3.GRUP "SES TİTREŞİMDİR"

A) SES

GİRİŞ1)Titreşen cisimler ses üretir;üretilen ses

bulunduğu ortamda yayılır.2)Çevremizdeki farklı sesler ve özellikleri.3)Ses kayıt edilebilir ve tekrar dinlenebilir.4)Sesleri kulağımızla işitiriz.5)Çevremizi seslerde kirletir.

Lunaparka gittiğinde çok farklı sesleri bir arada işitmişsindir. Lunaparkta olduğunu düşün ve resmi incele.Nelerin ses çıkardığını listele.

Lunapark dışındaki ortamları da düşündüğünde ses oluşturan daha pek çok şey sayabiliriz. Rüzgar , gök gürültüsü , ağustos böcekleri , telefon ,bazı oyuncaklarda ses kaynaklarıdır.

Bebekken acıktığında ne yapardın? Ağlardın herhalde.

Daha sonraki yıllarda sesini nasıl kullandın? Konuşurken , birine seslenirken, şarkı söylerken, gülerken…

Ses, hayvanların yaşamlarında da önemlidir.Onlar birbirlerine bir tehlikeyi haber vermek, karşılarındaki bir başka hayvanı korkutmak, birbirlerini bulabilmek için farklı sesler çıkarırlar.İnsanlar ve ses oluşturabilen hayvanlar, çevreleri ile iletişimi sesi kullanarak sağlarlar.

Fotoğraftaki çocuğun yaptığı gibi bir balonu şişir ve parmaklarınla balonun ağzını sıkıca tut. Parmaklarını hafifçe gevşet ve balonu içindeki havanın dışarı çıkmasını sağla. Parmaklarında ne hissettin?

Üretilen sesin titreşen cisimlerle ilişkisini fark etmene yardımcı olacaktır.

1.Titreşen cisimler ses üretir; Üretilen ses bulunduğu ortamda yayılır

Doğadaki canlılar kendilerine özgü sesler üretebilirler. Müzik aletleriyle de farklı sesler oluşturabilir. Mandolin , saz ve keman gibi müzik aletlerinde titreşen teller ses çıkarır. Ya telleri olmayan davul, trompet ,flüt , kaval gibi müzik aletleri nasıl ses çıkarır?

Bilim insanları da sesle ilgili çalışmalar yaparken laboratuarda diyapazon adı verilen aracı kullanırlar.

Diyapazon iki kollu, çelik bir çataldır.Bu çatal dikdörtgenler prizması şeklinde , içi boş, tahtadan bir kutu üzerine oturtulmuştur.Diyapazona tokmağıyla ya da kalemle vurulduğunda kolları iki yana gider gelir, yani titreşir. Böylece ses oluşur.Bu titreşimler diyapazonun koluna hafifçe dokunulduğunda hissedilir.

Su yüzeyinde görülen daire şeklindeki dalgalar, suyun titreşimidir. Sesin titreşimlerle oluştuğunu öğrendim. Ses titreşimleri su dalgaları gibi dalgalar oluşturur. Kaynağından ses dalgaları her yönde yayılır.

Fotoğrafta olduğu gibi baştaki topu serbest bıraktığında diğer toplar nasıl hareket eder? Düşün.

Maddeleri taneciklerin oluşturduğunu biliyorsun. Bu tanecikleri oyuncaktaki toplar gibi düşünelim. Taneciklerden biri titreştiğinde bu titreşimler diğer taneciklere aktarılır mı? Katı,sıvı ve gaz maddelerde ses yayılırken bir tanecik titreştiğinde çevresindeki taneciklerinde titreşmesine neden olur.

Trompetten çıkan sesin bir bardağı kırabileceğini düşünür müsün? Camlara, havayı oluşturan taneciklerin enerji aktarması sayesinde ulaşır. Bu enerji camların titreşmesini hatta kırılmasına bile neden olur.

Ses su içinde de iletilir.Denizlerde yaşayan bazı canlılar bu sayede birbirleriyle iletişim kurar. Örneğin yunuslar ve balinalar su içinde çeşitli sesler çıkararak haberleşir. Yunuslar fısıltı ve ıslık şeklinde farklı sesler çıkarır.

Dışarıdan sınıfının kapısına vurduğunda öğretmenin bu sesi işitir. Sende içerideki öğretmeninin ‘’giriniz!’’ sesini duyarsın.Öğretmeninin sesi sana hangi ortamlardan geçerek ulaşır?

