3 dimensional alphabet for all Turkic dialects

BÜTÜN TÜRK DĠLĠ LEHÇELERĠ ĠÇĠN

3 BOYUTLU ABECE 3 dimensional alphabets

For all Turkic dialects

Kamran Azadi

2015

[email protected]

+98 9141778159

Sayın okurlar :

Ortak alfabe Bütün Türk lehçeleri ve şivelerini kapsayan bir alfabe olmalıdır.bir alfabe harflerden törenir ,harf

denildiğinde kelimeleri teşkil eden en kiçik birim kast edimektedir,bu birimler sesler , eşyalar , sayılar , resimler ,

farklı tamgalar ,yazı simgeleri, el işaretleri ve başka arçlarla belirlene bilir, ama bütün bunlar aslında harfleri

gösteren bir araçdan ibarettirler , herzaman yapılan bir hata var oda sesleri ve bazen yazı simgelerini harf gibi

göstermektir,örneğin günümüze kadar kullanılan alfabelerde hep fonotik simgeler kullanarak sesleri harf gibi

tanımlayıp ve bunun sonucu tek bir dil olan Türk dili Türk dili ailesi diye bölünmüştür oysaki Türk dilinde harf

dediğimiz konu onun okunumu olan ses ve yazımından özgür olan bir konudur .tabi ki bize harfler önce sesler ve

sonra yazılar aracıyla yetişilmiştir ama aslında onlar sadece harfleri taşıyan ve gösteren bir araçtırlar . aslında harfler

zaman süresince ve bulunduğu coğrafi bölgeye ve ayrıca kelimenin içinde bulunduğu konuma göre farklı seslerle

ifade edile bilir ve ya farklı yazı simgeleri(alfabeler) ile yazıla bilir ama kendisi sabit ve değişmeyen veya çok zor

değişen bir unsurdur,buna görede ortak bir abecede her bir harf için sabit ve değişmeyen birer yazı simgesinin

seçilmesi gerekir örnek için latin abecelerde kullanılan simgeleri ve ya her hangi uygun bir simge seçile bilir ama bu

simgeler tek bir sesin simgesi değil , lehçeye ve kelimenin içinde konumuna göre farklı sesler vere bilen harfler gibi

tanımlanmalıdırlar.

Azerbaycan Türkçesinde " belli bir harf "den önce gelen sesli harfin okunumu /ö,ü (ince yuvarlak ünlü)/ olduğunda o

harf /ə/ gibi okunur. Örnek: /bölmə/

Kırgız Türkçesinde aynı harf aynı konumda /ö/ gibi okunur. Örnek: /bölmö/

Türkiye Türkçesinde ise aynı durumda /e/ gibi okunur. Örnek: /bölme/

Göründüğü gibi fonotik simgelerle yazıldığında /ə , ö ve e/ ile yazılan harf aslında bir harfdır. Farklı simgeler yerine

sabit bir simge seçip ve her lehçede -üstte belirlen gibi - gereken sesile okuna bilir.

Bu düzen ile iki önemli kazanç elde edilir:

1-İmla birliği: Farklı lehçelerde farklı söylenen ama aynı olan kelimeler birge ve sabit bir yazı biçimi kazanır ama her

lehçenin okunum kurallarına göre o lehçece okuna bilir ve böylece imla birliği elde edilir , örnek için Kırgızıstanda

Türkiye lehçesi bilmeyen bir kişi , İstanbulda Kırgız lehçesini bilmeyen bir kişinin yazdığı yazıyı Kırgızca okuya bilir!

2-Eklerin birliği : Harfin eklerde kullandığında bir ek sadece bir türlü yazılır ve fonotik alfabelerde olduğu gibi bir ek

için 10 a yakın yazı biçimi gerekmiyor örnek için Türkiye Türkçesinde /dım,dim,dum,düm,tım,tim,tum,tüm/ ekleri

sadece birge bir yazı ile yazılarak eklendiği kelimeye göre gereken şekilde okunur ,bu dilin öğrenilmesinide

kolayıaştırır.

3-Ortak Türkçe: Bu tür bir ortak abeceyle çok geçmişden beri düşlenen ve hep hayal edilen büyük bir coğrafyada

olan Türk halklarının birge bir dil ile yazıp okuması ama bir türlü başarılmayan amaç büyük bir oranda gerçekleşmiş

olacak ,geriye sadece standart ortak bir okunum kuralı ve ortak ek sistemi kalacak. Bu anlamda uluslar arası bir

düzeyde ve bütün Türk halkalrının onaylaya bilecek bir okunum kuralı ile bir harfin ortak Türkçede nasıl

okunacağıda belli edile bilir.bu okunum tarzı varolan bir lehçenin okunum kuralı ve ya yeni bir okunum kuralı ola

bilir.

