310320121114347.Sosyal Bilimler.pdf

8/12/2019 310320121114347.Sosyal Bilimler.pdf

1/44


2/44

Prof. Dr. Ali BALCI

ISBN

Kitapta yer alan blmlerin tm sorumluluu aittir.

2011, Pegem Akademi

1. Bask: Ocak

. Bask: Aralk 2011

Dizgi-Grafik Tasarm:

Kapak Tasarm: Grsel Avc

Bask: Cantekin Matbaas

(Ankara-0312-3843435)

Yaynevi Sertifika No: 14749

Matbaa Sertifika No: 15372

SOSYAL BLMLERDE ARATIRMA

978-975-6802-40-3

yazarna

1995

Geniletilmi, Gzden Geirilmi 9

Didem Kestek

Bu kitabn basm, yayn ve sat haklarPegem Akademi Yay. Et. Dan. Hizm. Tic. Ltd. tiye aittir.

Anlan kuruluun izni alnmadan kitabn tm ya da blmleri,kapak tasarm, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kaytya da baka yntemlerle oaltlamaz, baslamaz, datlamaz.

Bu kitap T.C. Kltr Bakanl bandrol ile satlmaktadr.Okuyucularmzn bandrol olmayan kitaplar hakknda

yaynevimize bilgi vermesini ve bandrolsz yaynlarsatn almamasn diliyoruz.


3/44

iii

Prof Dr Ali BALCIAnkara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim Ynetimi ve

Planlamas Blmnden 1976da Lisans derecesi ald ve bu blme1979da asistan oldu. Aynblmn Eitim Ynetimi ve Teftii Anabilimdalndan 1981de Yksek Lisans; 1986da da Doktora Derecesi ald. 1984-1985 yllararasnda Fulbright Doktora Burslusu olarak ABDde MichiganState niversitesinde Eitim Ynetimi Doktora programn srdrd.1987de Eitim Ynetimi ve PlanlamasBlm Eitim statistii ve Ara-trma Anabilim DalYardmcDoentliine ve Anabilim DalBakanl-na atand. Bu grevini, 1994 yl sonuna kadar srdrd. 1988de Eitim

Ynetimi ve Teftii Anabilim Dal

nda Doent unvan

n

ald

. 1994te Ei-tim Ynetimi ve Teftii Anabilim Dalprofesrlne atand.

dnem Faklte Ynetim Kurulu yelii, dnem Faklte Kuruluyelii, 1994-1997 yllararasnda Dekan Yardmclve yl MEB Talim

ve Terbiye Kurulu Bakanldanmanl, Eitim Bilimleri Fakltesi Ei-tim, Aratrma ve Uygulama Merkezi (EAUM) Mdrl grevinde bu-lundu. Halen Eitim Ynetimi ve PolitikasBlm bakanlgrevini sr-drmektedir.

1985-1986 retim ylndan beri Eitim Ynetimi ve Eitim statistii veAratrma alanlarnda her dzeyde ders verdi. Balca kitaplarunlardr:

Etkili Okul ve Okul Gelitirme (nc bask) rgtsel Sosyalleme (ikinci bask) rgtsel Gelime (nc bask) retim Elemannn Stresi Eitim Ynetimi (Prof. Dr. nayet Aydn ile birlikte MEB iin

yazld. kinci bask.) AklamalEitim Ynetimi Terimleri Szl (ikinci bask) rgt Mecazlar(Editr) KarlatrmalEitim Sistemleri (ikinci bask- Editr).

Eitim Ynetimi ve Teftii lisansst programlarnda 30 yksek lisanstezi ve 36 doktora tezi ynetmitir.

ou Eitim Yntemi alannda olmak zere 30u akn yaymlanmma-kalesi bulunmaktadr. Son zamanlarda ilgi duyduu alma alanlararasn-da rgt mecazlar, liderlik, okul gelitirme, rgtsel gelime, stratejik plan-lama ve ynetimi, TKY, renen rgt, rgtsel sosyalleme konular yeralmaktadr.


4/44

iv

Kzm Ayen ve Eim Ayeye..


5/44

v

NSZ

Sorun zmede bilimsel aratrmann yol gstericiliine inanmakada insann temel zelliklerinden biridir. Sorun zmede bu yolunkullanlmas her zaman mmkn ve ekonomik olmasa da son analizdeilevseldir. Bu yaklamda herkese grelilik ve herkese ak belli prose-drleri izleyerek bilgi retme asldr. Dolaysyla tekrarlanabilirlik, yeni-den retilebilirlik bilimsel aratrmann nemli nitelikleri arasndadr.Bilimsel aratrma yntem ve teknikleri, ksaca aratrma yntem bilimibelki de en iyi yaparak, yaayarak renilir. Ancak gerekli kuramsal er-

eveyi bilmeden de uygulamada aratrma olayn renmek zor, enazndan pahalolsa gerektir. Bu dncelerle bu kitapta deyim yerindey-se iin kuramsal yn rneklerle gsterilmeye, anlatlmaya allmtr.

Yazar 1986dan bu yana her dzeyde aratrma dersleri okutmu, pekok lisans st renci ve meslektana resmi ve gayri resmi yardmcolmu, bir dizi aratrma yapm ve yaptrm biri olarak bu konudakibilgilerini tecrbeleriyle birletirme imkanbulmutur. Kitapta sosyal di-siplinler farklda olsa ortak veri toplama ve analizi teknik ve yaklamla-rverilmitir. Bir noktada bilimsellik de bu ortaklama deil midir?

Kitap yedi blmden olumaktadr. Birinci blmde Aratrmann

Kuramsal Temelleri bal altnda aratrma ve ilgili kavramlar ince-lenmitir; ikinci blm aratrmann planlanmasve aratrma nerisininhazrlanmasnkonu edinmitir. nc blmde rnekleme kurami-lenmitir. Drdnc blmde ayrntlbir ekilde lme ve leklemekonusu ele alnmtr. Beinci blmde balca veri toplama teknikleri,altncblmde verilerin analizi ve son olarak da yedinci blmde bilim-sel raporlarn hazrlanmasrneklerle anlatlmaya allmtr.

Kitabn bu hale gelmesinde her dzeydeki meslektalarmn, zelliklede rencilerimin katks byk olmutur; bundan sonra da olacaktr,kendilerine teekkr ederim. Ayrca kitabn byk bir titizlikle dizgisini

yaparak baskya hazrlayan ve basmn yapan 72 TDFO ilgililerine de

ok teekkr etmek isterim.

Her yaynmda vurguladm gibi kitabn rencilerime ve meslekta-larma faydal olacaumut ve beklentisi en nemli gd kaynam ol-mutur ve olacaktr.

Ankara 1995 Ali BALCI


6/44

vi

DOKUZUNCU BASKI N NSZ

Dokuzuncu baskda kitabn zellikle de birinci blm, nicel ve nitelaratrmalarkapsar ekilde yeniden kurgulanmtr. Buna neden de; ya-zarn teden beri savunduu; nicel ve nitel aratrma snflandrmasnn

yapay olduu, bilimsel aratrmann her ikisini de kapsar olarak alg-lanmasgerektii,bunlardan biri varsa dierinin olamayacadnce-sinin doru olmad, bunlardan hangisinin kullanlmas-uygulanmasge-rektiini uygunluun tayin ettii, bu dorultuda aratrlan sosyal ger-ein hangisinin seilmesi gerektiini belirledii grleridir. Bu baskdaayrca veri toplama tekniklerine sylem analizi de ilave edilmitir.

Ankara, 2011 Ali BALCI

SEKZNCBASKI N NSZ

Sekizinci baskiin kitap, yeniden gzden geirilmive beinci blmolan veri toplama tekniklerine, odak grup grmesi ile temel yap-landrma kuram konular eklenmitir. Kitabn gzden geirilmesindedeiik blmleri okuyarak katkda bulunan Yard. Do. Dr. akirnkr ile aratrma grevlilerimiz; idem Apaydn, Uur Akn, NihanDemirkasimolu, etin Erdoan ve Saadet Kuruya teekkr ederim.

Pegem Akademi Yaynclk takmna da baskda gsterdikleri titizlik iinteekkr ederim.


DRDNC BASKI N NSZ

Drdnc bask iin kitap yeniden batan sona gzden geirilmi vePegem Akademi Yaynclk yaynlararasnda kmasna karar verilmi-tir.

Kitabn bu basma hazrlanmasnda, onu batan sona okuyarak katk-

da bulunan Ar. Gr. may okluka teekkr ederim. Baskda gster-dikleri titizlik iin de Pegem Akademi Yaynclk takmna teekkr et-mek isterim.



7/44

vii

NC BASKI N NSZ

Kitabn ikinci basksda ksa srede tkenmitir.

nc baskiin kitap yeniden gzden geirilmive Pegem Akade-mi Yaynclk yaynlararasnda kmasna karar verilmitir.

Kitabn nc basma hazrlanmasnda deiik blmleri okuyarakkatkda bulunan Ar. Gr. Dr. akir nkra, Ar. Gr. Kmile De-mire, Ar. Gr. may okluka, Ar. Gr. Refik Balaya ve Ar. Gr.M. Akif Helvacya teekkr ederim. Pegem Akademi Yaynclk takm-na da baskda gsterdikleri zen iin teekkr ederim.

nc basknn tm ilgililere yararlolmasndiliyorum.


