га-

բհ1զս6տ տսք Г А гтёп1е, է. II, Раг1з 1819.93. «Ա ամոլէ լի քաՀ, Սնեցւոյ, Հաւաքմունք ի գրոց պատ֊

մա գրացն, Վաղարշապատ 1893.94* 5апйа1д1ап Л., Г-ПвМге (1оситеп1а1ге Йе Г А г т ё ш е

без а^еэ ճս р а ^ а ^ в т е , է. I—II, Р о т е 1917.95* (ГV երէոսի եպիսկոպոսի, Պատմութիւն ի Հերակլնն, 0 * ֊

Պետերրուրգ 1879*96* «Vիմէոն կ աթ4 Ջամբուիք Վաղարշապատ 1873*97* Ս մրատյաԱց Մ ես* արքեպ*, Տեղագիր Գեղարքուևի &-ո֊

վաղարդ գավաո.իք Վաղարշապատ 1895*98* <Г Ատեփս/նոսի Տարօնեցւոյ Ասոդկան, Պատմութիւն տիե֊

զերական» յ Ս*֊Պետերրուրգ 1885*

229

էI

9 9 . (г Ա տ ե փ ա ն ո ս ի 0 ր բ ե լեա Ղ յ ա ր ք ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի Ս ի է ն ե ա ց ք

Պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն ն ա Հ ա ն գ ի ն Ս ի ս ա կ ա ն գ , Թ ի ֆ լ ի ս 1 0 1 1 *

100. БйгаЬотш ОеодгарЫса, ей. А. М етеке, 1— 111, Ыр- Տ186 1921—26.

101. Б^ескег Торо^гарЫзсЬе МШЬеПип^еп йЬег НосЬ-Агтешеп, տես ռուս , թ ա ր գ մ . Н. Астафьев-^* Материалы для географии Аз. Турции, прилож. к тому III Изв. Кавк. Отд. Рус. Геогр. Общ., Тифлис 1874.

1 0 2 . в Հաւաքոլքքե պ ա տ մութեա ն Վարդանայ վա րդա պ ետ ին, Վ ենետ իկ 1 8 6 2 .

1 0 3 . Վ երներ Շուր գր .) «Ն երոն կ ա յս ե ր ա րեւելեա ն քա ղա ք ա կ ա ն ո ւթ ի ւն ը », թ ր գ մ . Հ. Մ . Հա պ ողյա նի, Վիեննա 1 9 3 0 .

1 0 4 . Оеш/геэ с о т р ^ е в йе ТасИе, ^айисНоп с1и Ьигеаи йе ЬашаИе, геуие раг М. СЬагрепНег, է. I—Аппа^э, է. II—Ш вМге, Рапэ.

1 0 5 . Тау1ог Л. О., Лоигпа1 օք а էօսք ւո А гтеш а, КигсН-տէՅո апй иррег Ме8оро1а т 1а, տես ռո ւս , թ ա ր գ մ . Н.Астафьев-^ Матер, для географии Аз. Турции, прил. к тому II Изв. Кавк. Отд. Рус. Геогр. Общ., Тифлис 1874.

1 0 6 . Տա շյա ն Հ , Հ , Վ ,, Պոնտական ուսուժեա սիրութ յո լ ն ք ։ Մ ասն Ա1* «Հետ ա զօտ ա կա ն ո ւղ ե ւո ր ո ւթ ի ւն ի Պոնտոս 3 , *հ, %. Ս նգերս ընի Ձ ։ Մ ասն Р 1, « Ուղևոր ո ւթ ի ւն էնա - խօսա կա ն Հետ ա զօտ ութեա ն ի Պոնտոս ե ւ ի Փ ոքր Հա յսՓ ր, և. Ե ւգ , Կիւմոն Եղրա րց» , Վիեննա 1 9 1 9 ,

1 0 7 . ТошавсЬек, „Са8р1ае“, Раи1у—աւտտօ^ Кеа1епсук1.1 0 8 . Еремяи С. Т., Торговые пути Юго-Кавказа в конце

IV века, քա րտ ե զ * Հրա տ ր, ձեռա գրի ի ր ա վո ւնքո վ ,

1 0 9 . ТоигпеЫге Рг., НМо1ге ро1Шяие е! геН§1еизе йе Г Агтёп1е, Рапе 1900.

1 1 0 . <ГՓա ւստ ոսի Բ ո ւզա ն դ ա ցւո յ, Պ ա տ մութիւն Հ ա յո ց » , յհ ր կ .տսլ*ք Վյ/նետիկլ 1 8 8 9 *

230

I

111. ХепорЬопНз А паЬа818, ЕНЬНоШ. ТеиЬп.112• «[Հայկական աշխատասիրութիւնք Հայագէտ Պ* Ֆ է թ ֊

թ է րի», թրգմ. Հ . Հ . Տաշյանի, Վիեննա 1895։113 . Պրոֆ. Գր. Լ, Մևլիքսեթ֊Բեկ, Վրաց աղբյուրները Հ ա ֊

յաստանի ե Հայերի մասին, Հատոր Ա, Յերևան 19341

231

ՈՏՍՈհՄՆԱՍՒՐՈհԹՅԱՆ 2 Ы Г Ы М Ъ ԹեԶՒՍՆեՐԸ(Ռ Ո ՒՍ ԵՐԵՆ Յ Ե Հ Գ Ե Ր Մ Ա Ն Ե Ր Ե Ն )

Проф. Я. А. Манандян.

Главные пути Армении по Tabula Peutingeriana.

Р Е З Ю М Е .

Н асто ящ ая монограф ия является продолж ением моих исследований о древних путях Армении по T a bula Peutingeriana (см. „О т о р г о в л е и го р од ах А рм ении в связи с мировой тор говл ей древних вр ем ен “ , Эривань 1930, стр . 101 — 124; „Д ревние пути Армении“ (на арм. яз.), И звести я И нститута Наук и И ск у сств СС РА , Эривань 1931, № 5, стр . 65—89 и „М елки е исследовани я“ (на арм. яз.), Эривань 1932, стр . 3 —21). К роме итинерариев Artaxata - Satala и Artaxata -T igranocerta, п ереработанны х и значительно пополненных, в издаваемом труде рассмотрены т а к ж е и м аги стр ал ьные пути Artaxata-Sebastopolis и Artaxata - G obd i - Pare- saca. К ром е того , в особом приложении подробно выяснен средневековы й путь, идущий из Двина в П ар- тав .

О кончательны е мои выводы о вы ш еозначенны х путях и м естополож ен и ях располож енны х на них стан ций сводятся , в общ ем, к следующим основным пунктам:

1. A r t a x a t a - S a t a l a .

1. П уть из Artaxata в B agauna (Raugonia , R agau - na = *B ag a u n a , см. Markwart, Die Entstehung und W iederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1919, стр . 23 и 69, прим. 10) ш ел не через П арнаут и не через-

23&

!

Чингильский перевал, как полагали Р. К нперт и В. Б ельк , а через нын. Булаг-Баш ( = Paracata, см. W. Belck , Beiträge zur alten G eographie und Geschichte Vorderasiens, II, Le ipz ig 1901. стр. 83—92) и через Ka- равансарайский или Куджахский перевал в нын. Арудж и о тту д а в Багаван (= н ы н . Учь-Килиса).

2. C o loce ia в Таблицах П евтингера и Zotozeta у анонимного геогр аф а из Равенны следует исправить и читать *Zoiocerta (Colo-, Z o to - = *Zolo-,-ceia, -zeta = *certa). Станция эта с о о т в е т с т в у е т древнеармянскомуJ2 ո ղ է լև ր ս , = 8 ո լա 1 լ ե ր տ . ВпОЛНв ВерОЯТНО ТаК Ж в, ЧТО \ 'П О -

мянутая у П толем ея Zo^oxa'pa (77 и 15' д. и 4 2 э 20՛ ш.), м естоп о л ож ен и е ко тор ой указано им к ю го-западу от А р т аш а т а , тож д ествен н а с *Z o lo certa—Ц олакертом .

3. В предыдущих моих исследованиях (см. „Д р ев ние пути Армении“, И звести я И нститута СС РА , № 5, ■стр. 69—71 и „О тор говл е и городах Армении“ , стр. 107— 108) *Z o lo certa — Ц о л ак ер т ото ж д ествл ен был мною согласно с Алишаном (Айрарат, Венеция 1890, с т р . 123— 124) с нын. Каракалой. П редполож ение это о к азы в а е т с я , однако, явно ошибочным. Определением м естонахож дения станции Hariza и приурочиванием Hariza к нынеш. А рудж у (см. мои „М елкие и сследования“ , стр . 3 —21) вы ясняется, что местонахож дение станции *Z o locerta—Ц ол ак ер та , леж авш ей на рассто я нии 24 римских миль или 36 килом етров о т H ariza— А р у д ж а , следует искать не в районе Каракалы, а в предгорной м естности к ю го-западу о т нын. Хош-Ха- ■бара и Н. Чарухчи.

4. Станция Hariza о то ж д ествл ен а мною, как указа н о вы ш е, с нынешним м естечком А рудж (срв. Ա ր ո ւճ

236

у армянского историка Л еонтия, гл. 34, стр . 140— 141), леж ащ им недалеко о т Мысуна, на расстоянии ок оло 10 килом етров к югу о т К араваисарайского или Куд- ж ахск о го перевала. П равильность это го п р ед п ол о ж ения п о д твер ж д аетс я тем, что расстояние м еж ду Ва- gauna и Hariza, показанное в Таблицах 24 рим. м. или 36 килом., с о о т в е т с т в у е т точь в точь расстоянию меж ду Багаваном (нын. Учь-Килиса) и нынеш. Аруд- ж ем .

5. Определением м естоп олож ен и я станции Hariza устанавливается , как видим, и т о т древний перевал через которы й пролегала линия Artaxata-Bagauna. Ч е рез Каравансарайский или К удж ахский п ер евал сл едует предполож ить, как подробно указано в моем труде, не только вторж ен и я римских легионов П ом пея, К орбулона, С тати я П риска в об л асть А йрарат , но и путь отступления „десяти т ы с я ч “ гр ек о в и К с е нофонта к реке Фазису-Араксу, а та к ж е передвиж ения халдов в приаракские долины и в древний Армавир.

6. Ч е р е з э т о т ж е перевал сл ед у ет п р ед п о л о ж и ть транзитный путь меж дународной торговли и д в и ж е ние караванов, идущих из Китая и Д альн его В о сто к а в порты Ч ерного моря. В правильности это го предположения можно убедиться , если иметь в виду расположение городов Армении римской эпохи.

7. На основании целого ряда указаний мож но та к ж е с уверенностью у т в е р ж д ат ь , что район Караван- сарайского перевала и вся горная область к во сто к у о т озер а Гай лату имели п ервостеп енн ое ст р а т е ги ч е ское значение и, являясь воротам и Ц ентральной А рмении, охранялись могущ ественными крепостями, р а звалины к о то р ы х сохранились до наш его времени.

237

1է

8. В вышеозначенной горной области к восто ку ■от озер а Гайлату находились, как я полагаю, упомянутые у С трабона (XI, 14, 6) укрепления ’OXavr,' ( = с а - stellum Volandum, Тацит, Анналы, XIII, 39) и Ba'ßupax. С л ед о вател ь н о и путь Корбулона оп ределяется из Внутренней Армении через Кеприкей в Багаван (= У ч ь - Килиса) и о тту д а через Арудж в горный район Кара- вансарайского перевала, где были осаж дены и взяты им зам ок Volandum и другие укрепления. И сходя из этих ж е данных, можно, мне каж ется , так ж е предполож и ть , что Ва'рЛя П толем ея , местонахож дение к о т о рой указано им недалеко от Eafaoa'va ( = Багаван) и Z&foxa'pa (= *Z o lo c e r t a ) , тож дественн а , вероятно , с На'- ßopoa С трабона.

9. Из Б агавана (Учь-Килиса), л е ж ав ш е го к северо- в о с т о к у о т нынеш. Диадина, об щ ее направление пути в С атал у устанавливается , с полной очевидностью , к югу о т горной цепи А гр и -д ага через упомянутую у Л азар я П арпского деревню Ա ր ա մ ա ն ա յ в Кеприкей, и о тту д а через нынеш. Калдарич и ю ж ное предгорье Коп-дага в Саталу.

10. М есто п ол о ж ен и е станции Chadas (с двумя башнями) можно предп олож и ть в нынешнем Х азд ар е ( Խ ա ս տ ո ւ ր , Х асдур, Ханзыр), которы й, по мнению Л е мана, был одним из главных центров халдской эпохи (см. Armenien einst und jetzt, Bd. II, 2, Berlin 1931, стр. 742). П равильность это го предположения п о д тве р ж д ается тем, что расстояние меж ду Bagau na и Chadas, показанное в Таблицах 48 римских миль = 71 килом., ■соответствует расстоянию меж ду Багаваном и нын. Х аздаром .