4-Ortak sözlük:

Günümüzde farklı Türk dili lehçelerinde kelimelerin farkları incelendiğinde onları bu bakımdan altda anlatılan

bölümlere ayıra bilmek olur:

a-"Aynı okunum"la "aynı anlamı" veren "aynı kelimeler" :

bu kelimeler ortak bir sözlük yaranmasında hiç bir eylem gerekmeden yerleşecek,tabi lehçelerin çok fazala sayıda

olduğu için bu tür kelimelerin olma şansı çok azdır

b- "Farklı okunum"la "aynı anlam"ı veren "aynı kelimeler":

bu tür kelimeler türk dili lehçelerinde en yaygın kelimelerdendir farkl lehçelerde farklı söylenselerde anlamlarını

yitirmemiş ve günümüzde Türk dilinin birgeliğinin kanıtıdırlar fakat fonotik simgeleri ile yazıldıklarında onaları farkl

kelimeler oldujları sanılıyor ,ama ortak alfabe ile yazıldıklarında birge ve sabit bir yazı biçimine kavuşarak Türk

dilinin temel dikintisini kurmuş olacaklar.

c-"Aynı okunum"la "farklı anlamı" veren "aynı kelimeler":

Bütün yüzlerce türk dili lehçesinde aynı okunumu olan kelimelerin sayısı az olduğu için bu tür kelimeler de sayı

olarak pek fazla değil ama ortak bir lehçe içinde bu farklılıkları çözmek gereklidir,bu tür kelimeler çoğunlukla farklı

ama yakın anlamlar vermektedirler bunlari inceliyerek oratalama bir anlam ve ya çoğunlukla onaylanan birge bir

standart anlamda anlaşmak olur.

d- "Farklı okunum"la "farklı anlam"ı veren "aynı kelimeler":

bu tür kelimeler de sayı olarak pek fazla değildir ama üstte "d" bölümünde denilen yöntemlerle onlar için birge bir

standart anlamda anlaşmak olur.

e-"Aynı anlam"ı veren "farklı kelimeler":

Çoğunlula yabancı kökenli ve bazende Türk könli kelimelerde bunu görmek mümkündür,bu kelimeler özellikle kök

türk olan kelimeler her bir dilde yaygın olduğu gibi eş anlamlı kelimeler gibi ortak sözlükde kayd edile bilir.

5-ortak cümle ve kelime yapısı(ortak ekler):kelime ve cümle yapısı Türk dili lehcelerinde fazla farklı değildir ama bazı

ekleri ve kelime dizimini standart seçmek ve bazı farklı eklerin hepsini ortaklaştırarak ortak Türk dilini %99 yaratmış

oluyoruz.ve bu bize tarih boyu yeter

Kamran Azadi,Yaz 2015,

Tanımlar:

1-harf:

Harf kelimeleri töreten en küçük birimdir,bu birimler sesler ,yazı simgeler ,sayılar ve başka araçlar vasıtası ile

gösterilir.

2-Ses:

Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda oluşturduğu titreşime ses denir. Ses, dilin işlevli en küçük birimidir.(TDK)

harfleri veya kelimeleri kulak aracıyla eşitmek için onları seslerle söylemek lazımdır,sesler harflerin eşitilen biçimidir

Her bir harfin lehçeye ve kelime içindeki konumuna göre bir veya daha çok söylenim veya okunum biçimi olabilir

bu alfabede harfin tanımı -günümüze kadar kullandığımız - fonotik alfabelerden farklıdır,fonotik alfabelerde her bir

harf için bir ses tanımlanmıştır ya başka bir deyişle her bir ses bir harf olarak tanımlanmıştır.

3-Yazı:

Harfleri veya kelimeleri görsel bir biçimde göstermeğe yazmak denir .Bu alfabede her bir harf tek bir yazı simgesi ile

gösterilmektedir,bu yazı simgesi sadece bir görsel simgedir ve her bir harf için öneri olarak özelleştirilmiştir ve bu

yazılıda öneri olarak latin alfabesi simgeleri kullanılmıştır ve bu simgelerin seçiminde ,onların kullanıldığı latin

alfabelerdeki harflerin okunumu ve Türk dilinin harflerinin okunumuna dikkat edilmiştir ama buna rağmen bu

simgeler öneri olarak kullanılmıştır ve bu yazılının söz konusu değildir.

Bu yazılıda ilk adımda her bir harf önce bir sayı ile tanımlanmış sonra bir latin alfabe simgesi ile belirlenmiştir.