KNCBASKI N NSZ

Kitabn birinci basks, hi bir reklam yaplmad halde bir yl biledolmadan tkenmitir.

kinci baskiin kitap yeniden gzden geirilmi, yeniden dizilmi; birde Aratrma Etii adlyeni bir blm ilave edilmitir. Kitabn yeniden

bas

ma haz

rlanmas

nda deiik blmleri okuyarak byk katk

getirenarkadave meslektalarm Do. Dr. Il nal, Do. Dr. Nilgn Kkl vekitabn diziminde de byk emek veren Ara. Gr. Dr. enerBykztrk kranla anmak isterim.

Kitabn ilgililere yararlolmasndiliyorum.



8/44

viii

NDEKLERSayfa No

NSZ ......................................................... ........................................................... ix

NDEKLER .................................................. ................................................... viii

EKLLER LSTES ................................................... ........................................ xvii

ZELGELER LSTES....................................................... ............................. xviii

1. BLMARATIRMANIN KURAMSAL TEMELLER

(ss. 1- 56)

Aratrmann Nitelii ve Aratrma Paradigmalar ............................................... 1

Doruyu Arama ........................................................... .................................... 1

Sosyal Gerein Kavramlatrlmas ........................................................... .... 3

Pozitivist Paradigma Yaklam: Nicel Aratrma........................................8

Bilimin Doasve Varsaymlar .......................................................... .... 8

Bilimin Aralar.................................................. .................................... 11

Bilimsel Yntem .................................................................... ................ 12

Nicel-Bilimsel Aratrma....... ........................................................... ..... 14

Aratrmada Operasyonel Tanm ......................................................... 16

Ampirik Aratrmann Aamalar................................................... ...... 18Kuram- Ampirik Aratrma likisi....................................................... 20

Aratrmann Temel Kavramlar............................................................ 20

Kuram ve lgili Kavramlar............................................................. ........ 24

Hipotez Gelitirme ve Dorulama ....................................................... 25

Pozitivizmin ve Bilimsel Yntemin Eletirisi....................................... 27

Anti Pozitivist/ Yorumcu Paradigma Yaklam: Nitel Aratrma..........29

Fenemoloji, Etnometodoloji ve Sembolik Etkileim ............................... 30

Yeni Perspektiflerin Eletirilmesi ......................................................... .... 34

Nitel Aratrma ......................................................... .................................. 35Nitel Aratrma Sreci............................ ............................................. 37

Karma (Mixed) Aratrma ................................................... .................................. 42

Tanmve Felsefesi.................................................... ...................................... 42

Karma Aratrmann ok Yntemli alma ile Karlatrlmas ..............42

Karma Aratrma Paradigmasnn Dier ParadigmalarlaKarlatrlmas ..................................................... .......................................... 44


9/44

ix

Karma Aratrmalarn Avantaj ve Dezavantajlar ........................................ 46

Avantajlar....................................................... .......................................... 46

Zayflklar....................................................... .......................................... 47

Karma Aratrma Sreci Aamalar ............................................... ................ 47

Aratrmalarda Terminoloji Problemi: Normatif ve YorumcuParadigmalar............................................................. .............................................. 49

Bir Aratrma ve Uygulama AlanOlarak Eitim....................... ......................... 51

Eitime Nicel Aratrma Yaklam ............................................... ................ 51

Eitime Nitel Aratrma Yaklam................................................ ................ 55Sonu: Eitimde Aratrmann Rol................................ ..................................... 56

2. BLMARATIRMANIN PLANLANMASI VE NERHAZIRLAMA

(ss. 57- 89)

Aratrmann Planlanmas.................................................. .................................... 57

Aratrma nerisi ............................................................. ...................................... 60

Problemin Tanmlanmas ...................................................... .......................... 60

Problem Kaynaklar......................................................... ................................ 61

Problem Tanmlamada Pratik Yollar........................................... .................. 61

Kavram-Yaplar ve Deikenler.............................................................. ....... 63

Bir Problem Tanmrnei: Kenya Ortaretim Dzeyinde YeniCorafya Programnn Etkililii....................... ...................................................... 65

Problemin fadesi .......................................................... .................................. 66

Kuramsal ereve....................................................................... ..................... 66

Aratrma Sorular ........................................................... ................................ 67

Literatr Taramas........................................................ .......................................... 68

Kapsam ve Nitelii....................................... .................................................... 68

Ama ve levi ........................................................ .......................................... 69

Literatr TaramasKaynaklar ....................................................... ................ 69

Literatrn Bulunmas ................................................ .................................... 70

Bilgi Kaynaklar ..................................................... .......................................... 71

Uzmanlar................................................... ................................................ 71

Kitaplar................................................................... ................................... 71

Dergiler ......................................................... ............................................ 71

Tezler................................... ........................................................... ........... 72


10/44

x

Konferans Dokmanlar ................................................ .......................... 72

nceki Aratrma Taramalar ................................................. ................ 72

Literatr Nasl Taranmal? .................................................... ........................ 73

Elle-Mekanik Tarama .............................................................. ................ 73

Bilgisayar Destekli Bilgi Tarama........................................... .................. 74

Literatr Taramasnn rgtlenmesi................... .......................................... 74

Okuma Paras1: Seilmikinci Derece Kaynaklar........................................... 76

Temel Kaynaklar in Literatr...................................................................... 77

Okuma Paras2: Literatr Taramasnda Yeni Bir Yol: Meta Analiz............... 77

Meta Analizin YaplmasAamalar ..................................................... ................ 78Hipotez Testinin Tanmlanmas ..................................................... ................ 79

Aratrmalarn arlmas(Retriving) .......................................................... 79

statistiksel Hipotez Testinin arlmas ................................................. ...... 79

Manidarlk Dzeyine Karlk Etki Bykl ............................................. 80

Verilerin Yeniden Yaplatrlmas ................................................. ............... 81

Aratrmann Hipotezleri ve/veya Sorular .................................................... ....... 81

Spesifik Aratrma Sorular................................................... .......................... 83

Aratrma Hipotezleri ......................................................... ............................ 83

Desen.......................................................... ........................................................... .. 85

Ara (Instrumentation) .............. ..................................................................... ...... 86rnekleme (Sampling) ........................................................... ............................... 87

Verilerin Toplanmas ................................................... .......................................... 87

Verilerin Analizi ............................................................. ........................................ 88

Aratrmann nemi.................................................................... ........................... 88

Genel Deerlendirme.................................................... ......................................... 88

3. BLMRNEKLEME KURAMI

(ss. 91- 107)Giri ........................................................... ........................................................... ... 91

rnekleme Yanlglar.................................................. .......................................... 94

rnekleme Trleri.......................... ........................................................... ............. 95

Olasla Dayalrneklemeler............................................................ ........... 96

Basit Tesadfi rnekleme......................................................... ............ 100

Olaslk Drnekleme Trleri................................................... ................ 100

rneklem Bykl ...................................................... .............................. 102


11/44

xi

4. BLMLME VE LEKLEME

(ss. 109- 148)

Giri ........................................................... ........................................................... . 109

lekleme lkeleri ........................................................ ........................................ 111

Gvenirlik................................................................................ ....................... 112

Gvenirlik Trleri ........................................................... .............................. 112

Test-Tekrar Test Gvenirlii..... ........................................................... . 112

Tutarlk Gvenirlii ...................................................... ..................... 113

Geerlik ............................................................. .................................................... 114

Geerlik Trleri ............................................................ ................................. 115

Yz-GrnGeerlii.... ........................................................... ........... 115

Birleme-Aynlk Geerlii ......................................................... ........... 115

Ayrdetme Geerlii ........................................................... .................... 115

Kestirme-Yordama Geerlii ...................................................... .......... 115

erik-Kapsam Geerlii .................................................... .................... 116

YapGeerlii.......... ........................................................... .................... 117

lekleme........................................................................................ ...................... 118

lek Trleri....... ............................................................... ................................... 119

S

n

flamal

lek ........................................................... ................................ 119Bogardus lei ....................................................... .............................. 120

Sralamallek....................................................................... ...................... 121

Derecelendirme lekleri .............................................................. .............. 122

Grafik Derecelendirme lekleri ......................................................... 122

Maddeli Derecelendirme lekleri ...................................................... 123

KarlatrmalDerecelendirme lekleri ........................................... 123

Derecelendirmeli leklerle lgili Uyarlar ......................................... 124

ok Maddeli lekler........................................................... ........................ 125

Maddelerin Yaplatrlmas ....................................................... ........... 126

ok Maddeli lekler................................ ............................................ 126Guttman lei ........................................................ .............................. 126

Likert lekleri ........................................................... ........................... 132

Eit Aralklve Oran lekleri........................ ............................................. 137

Thurstone lei ...................................................... .............................. 138

Eit Grnen Aralklar lei .............................................................. 139


12/44

xii

Eletiriler............................. ................................................................ .... 144

Faktr leklemesi ............................................................ .................... 145

Semantik Farkllk lei ........................................................... ........... 147

5. BLM

VERTOPLAMA TEKNKLER(ss. 149-232)

Anket ........................................................ ............................................................. 150

Anketlerde Sorular........................................................ ................................ 150

Olgusal Sorular ......................................................... .............................. 150

DavranSorular...................................................... .............................. 151

Tutum ve nan-KanSorular..................................................... .......... 151

Bilgi Sorular ................................................... ........................................ 151

Sorularn ifadelendirmeleri...................................................... ..................... 152

Sorularn Yaps ..................................................... ........................................ 152

Cevap Kategorileri ve Kodlama ................................................................... 153SnflamalDeikenler.......... ................................................................ 155

SralamalDeikenler.................................................................. ......... 156

AralklDeikenler ........................................................... .................... 159

Kodlama ............................................................ ............................................. 161

Son Kodlama................................................................................. .......... 163