■238

11. Следую щ ая за Chadas станция Armanas, л е ж а в ш а я на расстоянии 17 римских миль = 25 килом, о т Chadas, тож дественн а с упомянутой у Л азаря Парп- ского (II, гл. 30) деревней Ա ր ա մ ա ն ա յ, к о тор ая находилась в области Багреванде, недалеко о т Басиана и Т оварацатапа.

12. Ближ айш ая станция Andaga (Andacas у Анонима Равеннского), которая отс то я л а о т Armanas на расстоянии 12 римских миль = 18 килом., с о о т в е т с т в у е т , повидимому, древнеармянскому Антаку (см. Алишан, Айрарат, стр . 52; срв. Эндэк на десяти верстн о й карте б ы вш его Генерального штаба).

13. Следую щ ая за Andaga или A ndacas станция Barantea, л еж авш ая на расстоянии 26 римских м и л ь = 39 килом, о т станции A ndaga, находилась, очевидно, в Верхнем Басиане приблизительно в 44 километрах ( = 3 0 римских миль) к север о -во сток у о т нын. Кепри- кея (=A dcon flu en tes) . Э та ж е обл асть В ерхн его Б а сиана, по сви детельству М оисея Х о рен ск ого (II, гл. 6), в древн ее время назы валась т а к ж е Вананд. М ож н о п о этом у п редполож и ть, что название станции Barantea, к о то р о е долж но бы ть исправлено в *B anantea, с о о т в е т с т в у е т древнеармянскому Վ ա ն ա ն գ , род. пад. Վ ա ն ա ն ։էհ ա յ . О бласть эта , веро ятн о , названа Վ ա հ ա ն գ

по имени главного пункта области *B anantea, с о х р а ненного в Таблицах П евтингера.

14. Станция Calcidaua (Chachidara у Анонима Р а веннского), название которой я предлагаю исправить в *Chalchdiara, с о о т в е т с т в у е т , несомненно, д р евн еар мянскому Халдой-аричу, то ж д ествен н о м у с нын. д е ревней Калдарич, находящ ейся около переп равы чер ез Е в ф р а т недалеко о т нын. Ашкалы.

239

Ii

15. Ближ айш ая станция Sinara (Sinara у П тол., Sinora у П лут., Sinoria у С трабон а и Synhorium у Амм. Марц.), л е ж ав ш а я на расстоянии 15 римских м и л ь = 2 2 килом, о т *Chalchdiara, находилась на ю ж ны х склонах Коп-дага, недалеко о т правого берега реки Е вф р ата .

16. Согласно сви д етел ьству С трабон а (XII, 3, 28), Синория была значительным укреплением в Понтий- ском ц арстве М итридата Е вп ато р а и находилась на границе с Великой Арменией. И сходя из это го с о о б щения, можно заклю чить, что граница между Понтий- ским царством М итридата и Великой Арменией пролегала в районе горного массива нын. Коп-дага.

17. М есто п ол о ж ен и е станции Lu cus B asaro ( = „р о ща B a s a r o “), леж авш ей на растоянии 22 римских миль = 33 килом, о т Sinara, можно предполож ить в упомянутой у А сохика долине Багарича ( « դ ա չ տ ե ք*էսգա ոճո Jj> ß

III, гл. 27, стр . 251). B asaro я предлагаю исправить и читать *B a g a r a (Г вм. С) и полагаю, что *B ag a ra м ож е т с о о т в е т с т в о в а т ь древнеармянскому Багаричу (срв.. *Chalchdi - ага = Халдой - арич).

18. В предыдущ их моих исследованиях следую щ ая за L u cu s B asaro станция A eg e a (E gea у Анонима Р а веннского) была о то ж д ествл ен а мною согласно с Конр.. М иллером (см. Itineraria Romana, стр . 676) с древней Елегией римских источников. П редполож ение это ок азалось , однако, ошибочным. М естон ахож ден и е Елегии, как правильно указано в исторических трудах (срв. F . Ju st i , Geschichte Irans, Grundriss der iranischen Philo log ie , Bd. II, S trassburg 1904, стр. 508) следует предп о лож и ть на м есте нынеш. деревни Илиджа, л еж ащ ей недалеко о т Э рзерум а.

240

2. Artaxata - Tigranocerta.

19. О тож дествлен и е древнего Тигранакерта с нын. Фаркином, подробно обоснованное в трудах Лемана и Белька, п о д тверж д ается , с полной очевидностью , т а к ж е и нижеприведенным анализом вы ш еозначенного итинерария.

20. Станция Zanserio (Zancerion у Анонима Равеннского), л е ж ав ш ая на расстоянии 30 римских м и л ь = 4 4 килом, от Тигранакерта, м ож ет бы ть со п оставлен а с Зоникартом, упомянутым у Barhebraeus-a (Chron. ес- cles., vol. II, р. 615/16, ed. A bb eloo s et Lamy). В о з можно поэтому, что выш еозначенные названия стан ции искажены из *Zancerta. М есто п ол о ж ен и е Zöniqart-a указано у Barhebraeus-a в местности H esnä de-Zäjid, около м еста слияния реки D ebä с рекой Arsinös. О сновываясь на этом сви детельстве , м естон ахож дени е Зоникарта М ар к вар т предполагает ок оло реки Араца- ния против нынеш. П истека (см. Südarmenien und die Tigrisquellen, стр. 100— 101). М не каж ется более ве роятным, что под рекою Arsinös п о д р азу м евается не Е в ф р ат-А р ац ан и й , а нынеш. река Кульп-су, находящ аяся в древней области Арзанене ( = с и р . Arzön).

21. Ближ айш ая станция Cymiza, л е ж ав ш а я на расстоянии 20 римских миль = 30 килом, о т Zanserio , тож дественн а с нынеш. Кильдизом, обозначенным на десятиверстной карте бы вш его генерального ш таб а на пути из Фаркина в М уш скую равнину, к се ве р у о т деревни Нерджики. И скаж енное название означенной станции я предлагаю исправить в Cyldiza (CTAAIZA вм. CTMIZA, ճ ձ = М).

Պևտինգերju A քարտեզ— 16241

22. Н азвание станции Patansana (Patransana у Анонима Равен.), к о то р о е я предлагаю исправить в *Pat- ransauna (срв. B agauna = Բ ա գ ա ր ա ն ), с о о т в е т с т в у е т древнеармянскому П атрансавану ( = Պ ա տ ր ա ծ ս ա լա ն J* М есто п ол о ж ен и е этой станции, л еж авш ей на рассто я нии 49 римских м и л ь = 7 3 килом, о т Кильдиза, следует искать недалеко от М уш а. Одноименная с этой станцией деревня П атранс имеется и теп ер ь в районе С п арк ерте Битлисского вилайета (см. A-До, Ванский, Битлисский и Эрзерумский вилайеты (на арм. яз.), Эривань 1912, стр . 94).

23. Ближ айш ая после *Patransauna станция Vastau- na (Bastavena у Анонима Равен.), о т с т о я в ш ая о т *Pat- ransauna на расстоянии 26 римских миль = 39 килом., находилась, как я полагаю, на м есте нынеш. Боста- кенда, которы й в древн ее время назы вался, повпди- мому, Б ает аван, арм. Բ ա ս տ ա ւա ն ( = *B astaun a или *B astavana). Соименная деревня Б ает су щ е с т в у е т и в н асто ящ ее время в районе С п ар к ер те Битлисского вил ай ета (см. у A -До в вы ш еуказанной книге, стр. 94).

24. С станционным пуктом D agnevana (Dognavana у Анонима Р авен .) тож д ествен ен , несомненно, Доне- ванк, арм. Գ ո ե ե վ ա ն ք ( = вероятно *D ognevana) , л е ж а в ший в древнеармянской области Х арке.

25. Бли ж ай ш ая станция F lego an a , название к о т о рой следует исправить в *E le g a c a n a , сопоставлена мною с древнеармянской деревней Елегакан ( Ե ղ ե գ ա ֊

կ ա ն ) , леж авш ей , по сви д етел ьству А сохика (см. В с е общ ая история, п ер ево д Н. Эмина, М осква 1864, II, гл. 2), т а к ж е в Х арке .

242

26. Следую щ ая станция Isumbo (с двумя баш н ям и ) название которой я предлагаю исправить в *T su m b o , с о о т в е т с т в у е т , очевидно, древнеармянскому селению Цумбу ( В п и Г р , род. пад. Ց ո ւ մ ր ո յ ) , находивш емуся, по сви детельству Асохика (В сео бщ ая история, перевод Эмина, III, гл. 41), в прилегающей к Х арку области Апахунии.

27. М есто п оло ж ени е станции *T su m b o , леж авш ей в Апахунии, можно предполож и ть к с е в е р о - в о с т о к у о т М елазгерда, в ок р естн о стях нынеш. П атноса или ж е Зомика.

28. Ближайшие станции Таблиц (Nasabi, Anteba, Sorue и Catlspi), как выяснено мною в настоящ ем тр у де, являю тся станционными пунктами линии Artaxata- Gobdi-Paresaca. Аноним Равеннский, пользовавш ийся более древним и лучшим экземпляром Таблиц, вместо этих станций упоминает Arachia, Indua и Didyma, к о торы е находились, как я полагаю, на линии Artaxata— Tigranocerta. Расстояния между ними, к сож алению , у Анонима не обозначены.

29. Упомянутая у Анонима станция Arachia м ож ет бы ть сопоставлена с Археной (Archene) Клавдия Ц е заря (см. Plin., Hist. Nat., VI, 31, 1—3, изд. Littre, P a ris 1883, стр. 260—261), в ко торой М ар к в ар т усм атри в ае т название древнеармянской области Х арка ( = Հ ա ր ք ,

род. пад. Հ ա ր ք ա յ , см. Südarmenien und die T igrisqu ellen, ст. 77). М ож н о поэтом у п редполож и ть, что с наименованием этой ж е области имеет тесную связь так ж е и название станции Arachia.

30. Станция Didyma, как правильно указано А. Ха- чатряном (в те зи сах к докладу, прочитанному в Ин

■243

сти ту те Истории Культуры ССРА), м о ж ет бы ть признана тож дественн ой с нын. деревней Д идем, л еж ащ ей к западу о т Б агавана, около л ево го берега реки Ара- цания.

Д о р ога ж е о т Багавана в А р т аш а т пролегала через вы ш еуказанны е станции—Hariza, *Z o lo certa , Ра- racata.

3. Artaxata -Sebastopolis.

31. П у ть из Artaxata в Sebastopolis ш ел не через Армавир и Ардаган, как п о лагает Конр. М иллер (см. Itineraria Romana, стр. 649—650 и 653—654), а через нынеш. А ш тар ак и Ганлиджу в Хоспию и оттуда чер ез А бастуман и Рион в Севастополь-Д иоскурию .

32. М есто п оло ж ени е станции Strangira (Stranguria у Анонима Равен.), леж авш ей на расстоянии 30 римских миль = 45 килом, о т А р таш ата , можно предполож и ть на месте древнего А ш тарака . Strang-uria = вероятно strang-uria „зм ее-град “ , см. Н. М арр, „Л еген д ы “ , И звести я ГА И М К , III, стр. 278.

33. П осле станции Strangira значится у Анонима Равеннского станция Jan io , которая пропущена в Т аб лицах Певтингера. Если название станции Jan io искаж ено из *T an c io или ж е *T an c o (է вм. *»)> то станцию эту м ож но соп остави ть с армянским ճ ա ն կ ի (род. пад. ճ ա ն կ ի ո յ , ճ ա ե կ ո յ ) , леж авш им в нын. Абаране к северу о т А ш тарака .

34. Ближ айш ая станция C on deso , как правильно отмечено на к ар те Р . К иперта (Karte von Kleinasien, Berlin 1902), с о о т в е т с т в у е т нын. К ондахсазу , произно

244

шение к о то р о го подверглось , повидимому, лож ной этимологизации под влиянием тю ркского языка.

35. П ридерж иваясь указаний Анонима Равеннского, имевшего перед собою исправный и древний список римской карты, путь из C o n d eso в Gaulita мы мож ем восстановить в следую щ ем виде: C o n deso , Ga- vala, M isium, Savatinum, Gaulita (Gaulitia у Анонима Равен.).

36. Из выш еозначенны х станций *G aulita или G a u litia с о о т в е т с т в у е т , несомненно, нын. деревн е Ганлид- ж а ( Ղ ա ն լի ճ ա ) , в ко торой находится древний монастырь М арм аш ен . Н азвание Gaulita, очевидно, искажено и долж но бы ть исправлено в *G anlita (է = арм. ճ , срв. Aretissa = Hpif£2).