Türk dilinde bir harfin söylenişi iki etkene bağlıdır

1.lehçe:

Türk dilinde belki yüzlerce lehçe bulunmaktadır bazen bir köyün lehçesi komşu köyden bile farklı olabilir Bu

alfabede her bir harfin örnek olarak Türk dili lehçelerinden Azerbaycan , Başkurt , Kazak , Kırgız , Özbek , Tatar ,

Türkiye , Türkmen ve Uygur lehçelerindeki söylenimleri gösterilmiştir.

2.Harfin kelime içindeki konumu:

Her bir lehçenin içinde bile bir harf bir kelime içindeki konuma göre farklı söylne bilir.her bir harf ondan önce veya

sonra gelen harflere bağlı olarak farklı seslerle söylenir.

Bu yazılıda harflerin anlatım yöntemi :

Bu alfabede her bir harfin okunumunu göstermek için bir tabela hazırlanmıştır ,bu tabelanın yatakları lehçeler ve

direkleri o lehçelerde harf için etkili olan konumları belirlemektedir,ve her harfin tabelasının altında o tabelanın

gösterdiği okunum açıklanmıştır.

Bu yazılı bir ilk adım olarak hazırlanmıştır ve içerdiği örnek lehçeler Türk dili kurumu sitesindeki lehçeler sözlüğü ve

başka sanal dünya kaynaklarından alınarak hazırlanmıştır ve her türlü bütünletme ve düzetmeye açıktır

Bu yöntemle tüm lehçelerin fonotik durumları kayd edile bilir ve bu her bir lehçe için sadece tabelalara bir direk ve

gerekirse bir yatak artırmakla mümkün olacak.

1mcı harf:

bu harfi Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /a/ə/e/ gibi bazen /o/ö/ gibi okunur ,bazende /ı/i/u/ü/ gibi okunur ,latin

alfabeli dillerde "A-a" simgesi ile yazılan harfler /a/e/ey/o/ı/ gibi okunur,Bu yüzden bu harfi göstermek için "A-a"

simgesi öneriliyor ve bu makalede onu "A-a" harfi olarak tanımlıyoruz.

"A-a" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

A-a

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk ünlü harf a a a a o a a a a

A-a harfinden önce gelen ünlü harf /a,ı/ okunursa

a a a a o a a a a

A-a harfinden önce gelen ünlü harf /ə,e,i/ okunursa

ə e e e ə e e e ə

A-a harfinden önce gelen ünlü harf /o,u/ okunursa

a a a o o a a a a

A-a harfinden önce gelen ünlü harf /ö,ü/ okunursa

ə e e ö ə e e e ə

Tabelada belirlenen lehçelerde "A-a" harfinin okunumu:

1-1 )" A-a" harfi kelimenin ilk ünlü harfi olduğunda:

1-1-1) Azerbaycan , BaĢkurtistan ,Kazakstan, Kırgızıstan ,Tatarıstan Türkiye ,ve Türkmenistanda /a/ gibi okunur,

Özbekistanda ise /o/ gibi okunur:

örnek: At / at /ÖZ: ot / , Bak / bak,bax/ÖZ: boq/

1-2)" A-a" harfi kelimenin ilk ünlü harfi olmazsa :

1-2-1)bir kelimede "A-a" dan önce gelen ünlü harfin okunuĢu "kalın ünlü" bir harf yani /a,ı / olursa özbekçe dıĢı tüm

örnek lehçelerde /a/ gibi okunur, Özbek lehçesinde ise /o/ gibi okunur:

örnek: Atlar /atlar/ , Kuşlar /kuĢlar/

Özbekçe Örnek : Bakmak /boqmoq/ , Kılmak/kılmoq/

1-2-2) Bir kelimede " A-a" dan önce gelen ünlü harfin okunumu "kalın yuvarlak ünlü" yani /o,u/ olursa Özbekçe ve

Kırgızca da /o/ ve baĢka örnek lehçelerde ise /a/ gibi okunur:

Yoldaş/yoldaĢ,yuldaĢ, joldas,KR:/ coldoĢ/,ÖZ:yoldoĢ/

1-2-3)bir kelimede " A-a" dan önce gelen ünlü harf ince ünlü okunan bir harf olursa :

1-2-3-1)" A-a" harfi Azerbaycan , Özbekistan ,ve Uygur lehçelerinde /ə/ gibi okunur,

örnek: Türklar /AZ:türklər /

1-2-3-2)BaĢkurt,Tatar,Kazak,Türkiye ve Türkmenistan Türkçesinde /e/ gibi okunur,

örnek: Türklar / türkler /

1-2-4) Kırgızstan:

1-2-4-1) Kırgızıstan da bir kelimede " A-a" dan önce gelen ünlü harfin okunumu "ince yuvarlak" yani /ö,ü/ olursa "

A-a" harfi /ö/ gibi okunur.örnek:

Bölma/bölmö/

1-2-4-2) Kırgızıstan da bir kelimede " A-a" dan önce gelen ünlü harfin okunumu "kalın yuvarlak" yani / i , e ,ə /

olursa " A-a" harfi /e/ gibi okunur.Örnek

Tilak/tilək/

2mcı harf:

bu harf Türk dili lehçelerinde /ə/e/i/ gibi okunur latin alfabeli dillerde "Ä-ä" simgesi ve benzeri simgelerle yazılan

harfler /ə/e/ey/.../ gibi okunur,bu harfi göstermek için "Ä-ä" simgesini öneriyoruz ve bu makalede onu "Ä-ä" harfi

olarak tanımlıyoruz.