Kod-Kitabnn Gelitirilmesi ................................................................ . 163

Cevapsz Kategorilerin Kodlanmas...................................................... 164

Ankette Sorularn Sralanmas ........................................................... .......... 164

Bir Konudaki Sorularn Dizilii. ........................................................... . 165

Pilot nceleme ve n Deneme ............................................................... ...... 165Ankette Kapak Mektubu .......................................................... .................... 166

Anketlerin Uygulanmas ........................................................... .................... 166

Anketlerin DnOranlar....................................................... .................... 167

Anketin Avantaj ve Dezavantajlar .................................................... .......... 167Mlakat...................................................................... ............................................ 168

Mlakatn Planlanmas ...................................................... .................... 168


13/44

xiii

Trleri............................................... ....................................................... 169Mlakatn Yaplmas ....................................................... .............................. 170

rneklem ............................................................... ................................. 170Dosta Bir Ortam Yaratma ................................................................ ... 170Sorularn Sorulmas ............................................................ .................... 171Cevaplarn Alnmas ........................................................... .................... 172Cevaplarn Kaydedilmesi.................................................. ..................... 173Yanllktan Kanma ......................................................... ..................... 174

Odak Grup almas ................................................... ........................................ 175KullanldAlanlar ................................................... .............................. 176

Desenlenmesi/ Yaplandrlmas................................................... .......... 177Odak Grup almasUygulamas ......................................................... 178Veri Analizi ............................................................ ................................. 180Raporlatrlmas....................................................... .............................. 181

Temel Yaplandrma Kuram(TYK) .......................................................... ....... 182Tanm ve Kuramsal ereve .................................................................. 182Kuramn Amalar ..................................................... ............................. 185TYKnn Karakteristikleri ........................................................... ........ 186TYKnn Temel Sayltlarve lkeleri.................................................... 187TYKnn Aamalar............................................................ .................... 188

TYKn

n Yap

l

Biimleri (Mode) ....................................................... 198TYKda Geerlik.......................................................... ........................... 198TYKnn Gl ve Zayf Ynleri........................................................... 199

Sylem ve Sylem Analizi ............................................................. ....................... 199

Sylem ve Trleri....... ................................................................ ....................... 199

rgtsel Sylem................... ................................................................ ....... 200

Sylem Analizi ........................................................................................ ......... 201

SAda Temel Yaklamlar ............................................................. ....................... 204

Bir Yntem Olarak SA.................................... ..................................................... 206

SAda aratrma aamalar ..................................................... .............................. 208

Sylem Analizi, erik Analizi, Temel Yaplandrma KuramveFenomenolojinin Karlatrlmas ........................................................... ........... 211

Aratrmada Doallk ................................................... ........................................ 212

Doal Ortamlar .......................................................... ............................ 213

Doal Deneme.......................................................... .............................. 213

Gzlem ........................................................ ................................................... 215

Gvenirlik ............................................................. .................................. 215


14/44

xiv

Geerlik......................................................... .......................................... 216

Etik ...................................................... .................................................... 216

Gzlem Trleri ....................................................... ....................................... 216

Gzlemin YaplmasAamalar......................................................... ........... 217

Alan Aratrmas.................................................... ........................................ 218

Giriin Baarlmas ................................................... .............................. 219

likinin Kurulmas ................................................... .............................. 219

Gzleme ve Kaydetme .............................................................. ............. 220

Krizlerle Urama .................................................. ................................ 221

Verilerin Analizi ............................................................... ...................... 221Tamamen YaplamGzlem .......................................................... ........... 221

Ekolojik Gzlem............. ................................................................ ............... 224

Gzlemin Avantaj ve Dezavantajlar .......................................................... . 224

Ariv Kaytlar ..................................................... .................................................. 226

statistiksel Kaytlar........................................................................ ........ 226

Tarama Arivleri.............................................. ....................................... 227

YazlKaytlar ........................................................... .............................. 228

Kitle letiimi........................................................... ................................ 228

erik Analizi..................................................... ............................................. 229

6. BLMARATIRMA VERLERNN ZMLENMES

(ss. 233-302)

Nicel Aratrma Verilerinin Analizi ................................................................. .. 233

Aratrma Deseni Tipleri ............................................................... ...................... 234

Veri - Puan Trleri .................................................................. ............................. 236

Betimselstatistik ................................................................. ................................ 238Merkezi Eilim lleri................................................................... ............. 238

Deikenlik lleri......................................... ............................................. 239

Korelasyon istatistikleri.................................................................. ............... 240

Test statistikleri ........................................................... ................................. 241

statistiksel Kestirim ve Kestirisel statistik............................................. ........... 242

Hipotez Testi Trleri........................................ ............................................. 243


15/44

xv

Null Hipotezi.......................................................... ........................................ 244

statistiksel Manidarlk - Anlamllk Testi ............................................ 245

Anlamllk Testlerinin Yorumu.......................................................... .......... 245

Manidarlk Testleri ................................................................ ............................... 247

Uygun Bir Manidarlk-statistiksel Testin Seilmesi .................................. 247

statistiksel Model ................................................................... ............... 247

Kuvvet-Yetkinlik ............................................................... ..................... 247

lme .............................................................. ........................................ 248

Parametrik ve Parametrik Olmayan Testler................................................ 250

statistiksel G Analizi ........................................................... ..................... 250Aratrma Desenleri ve statistiksel Analizleri................................................... 254

Aratrma Deseni................................................................ ........................... 254

Deneysel Desenler............................................. ............................................ 256

YarDeneysel Desenler ................................................................... ............. 258

Faktriyel Desenler.................................................... ................................... 259

Tek Denek Desenleri ............................................................. ....................... 262

Klasik Desenler............................................... ............................................... 264

Nedensel-Karlatrma Yntemi................... .............................................. 271

statistiksel Analiz ............................................................. ..................... 272

oklu Varyans Analizi ........................................................... ....................... 273Parametrik Olmayan Testler ................................................................ ........ 274

Ki-Kare Testi ............................................................. ............................. 274

Mann-Whitney U Testi ....................................................... ................... 275

Wilcoxon-aretli-Sralama Testi........................................................... 275

Nedensel-KarlatrmalDesenle Korelasyonel Desen Arasnda NeFark Var? .......................................................................................................................275

Deikenleraraslikilerin Aratrlmas: Korelasyonel Yntem........................276

Korelasyon ve Nedensellik..................................................................... 277

Snrllklar...................................................... ........................................ 277

Verilerin Analizi ........................................................... ................................. 278oklu Regresyon Analizi ..................................................................... .. 278

Kanonikal Korelasyon.......................................... .................................. 283

Temel Bileenler Analizi........................................................................ 284

Faktr Analizi........................................................... .............................. 285

Uygun statistik Tekniin Seilmesi rnekleri .................................... 287


16/44


17/44

xvii

8. BLMBLMSEL RAPORLARIN HAZIRLANMASI KILAVUZU

(ss. 321-362)

Ama ve Kapsam ............................................................... ................................... 321Giri ........................................................... ........................................................... . 321Tezin Blmleri ............................................................. ....................................... 322

n Blm.............................................................. ......................................... 322Ana Blm................................................... .................................................. 330

Giri ....................................................... .................................................. 330Yntem.............................................. ...................................................... 331

Bulgular............................................................. ...................................... 332Tartma ......................................................... ......................................... 333

Son-Arka Blm........................................................... ................................. 334Raporda Balk Sistemi ........................................................... ............................. 336Sayfalarn Numaralandrmas .......................................................... .................... 337Raporda izelgeler............................... ................................................................ 338

izelge Trleri .............................................................................................. 339Numaralandrmas ........................................................... .............................. 340izelgede Notlar............................................................ ................................ 341

Metinde ekiller...................................................................... .............................. 343Kaynak - Referans Gsterilmesi.......................................................................... 344

Metinde Kaynak Gsterilmesi.............................. ........................................ 344Kaynak Gsterme........................................................... ............................... 347Dipnot ve Kaynaka Biimi ................................................................ .......... 347Parantezli Kaynak ve Kaynaka Listesi ..................................................... .. 349

Kaynaka Listesi Stili ............................................................... .............. 350Uygulama rnekleri Kitaplar...................................................... .......... 351

Aktarmalar ............................................................ ................................................ 358Cmle inde karma Yapma.................................. ................................... 359Bir Cmleyi izleyen karmalar .................................................................. . 359

Aktarmann Yeni Biime Dntrlmesi................................. ................. 360

Raporun Yazlmas ....................................................... ........................................ 361Grlerin Sunulmas...................................................... .............................. 361fadelerin Akclve Doruluu......................... ........................................ 361

Anlatmda Ekonomi........................................................ .............................. 362Szck Seiminde Tamlk ve Aklk ........................................................... 362


18/44

xviii

EKLER

Ek 1. Telif Hakl/ BaslmYaynlarda Basm zni Alma Formu.................. ... 364

Ek 2.niversitede Grevli Aratrmaclara ilikin Aratrma Onay stemeFormlar ..................................................... .................................................. 365

A. Aratrma in Onay steme ...................................................... .............. 365

B. Aratrma OnayListesi Formu .............................................................. . 366

C. Aratrmacnn Verdii Sz........................................ .............................. 368

D. BilgilendirilmiOnay Formu................................................................. .. 369

E. Aratrmann Katlmclar Tarafndan Deerlendirilmesi..................... 370

F. Arat

rma Kontrol Listesi............... .......................................................... 372

