-
"385 NUMARAL HARPUT ER'YE scL"NNTANITIMI VE OSMANL EHR TARH
AsNDAN NEM
Dr. Mehmet BERL*
i. GR
14. yzyln balarnda Anadolu'nun kuzeybatsnda kurulanOsmanl
Devleti, ksa zaman sonra ana gre olduka ileri bir sis-tem
oluturarak inkiaf etmi bir Trk-slam devleti olarak kar-mza
kmaktadr. ana gre olduka ileri olan bu devletin m-esseselerin
temelini bata "slam Hukuku" olmak zere, "Eski TrkDevlet Gelenei"
yani "rfi' Hukuk" oluturur. Bu devletin idari veadlI yaps bata
olmak zere tm devlet aygtnn temel felsefesi,genelolarak "adalet
sistemi" zerine ina edilmitir. Nitekim Os-manl Devleti'nin eitli
kltr, rk, din ve mezhep ayrm yap-madan btn halkna eitliki ve adil
bir hukuk sistemi uygulamasda bunun en ak ispatdr. Devletin, alara
damgasn vuran vednya g dengeleri iinde nemli konumunu salayan saik,
belkide buradan ileri geldi denebilir.
Olduka farkl - deiik - kltr camialarn bnyesinde ba-rndran ve
bunlarn sorunlarn adilce zen bir devletin, mutlakbir ekilde
messeseleri de o derecede gelimi olmaldr. Bu a-dan ele alndnda
Osmanl Devleti'nin tekilat yap ve ekillerininiyi tahlil
edilebilmesi sz konusu olunca, o dnemden gnmzeintikal edebilen
vesikalara bavurulmasnn nemi kendiliinden
* Gaziosmanpaa niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm,
TOKAT.
-
4 MEHMET BERLI
ortaya kmaktadr. Bu vesikalariinde, mahalli uygulamalann
bi-linmesi ve farkllklarn daha ak ve ilgi ekici bir biimde
ortayakarlmas iin, dnemin hakimi "kad" tarafndan zabt u rabt al-tna
aldnlan "er'iye Sicilleri" nemli bir yer tutmaktadr. Bu
ve-sikalarn, gerek Osmanl Devleti 'nin merkez messeselerinin
iyianlalabilmesi ve uygulamalarn ne ekilde tezahr ettiinin
g-rlebilmesi asndan ve gerekse zellikle blge tarihiliinin
ge-limesinde teferruatl - eitli - veriler arzetmelerinden tr
anavesikalardan birini tekil ettikleri aktr. er' iye sicilleri,
devletinmerkez tekilatnn tarihinin yazlmasndan ok, tarann
tekilatyap ve ileyilerinin aydnlatlmas ve ehir monografilerinin
ha-zrlanmas asndan da deerleri tartma gtrmez belgeler gu-rubuna
girmektedir. u halde denilebilir ki, Osmanl Devleti'nindevlet
yapsnn ve bunun taradaki uygulamalannn iyi anlalmasve devlet
zerinde u veya bu ekilde oluturulmaya allan ide-olojik sapmalarn
objektiv - ilmi - biimde nlenmesi asndan,er' iye sicillerine daha
ok bavurmak zorunluluk arzeder. nkbu vesikalarda gerek merkez ve
gerekse tarann sosyo-ekonomik,kltrel, idari, mali ve siyas yaps ile
ilgili ok eitli bilgiler ay-rntlaryla yer almaktadr.
Bu almada genel anlamda Osmanl tarasnn hukuk sis-teminin yaps ve
bu sistemde olduka nemli grevler stlenen"Kadlk Messesesi" hakkn~a
ksa bilgiler verilerek, er'iye si-cillerinin blge tarihi aratrmalar
asndan muhteviyat hakkndaaklamalarda bulunulmutur. Klasik Osmanl
dneminde er'imahkemelerin ileyii zerine bilgi venne gayesi, konuyu
dahaaklayc yapabilme zorunluluundan kaynaklanmtr. Son b-lu11de
ise-,- asl almann temeli olan "385 Numaral Harputer'iye Sicili"
konulanna gre tasnif edilerek, tantlmaya a-llmtr .
II. Osmanl Tara Tekilatnda Kaza daresi ve KadlkMessesesi
Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren idari mekanizmannen st
kademesinde bulunan siyasi g Padiahlar, Osmanl l-
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE slerLl"NIN TANITIMI 5
kesinin tarasna farkl statde fakat birbirileriyle balantl iki
trgrevli atayarak, bunlarn liderliinde idari, askeri ve hukuki
r-gtlenmelerini salamlardr. Bu grevlilerden birisi "Bey"
(Bey-lerbei ya da Sancakbei) olup ehl-i rf mensubudur. Dieri
de,ehl-i ilim mensubu olan kad dr i . Bunlar yetki bakmndan
do-rudan merkeze bal olmakla birlikte, tara idaresinde
birbirleriyleilikili olarak grev yapmakta ve eitli konularda
birbirlerine yar-dmc olmaktadrlar.
Osmanl ynetiminin idari ve askeri rgtlenmesinde temelbirim
"sancak" idi". Birka sancan birlemesinden de "bey-lerbeilik" ya da
"eyalet" ad verilen idari birimler oluturulmutur.EyaletIerin banda
merkezdeki sultann taradaki idari-askeri tem-silcisi olarak grev
yapan ve Enderun kkenli kul brokrasisinemensup olan "Beylerbei"
bulunur ve "Paa Sanca" ad verilenkonanda otururdu. Dier taraftan
Beylerbei'nin oturduu paasancanda bir de "Beylerbeilik Divan"
mevcuttu. Paa rtbeli vegenellikle vezir makamna ykselmi olan
Beylerbei, klasik d-nemde bu divanda timar meselelerini zmler,
meydana gelen e-itli ikayetleri dinler ve gerekli tedbirleri
alrd'.
Beylerbeilik rgtne ramen Osmanl ynetiminde temel bi-rimin sancak
olduunu belirttik. Sancak; askeri, idari ve mali yn-den timar
sistemi ierisinde, Osmanl tarasnda ana birim olarakteekkl etmitir4.
Sancan banda merkezden atanan ve yine kulbrokrasisine mensup
"Sancakbei" de, Sultan'n idari-askeri ve si-yasi temsilcisi idi.
Sancakbeyleri esas itibaryle kendi kapu halk vetimarl sipahiler ile
savaa gitmek, sancak dahilinde yaayan halkncan ve mal gvenliini
temin etmek, adaleti salamak vb. gibi g-rev leri deruhde
ederlerdi'.
i. Ya~ar Ycel, "Osmanl Imparatorluu'nda Desantralizasyona Dair
Genel Gz-lemler", Beeten, 38 (I 52), Ankara 979, s. 665.
2. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete: i550- i650 Arasnda Osmanl
meras ve II Ida-resi, Istanbul 1978. s. 15.
3. IIber Ortayl, Trkiye rdare Tarihi, Ankara 1979, s. i86 vd.4.
Ortayl, a.g.e., 86.5. Ya~ar Ycel, a.g.m., 666.