37. П осле *G anlita у Анонима Р авеннского упомянута станция Tendava, пропущенная в Таблицах Пев- тингера; а за Тендавой значатся как в Таблицах, так и у Анонима, станции—P ag as 7 Apulum (Apolum у Анонима) 5 Caspiae, названия и м естоп олож ен и я к о то р ы х выяснены Т ом аш еко м (см. Pauly-W issowa Real- encykl., „C a sp ia e “). С станционным пунктом P ag as тож дественен , несомненно, нын. Пога на южном б е регу о зер а Т опорован а . Apulum (Apolum у Анонима) с о о т в е т с т в у е т нын. Абулу. Станция ж е C asp iae с д в у мя башнями долж на бы ть признана тож д ествен н о й с нын. деревней Хоспией, к о тор ая значится на кар тах к югу о т города Ахалкалаки.

38. Д о р о г а о т Хоспии шла в северо-западном направлении, вероятно , через нын. Ахалкалаки в Ахал- лих. Не п о длеж и т п о этом у никакому сомнению, что

245

м естополож ение станционного пункта Ad Mercurium, л е ж ав ш е го на расстоянии 45 римских м и л ь = 6 7 килом, от C asp iae , следует предполож ить к югу о т Ахалциха о к оло реки Куры, к оторую грузины н азы ваю т Mtkuari. Ad Mercurium необходимо, конечно, исправить и чит а т ь Ad *M etcurium .

39. Д о р ога отсю да в С евас топ о л ь шла через Абастуман и через Зекарский перевал до реки Риона ( = A d fontem felicem, см. Itlneraria Romana, стр . 653— 654) и о тту д а в Sebastopolis .

4. Artaxata-Gobdi-Paresaca.

40. Линия эта , как подробно выяснено в настоящем труде, ш ла о т А р таш ата в юго-западном направлении до станции Catispi, к о тор ая находилась в д ревн еармянской области К огови те , тянулась затем в юго- восточном направлении через древнеармянскую о б л асть А р таз до нынеш. Х о я и шла о тту д а через нын. Тасвидж в Paresaca .

41. Н азвание станции Catispi, как правильно у к азы в ае т С. Еремян (срв. его к ар ту „Т ор го вы е пути Ю го-К авказа в конце IV-ro в е к а “), с о о т в е т с т в у е т у п о мянутому у армянского историка С еб ео са Ո ր դս ս լո ւ.

(СП Б. 1879, гл. 30, стр . 108 и гл. 32, стр . 116). Catispi подлеж ит, по мнению Еремяна, исправлению в *Ortispi (Ог вм. Са).

42. П утем т щ ател ьн о го анализа вы ш еуказанны х сви д етел ьств С ебео са , удается , кроме того , устан овить, что м естоп о лож ен и е крепости Ո ր ղ ս ս լո ւ. ( = Catispi) можно предполож и ть недалеко о т нын. Тапариза и к ю го-востоку о т Каракенда (= S c a r a c a n t i у П еголотти).

246

43. Н азвание станции Anteba долж но бы ть, в ер о ятно, исправлено в *Artaza (см. в Itineraria Romana, стр. LII, пункт 6-ой, „Zur Verständniss der Schrift“ , а т ак ж е одинаковые и п охож и е друг на друга буквы b и z в Таблицах). М есто п оло ж ени е этой станции, к отор ая леж ала на расстоянии 51 рим. м. = 76 килом, о т Catispi, следует искать к ю го-востоку о т армянского монастыря апостола Ф аддея, на пути м еж ду Кара-Айне и Зуравой .

44. Б лиж айш ая станция Nasabi, о т с т о я в ш а я на расстоянии 24 римских миль = 36 килом, о т Anteba и находивш аяся меж ду нын. З у р аво й и Х о ем , м о ж е т бы ть сопоставлена с деревней ն ո ւ ա ր ս ա կ , к о то р ая л е ж ала, согласно с в и д етел ьс тву Л азар я П арпского (III, гл. 89 и гл. 91), на пути из Х о я в марзбанскую А рмению.

45. Из следую щ ей станции G obdi (G o bd le у А нонима Равеннского), ко торая тож д ествен н а с нынеш. Х оем (см. K. Miller, Itineraria Romana, стр . 781 и M arkwart, Südarmenien und die T igrisquellen, стр . 420), д о рога шла в ю го-восточном направлении в нын. Тас- видж и отсю д а по восточном у берегу Урмийского о зер а в P aresaca .

46. Станция Tris peda (Tarspedo у Анонима Р авен н ского), л е ж ав ш а я на расстоянии 44 римских м и л ь = 6 5 килом, о т G o b d i - Х о я , с о о т в е т с т в у е т нын. Т асви д ж у (или Тарсвиджу). П ервоначальная древн яя форма нын. Т асвидж а, к сож алению , нам неизвестна.

47. Принимая во внимание, что расстояния из Artaxata в P aresaca обозначены в Таблицах в римских милях, а из P aresaca в Ecbatanis в парасангах, м ож но

247

с уверенностью заклю чить, что при возникновении архетипа Таблиц (в ш ести д есяты х годах IV-ro века) граница меж ду Сасанидской Персией и Аршакидской Арменией пролегала, повидимому, около станции P a resaca.

48. Приурочиванием станции Tris peda или Tars- pedo к нын. Т асви дж у вы ясняется , что станция P aresaca ( = б ы т ь м о ж ет , арм. Պ ա ր ս ք ?), о т с т о я в ш ая на расстоянии 45 римских миль = 67 килом, о т Tris peda, л еж ал а недалеко о т нын. реки Аджи-чая. С л ед о вательно, границей Армении со стороны Сасанидской Персии являлась, повидимому, река Аджи-чай.

49. Ссы лаясь на сви детельства армянского историка Ф ау ста , ученые обычно полагаю т, что Атропа- тенский Гандзак находился в пределах Аршакидской Армении (см. Markwart, Eränschahr, стр. 109; Адонц, Армения в эп оху Ю стиниана, стр. 226; Hübschmann, Die artarmenischen Ortsnamen и др.). Мнение это , о снованное на неправильном толковании с о о т в е т с т в у ю щих сви д етел ьств Ф ау ста , противоречит, как видим, указаниям Таблиц. Т авр и з и Атропатенский Гандзак, л е ж авш и е к ю гу о т Аджи-чая, находились, несомненно, в Сасанидской Персии, как об этом сви детельс т в у е т и историк Ф ау ст .

5. Средневековый путь из Двина в Партав.

50. В изданном мною средневековом армянском итинерарии (см. „О то р г о в л е и городах Армении“ , стр. 171— 173 и „Р азреш ен и е проблемы истории Хорен- с к о г о “, Эривань 1934, стр . 8 5 —87) расстояни е из Двина в Б ерткунк показано 60 арабских миль и из Берткунка в П ар тав 160 арабских миль. Д о р о га эта , как выясне

248

но мною, шла из Двина через Эривань в нын. Еле- новку, поворачивала отсю да и направлялась в Каран- луг и затем тянулась в северо-восточном направлении через нынеш. З о д в П артав .

51. М есто п оло ж ени е Берткунка (арм. Բ ե ր գ կ ո ւ ձ ք ) ,

н аходивш егося в древнеармянской области М аза зе (см. Иоанн Католикос, Тифлис 1912, стр . 93), устанавливается к ю го-востоку о т Еленовки, приблизительно на месте нынеш. деревни Агкалы, ок оло к отор ой л е ж а т теп ер ь развалины « Ա զ ա տ ք ա ղ ա ք » - а.

52. Д ревнеарм янская об л асть М аза з , как правильно указано Ш ахатунянцом (см. <Г Ս տ ո ր ա գ ր ո ւ թ ի ւ ն կ ա ֊

թ ո ւ ղ ի կ է է չ մ ի uahrUէ և. Հի*նգ գ ա ւա ո ա ւյե Ա ր ա ր ա տ ա յն դ Э 4 -

миадзин 1842, II, стр . 235—236), л еж ал а не в районе верхнего течения реки Азат-Гарни, как полагали Али- шан, Адонц, М ар к вар т и Гюбшман, а у западного б е рега Севанского озер а м еж ду древними областями К отайком , Варажнунией и Гегакунией.

53. В соверш енно ином направлении пролегал д р у гой путь из Двина в Бардаа ( = П артав), подробно указанный у Истахри, 193, 4 —7 (срв. И бн-Хаукаль 251, 2 1 —252, 3, Макдиси 381, 14— 15, 382, 2 —4). Д о р о г а эта шла из Двина на ю го-восток через Ш ару р в Си- сакан, поворачивала затем на север о -во сто к и направлялась через Селимский перевал в Гегакуни и шла отсю да в Бардаа (срв. Н. А. К араулов , Сведения ар аб ских писателей о К авк азе , Армении и А дербейдж ане, Сборник материалов для описания м естностей К а в каза , вып. X X IX , Тифлис 1901, стр . 33 и др.). Н ап р авление это го пути, указанное у М ар к вар та из Двина через Гегакуни в Сисакан (см. D as Itinerar von Artaxata nach Armastica, стр . 56), явно ошибочно.

249

54. Н азван и я станционных пунктов S isajän и Ge laküni, как правильно полагает М ар к вар т (см. там ж е, стр . 56), с о о т в е т с т в у ю т названиям древнеармянскнх областей Uէ ս ա կ ա ն И Գ ե ղ ա ք ո ւՍ ի .

55. Станция Daumis, л еж авш ая на расстоянии 16 '4эсфсахов ( = 9 2 килом.) о т Gelaküni, находилась в прилегаю щ ей к Гегакуни области Ս ա ^ տ ք . Н азвание ւ/ւ-յ», к о т о р о е б ез всяко го насилия можно исправить в j» *Zautis ( а ем. » и г вм. լ ), с о о т в е т с т в у е т названию древнеармянской области Ս ա ւ տ ք , род. пад. Ս ա ւտ ի ց

(срв. т ак ж е Ծ ա ւ դ է ք , Ծ ա ւ ղ է ի ց ) ,

56. Следую щ ая станция M ains (у Я кута Mitris, у К араулова М етрис), о т с т о я в ш ая на растоянии 12 фар- сах о в ( = 6 9 км.) о т *Zautis , леж ал а , по всей в е р о я т ности, в армянской области Հ ա թ ե ր ք , род. пад. Հ ա թ ե ֊

ր Ի ը ' Н азвание или ս - յ * я предлагаю исправить в и - . * * Hatris.

57. Б лиж айш ая станция QalqatüS или Qalanqafus т о ж д ествен н а , несомненно, с древним Каганкатуйком (см. „О то р го вл е и го род ах Армении“ , стр. 169 и M arkwart, D as Itinerar von Artaxata nach Armastica, стр. 56), л еж авш и м на левой сторон е реки Т ер тер а недалеко о т нынешней деревни М адагиса.

58. С л ед ует , кроме то г о , о тм ети ть , что рассм отренные пути д ву х вы ш еозначенны х итинерариев о б ’е- динялись ок оло древнеармянской деревни К о та или ж е бл и зл еж ащ его К аранлуга и шли в П ар тав через одне и те ж е области , подробно указанные в в ы ш е излож енны х пунктах.

-----№-----

250

Prof. Dr. Agop Ma.nand.ian.

Die Hauptwege Armeniens nach der PeutingerschenTafel.

ZUSAMMENFASSUNG.

In meiner vorliegenden Abhandlung sind die Hauptw ege A rm eniens—A rtaxata-Satala, Artaxata - T igranocerta, A rtaxata-Sebastopo lis und Artaxata - Paresaca behandelt worden, die uns durch die Tabula Peutingeriana bezeugt sind. D as Werk stellt eine Fortsetzung meiner früheren Arbeiten dar und bildet den A bsch luss meiner Fo rsch u n gen über die römischen R e isew eg e in Armenien (siehe Bulletin des Instituts der W issenschaften und Künste SSRA, № 5, 1931, S . 65 —89; vgl. „О то р г о в л е и го р о дах Армении в связи с мировой тор го вл ей древних врем ен “ , Эривань 1930, S . 101 — 124 und „M anr heda- zodutiunner“, Eriwan 1932, S. 3 —21). Im beigefügten Anhänge habe ich ausserdem den Verlauf des mittelalterlichen Itinerars von Dvin nach Partav erläutert.

Im folgenden sind die wichtigsten E rgeb n is se meiner Untersuchung in mehreren T hesen zusam m engefasst.

1. A r t a x a t a - S a t a l a .

1. Der W eg von Artaxata nach *B ag a u n a (Raugonia oder Ragauna beim Anon. Rav. = Bagauna, siehe Prof. Dr. J . Markwart, Die Entstehung und W iederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1919, S . 23 und 69) führte nicht über den T sc h in g i l -P a s s oder Kulp - Parnaut, wie

251

W. Belck und R. Kiepert vermuten, sondern über Bulag- Basch ( = Paracata, siehe W. Belck, Beiträge zur alten G eograph ie und Geschichte Vorderasiens, II, Le ipzig 1901, S. 8 3 —92) und durch den P a ss von Karawansaray nach Arutsch (= H a r iz a , Հ ա ո .ի ճ , vgl. Verf., „Manr heda- zodutiunner“ , Eriwan 1932, S. 13 ff.) und von da nach Otschkilissa (= B a g a u n a ) .