KAYNAKA................. ........................................................... .............................. 377


19/44

xix

EKLLER LSTES

ekil Sayfa

1. Aratrma Srecinin Aamalar..................................................... ................. 18

2. Bir Yllk Aratrma in Planlama erevesi............................ ................... 58

3. Yaplar, Deikenler ve Gzlemler ............................................................... 64

4. rnekleme Hatalar ........................................................ ................................ 95

5. Bir Boyutsal rnekleme....................................................... ........................ 101

6. Bogardus lei .................................................... ........................................ 120

7. Duygu Termometresi Grafik Derecelendirme lei ............................... 123

8. YmalFrekans DalmGrafii rnei................................................... 143

9. Semantik Farkllk lei rnei ...................................................... .......... 148

10. Notlar, Kodlama ve Aklama likisi.......................................................... 191

11. Eksenli Kodlama .............................................................. ............................. 192

12. Kuramsal rnekleme................................................. ................................... 196

13. SAda Aratrma sreci aamalar ...................................................... .......... 208

14. SAda analiz ve kuram oluturma sreleri ................................................. 208

15. Gzlem AratrmasTrleri ...................................................... ................... 216

16. ocuklar

n S

n

ftaki Rollerinin Taksonomisi ............................................. 22217. Balesn Grup Etkileimi Kayt Kategorileri Sistemi.................................. 223

18. Normal Dalm Erisi................................................... ................................ 240

19. ift Ynl Hipotez Testi Modeli....... .......................................................... 243

20. Tek Ynl Test Modeli ...................................................................... .......... 244

21. zmlemede Uygun statistik Teknikler .................................................. 252

22. Veri Analizinde Soyutlama Dzeyler........................................................... 296


20/44


21/44

1. BLM

R TIRM NIN KUR MS L TEMELLERR TIRM NIN NTEL VE R TIRM

P R DGM L RI Doruyu ramansanolu evresini ve olaylaranlamada genelde yol izlemitir. Bun-

lar tecrbe-deneyim, akl yrtme (reasoning) ve aratrma (research) dr.Bu yol ya da kategoriler birbirlerini tamamlaycve binien olarak grlme-lidir.

Tecrbe. Bir problem zme durumunda dayanak olabilecek bir dizibilgi kaynankullanr. Birey yaantsboyunca biriktirdii bilgi ve yaant

ynn, sorun zmede kullanr. Eer sorun kiinin bilgi, beceri ve tecrbe-lerinin zemeyecei durumda ise birey bakalarnn (zellikle yallarn)tecrbelerini kullanr. Tabii ki bunlar, kiinin yakn evresindekilerdir. Eerkii yakn evresinin tecrbeleriyle de sorununu zemiyorsa, bu kez otori-teye bavurur. Otorite belli alanlarda uzmanlaan insanlardr. Gnlk prob-lemle karlaldnda byk oranda tecrbeye ve otoriteye bavururuz.Bunlarn rol kk grlmemelidir. Dahas spesifik aratrma srecindebile bu yaklamlar dnya hakknda, problemler hakknda hipotez ve sorugelitirmede-retmede yardmcolur. Doaldr ki saduyuda bu yaklamla-rn yeri hayli nemlidir. Ne var ki bunlar znel sorun zme yoludur.

Aratrmaya gelince bunda sorun zerken nesnel yollar izlenir. Bana,sana gre deil, herkese grelik (nesnel yol) asldr. Bilim adam kuramndikkatli ve sistemlice kurar. Bu dorultuda formle ettii hipotezleri ampirikolarak test eder. Bylece, onun sorun zmeye yaklamnda bir olgusallk szkonusudur. Bilim adam sokaktaki insana gre tecrbeye farklyaklar. So-kaktaki insan dbir bilgi kaynankontrole ynelmez. Bilim adamise prob-lemin nedenlerinden bir ya da birkann olasetkisini izole etmeye alr.

Lous Cohen and Lawrence Mainan. Research Methods in Education, third edition(New York: Roufledge, 1989) Birinci Blmn izinli zetevirisi


22/44


23/44

Aratrmann Kuramsal Temelleri 3

sel olaylara gider. Bu hipotezler veri toplama yolu ile ileri dzeyde teste tabitutulur ve spesifik olarak ampirik dzeyde geerlikleri test edilir. Bu ikili

yaklam modern bilimsel yntemin varlk nedenidir ve insann ampirik bi-lime ulama yoludur. nsanolu folklor ve mistisizmden, doma ve gelenee,nedensel gzleme, sonunda ise sistemli gzleme doru yol almtr.

Tek balarna tmdengelim ve tmevarmn zaaflarvardr; ancak onla-rn bilimsel gelimeye katklarok nemlidir. Bunu kategoride toplaya-biliriz: (1) Hipotezlerin nerilmesi, (2) Hipotezlerin mantksal geliimi ve(3) Bilimsel bulgularn ve bu bulgularn kavramsal bir erevede sentez edi-liinin aklanmasve yorumu.

nsann doruya ulamada kulland nc yol ise aratrmadr.Kerlinger aratrmay, doal olaylar aras ilikiler hakkndaki hipotetiknermelerin (propozisyonlarn), sistemli, kontroll, ampirik ve eletirelaratrlmas olarak tanmlar. Aratrmay tecrbe ve otoriteden ayran nemli karakteristik vardr: (I) Tecrbe geliigzel bir durumda oluanolaylarla ilgilenirken aratrma, tmevarmc -tmdengelimci yaklama da-

yalsistemli ve kontroll bir veri toplama yoludur. (2) Aratrma ampiriktir.Aratrmactecrbeye geerlik iin bavurur. Subjektif inan, objektif reali-teye kartest edilir. (3) Aratrma kendini dzelticidir. Bilimsel yntem bi-lim adamnhatadan koruyucu mekanizmalara sahiptir. Prosedr ve bulgu-lar kamunun denetimine aktr. Bu, bilimin belki de en nemli zelliklerin-den biridir. Demek ki, doru olmayan bulgularn zamanla doru olmadklarsaptanr ve dzeltilir. Aratrma, tecrbe ve akl yrtmenin bir kombinas-

yonu olup dorunun elde edilmesinde en baarlyoldur.

Eitim ise bir alan olarak daha ziyade tecrbe ve otoriteye dnktr;hala bilimsel aratrmaya pek dayaldeildir. Dolaysyla eitimde bu iki bil-gi kaynanesnel kanttan, ampirik gzlemden uzaktr.

Bugn eitimin eitli alanlarnda bilimsel aratrma hzla uygulamayakonmak zeredir. Eitime ilikin bugn iki grvardr. (I) Geleneksel g-r, eitimi, doal bilimler gibi kabul eder; bilim retmede doal bilim ara-trmalarnuygular. (2) Radikal gr; doal bilim aratrmasnda ve insandavrannbetimlemede geleneksel sosyal bilim anlaynsrdrr. Ancak

vurgu insann doal fenomenden ve birbirlerinden farklarna yaplr.

Sosyal Gerein KavramlatrlmasYukarda sz edilen geleneksel grve radikal grsosyal gerekli-

e olduka farkl yaklar ve farkl yorumlarlar. Bu yaklamlarn temelin-deki ak (explicit) ve iaret edilen (implicit) varsaymlar(saytllar) ince-leyerek bunu anlayabiliriz. Sz konusu yaklamlar, Burrell ve Morgann 4tr sayltsile analiz etmek ve karlatrmak mmkndr.


24/44

2. BLM

R TIRM NIN PL NL NM SI VENERH ZIRL M

R TIRM NIN PL NL NM SIAmpirik bir aratrmann planlanmasve yrtlmesi nemli bir ge-

rekliliktir.

zde aratrmann planlanmasdorusal bir sre olmayp karmaketkinliklerin bir karmdr. Kuramda bilimsel yntem aktr, uygula-mada ise bilim adamaratrmasngenelde dorusal olarak gerekle-tirmez, ancak yazma aamasnda dorusal bir yol izler.

Bir aratrma plannda yer almasgerekli etkinlik ve aamalar, ekil2de btnletirilmidurumdadr (Anderson, 1990, 78-79):

1. Ynetim: Bir aratrmann planlanmashayatn dier aama-larnda olduu gibi rnein kiisel harcamalar gerekli klar,rgtlenme gerektirir, yoksa sonradan sorunlar doabilir.

2. Aratrma probleminin tanmlanmasve yeniden tanmlanma-s: Aratrma problemi balang tanmyla kalmaz. Veri top-lanp zmlendike problem tanmda geliir. Akasara-trma tamamlannca belki problem tanmen iyi olacaktr.

3. Aratrma hakknda dnme: Bu aama zellikle problemin

yeniden tanmlanmasnda gereklidir. Aratrmann tm yn-lerinin dnlmesi, probleme farkl alardan baklmasde-mektir. Bu aratrmay akla kavuturur, gelitirir ve ara-trmacya sonuca ulamasnda yol gsterir.


25/44

Sosyal Bilimlerde Arat

rma58

ekil 2. Bir Yllk Aratrma in Planlama erevesi

Kaynak: Anderson, 1990, 79.

Ayrlan Zaman (Saat/Aylar)

Ayla r

Grev/

Etkinlik

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Top.

Saat

AnahtarGnlerMilTalar

Ynetim

Tedariklerinin

Alm

3 1 1 2 4 4 15

Etkinlik in

rgtlenme

4 4 4 4 7 4 4 4 4 39

BilgininDepolama veYenidenarlmas

1

0

5 5 5 5 30

BakaProbleminTanm

Genel Okuma 2 10 10 1 10 10 10 10 63

MeslektalarlaTartma

8 8 8 8 8 8 8 56

.

.

.

.DierleriLiteratrTaranmas....