-
6 MEHMET BE1RL
Sancaklar de kazai-idai bakmdan kazalara blnm olup,kaza
biriminde suba ve kad grev yapmaktayd. Kaza; ev-resindeki eitli
kylerin iktisadi, kltrel ve corafi bakmdan ken-disine balanm olduu
kasaba veya bir ehir merkezi idi. Kaza bi-rimi ve bu birimin banda
bulunan kad, dorudan doruyamerkeze balyd. Kazadaki kadnn bal
bulunduu makam, bl-geye gre Anadolu ya da Rumeli Kadaskerlii
idi6.
Kaza birimi olan ehir veya kasabann en yetkili yneticisi
olankadnn grev ve yetki alan sadece adli ve er'i ilerle snrl
ol-mayp, ayn zamanda idari, malI ve beledi alanlarda da otorite
sa-hibi idi. Kad, kazada Sultan' temsil etmesi hasebiyle Padiah
beratve fermanlarnn sicil-i mahfuza yazlmas, ahaliye ilan
edilmesigibi grevleri de yerine getirirdi. Vergilerle ilgili ok
deiik malIkonular ilgilendiren grevleri yrtmeleri yannda, bugnk
an-lamda belediyenin stlendii sormnluluklar da kadlara aitti?
Diertaraftan, sanatkar ve esnafn kontrol, lonca dzeninin,
ynetiminve bununla ilgili kurallar gzetimi, ehrin ekonomik hayatyla
ya-kndan ilgili olarak fiat tesbit ve kontrol, dier yandan
ehirlerinalt yapsal tesislerinin denetimi, imar nizamnn korunmasn
g-zetmek, vakflarn yneticilerini denetlemek, bu konudaki
ata-malarla ilgili olarak arzda bulunmak gibi hepsi ayrlmaz bir
btntekil eden eitli grevleri vardH.
Ksaca kadlarn grevlerine baklrsa tara idaresinde oldukanemli ve
etkin bir konumda olduu anlalr. Kaza biriminin yargilerinden
balamak zere beledi ilere kadar hemen her ite ka-dnn rol ve
etkinlii grlmektedir. zetle denilebilir ki, kazaidaresi, genel
anlam ile btn ynleriyle kadnn sorumluluu al-tndayd.
6. Mustafa Akda, Trkiye'nin Iktisad ve Itima Tarihi, c., Ankara
1971, s. 402.7. Kad'nn idar, mal ve beled grevleriyle ilgili ayrntl
bilgi iin baknz. Rifat
zdemir, XIX. Yzyln Ilk Yarsnda Ankara, Ankara 1986, s. 200-202;
Ilber Ortayl,"Osmanl Kadsnn Tara Ynetiminde Rol zerine", Amme
Idaresi Dergisi, 9 (I l, s-tanbul 1986, s. 96.
8. Ortayl, a.g.e., 96.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE slc1Ll"N1N TANITIMI
III. GenelOlarak Osmanl ehir Tarihiliinde er'iyeSicillerinin
nemi ve Fonksiyonu
7
Osmanl Devleti'nin daha kuruluunun ilk yllarndan itibarenyarg
messesesine olduka nem verdii bilinmektedir. Kadnnoturduu kaza
merkezinde bir er'i mahkeme bulunmakta olup,ahali arasndaki her trl
hukuld ve ceza ihtilaflar, bu mahkemedekad ve yardmclar tarafndan
zme kavuturulmaktayd. Bu e-riat mahkemelerinde halkn problemleri ve
davalar slam hukukuve rt hukuk kurallarna gre halledilmekte olup,
ortaya kan an-lamazlklarda "Hanefi Fkh" dorultusunda hkm verilirdiY
Bumahkemelerde daval ve davac dinlenip, "uhd'l-Hal" ad ve-rilen
ahitlel'in de dnceleri alndktan sonra, kadnn verdiihkm er'iye
sicilIerine geirilmekteydilO
Osmanl tarihinin ana kaynaklar arasnda er'iye sicilIerinin
bi-rinci derecede nemli bir kaynak olduunu yukarda
belirtmitik.Kadlarn devlet merkezi ile yaptklar resm yazmalar i,
halkn i-kayet ve dilekelerinil", mahalli idarelere ait hukuld
dzenlemeleri,daha da nemlisi ait olduu blgenin sosyal ve iktisadi
hayatnyanstan" mahkeme kararlarn ihtiva eden bu siciller
in-celenmeden, genelolarak Osmanl Devleti'nin siyas, idar, hukukive
sosyal tarihini tam anlam ile aydnla kavuturmak ve kar-latrma
yapmak zor ve eksik grnnektedirl4
Kadlarn verdikleri i'lam, hccet ve cezalarla, grevleri
gereituttuklar eitli kaytlar ihtiva eden bu defterler, "er'iyye
Si-
9. Joseph Schacht. "Mahkeme Maddesi", Islam Ansiklopedisi, C.
VII. Istanbul1972, s. 147.
iO. Halit Ongan, Ankara'nn iNumaral er'iye Sicili. Ankara 1958,
s. 26.ll. Harput er'iye Sicili, Defter No: 385, Sayfa No: 16.12.
Samsm er'iye Sicili, Defter No: 1759, Sayfa No: 3 A.13. Mehmet
Beirli, XiX. Yzyln Balarnda Samsun ehri (1755 Numaral Sam-
sun er'iye Sicili'ne Gre, H . i200-1255; M. 1785- i839), Samsun
993, Ondoktzmaysniversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Muhtelif say-falar.
i4. Ahmet Akgndz, er'iye Sicilieri (Kurulla Birlikte), c.1,
Istanbul 1988, s.12.
-
8 MEHMET BEIRL
cilleri, Kad Defterleri, Mahkeme Defterleri ve Zapt- Vekayi
Si-cilleri" vb. biimde isimlendirilmilerdir".
er' iye sicilleri, bir veya birka yln olaylarn
kapsayabilir.Genellikle defterlerin bir taraf mahalli olaylar
(evlenme-boanma,alm-satm, nafaka, vakf, hibe, crm-cinayet vb.)
kapsar ve buksma "Sicill-i MahfOz" denir. Dier taraf ise, merkezden
gelenferman, mektup, emir gibi belgelere tahsis edilmi olup, bu
ksmda "Sicill-i MahfOz- Defterlu" olarak adlandrlrl6
er' iye sicillerinde ahsn hukuku ile ilgili kararlardan, aile
hu-kuku ve kamu hukuku ile ilgili kaytlara kadar hukuki
vesikalararastlanr. Ayn zamanda iktisat tarihi asndan da nemli
veriler ih-tiva ederler. Her er'iye sicili, bulunduu yerin iktisadi
hayatnadair orijinal vesikalardr. Osmanl tebaasnn hayat ve geim
tarz,memlekete dardan giren ve yine memleketten dar kan eya,imal
edilen sanayi rnleri, Anadolu'da mevcut olan esnaf gruplarve meslek
eitleri, halktan toplanan vergiler, para arz vs. gibi ko-nular doru
olarak er'iye sicillerinden renilebilir. zellikle narhve tereke
kaytlarnn fiat tarihi asndan nemi byktr?
v. Harput Mahkemesi ve Harput er 'iye SicilleriKlasik Osmanl
sancaklarndan biri olan Harput, idari ba-
kmdan Osmanl hakimiyetine girdii 1516 ylndan itibaren XIX.yzyln
sonlarna kadar Diyarbekir Eyaleti'ne bal bir sancak ola-rak varln
srdrmtriR. dari-askeri bakmdan sancak merkeziolan Harput ehri, ayn
zamanda kaza merkezi durumundayd. Har-put kad s ehirde oturur ve
"Meclis-i er'" denilen ve ou zamankadnn evi veya merkez camiinin
yannda bulunan mahkemede da-va1ara bakard19
LS. Abdlilaziz Bayndr. Islam Muhakeme Hukuku (Osmanl Devri
Uygulamas).f stanbul 1986, s. .