2. C o loce ia auf der Tabula Peutingeriana und Zoto- zeta beim G eographen von Ravenna, die in *Zolocerta zu verbessern sind (Colo-, Zoto- = * Z o l o - und -ceia,-zeta = -*certa), entsprechen dem armenischen Ջ ո ղ վ ե ր տ = Ց ո լ ա ֊

վ ե ր տ . Mit *Zolocerta setze ich das Zo-joxa'pa des Ptole՜ m aios gleich, welches dieser sw. von Artaxata auffQhrt (77° 15' L., 42° 20 ' Br).

3. In meiner vorigen Abhandlung („D as Itinerar Ar- taxata-Satala und Artaxata-Tigranocerta der Peutingerschen T afe l“ , siehe Bulletin des Instituts, № 5) hatte ich, Ali- schan fo lgend (siche „Ajrarat“ , V enedig 1896, S. 123— 124), Ջ ո զ կ ե ր տ = Ց ո լա կ ե ր տ (Coloceia) dem heutigen Ka- rakala gleichgesetzt. D ie se Behauptung steht jedoch, wie s ic h zeigen wird, im Widerspruch zur Deutung der Ortslage von Hariza und ist offenbar irrig. Bei der näheren Untersuchung d ieser F rage ergibt sich, dass die Route von Hariza nach C oloceia , welche durch den P a ss von K araw ansaray den heutigen Aghri-Dagh überstieg, unm öglich über Karakala geführt haben kann, da jen es in ganz anderer Richtung lag. Die Entfernung zwischen Hariza und Co loce ia ist nach der römischen Karte 24 mp = zirka 36 km. Hiernach m uss a lso die Station Coloceia ( = * Z o - locerta) 36 km nördlich von Arutsch an den Strassen nach Tscharuchtschi oder nach Chosch-Chabar (siehe die Zehnwerstkarte des russischen Generalstabs: H. Чарухчи und Х о ш -Х аб ар ) gesucht werden. Nach der russischen Zehn-

252

werstkarte liegt der heutige F lecken Arutsch am F lu s se Balyk-tschai, in der Nähe von Misun, etwa 10 km sü d lich vom Karawansaray-Passe . Damit kommen wir für Co- Ioceia oder Տ ո ղ է լե ր տ — Ց ո լա էլեր и ,, das noch 26 km vom K araw an saray -P asse (7245 F u ss ) entfernt war, genau in die G egen d am Nordrande des A gh r i-D a gh , womit die A ngabe der Geschichte des M o se s Chorenathsi (I, 12 « ա ո է էոր շ է 1- ք լ ե ռ ն п т ի ն ն » , „an den Schluchten des Berg- fu s s e s “) übereinstimmt. Für die genauere Fests te llu n g der L a g e von Coloceia müsste natürlich die G e g en d südwestlich von Chosch - Chabar am Orte untersucht werden.

4. Die Station Hariza, die 24 mp oder 36 km von՛ Coloceia entfernt war, entspricht dem bei Ghevont erwähnten Flecken Arutsch ( « ա ւ ա ն ն Ա ր ո ւ ճ » , Kap. 34, S. 140— 141), der nicht allzuweit südlich vom Karawansaray- P a sse liegt (vgl. ApyA>K = Arudsch auf der Zehnwerstkarte des russischen Generalstabs). Hariza entspricht offenbar dem altarmenischen *Հ ա ո ./> ճ . Die G le ichung Hariza = *Հ ա ո .ի ճ = Ա րու.ճ ist völlig schlagend nicht b loss bezüglich der Namen, sondern auch der Entfernungen. Die Entfernung zwischen Hariza und Bagau na beträgt auf der T a bula 24 mp = zirka 36 km, und es ist zutreffend, dass d iese Distanz genau der Strecke Ütschkilissa (= B a g a u n a )- Arutsch ( = Hariza) entspricht. Die Identität Hariza = * Հ ա -

ո .ի ճ = Ա ր ո ւ ճ wird demnach aufs beste bestätigt.

5. Die Bestim m ung des P a sse s , durch welchen die Route der Tabula die Aghri-Dagh B erge überstieg , ist für die historische T opographie der römischen und byzantinischen Zeit von g rö sse r Wichtigkeit. E s ist nun mehr als wahrscheinlich, dass über Hariza und durch den P a s s von Karawansaray ( = Kudschach-Pass , s iehe die Zehn՝

25a

!*

werstkarte des russischen Generalstabs, Bl. 99: перевал К аравансарай ; vgl. die Karte von Lynch: перевал Куд- жахский) die g ro sse H eerstrasse führte, welche von Bag- revand aus den Zugang zum centralen Armenien und der Hauptstadt Artaxata vermittelte. Man m uss ferner annehmen, dass die römischen Heere, welche unter Pom peius, Cn. Domitius Corbulo, Statius Priscus und anderen F e ld herrn in Ajrarat eindrangen, zogen g egen die Hauptstadt Artaxata durch denselben P ass . E s ergibt sich demnach, dass derse lbe W eg über Hariza auch in chaldischer und achaem enischer Zeit als Verbindungslinie zwischen dem Quellgebiet des Arsanias und der alten chaldischen Stadt Armavir eine geschichtliche Rolle spielte. E s lässt sich ausserdem genauer präzisieren den Marsch der Zehntausend vom Euphratübergang bis P h a s i s -A ra x e s . Der Rückzug X enophons und der Zehntausend ergibt sich ganz genau über Hariza und den Karawansaray - P a ss nach Ka- rakala und weiter westwärts volle 7 T age längs des Pha- s is - A raxes.

6. D er N am e Hariza- *Հ ա ռ .ի ճ ist nach Markwart (siehe .Südarmenien und die T igrisquellen, Wien 1930, S. 51*) chaldischen Ursprungs. D erse lbe Nam e kommt als zweites G lied in vielen Ortsnamen vor (wie 1ս ա ղ տ ո յա ո .ի ճ , Բ ա գ . , , ֊

յա ռ ի ճ , Տ ի ր ա ռ ի ճ , Ձ ի թ ա ռ ի ճ ս. s. w.). Adjarian, Armenisch es etym ologisches Wurzelwörterbuch, Eriwan 1926, vermutet, dass ֊ա ռ ի ճ , ֊յ ա ռ ի ճ , Հ ա ռ ի ճ die Bedeutung von Dorf habe. Er unterlässt leider d iese A ngabe etymologisch zu erklären, so dass man nicht weiss , worauf sich seine Behauptung stützt. Ist aber der Name Hariza— *Հ ա ո .ի ճ

chaldisch, so dürfen wir für möglich halten, dass dieser Wohnort ehemals von Chaldern besiedelt war.

7. In meinem Buch „Über Armeniens Handel und Städte in Verbindung mit dem Welthandel des Altertums“ ,

254

Eriwan 1930 (russisch), habe Ich festgestellt, dass der Transithandel über Artaxata im Wirtschaftsleben Armeniens eine erhebliche Rolle spielte. Die Routen Artaxata-Satala und Artaxata-Tigranocerta, wie ich im erwähnten Buch ausführlich erörtert habe, dienten einem regen Karaw anenhandel zwischen Centralasien, China und den Häfen des Schwarzen M eeres und zwischen Nordarmenien und M esopotamien. E s ist höchst beachtenswerth, dass die bedeutenderen Städte Armeniens in der Nähe von diesen grossen Strassen lagen: nördlich vom Zusam m enfluss des Achurean (=A rpa-tschai) und A raxes lag die g ro s se Handelsstadt Ervandaschat; die L ag e der Stadt Zarehavan isj. bei dem armenischen G eschichtsschreiber Faustos ( „ G e schichte A rm en ien s“ , V enedig 1889, V, 43, S . 259) unweit vom wichtigen Knotenpunkte Bagau na an ge g eb en ; die Stadt Zarischat lag südlich vom Knotenpunkte *T su m bo- Ծ ո ւ մ ր an der Strasse von *T su m b o nach Artschesch; und auf dem grossen Karaw anenw ege nach Satala und Trape- zunt entstand in byzantinischer Zeit die befestigte Handelsstadt T heodosiopolis . Nachdem oben die L a g e von Hariza festgestellt ist, ergibt sich jetzt, dass auch die Handelsw ege dieser Städte, sowie die g ro sse Karawanenstrasse des Aussenhandels , über das heutige Arutsch und dcni P a ss von Karawansaray führten.

8. Als Resultat unserer Untersuchung ergibt sich zugleich, dass das G ebirgsland östlich von G a y la tu - S e e ( = B a l y k - G ö l ) als Durchgangsort nach Ajrarat und N ordarmenien strategisch und militärisch von grösster Wichtigkeit war. Für die eminente geschichtliche Bedeutung d ie ses D urchgangslandes sprechen unter anderm die dort gefundenen Ruinen (siehe S. Haykuni, Bagrevand , Va- gharschapat 1894, S. 363—365, armenisch). Die meisten von ihnen sind Trümmer von bedeutenderen Festungen

255

und Burgen, welche die strategisch wichtigen Punkte und die D urchgangsstrassen beherrschten. Wie d iese Ruinen, so auch das ganze Gebirgsland zwischen dem Gay- la tu -S e e und dem K araw an saray-P ass , sind niemals erschöpfend untersucht worden. Eine solche Erforschung am Orte kann aber der schliesslichen L ö su n g unserer neuen Aufschlüsse dienlich und förderlich sein.

9. Auf das G ebirgsland östlich von Gaylatu-See passtdie L age der Festungen ’OXavr)' (vgl. „castellum Voland um “ bei Tac., Annales, XIII, 39) und B a ’pupaa, die Stra- bon unweit von Artaxata setzt (XI, 14, 6). Der M arschzug des Corbulo ergibt sich somit aus Hocharmenien über Köprükö] ( = Ad confluentes) nach Ütschkilissa ( = Baga- una) und von da über Hariza in die G egen d zwischen dem Gaylatusee und dem Karawansaray-Pass, wo das K astell Volandum nebst anderen Festungen belagert undeingenom m en wurden. Von da erreichte er zunächst dieÜ bergangsstelle des A raxes bei Vartanakert (vgl. Seb eo s ,Kap. 26, S. 94 und Ghevond, Kap. 8, S. 24) und zognach Überschreitung des F lu s se s gegen die Hauptstadt Artaxata. Ist unsere Auffassung über die L age von V o landum zutreffend, so darf man vielleicht die Vermutung w agen, dass das Ba'fW.a des Ptolemaios, welches bei ihm nicht allzuweit von Eafaua'va ( = Bagauna) und Zo-foxa'pa (*Zolocerta) verzeichnet ist, dem Ba'ßupsa des Strabon identisch ist.

10. Die Strecke von Bagauna nach Satala lief südlich von der Araratkette (]. Aghri-Dagh) über das von Lazar von Pharp erwähnte Dorf Ա ր ա մ ա ն ա յ nach Köprüköi und von da über Kagdaritsch-Aschkala, dann südlich von Kop- D agh den Euphrat entlang und weiter nach Satala.

256

11. Die Station Chadas, die 48 mp oder 71 km von Bagauna entfernt war, wird durch die beiden Türmchen als eine grössere Stadt gekennzeichnet. Der Entfernung nach würde sie sehr gut mit dem heutigen Dorfe Chaz- dar, der alten Hauptstadt der A laschkertebene (vgl. L eh mann-Haupt, Armenien einst und jetzt, Bd. II, 2, Berlin 1931, S. 742), übereinstimmen.

12. Die Station Armanas, die 17 mp oder 25 km von Chadas entfernt war, entspricht dem bei Lazar von Pharp erwähnten Dorfe Hր ա մ ա ն ա յ (vgl. auch Markwart, L e ber- ceau des Armeniens, Revue des etudes armeniennes, Paris 1928, է. VIII, fase. 2, p. 227), das sich an der G renze der Gaue Bagrevand, Tvaratsataph und Basean befand.

13. Die Station Andaga auf der Tabula Peutingeriana (mit zwei Wachttürmen) und Andacas beim G eographen von Ravenna, die 12 mp = 18 km von Arm anas— Ա ր ա մ ա ֊

՛ն ա յ entfernt war, entspricht dem altarmenischen Ս ձ տ ա ք

(vgl. Alischan, Ajrarat, S. 52; siehe auch Эндэк auf der Zehnwerstkarte des russischen Generalstabs).

14. Die Station Banantea, die 30 mp = 44 km von Adconfluentes und 26 mp = 39 km von Andaga entfernt war, m uss nordöstlich von Köprüköi gesucht werden und lag offenbar im Oberen Basean . A us der Geschichte des M o ses Chorenathsi sieht man, dass derse lbe G au in alter Zeit auch Vanand hiess (II, Kap. 6). E s ergibt sich dem nach, dass der Name Banantea, der aus *Barantea entstellt ist, dem altarmenischen Gaunamen Vanant (gen. Va- nanteay) entspricht.