Yntem

.

.

.

.

RaporunYazlmas


26/44

Arat

rman

n Planlanmas

ve neri Haz

rlama59

4. Ktphane taramasnn yaplmas: Aratrmac, problemle il-gili nceki kuram ve ilgili aratrma literatrnn tam bir ta-ramasn yapmak zorundadr. Bu amala elektronik bir veritaramas, rnein ERIC sistemi kullanlarak yaplabilir. Bu,problemin tanmlanmasnda yardmcolur. nk aratrma-cy, problemi tanmlayan anahtar betimleyicileri spesifikle-tirmeye zorlar. Ayrca bu yaklam konu zerinde nceden

yaplan aratrmalarn tip, say ve yeri konusunda bir haritaverir. kinci yaklam ise mekanik (browsing) yaklamdr.

Arat

rmac

kitapl

a giderek ilgili materyallere ulamak ze-re eitli kaynaklartarar. Uygulamada pek ok konu alanikiya da temel-anahtar dergide tam olarak ilenmektedir.Aratrmacdergiler yoluyla bir tarama yapar; bunu yaparkenu andan geriye doru gider. Bu aynzamanda alann genilii(scope) ve geliimi konusunda da bir fikir verebilir. Temeldeiki yaklam birbirleriyle ilikilidir.

5. Literatr taramasnn yaplmas: Bir nceki aamada top-lanm olan aratrma makaleleri incelenmelidir. Bu zamanalc, ancak yaratc bir sretir; aratrmann da hayati biretkinliidir. zde bitmi rn elde etmek zere eitli

aama ya da ad

mlar kar

t

r

labilir. Anahtar arat

rmalarnemli sorular, bulgularve sonular karmak iin parag-raf paragraf incelenebilir. Doaldr ki aratrma taramasrgtlenmelidir. Taramann rgtlenmesi kuramsal kavram-latrmalardan balayarak gelimelidir ya da rgtlenme ku-ramdan ya da aratrma sorularndan gelen kavramsal birereveden balamaldr.ada literatr taramasbulgular, bazgrafik formlarda ge-nelde izelge ve ekillerle vermeyolundadr. Bylece genel birzeti izelge formunda elde etme olanavardr. Meta analizbu amala gelitirilmitir.

6. Yntem (metod): Aratrmann yntem blm ne yapldnve yntemsel elemanlarbetimler. Burada tezin tipine ve gele-nee gre deimekle beraber genelde veri kaynaklar, bu aradagerekliyse rneklem tanmlanr. Deneysel bir aratrma ise de-neysel desen betimlenir. Aratrmada kullanlan prosedr veadmlar betimlenir; veri toplama aralarve aratrmann snrl-lklargsterilir.


27/44

3. BLM

RNEKLEME KUR MIGiri

Aratrmalar ou kere belli parametreleri (evrendeerleri; a gibi)kestirim amacyla yaplrlar. Parametreye iki ekilde ulalr: (I) Evrenintamam zerinde gzlemde bulunulur. (2) Evrenden temsili bir rnek-lem ekerek onun zerinde gzlem yaplr, rneklem deerlere ulalr

(X ,S gibi), sonra da rneklemin ekildii parametre tahmin edilir-kestirilir (Akhun, 1983). Bunlardan birinci yol- yaklam ok sk cereyanetmez. nk aratrma olaypahalbir giriimdir; dolaysyla sonular-nn byk birimlere genellenmesi ekonomik bir davrangereidir. Ayr-ca zellikle Trkiye ve Trk insangibi kaynaklarsnrllke ve insanla-rn zellikle ilk aratrmalar, genellenebilirlii esas alarak yapmalarekonomik davran asndan gereklidir. Kimi tarama tr aratrmalarbu yaklam benimser, nk aratrma sonularnn evrene-byk k-meye genellenmesi anlamldr. Bir rneklem zerinde eitim talebininaratrlmas gibi. Bu tr aratrmalarda rnekleme, d geerlie yn-temsel bir katkniteliindedir.

Kimi aratrmalarda ise, kuramsal bir hipotezin test edilmesi nemli-dir. Dolaysyla bu aratrmada nedensellik testi anlamldr ve dgeer-lie karlk i geerlik nemlidir. Sonuta da rnekleme o denli ilgiekmez; yntemsel bir sorun olmaktan ok kuramsal bir sorun (kuramnne denli geniolarak uygulanabilir olduu) olarak alglanr (Judd ve di-erleri, 1991, 130).

Burada ilgili kavramlarn tanmlanmas tartmaya anlam kazandra-bilir.

rneklem, evrenin temsili bir kmesidir. rnekleme ise, bir btnnkendi iinden seilmibir parasyla temsil edilmesidir (Sencer ve Sen-cer, 1978, 450). rnekleme incelenecek evreni meydana getiren birimle-rin tamamnn deil de, aralarndan bazlarnn-belli kurallara gre sei-lerek aratrmann bunlar zerinde yaplmasdr (Ergin, 1988, 17). r-


28/44

Sosyal Bilimlerde Aratrma92

nekleme, yn iinden seilen birimlerden, ynn baz zellikleri hak-knda bilgi edinme tekniidir (Esin, 1975, 43). meklem ise aratrmaevreninin bir kesitinin alma birimi olarak alnmas ve buradan eldeedilen sonularn aratrma plannn tmne genellenmesidir (Aziz,1990, 43). rneklem, kitleyi simgeleyebilecek nitelikte bir miktar biriminoluturduu alt grup olarak da tanmlanmtr (ng, 1990, 2). Bu ta-nmlar uzatmak mmkndr. Ancak aadaki sonulan karmak ola-sdr.

rneklem belli bir evrenin, belli sayda birimlerinin seimiyle oluan,evrenin temsilcisi bir birimdir. Aratrma sonularnn genellenmek is-

tendii gerek ya da hipotetik insan, olay ya da objelerin btnne evren(population-universe) ad verilir. ki tr evrenden bahsedilebilir: (1)Genel evren: Bir anlamda dnce olarak evren olup ok soyut, lle-mez durumdadr. Lise rencilerinin ders alma alkanlklarnn sap-tanmak istendii bir aratrma dnelim. Ankarada bile pek ok lise

var, ya Anadoluyu dnrsek bu say ok fazla artar. Hele bir deTrkiye apnda liseleri dnrsek neredeyse aratrlamaz durumda-dr. Kald ki rneimizde hangi liselerin aratrlaca belirgin deildir.Bu rnek dnyadaki tm liseleri bile dndrebilir. Bu yzden genel li-se diyoruz. Aratrma sonularbu tr evrene genellenemezler (2) Bir debirincisine gre daha snrl, ulalabilir nitelikte olan hedef evren (baz

yazarlar buna alma evreni diyor, rnein Karasar, 1987 gibi) (Targetpopulasyon) vardr. te rneklemin seildii ve rneklem sonularnngenellenmek istedii byk kme-evren, budur.

Sonu olarak rneklem, evrenden daha dorusu hedef evrenden bellikurallara gre seilen ve her bakmdan bu evreni temsil eden kk birkmedir (Karasar, 1984; Akhun, 1983). Tanmda da belirtildii gibinemli olan rneklemin temsil ediciliidir. rneklemin temsililii deonun yansz olarak (random) seilmesi, ilgilenilen zellikler bakmndanevrendeki birimlerin benzeiklii ve rneklemin belli bir bykle sa-hip olmasgibi bazzelliklere baldr (Akhun, 1983 ). zde bu zellik-leri ortalamann standart hatas formlnde grmek mmkndr. Buforml yledir:

N

x =

Formlde grld gibi standart hata (rneklem dalmnn stan-dart sapmas) evrenin standart sapmasyla doru orantl, rneklem b-


29/44

rnekleme Kuram 93

ykl ile ise ters orantldr. Yanszlk kuralna (randomization) gelin-ce, bu kural iki ilkeden oluur: (I) Eitlik ilkesi: Evrendeki her obje yada bireyin rnekleme seilmede eit ansa sahip olmasdr. (2) Bamsz-lk ilkesi: Evrendeki obje ya da bireylerin rnekleme girmede birbirlerinietkilememeleri-birbirlerinden bamsz olmalardr (Karasar, 1984;

Akhun, 1983). Bu ilkelerden birincisi evrendeki tm birimlerin biliniplistelenmesini gerektirir. kinci ilke ise, seim srecinde yeniden gerikoyma yolu ile gerekleir.

rnekleme yntemi znde bir tahmin olaydr. Amacda, aratrmasonularn olumsuz ynde etkileyen baz faktrlerin etkilerini yok et-

mek ve bu faktrlerin etkileri nedeniyle oluan rnekleme varyanslarnazaltmaktr (Esin, 1975, 10).

rnekleme kuramnn konusu evrenden, evrenin yapsna uygun olanrnekleme yntemiyle rneklemin seimi ve rneklem deerlerden ev-ren deerlerin -zelliklerin tahmin edilmesi- kestirilmesi srecidir (n-g, 1990, 2).

Aratrmac tm olanaklara sahip bulunsa ve en uygun rneklemetekniini de kullansa rneklemin evreni tam olarak temsili gereklee-mez. Bir baka anlatmla rneklemdeerden evrendeerin tam olaraktahmini mmkn olamaz. Neden? nk rnekleme hatas (en uygun

rnekleme ynteminin bile tam temsili bir kme semesindeki hatalar),ans ve lme hatas karacaktr (Kaptan, 1986, 149; Eckhardt ve Er-man, 1977, 158).