16. Ahmet Halaolu, "1866-68 Tarihleri Arasnda Harput Mahkemesine
IntikalEden Dava ve Idari Uygulamalar", Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi. C.2, S. 2.Elaz 1988. s. iOS.
17. Akgndz. a.g.e .. 15.18. Mehmet Ali nal. XVi. Yzylda Harput
Sanca, Ankara 1989. s. 33.19. A.g.e . 33.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sleILl"NIN TANITIMI 9
Harput eriye sicilleri konusunda ise genelolarak unlar sy-lemek
mmkndr. En eski tarihli Harput ser'iye sicili 181 nu-maral sicil
olup M.1630-1633 (H.1040-1042) tarihlerine aittir. Enyeni tarihli
Harput er'iye sicili de M. 1819-1835 (H.1235-1250)tarihlerine ait
olup 398 numaraldr. Toplam sicil says 28'dir"o.Harput sicillerin
bir fotokopisi bugn Diyarbakr Mzesi'nde bu-lunmakla beraber, asl
nshalar 1990 ylndan itibaren "AnkaraMilli Ktphane, bni Sina Okuma
Blm" bnyesi altna top-lanarak muhafaza altna alnlli olup, tasnif
almalar halendevam etmektedir"l.
Giri ksmnda da belirttiimiz gibi bu almamzda "385 Nu-maral
Harput eriye Sicili"""nin altnda Harput mahkemesineintikal eden
davalar konularna gre tasnif ederek aklamalardabulunmaya alacaz. Ad
geen sicil, 86 varak ve 172 sayfa olup,653 vesikay ihtiva
etmektedir. Bu vesikalar eitli konular veidar-cezili uygulamalar
iine almaktadr. Sicil, dzgn bir Trkeile dnemin yaz geleneklerine
uyularak kaleme alnm ol-duundan dili anlalr ve sadedir. Yaz stiline
baklarak birkakiltip tarafndan kaleme alnd anlalmaktadr. Dnemin
geleneiolan klielere oka rastlanr. Sicilin batan itibaren 135
sayfasmahalli olaylar (sicil-i mahmz), geri kalan 72 sayfa da
genelliklemerkezden gelen idari' uygulamalar (sicill-i mahmz-
defterlO)oluturur. 385 Numaral Harput er'iye sicili, H. 1064- 1066
yllararasn kapsar ki, bu da 1653-1656 miladi yllarna tekabul
et-mektedir.
Belgelerle ilgili tasnif almas idari', iktisadi ve mall,
sosyal,vakflarla ilgili, askeri' nitelikli ve dierleri olmak zere
alt balkaltnda incelenmi ve konular kendi aralarnda alt balklara
ay-
20. Akgndz, a.g.e., 189.21. 1990 ylndan itibaren Trkiye'nin etli
yerlerindeki mze, ktphane vb. yer-
lerde bulunan er'iye sicillerinin btn bu blmdedir.22. Ad geen
Harput er'iye sicili, Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi
Tarih
Blm'nde Lisans tezi olarak incelenmitir. Baknz, Erdin Gk,
A.lhsan zbek.Kenan Akku, Mehmet Beirii, Eyp Ktkl, 385 Numaral
Harput er'iye Sicili. Elaz1990, Baslnam Lisans Tezi.
-
LO MEHMET BE1RL
rlmtr. Vesikalar iinde en fazla oran sat hccetleri
olu-turmaktadr. Bunu srasyla fuzuli igal, gasp, rehin, hibe,
feragat,crm-cinayet, yaralama, dem ve diyet davas, alacak-verecek
hc-cetleri izlemektedir. ok genelolan ve tasnif iinde hibir
gurubagirmeyen belgeler "dierleri" ad altnda baka bir grupta
in-celenmitir. dari nitelikli vesika adedi 77, iktisadi ve mali
vesikaadedi 272, sosyal nitelikli vesika adedi 277, vakflarla
ilgili 4,askeri nitelikli 5 ve dierleri 18'dir. Toplam olarak 653
vesika mev-cuttur (Baknz Tablo).
V. 385 Numaral Harput eriye Sicili'nin Vesika Tasnifleri
1. dari Nitelikli Vesikalar
Bilindii gibi tarada kad sadece yarg ileriyle deil, ayn za-manda
idari ilerle de ilgileniyordu. Kad, kazada Sultan'n bir
nevitemsilcisi ve sancakbeinden sonra en yetkili amir idi. Bu
sebepleeitli idari konularda merkezden gelen emir ve fermanlar
direktolarak kadya hitaben yazlr, kad bunlar ahaliye iletirdi. Ayn
za-manda dini ve sosyal kurumlarda grev yapan imam, mezzin,hatip,
mderris, vakf mtevellisi, mzn, katibi ve cabisi vb.
gibiyetkililerin atanmas, azledilmesi, aralarnda meydana gelen
an-lamazlklarn giderilmesi vb. konularda kadnn merkeze arz yet-kisi
mevcuttu. Kad, eitli grevlilerin tayin ve azledilmeleri ko-nusunda
merkeze yazarak tevcih beratlarnn gnderilmesini isterdi.Bu ksmda
bir greve nasb ve azI, birtakm grevlerin belirlenmesive bunlara
verilen cretler, genel teftiler, tamir, kalebend cezalarile
Diyarbekir Vilayeti kanunnamesi zeyli sureti bulunmaktadr.
a . Atama, Aziller, Grevler ve cretler
Herhangi bir vazifeye memur tayinlerini ve grevden el ek-tirneyi
ifade eden vesikalardr. Dier yandan birtakm yneticilerinve
grevlilerin cretlerini ve ykmllklerini belirten ferman-hmayt1n
suretic, de muhtelif belgelerdendir. Mesela, 20 Eyll 1655
23. Harput er'iye Sicili, Defter No: 385, Sayfa No: 136, Vesika
No: 504 (Bundansonra HS, 385- 36/504 eklinde gsterilecektir).
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sICLl"NN TANITIMI i!
TABLO
Sra No: Mahiyeti Says Yzdesi
. dari Nitelikli VesikaIar 77 11,792. - Atama, Aziller, Grevler
ve cretler 37 5.66
3. - Genel Teftile lgili Vesikalar 4 0,6 i
4. - Tamir ve Kalebend Cezas le lgili Vesiakalar 10 1.53
5. -dari Nitelikli Dier Vesikalar 26 3,98
6. ktisadi ve Mali Nitelikli VesikaIar 272 41,65
7. - Vergilerle lgili Kaytlar 46 7.04
8. - Sat, Vadeli Sat ve flas 111 16,99
9. - Bor, Emanet, Takas 30 4,59
iO. - Alacak-Verecek 44 6,93
. - MlIkataa le lgili Vesikalar 7 1,0712. - Narh Kaytlar le
lgili Kaytlar 6 O,9!