15. Die Station Calcidaua (auf der Peut. Tafel kann man Calcidaua oder Calcidaris lesen) oder Chalchidara

Պևտինգերյան քարտեզ—17257

Iէ

(beim G eographen von Ravenna), nach unserer Konjektur *Chalchdiara oder *Chalchdiaris, entspricht dem altarmenischen Dorfe Խ ա ղ տ ո յա ռ ի ճ , dem heutigen Kagdaritsch, am rechten Ufer des Euphrat-K arasu .

16. Die Station Sinara ( = Sinara bei Ptol., Sinora Plut., Sinoria Strab., Synhorium Amm. Marc.), die 15 mp oder 22 km von *Chalchdiara entfernt war, lag am Süd- abhange des heutigen Kop-Dagh, unweit von dem rechten Ufer des Eu phrat-K arasu .

17. In der Zeit des T igranes des G ro ssen lässt sich mit g rösser G enauigkeit die Südw estgrenze Armeniens feststellen; aus dem bekannten Berichte Strabos über die F e s tu n g Sinoria (XII, 3, 28) geht hervor, dass das heutige Kop-Dagh G eb irge die Grenze zwischen Gross-Armenien und dem Königreiche Pontos bildete.

18. Wenn Lu cus B asaro ( = d e r Hain Basaro) für L u cus *B ag a ra steht (C für Г), so darf man darin eine Station in der E ben e von Bagarltsch erkennen (vgl. «դ ա շ տ ն

Բ ա գ ա ւ է ճ ո յ» , Asoghik III, Kap. 27, S . 251). *B agara entspricht dann dem Namen nach dem altarmenischen Baga- ritsch (vgl. *Chalchdi-ara = Խ ա ղ տ ո յ - ա ռ ի ճ ) .

19. In meiner vorigen Abhandlung hatte ich, Konr. M iller folgend, die Station A eg ea (E g ea beim Anon. Rav.) dem E leg e ia oder E leg ia der griechischen und lateinischen Schriftsteller gleichgesetzt. Bei der näheren Untersuchung dieser F ra g e ergibt sich, d a ss der Ort E lege ia (K ass . Dion. 68, 19, 2, Bd. III, ed. Boissevain) im heutigen Ilidsche westlich von Erzerum lag (siehe F . Justi, G eschichte Irans, Grund, der iran. Philol., Bd. II, S . 508).

258

2. Artaxata -Tigranocerta.

20. Die von Lehmann und Belck eingehend begründete Ansicht, dass Mayafarkin das alte Tigranocerta ist, findet Jetzt Ihre unumstössliche Bestätigung in unserer ausführlichen Analyse des Itinerars von Tigranocerta nach Isumbo.

21. Die Station Zanserio (Zancerion beim G eographen von Ravenna), vielleicht aus *Zancerta entstellt, die 30 mp = 44 km von Tigranocerta entfernt war, entspricht m öglicherweise dem Zöniqart des Barhebraeus (Chron. eccles. vol. II, p. 615/16, ed. A bbeloos et Lamy). Der Ort Zöniqart lag nach Barhebraeus „in der Landschaft von H esnä de-Zäjid, wo sich zwei F lü sse , der F lu ss D ebä und der Nahr Arsinös, miteinander verm ischen“ . M arkwart, SQdarmenien und die Tigrisquellen, S. 100— 101, setzt seine Lage am F lu sse Arsanias (Murad-su) g e g e n ü ber von Pistek an. E s scheint Jedoch, dass unter dem F lu sse Arsinas nicht der Murad-su gemeint ist, sondern der Chulp-su, der aus Arzon - ’ApCavTjvT)' kam (vgl. die Kartenskizze von E. Honigmann, Byz. Zeitsch. XX XI, 2, 1931, S . 400).

22. Die fo lgends Station Cymisa, die 20 mp = 30 km von Zanserio entfernt war, entspricht dem heutigen Kildiz (Кильдиз, siehe die Zehnwerstkarte des russischen G ? n 2- ralstabs). E s ist also C l'M IZ A aus CTAAIZA entstellt (M =A A ). Kildiz ist der Name eines Dorfes, welches auf dem W ege von Farkln in die E ben e von M usch nördlich von Nerdschik liegt.

23. Der Name der Station Patansana (Patransana beim Geographen von Ravenna), der in *Patransauna zu ver

259

bessern ist (vgl. Bagauna = Բ ա գ ա ժ ՛ն ) , entspricht genau dem armenischen Ortsnamen <r Պ ա տ ր ա ն ս ш и Л ь . Der Entfernung nach (49 m p |= 73 km von *CvIdiza) m uss *Pat- ransauna unweit von M usch gesucht werden. *Patransau- na = Պ ա տ ր ա ն ս ա ւա ն ist nicht zu verwechseln mit dem gleichnamigen Dorfe, welches in der heutigen Landschaft Ispaert liegt (siehe A - D o , „Vani, Bithlisi jev Erzrumi vi- la]ethnern“ , Eriwan 1912, S. 94).

24. Im Namen der folgenden Station Vastauna (Bas- tavena beim G eographen von Ravenna) sehe ich eine Entstellung aus *B astauna oder *B astavana ( = a r m . Բ ա ս տ - ա ւ ա ն ) . Die Station *Bastauna, die 26 mp = 39 km von *Patransauna entfernt war, entspricht dem heutigen Dorfe Bostakend (Бостакенд, siehe die Zehnwerstkarte des russischen Generalstabs), welches auf der römischen Weltkarte unter seinem alten Namen Բ ա ս տ ա ւա ն erscheint. Ein gleichnamiger Ort Bast wird bei A - D o in der heutigen Landschaft Ispaert erwähnt (siehe „Vani, Bithlisi Jev E rzrumi vilajethnern“ , Erivan 1912, S. 94).

25. Die Station D agnevana der Peutingerschen Tafel und D ognavana beim G eographen von Ravenna (zu lesen *D ognevan a) entsprechen dem altarmenischen Dorfe Գ ո ն ե -

վ ա ն ք Donevankh, das im Harkh lag.

26. Die Station F legoana , deren Name *E legacan a zu lesen ist, entspricht dem Dorfe Ե ղ ե գ ա կ ա ն Eghegacan im G au Harkh.

27. D er Nam e Isumbo, der offenbar aus *T su m b o entstellt ist, m uss mit dem altarmenischen Dorfe Ծ ո ւ մ ր

T su m b (gen. Ծ ո ւ մ բ ո յ ) des Asoghik (III, Kap. 41, S. 271) identifiziert sein, das sich im G au Apahunikh befand.

28. Die Station Isumbo ( = * T s u m b o ) , welche durch zwei Wachttürme als Militärposten gekennzeichnet ist, lag nordöstlich von Manazkert, in der G egen d unweit vom heutigen Patnotz. Die Gleicheit d ieses Isumbo mit T su m b Ist nach dem Erscheinen meiner vorigen Abhandlung (siehe Bulletin des Instituts der Wissenschaften und Künste SSRA, № 5, Eriwan 1930, S. 7 6 —79 und 8 8 —89) erkannt worden von Markwart, Südarmenien und die T ig risquellen, S . 412, Anm. 2.

29. Die Namen der auf der Rolle Peutlngers fehlenden Stationen Arachia, Indua und Didyma hat der Anonymus von Ravenna aufbewahrt. Von diesen Stationen hängt Arachia mit Archene des Claudius Caesar zusammen (vgl. Plinius, Hist. Nat., VI, 31, 1 - 3 , ed. Littre, Paris 1883, p. 260—261). In Archene kann nach M arkwart der Name der alten Provinz Harkh (gen. Harkhay) stecken (siehe Südarmenien und die T igrisquellen, S. 77). Und es ergibt sich demnach, dass auch in Arachia eine andere W iedergabe desselben Namens vorliegt.

30. Didyma beim G eographen von Ravenna entspricht nach A. Khatschatrian’s D arlegungen (seine Abhandlung wird im Bulletin des Instituts der Kulturgeschichte erscheinen) dem heutigen Dorfe Didem, das am linken Ufer d e s Aratsani und westlich von Bagauna liegt.

Der weitere W eg von Bagauna bis Artaxata fällt mit der grossen Strasse Satala - Bagauna-Artaxata zusammen.

3. Artaxata - Sebastopolis.

31. Der W eg von Artaxata nach Sebastopolis führte nicht über Armavir und Ardahan, wie Kon. Miller vermutet (siehe Itineraria Romana, S . 649— 650 und 653—

261

654), sondern über Aschtarak und Ghanlitscha nach Chos- pia und von da über den F lu ss Kur nach Rion und w eiter nach Sebastopolis .

32. Die Station Strangira der Peutingerschen Tafel (Stranguria beim G eographen von Ravenna), die 30 mp = 45 km von Artaxata entfernt war, m uss mit dem heutigen Aschtarak zusammengestellt werden. Nach Marr war A schtarak die Cultstätte des Drachen ViSap (И звестия ГА И М К , т. III,—Stranguria = Strang „S ch lan ge“ + uria).

33. Die auf der Peutingerschen Tafel fehlende Station Jan io hat der Anonym us bewahrt. Der Name Jan io , der vielleicht aus *T an c o oder *T an c io entstellt ist ( t= a r m Ճ,

vgl. Aretissa = Ա ր ճ է շ ) , entspricht wahrscheinlich dem armenischen Orte ճ ա ե կ ի (gen. ճ ա ն կ ի ո յ oder ճ ա ե կ ո յ ) , welcher im heutigen Abaran nördlich von Aschtarak lag.

34. E s kann kaum zweifelhaft sein, dass die nächste Station Condeso, wie R. Kiepert richtig erkannt hat (siehe seine Karte von Kleinasien), dem heutigen Kondachsaz entspricht, dessen alte Namensform vorläufig unbekannt ist.

35. D er Anonym us von Ravenna, der ein b e s se re s Exem plar der Tabula vor A ugen hatte, hat, wie bereits betont, das Verdienst, die auf der Rolle Peutingers fehlenden Stationen bewahrt und uns dadurch in den Stand gesetzt zu haben, die richtige Reihenfolge der Stationen fo lgenderm assen wiederherzustellen: C ondeso , Gavala, Misium, Savatinum, Gaulita (= G a u l i t ia beim Anonymus).

36. Von diesen Stationen entspricht Gaulita ( = Gau- litia beim Anonym us) dem heutigen Ghanlitscha, arm. Ղ ա ն լի ճ ա (nordwestlich von Leninakan-Alexandropol), in

262

welchem sich das berühmte Kloster Marmaschen befindet. Der Name Gaulita ist offenbar aus *Ganlita entstellt ( t = arm. Ճ, vgl. z. B. Aretissa = Ա ր ճ է շ ).

37. Die Namen der hinter Tendava liegenden Stationen—Pagas , Apulum und C asp iae— sind von Tom aschek erkannt worden (siehe P auly- Wissowa Realencykl., „ C a s p iae“). Pagas ist wohl Poga am Südufer des Toparavan- S ees . Apulum (Apolum beim Anonymus) entspricht dem heutigen Abul, das an der Strasse nach Chospia westlich von P o ga liegt. Die Station Caspiae, welche durch zwei Türme gekennzeichnet ist, fällt unstreitig mit dem heutigen Dorfe Chospia zusammen, das südlich von Achal- khalakhi liegt.

38. Von Chospia nordwestwärts folgte das Itinerar der heutigen Strasse über Achalkhalakhi nach Achalzich. Darnach ist die Station Ad Mercurium, die 45 mp = 6 7 k m von Caspiae entfernt war, an den F lu s s Kur-Mtkuari sü döstlich von Achalzich zu setzen. Ad Mercurium ist a lso augenscheinlich aus Ad *M etcurium oder Ad *M etcua- rium entstellt.

39. Der weitere W eg nach Sebastopolis führte über Abasthuman und durch den P a s s von Zekari bis zum F lu sse Rion ( = A d fontem felicem, siehe K- Miller, Itineraria Romana, S. 653—654) und von da nach S eb as to polis.

4. Artaxata - Gobdi - Paresaca.

40. Der Verlauf d ieses Itinerars wird jetzt durch m eine neuen E rgeb n isse vollkommen verständlich. Von Artaxata führte der W eg südwestlich ins G eb iet von K ogo-

263

!tI

wit, in welchem sich die Station Catispi befand, bo g dann südöstlich um und lief über Artaz nach Choj und von da über Tasvidsch nach Paresaca .

41. Der Name Catispi entspricht, wie zuerst von S. Eremian erkannt worden ist (siehe seine Karte „Т о р го вые пути Ю го-К авказа в конце IV-ro в е к а “), dem bei S e b e o s erwähnten Orte Ո ր դ ս պ ո ւ (Kap. 30, S. 108 und Kap. 32, S . 116). Catispi ist nach Eremian aus *Ortispi entstellt.

42. Durch eine sorgfältige Analyse der oben erwähnten A ngaben des S eb eo s ergibt sich, dass die alte F e s tung Ո ր դ ս պ ո ւ. ( = *Ortispl) in der Nähe vom heutigen Tapariz, südöstlich von Karakend ( = Scaracanti bei Pe- golotti) lag.