Neler kullanırsın? plastik ya da kağıt bardak, ip, ataş , kalem,

misina ya da bakır tel araştırma defteriNasıl bir yol izlersin?1. Plastik bardakların altına kalemle delik aç.2. İpin uçlarını açtığın deliklerden geçir. Her bir uca ataş bağla. Böylece bir

telefon modeli oluşturdun.3. Arkadaşın vbardağın içine fısıltı şeklinde konuşurken diğer bardağı

kulağına yerleştir ve dinle. Şimdi de sen konuşurken arkadaşın dinlesin.4. 1,2 ve 3 adımlarda yaptıklarını ip yerine misina kullanarak yinele.

Verilerini değerlendir1.Oluşturduğun telefon modelinde arkadaşın konuşurken onun sesini

işitebildin mi?2.Arkadaşının sesini ip mi , misina mı kullandığında daha iyi işitebildin?

Katı,sıvı ve gaz maddelerin sesi farklı iletmesi yaşamını nasıl etkiler?Şimdi alttaki çizelgeyi incele.Sesin hangi maddede daha hızlı yayıldığını karşılaştır.Ses kaynağından çıkan sesler, her ortamda kulağımıza ulaşır mı?

2. Çevremizdeki farklı sesler ve özellikleri

Ses kaynaklarının titreşiminin ses oluşturduğunu öğrendin. Bir ses kaynağının saniyede oluşturduğu titreşim sayısına kaynağın frekansı denir.

Uluslar arası birim sisteminde (SI) frekans birimi hertzdir. Hertz kısaca Hz ile gösterilir. Bir saniyede 400 titreşim yapan kaynağı frekansı 400 Hz dir.

İki çivi arasına gerdiğin teli hafifçe çekip bırak. Sonraki denemelerinde tele uyguladığı kuvveti gittikçe arttır. Frekans arttıkça ses incelir.

Denizlerin derinliğinin, bataklık ya da göllerin genişliğinin ölçülmesinde sesin yankılanması özelliğinden yaralanılır. Bu yolla balık sürülerinin yerleri de belirlenebilir.

Çıkardığın sesin yankısını duyabilmen için iki ses arasında 1/10 saniye geçmelidir. Kulağın ancak bu sürede sesleri ayrı ayrı algılar.Sen bir engele doğru bağırdığında kulağın önce bu sesi işitir. Eğer sesin 1/10 saniyeden kulağına gelirse kulağın iki sesi ayırt edemez.

Sesin yankılanma özelliğini yalnız insanlar mı kullanır? Doğada bazı hayvanlarında bu özelliği kullandığını biliyor musun? Yunuslar yiyeceklerini ararken su içinde ses çıkarır. Bu sesler bir balık ya da balık sürüsüne çarpınca geri döner. Böylece yunuslar balıkların yerlerini öğrenir.

Yarasaların gözleri iyi göremez. Yarasalar çıkardıkları seslerin çarptığı yüzeyden dönmesine göre engellere çarpmadan uçabilir. Yarasala gece avlanır ve uçarken sürekli ses çıkarır.

Bu çocuklar enstrümanları kendileri yapmışlar. Sen de kendi enstrümanını yapabilirsin. Resimdeki enstrümanlardan hangilerini tanıyorsun? Resimde olmayan ve senin bildiğin başka enstrümanlar varsa adlarını yazabilirsin. Orkestrayı oluşturan enstrümanlar aynı notayı çaldığında piyanonun, kemanın ya da bir başka müzik aletinin sesini ayırt edebilirsin.Şiddetleri ve yükseklikleri aynı olan sesleri birbirinden ayıran özellik, sesin tınısıdır.

Sen de resimdeki gibi ellerini ağzının iki yanına kapat.İki elinin arasındaki boşluktan uzaktaki arkadaşına seslen. Ellerinin yerine megafon kullanarak sesini çok daha uzaklara duyurabilirsin. Megafon sesin şiddetini uzaklardan da duyabilecek kadar arttırır. Megafon, koni şeklinde olup sesin bir doğrultuda yayılmasını sağlar. Böylece sesin uzaklardan işitilebilir.

Megafonların bazıları elektrikle çalışır.Bunların içinde mikrofon vardır. Mikrofon, oluşturulan sesin şiddetini en az 100 kat artırmış olur. Mikrofon başka nerelerde kullanılır?

Teyplerle hem ses kasetlerine ses kaydı yapmak hem de kaydedilen sesleri istendiğinde dinlemek mümkündür. Kameralar ise hem ses hem de görüntü kaydı yapar. Bu sesli görüntüler video kasetlere kaydedilir. Kasetlerde videodan izlenir. Gelişen bu teknoloji ile geçmişteki ve günümüzdeki bilgiler gelecek nesillere aktarılır.