3. - ktisad ve Mal Ilemlerle lgili Dier Kaytlar 28 4,2814.
Sosyal Nitelikli VesikaIar 277 42,41
15. Genel Kaytlar 215 32,9216 - CLirm ve Cinayet, Yaralama,
Dvlme,
- Dem ve Diyet Ile Normal lm Hccetleri 70 10,71
17. - Hrszlk, arap me, Rvet ve Karaborsa Kaytlar 18 2,7518. -
FlIzuli gal, Gasp, Rehin ve Feragat Hccetleri 104 15,9219. - slam
Dinini Kabul Eden ve Mslman smi Alan
Zmmflerle lgili Kaytlar 7 1,07
20. - ekavet, Hainlik, Firar ve hbar Olaylar 12 1,83
21. - SlI-i Hal Hccetleri 4 0,61
22. Aile Yaps le lgili Vesikalar 62 9,49
23. - Vasi, Vekil ve Nazr Tayini ve Vasiyet Hccetleri 25
3,82
24. - Nianllk, Evlilik, Mihr-i Miieccel Talebi, Boanma,Nafaka
Tayini le lgili Kaytlar 17 2.60
25. - Tereke Kaytlar ve Miras TaksimIeri 18 2.7526. - Reit Olma
ve Reitlie Erenlerin
Evlendirilmesi Hakknda Hiiccetler 2 0.3027. Vakftarla lgili
Kaytlar ve care Feshi 4 0,6128. Askeri Nitelikli Vesikalar 5
0,76
29. Dierleri 18 2,7530. Toplam 653 100,0
-
12 MEHMET BEIRL
(l9 Zilhicce 1065) tarihli bir "Mektup" a gre Osman
Bee'ninHarput'a yenieri serdar tayin edildiini grmekteyiz. Dergah-
Aliyenieri aasnn mektubu ile atanan yenieri serdar, taradaki
ye-nierilerin, acemi olanlarnn, topu ve cebecilerin amiri
idi24Dergah- All yenieri aas olan Mehmed Aa tarafndan Harputve ng
kadlarna hitaben yazlan mektupta cemaati ve ismi be-lirtilen kiinin
Harput'a serdar tayin edildii ve buna astlar ta-rafndan itaat
edilmesi gerektii belirtilmektedir25 Ad geen sicildebu ekilde
herhangi bir vazifeye tayinlerle ilgili olduka fazla
belgemevcuttur. Yine hem greve nasb ve azledilme bakmndan Tem-muz
balar 1655 (Ramazan balar 1065) tarihli bir vesikadan,Nezir Baba
Zaviyesi'ne mteveHi tayini ve azli birlikte ele aln-maktadr.
Belgede Harput kads Mevlana brahim'in merkeze arzile Nezir Baba
Zaviyesi mteveHisi olan ve gnlk 2 ake yev-miyeli Bekir'in hizmet
etmedii belirtilmi, grevden alnarak ye-rine Ramazan'n uygun olaca
belirtilerek berat- erif istenmitir.Bunun sonucunda merkezden gelen
cevapta (M .16 Austos 1655),Bekir'in azledildii ve yerine gnlk 2
ake yevmiye ile Ra-mazan'n tayin edildiine havi berat- hmayun gelmi
ve byleceatama tamamlanm t.2
dari nitelikli olarak burada Diyarbekir kanunnamesi
sretininzeylini zikretmekte fayda vardr. Amid defterdar Hasan'n
im-zasyla kaleme alnan bu kanunname suretinde iftlik ta-nmlanmakta
ve ne kadar vergi alnaca tespit edilmektedir. Bunagre iftlik; yrmek
admyla 40 adm yere bir dnmdr. Sulu veekili iyi yerlerden 80 dnm,
orta yerlerden 100 dnm ve iyi ol-mayan yerlerden ise 150 dnme bir
iftlik denir. Ancak bu durumovalarda olduu srece geerlidir. Dalarda
iftlik hesap edilmeyipdnm hesaplanr. Buna gre, tam iftlii
olanlardan resm-i ift,ifte kifayet etmeyenlerden de resm-i dnm
alnr, bu da iki d-nme bir akedir. Bu defter ayn zamanda merkezdeki
"Defter-iCedid-i Hakan!" de kaytldr2? Bu vesikalarn adedi toplam
37'dir.
24. HS, 385-137/51 .25. HSS, 385-137/512.26. HS, 385- 46/549.27.
HS, 385-155/585.
-
l"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sIcILI "NIN TANITIMI 13
b. Genel Tefti le lgili Vesikalar
Mbair tayin edilerek Harput mahallerinin genel teftii ile
il-gili vesikalardr. Bu teftilerde mahalleIerin imam ve
mezzinlerigibi ileri gelenleri de bulunup, mahallelerde meydana
gelen hrsz,sulu ve su zanllannn kaydedilmesi, gerekli yerlere
bildirilmesive dzenin salanmas ngrlmekteydi"8. Ayn zamanda kale
g-revlilerinin de teftii yaplr ve herhangi bir yolsuzlua meydan
ver-memek iin beratlar yoklanrd"9. Yine eer yerlerini terk
edenlervarsa, yerlerine "gediklerinin mstahak olana verilmesi"
istenirdiJo.Bu gibi vesikalarm toplam adedi 4'dr.
c. Tamir ve Kalebend Cezas le lgili Vesikalar
ahslarn ahsi mallann tamirleri, izinsiz olarak kiliselerinitamir
eden zmmilerin durumu, herhangi bir sutan dolay cezasverilen
kiilerin kale dizdarna teslim edilip hapsedilmelerini ifadeeden
vesikalardr. Mesela, bir belgede Ahi Musa Mahallesi'nde ha-rabe ba,
havuz, su yolu ve evlerini tamir iin Abdurrahman ibn-iAbdullah
avu'un izin istediini grmekteyizJ1 Yine Eyll balar1655 (H. Zi1kade
balar o65) tarihli bir belgede, izinsiz olarak ki-liselerini tamir
eden zmmiler zerine mbair tayin edildiini, eerdurum doru ise buna
engelolunmas emediliyorduJ". Yine Ekimsonlar 1655 (H. Muharrem
sonlan o66) tarihli bir belgeye gre,Harput'ta birtakm eya alan
smail bin Bayram'm Harput San-cakbei tarafmdan dizdar Hseyin Aa'ya
teslim edildii ve ha-pishaneye gnderildii grlmektedir". Toplam says
o'dur.
d. dari Nitelikli Dier Vesikalar
Bu ksmda reayaya zarar verilmemesini isteyan fernan-hmayn
suretiJ4, su karna, mecrasm deitirme ve dier farkl
28. HS, 385-52/193.29. HS, 385-62/224.30. HS, 385- 142/53 .31.
HS, 385-60/219.32. HS, 385-141/529.33. HS, 385-130/484.34. HS,
385-145/547.
-
14 MEHMET BE1RL
idari uygulamalarla ilgili belgelerin dkm incelenmitir.
Toplamsays 26'dr.