43. D er N am e Anteba ist vielleicht aus *Artaza entstellt (vgl. hierzu die Schreibw eise von b und z auf der Tabula und Itineraria Romana, S. LII). Ich setze d iese Station, die 51 m p = 7 6 km von *Ortispi entfernt war, an der mittelalterlichen K araw anenstrasse nach Condro (= C h o J ) , südöstlich vom armenischen Kloster des Apostels Thaddäus, am heutigen W ege von Kara-Ajneh nach Zurawa.

44. D ie fo lgende Station N asabi, die 24 m p = 3 6 km von Anteba entfernt war, m uss an der Strasse von Zurawa nach Choj g e leg e n haben. S ie fällt dann zusammen mit dem Dorfe Ն ո ւա ր ս ա վ , welches im 5. Jahrhundert bei Lazar von Pharp erwähnt wird (III, Kap. 89 und 91). Die Schreibung N asab i begreift sich vielleicht durch Bee influssung des ähnlichen und bekannten Nam ens der T ab u la Nisibi ( = N i s ib i s , arm. Մ ձ -ր բ ե ).

264

45. Von der folgenden Station Gobdi (G obdie beim Anonymus Rav.), die dem heutigen Choj entspricht (siehe K. Miller, Itineraria Romana, S. 781 und Markwart, S ü d armenien und die T igrisquellen, S. 420), g in g der W eg südöstlich nach :Tasvidsch und von da am Ostufer des Urmija-Sees nach Paresaca.

46. Die vorletzte Station Tris peda (Tarspedo beim Anon. Rav.), die 44 mp = 65 km von G obdi entfernt war, entspricht dem heutigen T asvidsch oder Tarsvidsch (vgl.TerSOUCht, « Ո ւ ղ զ ե գ ր ո լ թ յո ս ն ն ե ր » , թ ա ր գ մ . Հ . Հ ա կ ո բ յա ն ի ,

VI, р. 109), dessen alte Namensform uns unbekannt ist.

47. M an erkennt unschwer, dass bei der folgenden Station Paresaca die Grenze zwischen Armenien und Persien lag. Denn von da an waren die Entfernungen nicht nach römischen Meilen, sondern nach persischen Parasangen berechnet.

48. Nachdem sich herausgestellt hat, dass P aresaca ( = a r m . Պ ա ր ս ք ?) 45 m p = 6 7 km vom heutigen Tasv idsch entfernt war, ergibt sich, dass das Königreich Armenien zur Zeit der A bfassu ng der Tabula bis zum heutigen F lu sse Adschi-tschai reichte.

49. Daraus ergibt sich ferner, dass sowohl Täbriz als Gandzak ausserhalb der Grenzen Armeniens lagen. D ag egen ist die M einung, Gandzak habe nach Fausto s in Armenien gelegen (siehe Markwart, Eränschahr, S . 109, Адонц, Армения в эп оху Ю стиниана, S . 226 и. а.), völlig unannehmbar. Die Stellen bei Fausto s können ganz anders aufgefasst werden.

2Ö5

6. Das ltinerar von Dvin nach Partav.

50. Nach dem armenischen summarischen ltinerar (siehe bei Saint-M artin , M em oires II, S. 396 und vgl. Verf., Die L ö su n g des Problem s des M o ses Chorenathsi, Eriwan 1934, S. 86) rechnete man: von Dvin nach Berd- kunkh 60 Meilen ( = 2 0 Fars .) und von da nach Partav 160 M eilen ( = 5 3 * / 3 Fars.). Die S trasse verlief von Dvin zunächst über Eriwan bis E lenovka, b o g dann südöstlich um bis zum Dorfe Koth, um von hier in ostostnördlicher Richtung Partav zu erreichen.

51. D as Dorf Berdkunkh, das nach Johan n es Katho- likos im G au M azaz lag (Tiflis 1912, S. 93), ist etwa 25 km südöstlich von Elenovka beim heutigen Aghkala (arm. Ա ղ կ ա լա ) anzusetzen, wo sich die Ruinen des Ա զ ա տ ք ա ~

ղ ա ք befinden.

52. D er alte G au Mazaz, wie Schahchathunianz richtig erkannt hat (siehe * Ա տ ո ր ա գ ր ո ւ թ ի մ և կ ա թ ո ւ ղ է կ է է շ ֊

մ է ա & ն ի և Հ ի ն գ գաւ.աո.աէքե Ա ր ա ր ա տ ա J 2 յ ՜Էֆմիա ծ ր 1842, Բ , р. 235—236), lag nicht am Oberlaufe des F lu s se s Azat (vgl. dazu Alischan, A]rarat, S . 13 und 331, Адонц, А рмения в эп оху Ю стиниана, S. 302, Markwart, D as Itine- rar von Artaxata nach Armastica, S. 11, Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen u. a.), sondern am Westufer des Sew an ga-Sees zwischen den G auen Varainunikh, Kotajkh und Geghakhuni.

53. E ine andere Richtung hat das ltinerar des al Is- tachn (S. 193, 4 —7, vgl. Ibn Hauqal 251, 21—252, 3, al M aqdis i 381, 14— 15, 382, 2—4). D ieser W eg verlief von

266

Dvin zunächst südöstlich über Scharur bis Sisakan, bog՛ dann nordöstlich um und führte über den Selim -Pass bis zum Gau Geghakhuni und von da nach Partav (vgl. H. A. К араулов, Сведения арабских писателей о К авк азе , Армении и А дербейджане, Сборник м атери алов для описания местностей К авк аза , X X IX , Тифлис 1901).. Unzutreffend ist darnach Markwart’s Annahme, d a ss die Stationen Sisakan und Geghakhuni vertauscht und umzustellen sind (siehe D as Itinerar von Artaxata nach Arma- stica, S. 56).

54. Die Poststationen d e s arabischen Itinerars haben ihre Namen, wie Markwart richtig erkannt hat, nach den armenischen Gauen, in welchen sie lagen. S isajän ist wohl Ս ի ս ա կ ա ն und Gelakam entspricht dem armenischen Gaunamen Գ ե ղ ա ք ա ձ ի (siehe D as Itinerar von Artaxata- nach Armastica, S. 56).

55. Die Poststation Daumis, die 16 Fars . = 92 km..von Gelaküni entfernt war, fällt genau in den nächsten Gau Ս ա ւ տ ք . Der Name der, wie es scheint, aus

*Zau{is (■* und r = t ) entstellt ist, entspricht vielleicht dem armenischen Gaunamen Ս ա ւ տ ք , gen . Ս ա ւ տ ի ^

(vgl. auch Ծ ա ւ դ է ք , Ծ ա լ դ է ի ց ),

56. Die fo lgende Poststation M ains , bei Jäqut Mitns, bei Karau ov М ет р и с , die 12 Fars . = 69 km von *Z au fis entfernt war, lag meines Erachtens im armenischen Gau Hatherkh, gen. Hatheriz (Հ ա թ ե ր ք , Հ ա թ ե ր ի ց ) . D er Name

oder müsste dann aus i r d * Hatris entstellt sein.

57. Die folgende Station Qalqäftis oder Qalanqätüs entspricht wohl dem armenischen Կ ա ղ ա ն է լա տ ո յք (siehe Verf., О торговле и городах Армении, Эривань 1930,

267

S . 169, vgl. Markwart, Das ltinerar von Artaxata nach Armastica, S . 56).

58. E s ist wohl selbstverständlich dass von Gegha- khuni bis Partav auch das armenische ltinerar der oben ■erörterten Strasse folgte.

'268

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Ե շ

Ն Ե Ր Ա Ծ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ....................................................................................... 5 — 1 4 ,

Պ Ե Վ Տ Ի Ն Գ Ե Ր Յ Ա Ն ֊Բ Ա Ր Տ Ե Զ Ի Գ Լ Խ Ա Վ Ո Ր Ճ Ա Ն Ա Պ Ա Ր Հ Ն Ե Ր Ը

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ո Ւ Մ .............................................................................. 1 7 — 1 7 »

1 , Ա ր տ ա շ ա տ - Ր ա դ ա վ ա Ն ........................................................... 1 7 ----- 8 2

2 1 Ա ր տ ա շ ա տ ֊Տ ի գ ր ա ն ա վ ե ր տ .................................................. 8 5 --- 1 1 4 .

3 . Ա ր տ ա շ ա տ ֊Ս ՛Լ ը տ ս ա ո պ ո լի ս ................................ . . . 1 1 7 ---1 3 5

4 1 Ա ր տ ա շ ա տ - Խ ո յ- Պ ա ր ե ս ա վ ա .............................................. 1 3 9 — 1 7 2

Հ Ա Վ Ե Լ Վ Ա Ծ . Գ Վ Ի Ն - Պ Ա Ր Տ Ա Վ Հ Ի Ն Ճ Ա Ն Ա Պ Ա Ր Հ Ը ....................... 1 7 5 — 2 0 4

Յ Ա Ն Կ Հ Ա Տ Ո Ւ Կ Ա Ն Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ի Յ Ե Վ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն . . . . 2 0 7 — 2 3 1

Ո Ւ Ս Ո Ւ Մ Ն Ա Ս Ի Ր Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Հ Ի Մ Ն Ա Կ Ա Ն Թ Ե Զ Ի Ս Ն Ե Ր Ը ( Ռ Ո Ւ

Ս Ե Ր Ե Ն 8 Ե Վ Գ Ե Ր Մ Ա Ն Ե Ր Ե Ն ) ................................................... 2 3 5 — 2 0 8

1. Я. А. Манандян. Главные пути Армении по Та-Ьи1а РеиМп^епапа. Резю ме................................................ 2 3 5 — 2 5 0 -

2. Բւօք. Бг. А ^ор М апапё1ап. 01е Н а и р ^ е ^ е Аг-ш еш епв пасЬ Йег РеиНп^егесЬеп ТаГе]. Х иват- т е п (а 5 5 и п ( ; ..............................................................................3 5 1 — 2 6 8 .

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն ............................................................................. 2 6 9 — 2 7 0

■ Բ Ա Ր Տ Ե Զ Ն Ե Ր

1. Аг1аха1а—В а ц а и п а ............................................................... 4 7

2. В а р и л а —А п й а § а ............................................................... 5 5

3. Апйа§>а— СНа1сЬй1ага........................................................... 6 5

4. Са1сМ1ата— 5 а 1 а ) а ............................................................... 7 9

5. Т18гапосег1а—*В а 8 1 а и п а .................................................. 9 5

6. '1Ва$1аипа— *В а § а и п а ...........................................................и з

7. Аг!аха(а— БеЬазЮ роП Б......................................................1 3 3

8. Аг1аха1а— О оЬ <Л ........................................................... • . 1 5 1

9. Ա վ ա ր ա յ ր է դ ա շ տ և Տ ղ մ ո ւ տ գ ե տ ............................. , 1 5 5

269-

ч10. ՕօԵճւ— Р а ге ва с а .................................................................... ւ«711. Գ վ ի ն --Պ ա ր տ ա վ ( մ ի ն չ և Բ ե ր ւէ կ ո ս Ն ք և Ս ի ս ա 9 ա ն ) , 1 0 7

12. Գ վ ի % --Պ ա ր տ ա վ ( մ ի ն չ և Պ ա ր տ ա վ ) ................................ 2 0 3

13. ТаЬи1а Реи11п§ег1апа. Бе^гп. X 4— XI 1 .14. ТаЪи1а РеиНп§ег1апа. Б е ^ т . XI 2— XI 4 .15. ТаЬи1а РеиИп§ег1апа. Бе^гп. XI 5—XII 2 .16. Պ ե վ տ ի *ն գ ե ր յա % ք ա ր տ ե զ ի տ ա ռ ե ր ի Ն մ ո ւ շ ն ե ր , . , 1 3 5

ք ա ր տ ե զ » ա, рч գ,271 եչրվերջում

х '■V'1

Т А В и Ь А Р Е а Т 1 Ы 0 Е К 1 А Ы А , Б Е О М . X 4 — X I I 2 .

(ԱՐՏԱՏՊ. Կ. ՄԻԼԼԵՐԻ 1ТШЕКАК1А КОМАЫА-ЗЛЯ, ԵՋ 6 3 5 Ա ն).

ՊՐՈՖ. ՀԱԿՈԲ ՄԱՆԱՆԳ8ԱՆԻ ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ԵՐԸ.