Bu konudaki bir nokta da udur. Bir meklemden giderek paramet-renin kestirilmesi ancak olasla dayal, yanszlk kuralna gre seilmimeklemle mmkndr. Buradan hareketle rneklem seiminde temelamalar da dnldnde olasla dayal olmayan-yanszlk kuralnagre seilmeyen kmelere rneklem denmesi doru olmasa gerektir.Bu tr kmelere belki alma grubu gibi isimler verilebilir. Bu yzdende literatrde yer alan pratii dnerek gelitirilen olasla dayal ol-mayan rneklemlere baka isimler vermek yararlolabilir.

Evrenin tamamzerinde aratrma yapmak yerine rneklem almanngerekeleri arasnda maliyet, kontrol, etik zorunluluklar, verilerin eski-mesi (Karasar, 1984, 118; Esin, 1975, 12) gelir. Bunlaraklarsak bykbirimlerin maliyeti kk birimlere gre yksek olacaktr. Yine bykbirimlerin kontrol de o denli zor olacaktr. Aratrmann zellikle veritoplama aamasnda byk birimlere oranla kk birimlerin kontrol


30/44

4. BLM

LM ve L KL MGiri

Aratrma yapmak iin lme kanlmazdr. Hatta aratrmann bir an-lamda lme olay olduunu sylemek yanl olmaz. lme en genel an-lamda nesne ve olaylara baz kurallara uygun olarak saylar vermektir(Goode ve Hatt, 1973). lme nesne ve olaylar arasnda deiik dzeylerdeayrm yapma ilemidir (Sencer ve Sencer, 1978). Bu cmleden yola karakbir ey dierlerinden ayrdedilebiliyorsa llebilmi demektir. lme te-melde bir betimleme olaydr; belli bir obje ya da objelerin belli bir zelliesahip olup olmadnn gzlenerek gzlem sonularnn sembollerle, zel-likle de saylarla ifade edilmesidir (Tekin, 1977; Arc, 1975; Karasar, 1982;

Akhun, 1979). lme, yani obje ya da bireylerin belli bir zellie sahip oludereceleri objeden objeye, bireyden bireye, durumdan duruma aynbirey ya

da obje iinde zamandan zamana deiiklik gsterebilir. te lme ilemibu farkllk-deikenlik kavramnda odaklamaktadr.

Aratrmada deikenlik ok nemlidir. nk bir ey deiikse, varolandan farklysa anlamldr. Ancak o zaman deikenlik aratrlmayadeer grlr. Diyelim ki rencilere istatistik dersini retmede iki

yaklam uygulanyor, ancak rencilerin istatistik dersindeki baarlararasnda bir farkllk yok. rencinin hangi yntemde daha baarl ol-duunu aratrmann bir anlamvar mdr? Farz edelim ki, farklncbir yaklam bulundu ve retmen bakmndan daha doyurucu, renciasndan da baaryartrcgrlyor. Bu durumda bu yntemin dier-lerinden farkllk yaratp yaratmadnn en azndan merak edilmesi,aratrlmasna neden olur. Belki de bilimsel bulularn temelinde de al-ternatif olarak daha bir farklolmann yattsylenebilir.

Sosyal bilimler genelde nitelik ayrm yaparlar, ancak derece ayrmdaha bir gelime, daha bir duyarllk salayacaktr. Bunun anlamudur:Sadece farkn belirlenmesi yeterli deildir, farklln derecesinin de be-lirlenmesi lmenin duyarlliin gereklidir.


31/44


Aratrmann bir anlamda lme olduunu, aratrmada lmeninkanlmaz olduunu belirttik. nk aratrlmak istenen soyut kavram-larn (yap-construct) llmesi gerekir. Ancak zde kavramlar lle-mez, onlarn somut gstergeleri llr ve bunlara deiken adverilir.Deikenlerin llmesi prosedrlerine (lme admlarna) operasyoneltanm adverilir (Judd ve di., 1991, 42).Operosyonel tanm bir deike-nin somut olarak spesifik ekilde nasl lleceini gsterir. Bylece birbakaslmeyi tekrarlayabilir. Operasyonel tanmlar mkemmel deil-lerdir. Her operasyonel tanm mkemmel olmamakla beraber, kavramlmeye alr. Bu lmede doaldr ki lme hatas, deikenler vb. rol

oynarlar. Bu yzden de bir kavram

n llmesinde birden okoperasyonel tanmn kullanlmas nerilir. Her tanm kavramn bir y-nn lebilir. Bu yzden hi olmazsa iki operasyonel tanm lmedeesas alnmaldr. lme daima llmesi istenen kavramn yapnn ku-ramsal bir tanmndan yola kar. Ayrca saduyu da kavramn llme-sinde yardmc olabilir. rnein gelir dzeyi ile eitim dzeyi arasndasezgisel olarak bir iliki kurulabilir. Bu sezgi saduyu ve kiisel gzlemle-re dayanr (Judd ve di., 1991, 43). Bir lme olayanaliz edilirse unlargrlr:

Gzlenen Gerek Sistemli Random

lm = lm + Hata + Hata(llmek (Geersizlik (Gvenilir

istenen yap) de denir) olmayan)

Bir rencinin matematik testi baarpuan, gzlenen bir lmdr.rencinin gerek matematik bilgisi, yapnn gerek lmn verir.rencinin ilgisi, gdlenmesi vb. sistemli hatalargsterir. rencininsorular atarak-rastgele cevaplamas yansz random hatay belirtir. So-nuta sistemli ve sistemsiz random hatalar yznden gzlenen lmlerdaima gerek yapyyanstamazlar. lmenin bu eleman ya da parala-rndan gerek lm ile sistemli lmn-puann sabit, yansz hatannise deimesi beklenir.


32/44

lme ve lekleme 111

lekleme lkelerilme ileminin gereklemesi uygun bir lme aracnn seilmesine

baldr. Bir lme aracnn gelitirilmesinde baz temel ilkeler vardr(Aziz, 1990; Sencer ve Sencer, 1978; Judd ve di., 1991; Bailey, 1987;Goode ve Hat, 1973):

1. Tek boyutluluk.Bu kavram lmenin temelidir. lme aracola-rak kullanlan lein tek bir boyut zerinde uzanan bir zelliilmesi beklenir. Bu ilke zellikle tutumlarn llmesindenem tar ve tutum leinde yer alan maddelerin birbirleriyle

ilikili olmalar

n

belirtir. Bu yolla da lein neyi lt belir-lenebilir. Bir lein tek boyutlu olmaslei oluturan madde-lerin sadece tek bir yapyltklerini ifade eder. Bir lein tekboyutlu olup olmadnbugn bilgisayar yardmyla yaplan fak-tr analizi teknikleri kolayca ortaya koyabilmektedir.

2. Dorusallk ve eit aralklar. Fen bilimlerinde kullanlan l-ekler metre gibi eit aralklarla dzenlenmi durumdadr.Sosyal bilimlerde ise bu aklgrmek zordur. Oysa aynilkeburada da geerli olmaldr. Yani sosyal bilimlerde de bir l-ek bir doru izgi modeline uymal, birbirine eit, birbirinedayalbir kodlama sistemi gelitirilmelidir. rnein bir tutum

leinin u ekilde sralandnvarsayalm. (5) Kesinlikle ka-tlyorum, (4) katlyorum, (3) kararszm, (2) katlmyorum,(1) kesinlikle katlmyorum. Grld gibi bu lekte 5tenle doru bir sralama var ve dereceler arasnda 1 birim fark

vardr (5-4=1 ya da 3-2=1 gibi). Ancak kesinlikle kat lyorumile katlyorum arasndaki fark, kararszm ve katlmyorumarasndaki farka eit deildir. Bu nedenle bylesi leklerdebirimlere inmek yerine, dereceleri sralama daha uygun olur.

3. Sreklilik. lein lmek istedii yapy belli bir sreklilikzerinde lmesi gerekir. Tutum leklerinde iki u tutumarasnda (bir sreklilik zerinde) eitli derecelerin kkten

bye ya da tersine kuramsal olarak sonsuz derecede kkfarklarla birbirini izlemesi beklenir.4. retilebilirlik-tekrarlanabilirlik. zde tek boyutluluk ilkesi-

nin bir sonucudur. Bir lek zerinde ulalmolan son nok-taybilmek dierlerini de bilme imkanverir. Tutum leindede bir kiinin aldpuanbulursak, kiinin tutum boyutu ze-rindeki yeri tayin edilebilir.


33/44

5. BLM

VER TOPL M TEKNKLERYaplan bir aratrmada veriler, farkl kaynaklardan eitli yollarla

elde edilir. Bu kaynak ve yollarn seimi verinin zelliine, veri kayna-nn durumuna, aratrmacnn imkanna baldr. Verilerden bir ou

lme teknikleriyle elde edilir. Test, lme teknikleri arasnda en okbavurulandr. Testler yazlve szl olabilir (Kaptan, 1982, 173).

Veriler, belli konudaki gereklerin sembolik ifadeleridir. Veriler i-lenmemikantlardr; ekonomik bir deere henz dnmemive insandavran zerinde etkisi olmayan dayanaklardr. Aratrmada verileraratrma amacngerekletirmek iin gerekli olan kantlardr. Doaldrki bu kantlarn ne tr olaca, nereden salanacaaratrma planlanr-ken saptanr. Veri duyu organlarna balolarak elde edilir; verilerin ba-zaralarla elde edilmesi bu durumu deitirmez. Bu yzden veriler gz-lenen ve kaydedilen eylerdir denebilir.