2. ktisadi ve Mali Nitelikli Vesikalar
Kadnn ehir idaresindeki roln ve etkinliini belirtmitik.Bu
anlamda kad; ehrin ekonomik ve mali hayatnn or-ganizasyonunda nemli
derecelerde grevler stlenmitir. Bu va-zifeler neticesinde alnan
kararlar ve idari-cezai uygulamalar ve-sikalarda olduka fazla bir
ounluu oluturmaktadr. Blgedeavarz ve nzl vergilerinin toplanmas,
salyane trnden toplananvergilerin ilgili yerlere gnderilmesi, baz
mukataa gelir ve gi-derlerinin kontrol edilmesi, gerek grldke
avarz-hanelerinin ye-niden yazlmas, hazeriyye ve seferiyye trnden
vergilerin top-lanmas vb. kadlarn grevlerindendi. Ayn zamanda ehir
halknnhayat ve geim tarz, ehire dardan giren ve darya kan mal-lar,
halkn yetitirdii ziraat mahslleri, sanayii mamlleri,
fertlerinbirbirleriyle ilgili ticaretIeri, eyalarn fiatlar vb. gibi
konular daehir iktisadiyatnn en temel gstergeleridir. Toplam
adedi272'dir.
a. Vergilerle lgili Kaytlar
Sancaklardaki vergi anlamazlklar, tekalif-i er' iye, cizye
vesalyane vergilerinin toplanmas, harap olan yerlerden vergi
talepedilmemesi (r), gerekli grld takdirde avarz-hanelerininyazlmas
ya da yeniden tespit edilmesi gibi konular vesikalardaoka yer
almaktadr. Yine aded-i anam, crm cinayet, resm-iarfisane, resm-i
kovan, ya, bal ve zahire vb. gibi vergi eitlerinive bunlarn
"olageldii er' ve kanun zre", ayn zamanda ''hilaf-er'-i erif ve
mugayir-i kanun- mnife bir ferdi rencide ve remideetdirnemek"
artyla toplanmas emredilen buyruldu ve ferman-hmayfin sretlerine
ska rastlanmaktadr. Mesela, Eyll sonlar1656 (H. Zilhicce sonlar
1066) tarihli bir vesikaya gre, dergah-muallam cebecilerinden
Darendeli Muhammed, merkeze yazddilekesinde, o zamana kadar emr-i
erife aykr olarak ky aha-lisinden tekalif-i akka alnmadn, ancak
Beylerbei (Diyarbekir)
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE SIClLI"NIN TANITIMI 15
ve Sancakbeinin (Harput) haksz yere bu vergiyi talep
ettiklerini,"hilaf- er'-i erif ve kanunu rencide ve remide"
eylediklerini bil-dirip, bundan vazgeilmesine dair emr-i erif
istemekteydi. Bununzerine merkezden Harput kadsna hitaben yazlan
ferman-hmayfinda, eer emr-i erife aykr tekalif-i akka vergisi
teklifolundu ise, bundan vazgeilmesi ve emr-i erife mugayir i
ya-plmamas, eer yine kanuna aykn olarak vergi alnmaya devamedilirse
derhal merkeze bildirilmesi emrediliyordu35
b. Sat, Vadeli Sat ve iflas
Kiiler arasndaki arz-talep ilikilerine havi belge
eitleridir.zellikle bu eit belgelerde sat hccetlerinin olduka fazla
ol-duu grlmektedir. Bunlar genellikle ev, dkkan, tarla vb.
gibigayr-i menkulleri iine ald gibi, hayvan ve birtakm ev
eyalarniine alan menkul satlardr. Mesela, Eyll balan 1655 ( H.
Zil-kade balar 1065) tarihli bir sat hccetinde, bab evin
btnmtemilatyla 46 riyal1 kurua satldn grmekteyiz36 Bu sa-tlar
mslmanlarn ve zmmllerin kendi aralarnda olduu gibi,mslmanlarla
zmmller arasnda da olduka fazla bir orandadr.Bunun yannda vadeli
sat belgelerine de rastlanmaktadr. Mesela,bir vesikada 565 riyal1
kuruluk bir eyann 40 gn vade ile sa-tld ve vade sonunda cretin
denmesi isteniyordu37 Dier yan-dan vesikalar iinde iflas
hccetlerine de rastlanmaktadr. Mesela,Karc Taifesi'nden Sefer
veled-i Badesar adl zmmnin iflas et-tiine dair hccet
grlmektedir38
c. Bor, Emanet ve Takas
Kiilerin birbirleriyle yardmlamasnn rn olan ve yine birnevi
arz-talep ilikisini ifade eden bor, eitli ekillerde alnrd.Borlu,
eer borcunu zamannda deyemezse malna haciz kon-duunu, ancak borcunu
dedikten sonra bu haczin kaldnld g-rlmektedir.
35. HS, 385- 139/522.36. HS. 385-105/390.37. HS, 385-69/246.38.
HS, 385-82/302.
-
16 MEHMET BEtRLI
ncelediimiz sicilde bu ekilde etraflca vesikalara
rastlamakmnkndr'9. Yine bir vesikada Muhammed bin Osman ile
es-Seyyid Mustafa elebi ibn Mustafa avu'un evlerini takas
ettikleride grlmektediro. Toplam adedi 30'dur.
cl. Alacak- Verecek
Fertlerin birbirleri arasnda alacak-verecek meselelerini
ihtivaeden vesikalardr. Bu tip davalarda eitli sebeplerle
birbirlerinegeen menkUl ve gayr-i menkllerin iadesini isteyen
vesikalar ge-nellikle ounluu oluturur. Bunlar, fertlerin
birbirleriyle sz-lemesini oluturan ve ahitlerin tasdikine havi
hccetler olabildiigibi, birtakm sebeplerle ortaya kan
alacak-verecek davalarndakadnn hkmn ifade eden i'Himlardr. Mesela,
Eyll ortalar1655 (H. Zilkade ortalar 1065) tarihli bir vesikada,
GlckKy'nden birtakm zmmllerin, yine ayn kyden Mikail
veled-iGaza-ah'dan alacaklar olan 40 bin riyal1 kuruu aldklar ve
da-valarnn bittiini ikrar ettikleri hccet grlnektedirl Toplamadedi
46'dr.
e. Mukataa le lgili Vesikalar
Bilindii gibi mukataa; genelolarak geliri kimseye dirlik ola-rak
verilmeyip, dorudan devlet hazinesine alnan vergi ve
gelirkaynaklarna denilmektedir42 Dier yandan mukataa terimi,
belirlibir sancaktaki merkeze alnan btn vergi ve gelir
kaynaklarnifade etmek iin de kullanlmaktadr ki, mesela, Harput
San-ca'ndaki merkeze alnan gelirlerin l.mamna "Harput Mukataas"veya
"Mukataat- Harput" denilmektedir'. Mesela, 1655 tarihli mu-kataa
hccetine gre, Harput Sanca'nn "Boyahane Mukataas",Kuyulu, me ve
Kvenk kylerinin boyahanesi ve tevabi' 850
39. HS, 385- i 6/433, 385- i5/432.40. HS, 385- 6/72.4 .HS,
385-108/403.42. M.Ali nal, "XV. Yzyln Balarnda Harput Mukataatna
Ait Bir lema1 Mu-
hasebe Defteri", Ondaklzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi,
S.3 . Samsun 198 ,s.93.