1. В е 11г а § е гиг а1Ь ап 1$сЬ сп О е$с1И с111е.![1паидига1 - О ^ е г Ч а Н о п 'г и г Е г1 а п § и п § Й ег ր1ւ11օտօրհ1տշհ€Ո Э о сЮ гху О гй е. Ь е 1 р г1 § 1897. է ջ

3 — 4 8 ։

2. Հ ա յո ց ՛էէ ո ր վ կ ա ն ե ր ր , գ ի տ ա վ ա ն Հ ր ա տ ս , ր ա կ ո ։ .թ յ ո լ ն , ա շ խ ա տ ո ւ

թ յ ա մ բ Հ . Մ ա ն ա ն դ յա ն ի և Հ ■ Ա ճ ա ո յա ն ի , Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ 1 0 0 3 , ե 9 I— XI,Ա — Ի Գ , 1 — 8 0 0 ,

3. Հ ա յո ց ն ո ր վ կ ա ն ե ր ը , ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն , Հ ա տ ,

Ա և /*, կ ա ղ մ ե ք /ի ն Հ Հ ա Մ ա ն ա ն ղ յա ն Ա Հ , Ա ճ ա ո յա ն , Վ ա ղ ա ր շ ա ս լա տ 1 9 0 3 ։

4. քվօոոօտ, 01е Տշհօհօո շս քնոք Кейеп Ճըտ О ге^ог уоп № -21апг, уоп А. МапапсНап, МагЬиг§ 1903, ե չ 1 — 8 1 . տ ե ս ն ո ւյն րՀ ա յա գ ի տ ո ւ թ յա ն Հ ա ն դ ե ս ո ւ մ ' 2е№сНгШ քС1Г ՅՈՈ0Ո1տԺ10 Р1т11010§1е, ВЙ.I, ե չ 2 2 0 — 2 7 2 և ե չ 2 7 3 — 3 0 0 (Ժոէէ6տ ս ո ճ у!ег1ез Н ей, 1903>

5. 01е пеие Митег1егип§ с!сг 1п Кагепеагю Ка1а1о§ уегге1сЬ- пе1еп НапЙБсЬпКеп, 7и5аштеп§е81е1Й уоп А. Мапапй1ап, ա հ и Հ ա յա

գ ի տ ո ւ թ յա ն Հ ա ն դ ե ս ո ւ մ ' 2еН5сЬг1Й И г агтеш БсЬе РЫ1о!о§1е, Вй. II,Ней, МагЬиг§ 1903, եչ 29—40»

6 . «Ք ա ղուա ծքներ Եւսերիпи Կեսարայյու քրոնիկոնից մի Հին ձեռագրումս, Վիեննա 1905, ե չ 1— 15 . տես ն ո ւ յն ր «Հա նդէս Ամսօրեայ» - ում, 1905, թ . 1, Հունվար, ե չ 15— 19։

7- « Գ ա ւ ի թ Ա ն յա ղ թ ի ք սն ղ իրլլ ն ո ր լ ո ւ ս ա ր ա ն ո լթ յա մ ր » ,մ ա տ ե ն ա

գ ր ա կ ա ն Հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յո ւ ն , Վ ա ղ ա ր չա ս լա տ 1 9 0 4 , ե չ 3 — 4 0 . ն ո ւ յ ն ր

(IԱ րա րա տ ն ա մ ս ա գ ր ո ւմ , Ե չմ ի ա ծ ի ն 1 9 0 4 , փ ե տ ր *, Հ ո ւ ն ի ս և Հ ո ւ լի ս I ( « Ո ւ -

ս ո ւ& ե ա ս ի ր ո ւթ ի ւն Գ ա ւ ի թ Հ ա ր ք ա ց ի փ ի լի ս ո փ ա յ ի ն վ ե ր ա գր ո ւա հ ՜ ի մ ա ս

տ ա ս ի ր ա կ ա ն ե ր կ ե ր ի »

Պևտինգերյան քարտեզ— 18 273

8. « Մ ե կ ն ո ւ թ ի ւ ն Ս տ ո ր ո գ ո ւ թ ե ա ն ց ն Ա ր ի ս տ ո տ ե լի ը ն ծ ՛ա յ ե տ լ Ե լի ա ՜

ս ի ի մ ա ս տ ա ս ե ր ի , ի լ ո յ ս կ ա ծ 0 . Մ ա ն ա ն դ ե ա ն է , В^ЫюПТССЛ ЛППСПО-1*С-ог§1са I, Сборник древне-армянских и древне-грузинских текстов, издаваемы х И мператорскою Академнею наук под редакциею ак адемика Н. Я. М арра. СП Б. 1911, եչ I—VIII. 1— 175:

9. СՀ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւ թ ի ւ ն ը թ ո ւ ր ը - թ ա թ ա ր ա կ ա ն ա ր շ ա ւ ա ն ք -

ն ե ր ի շ ր Հ ա ն ո ւ մ » է գ ա ս ա ի ւ ո ս ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ճ կ ա ր դ ա ց վ ա ծ Ց ե ր և ա ն ի ժ ո ղ « Հ ա

մ ա լ ս ա ր ա ն ո ւ մ 1 9 2 1 թ վ ի ն , ձ ե ո յս գ ր ի ի ր ա վ ո ւ ն ք ո վ , Յ ե ր և ա ն 1 9 2 2 , ե չ

3 — 1 1 1 ։

10. € Գ ի տ ո ղ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի շ ի ն ա կ ա ն ն ե ր ի դ ր ո ւ թ յ ա ն

մ ա ս ի ն մ ա ր զ պ ա ն ո ւ թ յա ն չ ր Հ ա ն ո ւ մ յւ } Տ ե ր ե վ ա ն 1 9 2 5 , ե 9 3 —4 5 * տ ե ս

ն ո ւ յ ն Էլ Պ ե տ » Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի Գ ի տ ա կ ա ն Տ ե ղ ե կ ա գ ր ի Д! 1 - ո ւ մ * Ց ե ր և ա ն

1 9 2 6 , ե չ 3 — 4 5 ո

11. Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր ք ո ւ ն ի Հ ա ր կ ե ր ը մ ա ր զ պ ա ն ո ւ թ յա ն շ ր ջ ա ն ո ւ մ

Ց ե ր և ա ն 1 9 2 6 , ե չ 3 — 4 4 » տ ե ս ն ո ւ յ ն ը Գ ի տ ո ւ թ յա ն և Ա ր վ ե ս տ ի Ի ն ս տ ի

տ ո ւ տ ի Տ ե ղ ե կ ա գ ր ի № 1 - ո ւ մ , Ց ե ր և ա ն 1 9 2 6 , ե չ 3 —4 4 ։

յ 12. Ն յ ո ւ թ ե ր Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ յ ա ն ք ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն

, Ց ե ր և ա ն 1 9 2 7 , ե չ 1 ----------- 1 4 * տ ե ս ն ո ւ յ ն ը Գ ի տ ո ւ թ յա ն և Ա ր վ ե ս տ ի Տ ե ~

ղ ե կ ա գ ր ի Л8 2 —ո ւ մ , Ց ե ր և ա ն 1 9 2 7 , ե չ 2 9 — 4 2 ։

13. Ն յ ո ւ թ ե ր Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ն տ ե ս ա կ ա ն կ յ ա ն ք ի պ ա տ մ ո ւ թ յա ն ,II, Ց ե ր և ա ն 1 9 2 8 , եչ 1 — 4 0 (резю ме на русском языке, стр. 31—40).տ ե ս ն ո ւ յ ն ը Պ ե տ ա կ ա ն Հ ա մ ա լս ա ր ա ն ի Գ ի տ ա կ ա ն Տ ե ղ ե կ ա գ ր ի Д® 4 - ո ւ մ

Ց ե ր և ա ն 1 9 2 8 , ե չ 4 3 — 8 2 ։

14. է Ց ո ւ ն ա ր ա ն դ պ ր ո ց [Է ե ն ր ա զ ա ր գ ա ց մ ա ն շ ր ջ ա ն ն ե ր ը » , «Ա զ գ ա յ ի ն

մ ա տ ե ն ա դ ա ր ա ն 9 Ճ Ժ Թ , Վ ի ե ն ն ս ։ 1 9 2 8 , ե չ 1 -3 0 0 , տ ե ս ն ո ւ յ ն ը € Հ ա ն դ է ս

ԱմսՕրհայ9—ում 1925, 1926, 1927 և 1928 թ»։

15. Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ի ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը Лг1зха1л-5а1а1п և Аг1аха1а- Т 1 § г а п 0 с е г 1 а ը ս տ Պ ե վ տ ի ն գ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե ղ ի , Ց ե ր և ա ն 1 9 3 0 , տ ե ս ն ո ւ յ ն ը

Տ ե ղ ե կ ա գ ի ր Գ ի տ ո ւ թ յա ն և Ա ր վ ե ս տ ի 1 *ն ս տ ի ա ո ւ ա ի Д® 5 , Ց ե ր և ա ն 1 9 3 1 ,

ե չ 6 5 — 8 7 { ե չ 8 8 —8 9 , ո ւ ս ո ւ & ե ա ս ի ր ո ւ թ յա ն Հ ի ս ն ա կ ա ն թ ե զ ի ս ն ե ր ը գ ե ր

մ ա ն ե ր ե ն

16. նշիոները և չափերը Հնագույն Հայ աղրյուրնԼրում, (1]շ|սւ(ւ1ւ1*|1 յե վ տ ա րողութ յա ն ո ւ յե ր կ ա ր ո ւթ յա ն հա իերլւ վ ա ՚ո շ վ ա ձ են յե վ վ ե ր ա ծ վ ա ծ

274

ւէւյմմյան կ |ւ|ոգոա քներ|ւ, փտ1'|;ւփ ո ւ մեՅրհւփ), Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն Մ ե լ ր ո հ -

յա ՚հ ֆ ո ն դ ի , Յ ե ր ե ա ն 1 9 3 0 , 3 — 1 4 1 ։

17. О торговле и городах Армении в связи с мировой торп е д о й древних времен (V в. до и. эры —XV в. и. эры), Госиздат, Эр.чвань 1930, եչ з—340)

18. Заметки о феоде и феодальном войске Плрфни и Арша- кидской Армении, издание Научно-исследовательского Института Кавказоведения Академии Наук СССР, Тифлис 1932, էչ 3 — 1 9 г

19. Մ ա ն ր Հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ,-- 1 . Պեվէվւնդեւ՚յւոն РшГнЬ[||ւ 1 1(1 Г !2(1

կա յտ ոււնլւ. 2 , ՜ս ո ւյն ը դեւ-մանեւ-են նա մա ււոտ ՝ й ։ е Տ է օ է ւ օ ո Н а п г а Л е г

Р е и Н п ^ е г з с И е п Т а / е 1 . 3 . Աւ-այւական ա րշա վա նքները Հա յա ս տ ա ն ո ւմ (<1ա-ւէւսնա կա ւ|ոոկա ն ւփտալւււ յ>յու ննեւ՝).— Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն Մ ե լ ք ո ն յա ն ֆ ո ն

դ ի , Ց ե ր և ա ն 1 9 3 2 ։ ե չ 3 —7 6 ։

20. Խ ո ր ե ն ա ց ո լ ա ո ե ղ ծ վ ա ծ ի լ ո ւ ծ ո ւ մ ը , Թ ե զ ի ս ն ե ր Կ ո ւ լտ ո ւ ր ա յ ի

Պ ա տ մ ո ւ թ յա ն Ի ն ս ւ ո ի ա ո լ տ ո ւ մ կ ա ր դ ա ց վ ա ծ զ ե կ ո ւ ց մ ա ն ԼՀ ա յե ր ե ն , ո ո լ ս ե ֊

ր ե ն և ղ ե ր մ ա ն ե ր ե ն ) , Յ ե ր ե ա ն 1 9 3 3 , ե չ 3 -- 2 1 ։

21. Ե ր ա տ ո ս թ ե ն ե ս ի ս տ ա դ ի ո ն ը և Պ ա ր ս ի ց ա ս ս լա ր ե ս ը ,-- 1 > քւԱ1յեւ՚են,2 . ն ո ւ յն ը զեոէւսնհւ-են ը ն դա ր ձա կ ՝ Ը օ տ Е г а էօ տ է հ ք ո ւտ շ հ е Տ է ա Ա օ ո ս ո ս

Л е г թ ք Ր Տ ւՏ ք հ Ը А я р п г ё г , 3 . ՛սույնը ՈՈԼսերեն 1աւմա1ԼԱՏ.-- Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ

թ յ ո ւ ն Մ ե լ ր ո ն յա ն ֆ ո ն դ ի , Յ ե ր ե ա ն 1 9 3 4 , ե չ 3 -- 0 6 ։

22. Ֆ ե ո դ ա լ ի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ( Ա ր շ ա կ ո ւ ն ի ն ե ր ի և մ ա ր զ պ ա

ն ո ւ թ յ ա ն շ լ ՛ չ '“ ‘հ ) . Հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւ թ յո ւ ն Մ ե լ ր ո ն յա ն ֆ ո ն դ ի , Յ ե ր ե ա ն 1 9 3 4 ,

ե չ 3 — 3 3 7 .