"Ä-ä" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

Ä-ä

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk sesli harf ə i e e e i e e e

"x" ve "q" harfinden önce

geldiğinde ə i e e e i

a *

e e

Başka durumlarda ə e e e e e e e e

* Bu harf Türkiye lehçesinde "X" ve "Q" harflerinden önce geldiğinde /a/ gibi okunur ama ondan sonra gelen harflerde yassı ince ünlü etkisi var .

2-1)Kazakstan,kırgızstan,Türkmenistan, Özbekistan da /e/ gibi okunur,örnek:

Äl/ el /

2-2) Azerbaycan ve uygurcada /ə/ gibi okunur,örnek:

Äl/ əl /

2-2)Tatarca BaĢkurtçada kelimenin ilk harfi olduğunda /i/ gibi okunur,örnek:

Äl/ il/

2-3)Türkiye lehçesinde "X" ve "Q" ve arapca kökenli kelimelerdeki "H" harflerinden önce geldiğinde /a/ gibi

okunur ama ondan sonra gelen harflerde yassı ince ünlü etkisi bırakır:örnek:

Xäbär/haber/ , Qäbilä/kabile/ , Harf+lar= Härflar/harfler/

2-4)BaĢka durumlarda Azerbaycan da /ə/ ve baĢka örnek lehçelerde /e/ gibi okunur.

!Dikkat!

Bu harf Özbek lehçesi dıĢında baĢka lehçelerde öztürk olan kelimelerde sadece ilk ünlü harf olarak kullanılır ve

sadece öztürk olmayan bir kelimede kelimenin baĢka hecelerinde kullanılır,Özbek lehçesinde ise ünlü uyumu kuralı

uygulanmadığı nedeniyle "A-a" harfile törenen eklerde çoğu zaman "A-a" harfi yerini "Ä-ä" harfi ile değiĢtirdiğine

göre bu harfin kelime içinde kullanıldığı görünüyor ve bu durumda bu harf sadece /e/ gibi okunur:

Örnek: milad'dan önca → ÖZ: Milad'dän öncä /miloddən öncə/

Örnekte göründğü gibi "~dan" eki "~dän" ekine dönüĢmüĢ ve her zaman sabit bir okunum kazanmıĢtır ve bu yüzden

Özbek lehçesinde ün uyumu kuralı geçerliliğini yitirmiĢtir.

3mcı:bu harf Türk dili lehçelerinde /b ve bazen p/ gibi okunur ,latin alfabeli dillerde " B-b" simgesi ile yazılan harf

/b/ gibi okunur, Bu yüzden bu harfi göstermek için "B-b" simgesi önerilir,ve bu makalede "B-b" harfi olarak

tanımlanacak.

"B-b" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

B-b

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

kelimenin sonunda gelirse b p p p b p p p b

Başka durunlarda b b b b b b b b b

3-1)Azerbaycan ve Uygur lehçelerinde " B-b" harfi her zaman /b/ gibi okunur :

örnek:Baba/baba/ , Arab/arab/

3-2)Türkiye BaĢkurt Kazak ,Kırgız, Özbek Tatar,Türkiye ve Türkmen lehçelerinde " B-b" harfi kelimenin sonunda

bir ünlü harfden sonra gelirse ve ondan sonra hiç bir ünlü harf gelmediği zamana kadar /p/ gibi okunur.

örnek: Arab /arap/

3-2-2) üstde anlatılan koĢul hariç her zaman /b/ gibi okunur.

örnek: Araba/araba/

4mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde /c ,ç , j/ gibi söylenir ,latin alfabeli fonotik alfabelerimizin çoğunda " C-c"

simgesi bu ses için kullanılmıĢtır , Bu yüzden bu harfi göstermek için "C-c" simgesi önerilmektedir.ve bu makalede

"C-c" harfi olarak tanımlanacak.