43. A.g.m., 93.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'tYE stetL"NN TANITIMI 17
riyall kuru pein denmek artyla Munzur Bey'e iltizama
verilip,eline tezkeresi verilmitir4 .
.f Narh Kaytlar le lgili Kaytlar
Narh; kadyla, ilgili esnafn ve ehrin ileri gelenlerinin
hazrbulunduu bir toplantda, satlan mallarn maliyetine gre,
esnafnbelirli bir kr demek sretiyle elde edilen fiattr. Eyalara
verilennarh fiatlar kazalarda yaplan bu toplantlarda mahkeme
sicillerineve bu sicillerin her zaman kolayca bulunabilecek kapak
ksmlarnayakn sayfalarna yazlrdI. Mesela, i656 (H.1066) senesinde
Har-put'ta ekmeki esnaf mahkemeye bavurup, iddetli k sebebiyleun ve
tuzun pahal olduunu belirterek, ekmee yeniden fiat tayinedilmesini
talep etmilerdir. Bu sebep makul grlerek, narh tespitjrisi toplanm
ve ekmei n her batmanna 9 ake fiat bimitir'.Adedi 6'dr.
g. ktisadf ve Metif lemlerle lgili Dier Kaytlar
Bu et vesikalar, timarla ilgili topran iletme ekilleri,
bazmahallelerin avarz-hanelerinin tespiti, bunlarn saylarnn
d-rlmesi veya artrlmas, devlet eyasnn bezistanda sat, srve kei
derilerinin iletilmek zere debbalara verilmesi vb. gibimuhtelif
konulardr. Mesela, Kasm sonlar 1655 (H. Safer balar1066) tarihli
Harput kadsna htaben yazlan bir ferman- hmayOnsretine gre; sr,
koyun ve kei derilerinin kasaplar tarafndandebbalar dndakilere
satlmamas gerektii, ancak debbalarnihtiyalar karlandktan sonra
ahire narh- cari zerinden satlmasemrediliyordu46
3. Sosyal Nitelikli Vesikalar
Osmanl ehirlerinde kadlarn, dier idari -askeri
idarecilerlebirlikte hareket ederek etli sosyalolaylar zme
kavuturduu
44. HS, 385-165/624.45. HS, 385-133/494.46. HS. 385-139/518.
-
18 MEHMET BEtRL
bilinmektedir. dari-askeri grevliler tarafndan yakalanan
sulular,ehir mahkemesine intikal ettirilerek davaya baklrdI. Bu
sosyal ni-telikli olaylar da er'iye sicillerine geirilirdi.
Sosyal nitelikli vesikalar iki ksmda ele alarak incelemeyiuygun
bulduk.
Birinci ksmda, genel anlamda Harput Sanca'nda ortayakan
problemler ve bunlarla ilgili idari-ceza! uygulamalar ele aln-mtr.
Bunlar; eitli yaralama, dvlme, crm ve cinayet vb.ahsi olaylar olduu
gibi, hrszlk, rvet, karaborsa vb. sosyal veidari sorunlar
oluturmaktadr.
kinci ksmda da, aile messesesinin sosyo-ekonomik yapsnoluturan
olaylar inceledik. Bunlar da; nianllk, evlilik, boanma,nafaka
tayini, miras taksimIeri ve muhtelif tereke kaytlarn ihtivaeden
vesikalardr. Toplam vesika adedi genel vesikalar 215, aileyaps ile
ilgili 62 olmak zere toplam 27Tdir.
1. Genel Kaytlar
a. Crm ve Cinayet, Yaralama, Dvlme, Dem ve Diyet ileNormal lm
Hccetleri
eitli ekillerde cinayet, darp, yaralama ve normal lm vb.gibi
olaylar ve bunlarn sonular hakkndaki CeZa! uygulamalarhakkndaki
vesikalardr. Mesela, Austos balar 1655 (H. evvalsonlar 1065)
tarihli bir hccette Ace Kalesi'nden brahim bin S-leyman'n Karaorlu
Ali bin Trabi'yi yaralad ve er'i davasnngrld anlalmaktadr'l?
b. Hrszlk, arap ime, Rvet ve Karaborsa Kaytlar
Bu eit vesikalar, dnemin sosyal yapsn ve bu yapnn or-taya kard
eitli aksaklklar aydnlatmas bakmndan nemliipular verir. Zira bu tr
vesikalarn oran, bu problemlerin sosyal
47. HS, 385-103/383.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'iYE sieiLt"NiN TANITIMI 19
yapy ne ekilde etkilediini de ortaya karr. Mesela, Ekim son-lar
1655 (H. Muharrem ortalar 1066) tarihli bir vesikadan, Har-put Byk
Camii'nden alt adet kilimin alndn ve bu kilimlerinsatldnn
belirlendiini, bu konunun teftiinin yaplmasna dairhccet
grlmektedi-48. Yine H.1065 tarihli bir vesikada, CinganTaifesi'nden
baz kiilerin arap iip birbirleriyle muharebe ettikleribelirtilip,
bunlarn yakalanarak olaylarn nlenmesi isteniyordu4~.
c. Fuzuli gal, Gasp, Rehin, Hibe ve Feragat Hccetleri
Bu tr vesikalarda, eitli sebeplerle birinin ahsi
tasarrufundaolan eyay (mal-mlk) zorla igal etme, borcundan dolay
malnrehin edilmesi, zorla eitli eyalarn gasb, kendi rzas ile
malnnmlknn tasarruf hakkn bakasna devir etme, baz olaylarn
ya-plmasna mani olma, ahslarn mallarnn genel bilanosunu tes-pit,
ortaklk ve bunlarn mallarn taksim etmesi vb. gibi vesika e-itlerine
rastlanr. Mesela, Austos balar 1655 (H. evval balar1065) tarihli
bir vesikada, Glck Ky'nden Kei veled-i Gazariadl zmminin
tasarrufunda olan tarlann, yine ayn kyden Mikailveled-i Gazati
tarafndan igal edildiini belirten ve davac lehinesonulanan i'lam
grlmektedir"). Bu olayda ahitlerin mslmanolmas ve onlarn ehadetine
bavurulmas da ayrca nem arzeder.Bunun gibi mslmanlarn davalarnda da
zunmilerin ahitlik yap-tklar vesikalara da oka rastlanmaktadr. Yine
Ekim balar 1655(H. Zilhicce sonlar 1065) tarihli bir vesikada,
Mehmed Bee ibnAbdullah'n tarlasn oluna hibe ettii ve tasarruf
hakkndan vaz-getii grlmektedir'!.
d. slam Dinini Kabul Eden ve Mslman ismi Alan Zmmflerlelgili
Kaytlar
Kendi rzas ile mslman olan zmmilerin durumlar ve bun-larn mslman
ism almalarn kayt altna alan hccetlerin ihtiva
48. HS, 385-126/475.49. HS, 385- 143/537.50. HS, 385-
104/387.51. HS, 385-120/452.