Veriler bazsnflamalara tabi tutulmaktadr. Bunlardan biri verilerinolgusal ve yargsal olarak gruplanmasdr. Olgusal veriler, kiisel yargveyanllktan uzak olan eylerin bilgisi niteliindedirler. Bu tr verilerherkesin zerinde anlaabildii tipte, gzlenebilir trde lleri olangereklerdir. nsanlarn demografik zellikleri ya, cinsiyet, arlk, boybu tr verilerdir. Yargsal verilere gelince, bu tr veriler kiisel yargve

yoruma dayal, sbjektif trden verilerdir. Pek ok psikolojik ve sosyolo-jik zellikler bu tr verilerle belirlenir. Baar, yetenek, kiilik, ilgi, grve tutum ise yargsal verilerdir (Karasar, 1982, 27).

Veriler ayrca birincil ve ikincil olarak snflandrlmtr. Birincil (oriji-nal) veriler, kaynan aratrlan konuya fizik olarak en yakn olduu du-

rumlarda elde edilirler. Bu tr verilerde kaynakla aratrmacarasnda aracya da araclar yoktur. kincil (orijinal olmayan) veri kaynaklar ise birincilveri kaynaklarndaki bilgilerden yararlanarak oluturulmu kaynaklardr.Bir aratrma raporu-tez, birincil bir kaynaktr. Aratrmalarn zetlendiibir kitap ise ikincil bir kaynaktr. Aratrmada asl olan birincil kaynak ve

verilere ulamaktr. Bu yzden de birincil kaynaklara ulama imkanvarkenikincil kaynaklarn kullanlmasdoru deildir (Karasar, 1982, 141).


34/44


nketAnket, belli bir konuda saptanm hipotezlere ya da sorulara bal

olarak, bir evren ya da rneklemi oluturan kaynak kiilere sorular y-neltmek suretiyle sistemli veri toplama teknii olarak tanmlanabilir(Armaan, 1983). Anketler, sosyal bilimlerde gzlemleri standartlatr-mak zere bavurulan aralardan biridir. Anketler, kaynak kiilerin do-rudan okuyup cevaplayacaklarbir soru cetveli kullanarak gzlemde bu-lunma aralardr ve dolaysyla da kaynak kiilerin okur-yazar olmalar-ngerektirir. Bu yzden anketler yazlveri toplama aracolarak tanm-lanmlardr. Anketlerle veri toplamada anketi, kaynak kiilerle yz y-

ze deil hazrladsoru listesi ile ilikiye girer. Bu yzden de arzu edilenbilgileri elde etmek iin soru listesinin herkes tarafndan ayn biimdeanlalmaya ve amaca uygun olarak cevap vermeye elverili nitelikte ol-mas gereklidir. Bu amala sorularn standartlatrlmas ve istenen ce-

vaplar alabilmek zere uygun seeneklerin sunulmas gerekmektedir(Sencer ve Sencer, 1978, 181).

nketlerde Sorularnsanlarn tadklar karakteristiklerin, gsterdikleri davranlarn,

benimsedikleri kanya da grlerin ve sahip olduklartutumlarn re-

nilmesinde belki de en gvenilir kaynak kendileri, onlarn szl ve yazlaklamalardr. Bu aklamalar elde etmenin yolu ise; onlarla sorularsorarak iletiime girmektir. Anketle bilgi toplama da, insanlardan gerek-li bilgileri sorularla toplama yolunu benimser.

Anketteki sorularla insanlarn inan, gr, dnce, tutum ve davra-nlar, tercih ve ilgileri vb. llmek istenebilir.

Anketlerde yer alan sorularaadaki kategorilerde toplamak olas-dr (Judd ve dierleri, 1991).

Olgusal sorular. zde bir anketin byk bir ksmolgusal trden ve-rilerden oluur. Kaynak kiilerin ya, eitim dzeyi, gelir dzeyi, medeni

durumu, cinsiyeti, doum yeri, dinine ve mesleine ilikin bilgiler byle-dir. Ayrca kaynak kiinin bilgisi iinde olan olaylar, koullar (son hasta-lk ya da tbbi tedavi ayrntsgibi) da bu trden verilerdir.

Olgusal sorularda spesifiklik ok nemlidir. Hangi tepkinin istendiihakknda tam bilgi vermek iin bu gereklidir.Ayrca kaynak kiinin ken-di referans erevesine gre yorumlamasnn nne geilmesi iin de so-rularda spesifiklik gereklidir.Dolaysyla spesifiklik, tam bilgi ile olur.


35/44

Veri Toplama Teknikleri 151

Aratrmaya gre yakn gemiteki olgular, tehdit edici tarzda ifadeedilmemeleri durumunda hatrlanabilmektedirler.

Davran sorular.Bu sorular kaynak kiilerin kiisel ve toplumsaletkinlikleri, yapp etmeleri ile ilgilidirler. rnein kaynak kiilerin oydavranlar, bireysel akkanlklar, tketim harcamalar, tasarruf ei-limleri, kltr ve elence modelleri (hangi gazeteyi okuduklar, izledik-leri filmler vs.), aile, grup, evre ilikileri vb. bu tr sorularla elde edi-lir.

nsanlar kendi davranlarngzleme pozisyonundadr. Bu yzden de

davranlar ile ilgili bilgiler onlardan elde edilebilir. Bu davranlargemiya da imdiye zg olabilir. Davransorularok spesifik olma-ldr. Hangi gazeteyi okuyorsun?, 27 Mart yerel seiminde kime oy

vereceksin? gibi.

Davransorularkolayca dile getirilebilir, ancak kimi konularda dav-rana ilikin bilgi iin dolayl sorular gerekir. Bankada paranz varm? yerine Tasarruflarnz deerlendirmede bankann pay nedir?gibi bir soru daha gereki bilgi salayabilir.

Tutum ve inan-kansorular.Kanya da grsorularbir kimseninbelli bir anda ve belli bir konuda ne dndn ya da ne duyduunu

saptamaya dnk sorulardr. Buna karlk tutum sorular, kiilerin uzunsreli yaam deneyimleri ve yetime sreleri iinde kazandklar temelkiilik eilimlerini yakalama amacndadr.

nsanlarn tutumlar, sorularn ifadelendirilmesi, sralanmalarve uy-gulayc etkilerine baldr. Tutumlarn younluu ok nemlidir. Kay-nak kiiden dorudan younluu deerlendirmesi istenebilir. Bu konu-da ne kadar gl duygulara sahipsiniz?, Bu ii ne denli sevdiniz? gi-bi.

Tutum sorularnda da spesifiklik ok nemlidir. Bu sorular genelleregre daha geerli veri salarlar.

Tutumlar en iyi, oklu sorularla llebilir. Tutum lekleri geneldekapalulu sorular kullanr; ancak kodlanmak ulu sorular da yararlolabilir.

Bilgi sorular. Kaynak kiilerin belli bir konuda ne bildikleri, bu bilgi-leri ne lde bildikleri, hangi kanaldan ve ilk kez ne zaman rendikle-ri vs. ortaya karlmak istendiinde bu sorularn sorulmas uygundur.


36/44

6. BLM

R TIRM VERLERNNN LZ

Bu blmde aratrma verilerinin analizi; nicel verilerin analizi ve ni-tel verilerin analizi olmak zere iki ana balk altnda tartlmaktadr.

Nicel ratrma Verilerinin naliziBu balk altnda nicel aratrma verilerinin analizinde kullanlanista-

tistik tekniklerin temelindeki kuramsal ereve verilmeye allmtr.Bylece aratrma problemi ve onun somut hali olan aratrmann hipo-tez ve/veya sorular erevesinde toplanan verilere, lmede kullanlanleklere uygun aratrma deseni ve istatistik tekniklerin seimi ve yo-rumu konusunda bir grkazandrlmaya allmtr.

Nicel verilerin analizi srasile u balklardan olumaktadr:

(1) Aratrma verilerinin analizi, (2) Betimsel istatistik, (3) Kestiriselistatistik, (4) Anlamllk testleri, (5) Aratrma desenleri ve istatistikselzm, ve (6) Uygun istatistiksel tekniin seilmesi rnekleri.

Bilimsel aratrmada zellikle de verilerin zetlenmesi ve manidarlktesti istatistiksel analizi gerekli klmaktadr.

statistiksel analiz genelde iki testi ierir. (1) Aratrlan durumun -zet bir betimlemesini salamak zere, betimsel istatistiklerle veriler ana-liz edilir. (2) Gzlenen bulgularn dier ortam ya da durumlara genelle-

nebilirliinin kararlatrlmasiin anlam kartc(inferential) istatistik-lerle veriler analiz edilir.

Eitsel aratrmann temel amaceitim olayile ilgili yeni bilgi geli-tirmektir. Bu dorultuda eitim aratrmacsnn amac da, eitim olayile ilgili zel bilginin doru ya da yanllkonusunda gven gelitirmek-tir.


37/44


Peki aratrmaceitime ilikin belli bir bilgi birikiminin doru ya dayanlln nasl gvenle ortaya koyabilir? Doaldr ki, niceliksel ara-trma gr asndan bu soruya cevap, bilgiyi destekleyen ya da r-ten delillerin toplanmasolacaktr. Bu deliller, kant ve ilgili olayn nes-nel gzlemi olacaktr. Bu gzlemler de belli bilginin testi iin aratrmadelillerini-verilerini gerektirecektir. Aratrma kant ne denli gl isebilginin doru ya da yanl olduu hakknda o denli emin olunabilir(Borg ve Gall, 1989, 324).