3. Ses kayıt edilebilir ve tekrar dinlenebilir

Nasıl işitirsin? Yapacağın bu etkinlik, sesleri

nasıl işittiğini anlamana yardımcı olacaktır.

Neler kullanırsın? Bant, su, balon, pipet,bardak,

teneke kutu araştırma defteri

Nasıl bir yol izlersin?1. Balonun ağız kısmını kes. Teneke kutunun alt ve üst kapaklarını keserek

çıkar. Açık olan ağızlarından birine balonu gerdirerek bantla. 2. Bardağı pipeti ve bir miktar suyu koy. Fotoğrafta gördüğün gibi pipetin

kıvrık ucu balona değmeli.3. Teneke kutunun açık olan ucundan önce hafif,sonra kuvvetli bağır.

Verileri değerlendir1. Teneke kutunun içine bağırdığında balonda ve pipette ne gözlemledin?2. Teneke kutunun içine hafif ve kuvvetli bağırman balonu ve pipeti nasıl

etkiledi.

4.Sesleri kulağımızla işitiriz

Ses kaynağından çıkan sesler hava molekülerinin titreştirir. Bu titreşimler etrafa dalgalar halinde yayılır. Ses dalgaları kulağımıza kadar gelir ve kulak zarında etkinliğindeki balon gibi titreşmeye başlar. Kulak zarındaki titreşimler kulağın iç kısmına iletilir. Bu titreşimler belirli bir ileti taşır. Bu iletiler beyne ulaştığında ses işitilmiş olur.

Hayvanların kulak yapıları farklıdır. Tavşanlar çok uzaklardaki düşmanlarının sesini işitebilir. Köpekler sesleri mükemmel işitir. Geyiklerin de işitme duyuları çok gelişmiştir. Filler hayvanlar içinde en büyük kulak kepçesine sahiptir.Ancak fillerde insan kulağının işitebileceği sesleri işitir.

Bazı hayvanlar insan kulağının duymadığı sesleri işitebilir. Örneğin; kümes hayvanları atlar ve köpekler hafif şiddetli depremleri işitebilir.

İnsan kulağının işlemediği titreşimlerden , günlük yaşamda birçok alanda yararlanılır.Ultrasonografi ve radarlar insanların işitemediği titreşimlerle çalışan aygıtlardır.

5. Çevremizi sesler de kirletirSeni rahatsız eden seslerin bir listesini yap. Bu seslerden neden rahatsız olduğunu araştırma defterine yaz. İnsanları rahatsız eden sesler gürültü olarak adlandırılır. İşyerlerinde , taşıtlarda ve diğer ses kaynaklarından yayılan sesler gürültü kirliliğine yol açar.

Gürültülü bir ortamda kitap okursan okuduğunu anlayamazsın. Arkadaşına sesini duyuramazsın. Gürültü ortamlarda bulunan insanların işitme yeteneğinde bozukluklar oluşur.

Resimdeki gibi bir ortamda bulundun mu? Bulunduysan seni neler rahatsız etti.

Okul , kütüphane, sinema, tiyatro salonu toplu taşım araçları ve insanların toplu olarak bulundukları yerlerde konuşma kurallarına uymalıdır.

DEĞERLENDİRME

1. Aşağıdaki verilenlerin hangisinde ses yayılmaz?

A) Tahta B) Su C) Hava D) Boşluk

2. Sesin hangi özelliği ince sesleri kalın seslerden ayırır?

A) Yankılanması

B) Şiddeti

C) Yüksekliği

D) Tınısı

3. Hangisi hem ses hem de görüntü kaydı yapan araçtır?

A)Video teyp

B)Teyp

C)Radyo

D)Televizyon

4. Aşağıdaki hayvanlardan hangisi insan kulağının işitebileceği sesleri duyar?

A) Tavşan

B) Fil C) Köpek D) Tavuk

5. Aşağıdakilerden hangisi hafif sesleri kuvvetli seslerden ayıran özelliktir?

A) Frekans B) Şiddet C) Tını D) Yansıma

Diğer soruya geç

Tanecikler arsındaki uzaklık artıkça tanecikler arasındaki etkileşim azalacağından titreşim aktarımı yavaşlar.Bu nedenle boşluk sesi iletmez.

AFERİN

İnce sesleri kalın seslerden ayıran özelliğe sesin yüksekliği denir.

Diğer soruya geç

Hem ses hem de görüntü kaydı yapan alet video teyptir.

Diğer soruya geç

Filler insan kulağının işitebileceği sesleri işitebilir.

Frekans arttıkça ses incelir,azaldıkça ses kalınlaşır.

Geri dön

KAYNAKLAR

M.E.B FEN BİLGİSİ