-
20 MEHMET BE1RLI
ettii vesikalardr. Mesela, Eyll balar 1655 (H. Zilkade
balar1065) tarihli bir belgede, Panik zmminin olunun "mec1is-i
er'egelb eref-i isHimla merref olub bi'd-defada kelime-i
ahadetgetrb Ahmed ismiyle tesmiye olunduu" kayt altna alnmtr52
e. ekavet, Hainlik, Firar ve Ihbar Olaylar
Toplumu sarsan olaylarn en nemlilerinden birisi de
ekiyalkolaylar ve sonucunda ortaya kan asayisizliktir. Osmanl
top-lumunda da bu tr olaylara rastlamak mmkndr. zellikle
XVII.yzylda bu vakalarn says olduka fazla artm ve Celali prob-lemi,
Osmanl Devleti'ni uzun sre zor duruma drmtr. Ancakbu tr vesika
adedi 1653-1656 M. yllar arasnda, oran olarak Har-put Sanca'nda
fazla deildir. Toplam vesikalar iindeki oranlar,dierleri ile
birlikte 12 adettir. Bu durum da bu gibi mnferit va-kalarn Harput
Sanca iin deerlendirirsek, her zaman grlebilenolaan olaylar olduunu
gstermektedir. Mesela, 12 Austos 1655(9 evval 1065) tarihli Harput
kad s ve yenieri serdarna hitabenyazlan bir vesikaya gre, ekiyalk
edenlerin derhal yakalanp eya-let merkezine gnderilmesi
istenmekteydi". Yine 17 Ocak 1655 (H.17 Rebilevvel 1065) tarihli
Harput kadsna hitaben yazlan bir ve-sikada, Harput mahallelerinde
gece evlerin ve dkkanlarn alp,"fukarann mallar alnb klli zulm ve
teaddi olduu" belirtilerek,mbair tayin edilmi, mahalleIerin imam,
mezzin ve ihtiyar vb.gibi ileri gelenleri mahkemeye davet edilerek,
mahalle halknn du-rumu zerinde bu kiilerden kefillik alnmtr. Eer
mahalle halkiinden kendisine kefil olunmayanlar olursa, bunlarn
mbair ta-ratndan ayr bir deftere yazlmas emrediliyordu54 Bylece
ma-halle halkndan doru ve drst olanlar, mahalle ileri
gelenlerininkefareti altna alnm, ekiyalk ve hrszlk yapanlarn ele
ge-irilmesi veya bu tr olaylarn nlenmesi yoluna gidilmitir.
52. HS, 385-106/394.53. HS, 385-149/561.54. HS, 385-161/608.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'YE scLl"NN TANITIMI 21
f Su-i Hal Hccetleri
Bu tr hccetlerde kiinin kendi istei ile nasl bir kii ol-duunun
mahalle ileri gelenlerinden sorulduu kaytlardr. Kii, e-itli
sebeplerden tr, mahkemeye bavurarak kendisinin naslbiri olduunun
(iyi-kt) mahalleliye sorulmasn isteyebilirdi. Butr taleplerde
mahalle ileri gelenlerinin ahitliine bavurulurdu.Mesela, bir
belgede Mustafa Bee kendi durumunun ky aha-lisinden sorulmasn
istediinde, kyden Tatikolu Malik ve Keigibi kiiler "ber-vechle
halimize ve 'arzmza mteallik bir zarar vete'addid grmedk, kendden
razyuz" eklinde ehadetlerini be-lirterek ad geen ahsn eminliini
belirtmilerdir55 Dikkat edilirsebu belgede, Mslman Mustafa Bee'nin
durumu ve nasl bir kiiolduu zerindeki talebi zerine zmmller ahitlik
yapmaktadr.
2. Aile Yaps le lgili Vesikalar
a. Vasi, Vekil ve Nazr Tayini ve Vasiyet Hccetleri
Yasi, vekil ve nazr tayini, genel anlamyla ahsn kendininbizzat
mesele ile itigal etmeyip, kendisinin yerine ya kendisinin yada
mahkemenin birini atamasdr. Yekil tayinlerinde genellikle e-itli
sebeplerden tr mahkemeye gelemeyecek durumda olan ki-iler, eitli
davalarn yrtmek iin akrabalarndan birini veya g-venilir emin bulduu
ahslara vekalet verirdi. Ayn zamanda kendimaln idare edemeyecek
kadar kk, yetim ya da akka zrlolan birinin maln korumak iin,
mahkeme vasi tayin edebilirdi.Mesela, bir belgede kaybolan Harputlu
Ali bin lyas'n mal ve em-lakn korumak iin kardei brahim'in vekil
tayin edildii g-rlmektedir56 Yine bir belgede Hseynik Ky'nden
HseyinAa'nn kk olu Hasan'n mallarnn korunmas iin Sleymanibn Evliya
Bey'in mahkemece vasi tayin edildii grlmektedir57
55. HS. 385- 9/446.56. HS, 385-54/202.57. HS, 385-561207.
-
22 MEHMET BE1RL
b. Nianllk, Evlilik, Mihr-i Meccel Talebi, Boanma ve Na-faka
Tayini le lgili Kaytlar
Bu tr vesikalarda nian olaynn tasdiki, evlilik
messesesininteekkl, bunda iftlerin rol, boanma olay, bu olayda
elerinfonksiyonu, nafaka tayinindeki artlar, bunun derecesi vb.
kaytlaraile kurumunun ileyiinin aydnlatlmas asndan olduka
nem-lidir. Mesela, bir vesikada Krdemlik Ky'nden Gher bint-i
Di-vane'nin kendi rzas ile Hac bin el-Has'la evlendii ve
nikahlarnnkyld grlmektedir58 Yine bir vesikada Pertek Kazas'ndan
Ra-hime bint-i Abbas, zevcesi olan es-Seyyid Cafer Efendi ibn
Ebul-mslim'den mihr-i meccelini talep etmektedir'9. Yine Kasm
son-lar 1655 (H. Safer balar 1066) tarihli bir vesikaya gre,
MevlanaDervi iki ahidin huzurunda, afii mezhebi zerine zevcesi
Safiyebint-i Ali'yi boamtr. Bu boanmann akabinde Safiyye'ye
nafakatayin edilmitirlo.
c. Tereke Kaytlar ve Miras Taksimleri
len bir ahsn mallarn hibir hakszla imkan vermeden,varisler
arasnda taksim etmek kadlarn grevlerindendir. Bununiin kad
mteveffann evine gider, varisleri veya vekilleri arr,onlarn
huzurunda mteveffann btn menkul ve gayri menkulmallarn kymetleriyle
ayr ayr tespit eder ve sicile kaydederdi.Btn masraflar tereke
tutarndan karldktan sonra kalan miktar,er'i usOllere gre taksim
edilirdil!. Eer len kiinin geride b-rakt bir varisi yoksa, mal
kymetleriyle tefti olunur ve bey-tlmala devredilirdil2. Mesela,
Ekim balar 1655 (H. Zilhicce ba-lar 1065) tarihli bir vesikaya gre,
Malatya'dan Harput'a giderkenyolda katledilmi olarak bulunan
birinin varisleri olmamasndan
58. HS, 385-471l78.59. HS, 385-311126.60. HS, 385- 132/492.61.
Samsun er'iye Sicili, 1759/5 A; Ayrca bkz. brahim Ylmazelik, "392
Nu-
maral Harput er'iye Sicili'nin (H. 1260- i264; M. 1844- 1848)
Tantm ve Fihristi", Fratniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.2,
S.2, Elaz 1988, s. 256.