Aratrmacbilgiyi rtmek ya da desteklemek zere en gl deliliya da delilleri elde etmek zere aratrmasndesenler. Aratrma deseni

aratrmann amacnn biimlendii, hipotezleri test etmek ya da sorucmlelerine cevap bulmak ve aratrmann i geerlik dzeyini ykselt-mek zere gelitirilen bir yap olarak dnlebilir (Kerlinger, 1973).

Aratrma deseni aratrma sorularna geerli, nesnel, doru ve ekono-mik cevap bulmak amacile gelitirilir. Bir baka anlatmla bir konudakibilginin rtlmesi ya da desteklenmesi iin en gl delillerin eldeedilmesi aratrma deseni gelitirmenin gerekesidir. Bylece aratrmadeseni, bilginin rtlmesi ya da desteklenmesi iin ampirik bir test-snama-yaratma sreci olarak tanmlanabilir (Borg ve Gall, 1989, 324).Doaldr ki desenin gll orannda test edilen bilginin doru ya da

yanllndan emin olunabilir. Aratrma deseni aratrma problemine

ampirik kantlar getirmek amacile bilinli olarak gelitirilir. Aratrmadeseni ne tr gzlemlerin nasl yaplacan, gzlemlerin nicel temsilcile-rinin nasl zmleneceini aka gstermelidir. Bu tartmalar aratr-ma deseni ile verilerin analizi ilikisini aka gstermektedir.

ratrma Deseni TipleriNiceliksel aratrmalarn ou (1) betimsel aratrmalar ve (2) neden-

sel ilikileri ortaya karmay amalayan aratrmalar olmak zere ikiformda snflandrlabilir. Betimsel aratrmalar temelde nedir ve neidiyi bulma amacndadr. retmenlerin yeni matematie karolumlu

tutumlarvar m? 6. snf sanat snflarnda ne tr etkinlikler vardr? Nesklkta olmaldr? v.s. Gzlemsel ve tarama (survey) yntemleri betimselverileri toplamak zere ska kullanlrlar (Borg and Gall, 1989, 331).

Eitimsel aratrmann nemli bir amac betimleme ise, olaylararasnedensel ilikileri kefetmek de o denli nemli bir amacdr. niversiterencilerinin faklte seimlerini kararlatran faktrler nelerdir? Baa-rszla ne gibi faktrler yol aar? Bu yeni retim stratejisi geleneksel


38/44

Aratrma Verilerinin Analizi 235

stratejilerle karlatrldnda artan renmeye yol at m? Nedenselkarlatrma (casual comperative) yntemi aratrlan olayn olas ne-denlerini, bir zelliin bulunduu deneklerle bulunmayanlarkarlat-rarak bulma amacndadr. Bu desen nedensel ilikileri aratrmak zere(yoksa onlar glendirmek zere deil) kullanlr. Bu tr desende ger-ek anlamda neden sonu ilikisi bulunmaz. Diyelim ki, zaman yetenektestinde performansn dme kaygs hipotezinin test edilmesiyle ilgile-nelim. Dk ve yksek kaygl rencilerin zamanl yetenek testi ileperformanslar karlatrlr. Ancak bu desen kesinlikle kaygnn per-formans olumsuz etkilediini ya da olumsuz performansn kaygya yol

at

n

gstermez (Borg and Gall, 1989, 331).Korelasyonel aratrmalardada aynsorun sz konusudur. Bu ara-

trmalarda korelasyon katsays ile ilikilerin derecesi bulunmaya al-lr; ancak bu ilikide hangisi gerek neden, hangisi sonu gsterilemez.

Deneysel aratrma ancak gerek neden-sonu ilikisi iin uygunaratrma desenidir. Bu desende asl olan bir deneme deikeninin ma-niple edilmesidir.

Verilerin analizinde kullanlacak istatistik teknikleri, aratrma dese-nine uygun olarak belirlemek gerekir.

Aratrma bulgularn etkili ekilde analiz etmek iin istatistiksel a-ralarkonusunda drt tr bilginin edinilmesi gerekir. (1) Ne tr istatis-tik teknikleri uygundur? (2) Her ara hangi koullarda kullanlabilir? (3)statistik bulgular ne anlama gelir? ve (4) statistiksel hesaplamalar nasl

yaplr? (Borg ve Gall, 1989, 335).

I. Aratrma verileri birden ok istatistiksel analize tabi tutulabilir.Bir nemli nokta da verilerin analizinde birden ok istatistiksel teknikuygulama imkannn olmasdr. Aynverileri eer varsaymlarna uygun-sa (t) ya da (F) testi ile analiz edebilirsiniz. F testi ile analizden sonragrup saysikiden ok ise ve F deeri manidarsa gruplararasfarkn kay-nanbulmak zere (t) ya da benzeri gruplararaskarlatrma teknik-

leri uygulanabilir. tr istatistik teknik mevcuttur. Bunlar (1) Betimsel istatistik ya da

zet istatistikleri. Bir rneklemden toplanan verilerin betimlenmesindekullanlrlar. Ortalama, ortanca, standart sapma gibi. Bu teknikler tekdeikene ilikin durumu betimler, zetler. (2) Anlam kartcistatistik.Evrenden ekilen rneklem istatistiklerinden parametreyi kestirimdekullanlrlar. Bylece rneklemden evrene genelleme imkan verirler; t


39/44

7. BLM

R TIRM ETTanm ve lgili Kavramlar

Etik (ethics), szlkte, moral haklar (zorunluluk gibi), moral felsefesi(insan davrannda yanlve dorunun aratrlmas), davranstandart-lar, yanl ve doru davran ilkeleri olarak tanmlanmtr. Ayrcaetik(ler), moraller bilimi, davranve iliki kurallar, moral bilimi emasolarak da tanmlanmtr (Hornby, Gatenby ve Vakefield, 1958). Etik li-teratrde bazen etik kodlar (code of ethics) olarak yeralmaktadr. Kod(code), bir dizi kural ve ilkeler ya da toplum ya da bir grup insan tara-fndan kabul edilmibir dizi davranve ahlaki ilkeler kmesi anlamn-dadr (Kurt, 1996).

Bu tartmalardan sonra aratrma etii ya da aratrma etik kodlar-

bazen de bilim etii, hatta bilim ahlk

bilimsel arat

rman

n planlanmave yrtlmesi ile ilgili uyulmas gereken ahlaki ve bilimsel standartlarolarak tanmlanabilir. Daha genel olarak da aratrma etii, akademiketkinliklerin yrtlmesi srasnda yzyze gelinen deer sorunlar vebunlara nerilen zmleri kapsayan bir alan (rs, 1994, 61 ) olarak ta-nmlanabilir.

Etik, yanl ve doru konusudur. Bir aratrmac etie uygun davra-nrsa doru olanyapyordur, iyi de doru nedir? Etik davranveya eti-e uygun olma, belli bir grup ya da meslein yrtme standartlarna uy-ma ve onu srdrmedir. Demek ki etik olma, byk oranda bir mesleinyeleri arasndaki bir anlama, bir kabul sorunudur (Wallen ve

Fraenkel, 1991; 38).Niin etik? Etik olmayan davranlara kar aratrmacnn en gl

silah, onun kiisel moral kodudur; yani balolduu etiidir.

Aratrmaclar kariyer yapmak, bilgiyi yaynlamak, gelitirmek, prestijelde etmek, aile ve arkadalarnetkilemek, bir ii almak ve benzeri et-kinliklerde basklarla karlaabilirler. Bu tr durumlar etik d davra-


40/44


41/44


42/44


43/44


Tezin BlmleriBir tez ksmdan oluur: (1) n blm (2) Ana (asl) blm (text)

ve (3) Referans ya da son (arka) blm.

n BlmTezde asl metine, ana blme kadar olan ksm n blm olarak

adlandrlr. n blm aada ksaca aklanan ksmlardan oluur:

Balk sayfas.Tezin balk sayfas (kapak sayfas) stten alta dorukurum ya da niversite ad, tezin bal, tezin tmn belirten kalp ya-z, blm ad, yazarn ad, ehir ad, ay, yl gibi bilgileri ierir (ekil 17).Grld gibi balk sayfasnn marjlarstten 2,54 cm veya daha fazla-s, alttan stteki marja eit ya da ondan fazlas, sayfann sanda 2,54 cm

ya da ondan fazlas, sayfann solunda ise 3,81 cm (1x1/2 in) ya da ondanfazlasolarak dzenlenir. Balk sayfasndaki tm bilgiler byk harfler-le yazlr. Bu bilgilerdeki satrlar birbirinden iki satr aral(bir genisa-tr) ile ayrlrlar.

Bosayfa.Tezlerde balk sayfas ile teekkr sayfasarasnda bobir sayfa braklr.

Teekkr. Yazar burada danmanna, meslektalarna teekkr eder,

aratrmaya destek veren kii ve kurulularsralar.


44/44

Bilimsel Raporlarn HazrlanmasKlavuzu 323

A 2.54 cm ya da zerinde

Satr 8ANKARA NVERSTES

Satr 10 ETM BLMLERENSTTS

B Baln uzunluunagre deiir

Satr 14 RETM ELEMANININSatr 16 STRES

C

ETM DOKTORASI ADAYLIININ BR GERE2.54 cm

yada ze-rinde

3.81 cmya-da

zerin-de

OLARAK A.. ETM BLMLERENSTTSNE

SUNULDU

satr boluk

ETM YNETMVE PLANLAMASI

BLM

C=C

ALBALCI s s

B=B

ANKARA

OCAK 1993

A=A ya daAdan byk

A 2.54 cm ya da zerinde

ekil 23..Tezin balk sayfasrnei

310320121114347.Sosyal Bilimler.pdf

Documents