"C-c" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

C-c

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Kelimenin ilk harfi olduğunda c y j c c c c c c

kelimenin son harfi olduğunda c c c c c c ç c c

Bu harf ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/

gibi okunan sert ünsüzlerden biriyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman

c c c c c c ç c c

başka durumlarda c c c c c c c c c

4-1)Kelimenin ilk harfi olduğunda Bu harf Azerbaycan , Türkiye , Türkmenistan , kırgızsatan ,Tatar, uygurca ve bir

çok lehçede /c/ gibi okunur :

Örnek: can/can/

4-2) Kazakstanda "C-c" harfi /j/ gibi okunur:

Örnek: can/jan/

4-3) BaĢkurtçada "C-c" harfi /y/ gibi okunur:

Örnek: can/yən/

4-4)Türkiye lehçesinde kelimenin sonunda geldiğinde baĢka bir ünlü harf gelmediği zamana kadar /ç/ gibi okunur:

Örnek: Xarc/harç/ → Xarcamak /harcamak/

4-5) Türkiye lehçesinde Bu harf ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç, Ģ, h, p/ gibi okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten

bir sözcüğe eklendiği zaman /ç/ gibi okunur:

Örnek: simit + c(e,ı) = simitc(e,ı) /simitçi/

5mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / ç ,c, s , Ģ / gibi söylenir ,latin alfabeli dillerin bir çoğunda "C-c" simgesi ve

ondan oluĢan simgelerle gösterilen harfler bu sesleri ifade eder fonotik alfabelerimizde "Ç-ç" simgesi /ç/ sesini

gösterir bu yüzden bu harfi göstermek için "Ç-ç" simgesi önerilir. bu makalede "Ç-ç" harfi olarak tanımlanacak.

"Ç-ç" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

Ç-ç

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Kelimenin ilk harfi olduğunda

ç s ş ç ç ç ç ç ç

kelimenin son harfi olursa ve bir ünlü okunan harfden

hemen sonra gelirse

ç , ş * s ş ç ç ç ç ç ç

başka durumlarda ç s ş ç ç ç ç ç ç

5-1) Azerbaycan,Türkiye , Kırgızıstan, Türkmenistan, Özbekistan ,Tataristan, ve Uygur lehçesinde /ç/ gibi

okunur.örnek:

Çöl/çöl/ Aç/aç/

* 5-2)Özellikle Ġran ve Azerbaycan bölgelerinde halk dilinde " Ç-ç" harfi bir ünlü harfden snra gelidiğinde ve ondan

sonra baĢka bir ünlü harf gelmediği zamana kadar /Ģ/ gibi okunur,

örnek: Aç/aĢ/ → Açık /açık/

5-3)Kazakistan Türkçesinde "Ç-ç" harfi /Ģ/ gibi okunur:

Çöl/Ģöl/

5-4)BaĢkurt lehçesinde "Ç-ç" harfi /s/ gibi okunur.örnek:

Çöl/sül/ Açık/asık/

6mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / d ,t / gibi söylenir ,latin alfabeli dillerin bir çoğunda "D-d" simgesi gösterilen

harfler bu sesleri ifade eder ,bu yüzden bu harfi göstermek için "D-d" simgesi önerilir. bu makalede "D-d" harfi

olarak tanımlanacak.

"D-d" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

D-d

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

kelimenin sonunda geldiğinde

d t t t d t t t t

Bu harfi ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/

gibi okunan sert ünsüzlerinden birisiyle

biten bir sözcüğe eklendiği zaman

d t t t d t t t t

başka durumlarda d d d d d d d d d

6-1)" D-d" harfi Azerbaycanda herzaman /d/ gibi okunur.

örnek:kanad/kanad/ , bakdır/baxdır/

6-2) BaĢkurt , Kazak ,Kırgız, Tatar,Türkiye , Türkmen ve Uygur lehçelerinde " D-d" harfi kelimenin sonunda bir

ünlü harfden sonra geldiğinde ve ondan sonra hiç bir ünlü harf gelmediği zamana kadar /t/ gibi okunur.

Örnek : Kanad/kanat/ , Bakdır/baktır/

6-3) BaĢkurt , Kazak ,Kırgız, Tatar,Türkiye , Türkmen ve Uygur lehçelerinde Bu harfi ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç,

Ģ, h, p/ gibi okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman /t/ gibi okunur:

Bak+dır → bakdır/baktır/

7mcı:bu harf Ünlü bir harftır ve bundan sonra tanıtacağımız harfin kalın karĢılığıdır Türk dili lehçelerinde bu harf

/ı , i , u , ü / gibi okunur ve daha sonra tanıtacağımız 13 mc harfi ile benzer kurallarca okunur ,göstermek için latin

harflerinden "E-e" simgesini önerilir.bu simge ve ondan ayrılan simgeler ile yazılan harfler latin alfabeli dillerde

/e/i/ı/o/ö/ü/u/ gibi okunur.