62. HS, 385- 112/418.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'tYE StCtLt"NtN TANITIMI 23
tr mallarnn beytlmala devredildii grlmektedir6'. Yine
birvesikada, mteveffa mer'in miras; kzlar Raziye, Amine ve zev-cesi
Rabia'ya bir adet ev, oullar Osman, Mustafa ve Halil'e birkt'a ba
olmak zere taksim edilmitirM.
d. Reit Olma ve Reitlie Erenlerin Evlendirilmesi
HakkndakiHccetler
ncelediimiz sicilde, reitliin tescil edilmesi ve bunu
des-tekleyen evlenme olay ile ilgili vesikalara da
raslanmaktadr.Mesela, bir vesikada, Mustafa bin Haydar'n blua
erdiinin mah-kemece tescil edilmesi ve ayn zamanda blua eren bu
ahsn ev-lendirilmesi gerektii zerinde durulmaktadr. Yani Mustafa
binHaydar reitlik ana ulatndan kendisinin evlenmesi
ge-reklidir65
Bu iki belgede grld gibi, yeni bir ailenin kurulmas ve birtakm
sosyalolaylarn nlenmesi de, kad ve mahalle halknn va-zifeleri
arasndadr. Bu gibi vesikalar yeni bir aile ocann te-kilinde eitli
sosyal gruplarn roln de, sistematik bir ekilde vur-gulamas
bakilindan da ilgintir.
4. Vakftarla lgili Kaytlar ve care Feshi
Bilindii gibi vakf, toplumun ve insanln menfaati iin
ahsiservetin mlkiyetinden, sahipliinden ve tasarruf hakkndan
ebe-diyen vazgeme, servetin Allah rzasn ve toplumun duasn
almakmaksadyla, hibir menfaat beklemeden toplum yararna gnllolarak
kamulatrlmasdr66 Dier Trk-slam devletlerinde olduugibi Osmanl
Devleti'nde de hemen btn cami, mescit, medrese,trbe, zaviye, han,
hamam, kervansaray, ar, kpr ve yollarnbyk ounluu vakf gelirleri ile
yaplp, tamir ediliyordu. Yani
63. Ayn dipnot.64. HS, 385- 4/66.65. HS, 385- 02/376 ve 377.66.
Bayram Kodaman, "Yakfm Sosyal Yn", OndokLz Mays niversitesi
Eitim
Fakltesi Dergisi, Say 3, Samsun 988, s. .
-
24 MEHMET 8EIRLl
Osmanl Devleti'nde topluma hizmet gtren birok dini ve
sosyalkurumlarn vakflar tarafndan idare edildii bilinmektedir. Bu
ba-kmdan vakf1ar, Osmanl toplum yaantsnn temel ku-rulularndandr.
Sicillerde vakfiyye tescili ve vakf1ara grevli ta-yini ile ilgili
olduka ok belgeye rastlanmaktadr. Mesela,Harput'tan Osman bin Kaya
Bali ve amcaslOlu Ahmed bin Ab-dlmelik'in Mridi Kasabas'ndaki
balarnn vakfiyetine dair ilamgryoruz6? Ayn zamanda vakf ilerinin
tanzim ve kontrol i-lerinde kadlarn rol olduka fazlayd.
Vakfiyyelerin tanzim vetescili, vakf1ara mtevelli, nazr, imam,
mezzin, hatip vb. gibi g-revlilerin tayin ve azilleri gibi
meselelerde arz yetkisi de mevcuttu.Vakf1ara tayin ve az edilen
grevliler, idari belgeler ksmnda in-celenmitir.
5. Asker Nitelikli VesikaZar
Osmanl Devleti'nde yaplacak olan seferlerin masraf1arn kar-lamak
amacyla bazen devlet merkezine bazen de topland ma-haldeki
ilgililere bir takm vergiler verilmekte idi. Bunlara
"imdad-]cihadiyye" deniliyordu. Sava zamannda ortaya kan fazla
mas-raf1ar karlamak iin halktan yardm niteliinde alnan bedele
de"iane-i cihadiyye" deniliyordu6x Dier taraftan sefere gidecek
do-nanmann masraflarn karlamak iin de vergi talep
edilebilirdi.Mesela, 23 Mart 1654 (H. 4 Cemaziyelevvel 1064)
tarihli Di-yarbekir Eyaleti'ne tabi kadlara hitaben yazlan ferman-
hmayfinsuretine gre, sefere katlacak donanmann masraf1arn
karlamakzere Diyarbekir Eyaleti'ndeki avarz-hanelerinin Gmrk
EminiHasan tarafndan toplanaca belirtilerek, hakszlk yaplmamasve
zyuf ake alnmamas emediliyordu6Y Yine 8 Aralk 1655 (H.9 Safer 1066)
tarihli Harput kad s ve Harput mtesellimine hitabenyazlan bir
buyurulduya gre, yaplacak sefer iin "ordu bazar ak-esi" toplanmas
ve bunun blgeye gnderilen Kenan Aa'ya teslim
67. HS. 385-371144.68. Fahrettin Tzlak, "Harput'tan Askeri
Ihtiyalarn Karlanmas (I 83 i-1839)".
Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S.3, Elaz 1989.
s.202.69. HS. 385-144/543.
-
"385 NUMARAL HARPUT ER'IYE sICILI"NIN TANITIMI 25
edilmesi ve bu iin kesinlikle tehir edilmemesi
emediliyordu70Yine sefer zamanlarnda olaanst nevinden bir takm
vergiler detalep edilebiliyordu.
6. Dierleri
Btn bu vesikalarn dnda eitli sosyal, idari', hukukl ve
ik-tisadi' uygulamalarla ilgili kaytlar da er'iye sicilIerinde
mevcuttur.Mesela, halka hibir sebeple zarar verilmemesini isteyen
ferman-hmayCn sretleri, hkm-i eriHer, belgelerin sicile kayd,
tarihdoruluunun tescil edilmesi, eski sicilden belge nakli,
iftliinkanun-i padiahi zerine yazlmas vb. eitli konular
ilgilendirenkaytlar bazlardr. Toplam adedi 18'dir.
Sonu
Bu almada kadlk messesesi (haklatrma kurumu) vebuna bal olarak
er'iye sicilIeri hakknda bilgiler vererek 1653-1656 yllar arasnda
Harput mahkemesine intikal eden davalarnve cezai' uygulamalarn dkmn
vermeye altk. Harput San-ca 'nn idari' durumu, iktisadi', mall,
sosyal, askeri' konular il-gilendiren problemleri, 385 Numaral
Harput er'iyye sicilinden r-nekler verilerek, bunlarla ilgili
uygulanan yaptrmlar hakkndagenel gzlemler sunulmaya allmtr. zepe
385 Numaral Har-put er' iye Sicili, Harput Sanca'nda ortaya kan
meseleler vebunlarn zm yollar asndan olduka ykl vesikalarla
do-ludur. Dahas bu sicili inceledikten sonra grld ki, tek bir er'
iyesicilinin incelenmesi bile, Osmanl ehir tarihlerinin ve daha
genelifade ile Osmanl klasik sancaklarnn aydnlatlmas asndannemli
ipular vermektedir.
70. HS, 385-136/508.
0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023