2 3 . հէո ր ե ն ա ց ո ւ ա ո Լ ղ ձ վ ա ձ ի լո ւ ծ ո ւ մ ը .— 1 . с: Ս.շ[աււ гГ] աէյոյ ср ֊լ ւ յե վ!Г т [и 1 ,и հա ւ ՚ենա ցին. 2 . Խ սւ-ենւտ յոլ ա ռ ե ղ ծ վ ա ծ ի լո ւ ծ ո ւ մ ը . 3 . Հ ա վ ե լվ ա ծ . Խւս-ենաւյու պ ա տ մությա ն յ ՚ա ււս ա լա ռ ա ւ ՚լւ յե վ 4 . Ու ս ա մ ն ւ ս ս ի ւ ՚ո ւ ը յա ն 1փմ- նա կա ն լ>ե<լիոնեւ՚ը՝ ւսււսեւ-են յե վ ղեւ-մա նեւ ՚են (տե՛ս վեւ-եվ № 20).— Պ ետ ա

կ ա ն Հ ր ա տ ա ր ա կ չո լթ յո լն , Յ ե ր ե ա ն 1 9 3 4 , ե չ 3 -- 2 3 1 ։

2*1. Средневековый нтннерарий в армянской рукописи X столетня, տ ե ս ա կ ա ղ ե մ , Մ ա ռ ի ն ն վ ի ր վ ա ծ ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւ ի մ ե չ ' АкОДеМНЯнаук СССР академику Н. Я. М арру, М осква—Ленинград 1935, եչ7 2 3 — 7 2 Տ ,

27ц

25. Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները լչսա Պ ե վտինգերյան քարտեզի.—1. .'Աւ՚տսւտատ-Սատաւլ, 3. Սյ՚Յաոատ-Տլւդոսնսւկհւ՚տ, 3. Աւ՚տաք-տտ- ИЬрա ստ ոպ պ իս, 4 . Ա ւ ՚տ ա շա տ -հոյ-Պ ա ւ-եսսւկսւ, 5 . Հ ա վ ե լվ ա ծ . Դվին-Պ ա րտ ա վ ւ՚վւՈ [աւնսւպաւ՚Ոլլ, ԿՅ. Ո ւս ո ւ մ ն ս ա խ ՚ւս բ յա ն 1"փմնական բելյիււնհրլւ' ււա.սեւ-Լ(ւ|Ц ^ЬпГшбкгЬО.--Հրատարակություն Մեչքոնյան ֆոնդի, Ցերևան 1930,եչ 5—27Տ,

ՆԿԱՏՎԱԾ ՎՐԻՊԱԿՆԵՐ

Ե չ .6 2 , տ ո ղ 1 3 х պ ե տ ք ե լ ի ն ի Ռ ա վ ե ն ն ա ց ո ւ . փ խ » Ռ ա վ ե ն ա ց ո ւ .

Ե Հ 8 0 , տ ո ղ 1 6 ճ » Ֆ Ֆ Պ լ ի ն ի ո ւ յ յի փ է 1՝ Պ ի լն ի ո ւ ս ի ,

Եչ 86, ձան. ւճ » » » Ве1ск փխ. Ве1еск»

ձ И 1ս Հ 1. Ո Ь О * Ո Ո. Կ Ո 1Г ս . տ

ԳԻՏԱԿԱն ՀՐԱ8ԱՐԱ1ւ2ՈԻԹ0ՈԻն

ՄԵԼ-ՐՈՆՅԱՆ ՖՈՆ ԳԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ԼՈ Ւ В Ս Ы , Տ Ե ՍԵ Ա

Պ ր ո ֆ . Գ ր . Ա Բ Ե ՚Լ Ց Ա Ն , Մ .— է Հ տ յո ց լ ե զ վ ի տ ե ս ո ւ թ յ ո ւ ն * , 3 8 0 ե չ , 1 9 3 1 ք)

(ս պ ա ռ ա ծ )-- { Հ ա յ ո у լ ե զ վ ի տ ա ղ ա չ ա փ ո ւ թ յ ո ւ ն է , 4 5 9 ե չ, 1 9 3 3 թ . 1 2 ռ . ( 5 1 ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ . Ա Ճ Ա Ռ Ե Ա Ն , Հ Ր .— է Հ ա յե ր է ն ա ր մ ա տ ա կ ա ն բ ա ռ ա ր ա ն ։

Ա. Հ ա տ ո ր , Ա— Բ 1232 եչ, 1931 թ .Բ. „ Գ— թ 1 3 5 0 1 1 9 3 2 »Գ . г Ժ — Կ 1 4 9 2 » 1 9 3 3 յգ . , Հ — 8 1 3 5 0 » 1 9 3 4 »

Ե . » Ն — Ռ 1 2 9 4 > 1 9 3 5 г

Д. * 1}— Ֆ 1 6 2 6 3 1 9 3 6 յ ա ս լա կ ե տ ի ս լ« ը ն դ ա մ ե ն ը 1 8 3 4 4 ե չ .

է , յ ( տ ս լ ա դ ր վ ա ձ ) Հ ա վ ե լ վ ա ծ 2 0 9 ե չ .Յ ո թ ը Հ ա տ ո ր ը ( ս ա կ ա վ ա թ ի վ ո ր ի ն ա կ ն ե ր ) 3 1 5 ո. ( 1 3 3 8 ֆ ր . )

2{ ա ր տ * Բ Ո Ւ Ն Ց Ա Թ Յ Ա Ն , Ն>-- € Հ ե թ ա ն ո ս ա կ ա ն .Տ ա ճ ա ր Տ ր դ ա տ ի ս լա լա տ ի ն

կ ի ց Գ ա ո .ն ի Ա մ ր ո ց ո ւ մ » , ք ա ռ ա ծ ա լ , 1 2 3 ե չ, 1 9 3 3 թ . 2 3 ո, ( 9 8 ֆ ր . )

շքարա* Թ Ո Ր Ա Մ Ա Ն Ց Ա Ն , Թ *— « Շ ի ն ա ն յ ո ւ թ ե ր ն ո ւ ն ր ա ն ց գ ո ր ծ ա ծ ո ւ թ յ ա ն

կ ե ր պ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ ) ) 3 9 ե չ , 1 9 3 2 թ * 1 ո . 5 0 կ * ( 6 * 4 0 ֆ ր . )

Լ Ա Լ Ա Ց Ա Ն , Ց Ե Ր Վ *— «'Ւ ա մ ր ա ն ն ե ր ի պ հւլւււԱ նե ր Խ ո ր Հ ր ղ ա յի ն Հ ա յ ա ս տ ա

ն ո ւ մ » , 2 3 9 ե չ , 1 9 3 1 թ , (սպաււաձ) — ( 3 0 ֆ ր . )

Լ Ե Վ Ո Ն Ց Ա Ն , -- « Հ ա յո ց պ ա ր բ ե ր ա կ ա ն մ ա մ ո ւ լ ը ս կ ւ լք ի ց մ ի ն չ և մ ե ր ո ր ե -

ր ը 2 , ք ա ռ ա ծ ա լ , 2 5 9 ե չ , 1 9 3 4 թ , 2 0 ո.* ( 8 5 ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ . Խ Ա Չ Ա Տ Ր Յ Ա Ն , Ա Ս ,— « Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ե պ ա գ ր ա կ ա ն ք ն ն ա կ ա ն

պ ա տ մ ո ւ թ յո ւ ն » , 5 5 6 ե չ , 1 9 3 3 թ * 1 5 ո.» ( 6 3 * 7 5 ֆ ր * )

Ե Ո Ր Պ Ո Տ Ց Ա Ն , Զ Ա Վ Ե Ն *-- « Խ ո ր հ ր դ ա յի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ղ զ ա ր ն ա կ չ ո ւ թ յ ո ւ ն լ լ

վ ե ր չ ի ն Հ ա ր յո ւ ր ա մ յա կ ո ւ մ » , ( 1 8 3 1 — 1 9 3 1 ) , ք ա ռ ա ծ ա ր 1 8 5 ե չ , 1 9 3 2 թ *

1 8 ո * ( 7 6 * 5 0 ֆ ր » )

Պ ր ո ֆ * Հ Ա Ե Ո Ր Ց Ա Ն , Հ Ո Վ Հ *-- « Ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր » Ա * Հ ա տ ո ր Ժ Գ *---Ժ Զ *

դ ա ր . 5 1 0 ե չ , 1 9 3 4 թ » (սպառած) — ( 4 0 ֆ ր » )

— « Ո ւ ղ ե գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր » Զ • Հ ա տ ո ր , 1 8 0 0 — 1 8 2 0 . 8 8 4 -ք- V III ե չ , բ ա զ

մ ա թ ի վ ն կ ա ր ն ե ր , յ ե ր կ ո լ գ ո ւ ն ա վ ո ր ն կ ա ր և կ ի ց Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս ի

ք ա ր տ ե զ ը X IX դ ա ր ա ս կ ղ բ ի ն , 1 9 3 4 թ » 2 0 ու. ( 8 5 ֆ ր * )

Պ ր ո ֆ * Գ ր » Մ Ա Ն Ա Ն Գ Ց Ա Ն է Հ Ա Ե Ո Ո — « կ շ ի ռ ն ե ր ը և չ ա փ ե ր ը Հ ն ա գ ո ւ յ ն Հ ա յ

ա ղ բ յո ւ ր ն ե ր ո ւ մ » , 1 4 1 ե չ , 1 9 3 0 թ * (սպաււսւձ) — ( 1 0 ֆ ր . )

■— « Մ ա ն ը Հ ե տ ա զ ո տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր * , 7 6 ե չ , 1 9 3 2 թ * 2 ո . ՏՕ կ . ( 1 0 . 6 5 ֆ ր . )

— (ГԵ ր ա տ ո ս թ ե ն ե ս ի ս տ ա դ ի ո ն ը և ս լտ ր ս ի ց ա ս պ ա ր ե ս լլ » , (0;1Տ ЕГЛ10$(11С-шБсЬе Տէտժւօո սոժ с!ег реге^сЬе Аврагёг) 6 6 ե չ , 1 9 3 4 թ . 2 ո .

(8Ա Տ0 ֆ ր . )

--- « Ֆ ե ո դ ա լ ի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ մ » , 3 3 7 ե չ , 1 9 3 4 թ . 1 2 ո . ( 5 1 ֆ ր . )

Մ Ե Լ Ի ՚Բ Ց Ա Ն , Ս Պ .— « Կ ո մ ի տ ա ս ի ս տ ե ղ ծ ա գ ո ր ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ա ն ա լի զ լլ9 , 3 1 ե $ ,

1 9 3 2 թ . 1 ո . 5 0 կ . ( 6 . 4 0 ֆ ր . )

--- « ՚Ո ւ ր վ ա գ ի ծ Հ ա յ յ ե ր ա ժ չ տ ո ւ թ յ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յա ն 9 , ք ա ռ ա ծ ա լ , Տ 9 ե ք ,

1 9 3 5 թ . 8 ո . ( 3 4 ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ . *հր» Մ Ե Լ Ւ Ք Ս Ե Թ —Հ Ե Կ ւ Լ Ե Վ Ո Ն *— « Վ ր ա ց ա ղ ր յո ւ ր ն ե ր լ լ Հ ա յա ս տ ա ն ի

և Հ ա յե ր ի մ ա ս ի ն » , Ա . Հ ա տ ո ր , ( Ե *— СЬ Р . դ ա ր ) 1 2 2 ե չ , 1 9 3 4 թ . 1 2 ո .

( Ժ Գ .— Ժ Ը գ ա ր . ) 1 6 8 ե չ 1 9 3 6 թ .ք 8 ո . ( 3 4 ֆ ր , )

Հ»\էՀԱԶՒԶէ ՑԵՐՎԱՆԳ*-- «Հին Յերեան ը» (նկարազարդ) 2 6 2 ե չ , 1 9 3 1 թ .(սպաւսսձ) — ( 1 5 ֆ ր . )

— ս Գ ի վ ա ն Մ ի ք ա յ ե լ Ն ա լ ր ա ն դ յ ա ն ի » , 3 9 2 ե չ ։ 1 9 3 2 թ . (ШЦШП.ШД') — ( З в ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ • Ջ Ա Վ Ա հ Ւ Ծ Վ Ւ Լ Ւ ֆ Ւ Վ *— « Ն յ ո ւ թ ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ո ց ի ա լա կ ա ն պ ա տ

մ ո ւ թ յ ա ն Հ ա մ ա ր X դ * ե X II I գ * ս կ զ ր ն ե ր ի ն » , 4 1 ե չ , 1 9 3 6 թ • 2 ո* ( 8 . 5 0 ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ » ՔԱԼԱէ/ԹԱՐք ԱԾ.-- « Վ ա ղ ա ր շ ա պ ա տ ի ս լե ղ ո ւՏ ք և ե ր լլ» , 1 2 3 ե չ , 1 9 3 6 թ •3 ո.. 5 0 կ . ( 1 5 ֆ ր . )

Պ ր ո ֆ * Մ Ա Ն Ա Ն Գ Ց Ա Ն , Հ Ա Կ Ո Ր ,— « Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա ս լա ր Հ ն ե ր ը

ը ս տ Պ ե տ ի ն գ ե ր յ ա ն ք ա ր տ ե զ ի » , 2 7 2 ե չ , 1 9 3 6 թ . 1 0 ռ . ( 4 2 . 5 0 ֆ ր . )

4 0 I» 4 Լ Ո М 1

Documents