"E-e" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

E-e

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk ünlü harf ı ı ı ı ı ı ı ı ı

harfden önce gelen ünlü harf /a,ı/ okunursa ı ı ı ı ı ı ı ı ı

harfden önce gelen ünlü harf /ə,e,i/ okunursa i i i i i i i i i

harfden önce gelen ünlü harf /o,u/ okunursa u u u u u u u u u

harfden önce gelen ünlü harf /ö,ü/ okunursa ü ü ü ü ü ü ü ü ü

7-1) "E-e" harfi kelimenin ilk ünlü harfi olduğunda tamamen/ı/ gibi okunur:

Kez/ kız , qız/

7-2) "E-e" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /a , ı /gibi olduğunda "E-e" harfi /ı/ gibi okunur, örnek:

Balık/balık/

7-3) "E-e" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /ə, e ve i /gibi olduğunda "E-e" harfi /i/ gibi okunur, örnek:

Gälen/ gelin , gəlin ,kilin, kelin /

7-4) "E-e" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /o , u /gibi olduğunda "E-e" harfi /u/ gibi okunur, örnek:

Dole/dolu/ , kure/AZ:quru , TR: kuru/

7-5) "E-e" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /ö , ü /gibi olduğunda "E-e" harfi /ü/ gibi okunur, örnek:

Öle/ölü/ , Göreş/görüĢ/

8mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / e / gibi söylenir ,latin alfabeli dillerin bir çoğunda "E-e" simgesi veya ondan

ayrılmıĢ olan simgelerle gösterilen harfler bu sesi ifade ederler ,bilindiği gibi /e/ sesi ince ünlü bir sestir ve onun

kalın ünlü karĢılığı /ı/ sesi ile ifade edilir ve bu alfabede 7mc harfin tanıtımında onu "E-e" simgesi ile belirlemiĢiz bu

nedenle 8mc harfi de bütün ince ünlü harfleri gösterdiğimiz gibi noktalı bir simge ile belirliyoruz ve " É-é" simgesi

bu harfi göstermek için uygun görünür. bu yüzden bu makalede "É-é" harfi olarak tanımlanacak.

" É-é" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

Ë-ë

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

"W" harfinde önce geldiğinde

e ö ü ü e ö e ö ö

başka durumlarda

e i e e e i e i ə

8-1)BaĢkurt ,Tatar ,Türkmen ve Uygur lehçelerinde " É-é" harfi "W" harfinden önce geldiğinde /ö/ gibi

okunur.Örnek:

Éw/öy/ ,Séw/höy , söy/

8-2) Kazak ve Kırgız lehçelerinde " É-é" harfi "W" harfinden önce geldiğinde /ü/ gibi okunur. Örnek:

Éw/üy/ ,Séw/ süy/

8-3) BaĢkurt ve Tatar lehçelerinde " É-é" harfi "W" harfinden önce gelmediğinde /i/ gibi okunur. Örnek:

Bél/bil/ , de/di/

8-4) BaĢka durumlarda" É-é" harfi /e/ gibi okunur. Örnek:

Bél/bel/ , de/de/ , Éw/ev/ ,Séw/sev/

9mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde /f , p / gibi söylenir ,latin alfabeli dillerdede çoğu zaman "F-f " simgesi /f/ sesini

ifade eden harfler için kullanılır ,Türk dili lehçelerinin bazısında bu harf /p/ gibi söylenir ancak latin alfabeli dillerin

kendilerindede "P-p" simgesi ile gösterilen harfler bazen /f/ gibi okunur , "P-p" simgesi ile gösterilen bir harfin /f/

gibi okuna bildiğinde , "F-f" simgesi ile gösterilen bir harfin /p/ gibi okunması uygunsuz ve hazm edilemiyen bir

olay değildir,ayrıca "P-p" simgesi 22mc harf için daha uygun görünür ve ondan törenen yeni bir simge mesela (Ṕ-p ́)

gibi bir simge kullandığımızda latin alfabesinin ilkin simgelerinden olan "F-f" simgesi bu alfabe için iĢlemsiz kalır

,Bu yüzden bu harfi göstermek için "F-f" simgesi daha uygun görünür ve önerilir ve bu makalede "F-f" harfi olarak

tanımlanır.

"F-f" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

F-f

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

f f p p f f f p p

9-1) Bu harf Azerbaycan,BaĢkurt, Özbek ,Tatar ve Türkiye lehçelerinde /f/ gibi okunur:

9-2) Bu harf Kazak,Kırgız,Türkmen ve Uygur lehçelerinde /p/ gibi okunur:

örnek: Hafta /hafta ,TK: hapta/

10mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / q , k , g , ğ / gibi söylenir ve bazen de okunmayan bir harf gibi söylenmez

,latin alfabeli dillerin çoğunda "G-g" simgesi ile gösterilen harfler benzer okunum verir ,bu yüzden bu harfi

göstermek için "G-g" simgesi önerilir. bu makalede "G-g" harfi olarak tanımlanacak.

"G-g" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

G-g

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk harf olursa ve ondan sonra kalın ünlü okunan bir harf gelirse

q q q q q q q q q

ilk harf olursa ve ondan sonra ince ünlü okunan bir harf gelirse

g k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) g g k(e)

ilk harf olmazsa ve ondan önce kalın ünlü yani /a,ı,o,u/ okunan bir harf gelirse

ğ v v v ğ v ğ ğ ğ

ilk harf olmazsa ve ondan önce /ö/ sesi dışında başka ince ünlü okunan bir harf gelirse

y y y y y y y v g

Kalın ünlü okunan harflerden oluşan bir kelimede Bu harfi ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/ gibi

okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman

q k k k k k k ğ k

Kalın ünlü okunan harflerden oluşan bir kelimede Bu harfi ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/ gibi

okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklenmediği zaman

ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ ğ

İnce ünlü okunan harflerden oluşan bir kelimede Bu harfi ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/ gibi

okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman

g k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) q q

İnce ünlü okunan harflerden oluşan bir kelimede Bu harfi ile başlanan bir ek /f, s, t, k, ç, ş, h, p/ gibi

okunan sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklenmediği zaman

g ? ? ? ? ? ? ? ?

/ö/ gibi okunan bir harften sonra geldiğinde v y y y y y y v g

10-1) " G-g" harfi kelimenin ilk harfi olursa ve ondan sonra gelen harf kalın ünlü harf olursa , " G-g" harfi /g(a)

/gibi okunur: Örnek: Garanti/garanti/

10-2) Azerbaycan ,Türkiye ve Türkmen lehçelerinde " G-g" harfi kelimenin ilk harfi olduğunda ondan sonra ince

ünlü okunan bir harf geldiğinde " G-g" harfi /g(e) /gibi okunur:

Örnek: Göz/göz/

10-3) BaĢkurt,Kazak ,Kırgız, Özbek, Tatar ve Uygur lehçelerinde " G-g" harfi kelimenin ilk harfi olduğunda ondan

sonra ince ünlü okunan bir harf geldiğinde " G-g" harfi /k(e) /gibi okunur:

Örnek: Göz/köz/

10-4) " G-g" herfinden önce gelen harf kalın ünlü okunan harf olduğunda "G-g" harfi Azerbaycan Özbekistan

Türkiye ve Uygur Türkçesinde /ğ /gibi ve BaĢkur Kazak Kırgız ve tatar lehçelerinde /v/ gibi okunur,örnek:

Dağ/dağ,dav /

10-5)Uygur lehçesi dıĢı örnek lehçelerin hepsinde " G-g" herfinden önce gelen harf ince ünlü okunan harf olsa

ozaman " G-g" herfi /y /gibi okunur,Uygur lehçesinde ise /g(e)/ gibi okunur:

Ägre/ eyri ,egri/

10-5-1) Azerbaycan lehçesinde "G-g" harfi /ö/ gibi okunan bir harften sonra geldiğinde /v/ gibi okunur:

Bög/böv/

10-6) kalın ünlü okunan harflerden oluĢan bir kelimede Bu harfi ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç, Ģ, h, p/ gibi okunan

sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman Azerbaycan lehçesinde /q/ ,Türkmen lehçesinde /ğ/ ve

baĢka örnek lehçelerde /k/ gibi okunur:

Örnek: BaĢga/ AZ:baĢqa ,TK: baĢğa ,TR:baĢka /

10-7) kalın ünlü okunan harflerden oluĢan bir kelimede Bu harfi ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç, Ģ, h, p/ gibi okunan

sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklenmediği zaman Azerbaycan lehçesinde /ğ/ ,Türkiye lehçesinde /q/

gibi okunur(baĢka örnek lehçeler bu konu da daha yakından araĢtırılmalı ):

Örnek: Dalga/ AZ:dalğa , TR:dalga/

10-8) Ġnce ünlü okunan harflerden oluĢan bir kelimede Bu harfi ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç, Ģ, h, p/ gibi okunan

sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman Azerbaycan lehçesinde /g/ , Türkiye lehçesinde /k(e)/

gibi okunur(baĢka örnek lehçeler bu konu da daha yakından araĢtırılmalı ).

10-9) Ġnce ünlü okunan harflerden oluĢan bir kelimede Bu harfi ile baĢlanan bir ek /f, s, t, k, ç, Ģ, h, p/ gibi okunan

sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklenmediği zaman Azerbaycan lehçesinde /g/ , Türkiye lehçesinde

/k(e)/ gibi okunur(baĢka örnek lehçeler bu konu da daha yakından araĢtırılmalı ).

11mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / q , k , g , ğ / gibi söylenir Türkiye ve Azerbaycan lehçelerinde tamamen

hazf edilmiĢ ve yazıldığında okunmayan bir harf gibi olacak ,latin alfabeli dillerin çoğunda "G-g" simgesi ile

gösterilen harfler benzer okunum verir (Bolognia/boloniya/),BaĢka Türk lehçelerinde ise 10mc sırada tanıttığımız

"G-g" harfi ile benzer seslerde söylendiği için bu harfi göstermek için "Ğ-ğ" simgesi önerilir. bu makalede "Ğ-ğ"

harfi olarak tanımlanacak.

Günümüzde bu simge Türkiye ve Azerbaycan lehçelerinde fonotik /ğ/ sesi için kullanılır ama Bu abecede bu

lehçelerdeki /ğ/ sesini yazmak için "G-g" harfinin kendisi yeterlidir ve bu simgenin bu lehçelerdeki sesler için gereği

yoktur.

"Ğ-ğ" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

Ğ-ğ

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk harf olursa ve ondan sonra kalın sesli okunan bir harf gelirse

- - - - - - - - -

ilk harf olursa ve ondan sonra ince sesli okunan bir harf gelirse

- - - - - - - - -

ilk harf olmazsa ve ondan önce kalın sesli okunan bir harf gelirse

- v v v ğ v - ğ ğ

ilk harf olmazsa ve ondan önce ince sesli okunan bir harf gelirse

- y y y y y - v g

kalın sesli okunan harflerden oluşan bir kelimede ,sessiz bir harfden sonra geldiğinde

- q q q q q - q q

ince sesli okunan harflerden oluşan bir kelimede ,sessiz bir harfden sonra geldiğinde

- g g g g g - g g

11-1) Bu harf Azerbaycan ve Türkiye lehçelerinde tamamen okunumsuz ve kelimelerde ya tamamen hazf edilmiĢ

yada baĢka harflerle değiĢmiĢ meselea "G-g" ve "K-k" gibi harfler

11-2) Tatar lehçesinde kelimenin ilk harfi olduğunda bazen arapça kökenli kelimelerde ilk harfi "Ayn"(ع) olan

kelimelerde bu harfin yerine oturmuĢ ve sanki yokmuĢ gibi okunuyor

11-3)BaĢka durumlarda lehçeye göre çoğu zaman "G-g" harfine benzeyen biçimde okunuyor ancak bu konu farklı

lehçelerde sabit değil ve daha fazla araĢtırmak gerekiyor.

"Ğ-ğ" harfinin iĢlemleri için bir kaç örnek:

Yalğan/AZ,TR: yalan, KR:calqan,KZ:jalqan,ÖZ:yolqon,

Ayıb →Ğayıb(TT) /ayıb/

Sänınğ maĢınınğ /senin maĢının, seniñ maĢınıñ/

12mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / h , x , / gibi söylenir ve bazen de hiç söylenmiyor ,latin alfabeli dillerin

çoğunda "H-h" simgesi ile gösterilen harfler benzer okunum verir ,bu yüzden bu harfi göstermek için "H-h" simgesi

önerilir. bu makalede "H-h" harfi olarak tanımlanacak.

"H-h" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

H-h

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk harf h h - - h h h h h

bir ünlü harften sonra geldiğinde h h h - h h h h h

Bu harfi ile baĢlayan kelimeleri incelediğimizde bu kelimelerin istisna Ģekilde Türkçe olduğunu görüyoruz ve çoğu

zaman baĢka dillerden Türk diline girmiĢler.

12-1)Azebaycan , BaĢkurt , Özbek, Tatar, Türkiye ,Türmen ve uygur lehçelerinde her zaman / h / gibi okunur:

Örnek: Hak/TR:hak ,AZ: hax/

12-2) Kırgız lehçesin bu harfin okunumu yoktur:

Örnek: Hafta/apta/ Bahar/baar/

12-3)Kazak lehçesinde ilk harf olduğu zaman okunmaz ama kelime içerisinde bir ünlü harften sonra geldiğinde

okunur:

Örnek: Hafta/apta/ , Bahar/bahar/

13mcı: bu harf kalın ve ünlü bir harftır ve bundan sonra tanıtacağımız harfin karĢılığıdır. Türk dili lehçelerinde bu

harf /ı , i , u , ü / gibi okunur ve bundan önce tanıttığımız 7 mc harfi ile benzer kurallarca okunur ,göstermek için

latin harflerinden "I-ı" simgesi önerilir.bu simge ve ondan ayrılan simgeler ile yazılan harfler latin alfabeli dillerde

/e/i/ı/ü/u/ gibi okunur.

"I-ı" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

I-ı

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk ünlü harf ı ı ı ı ı ı ı ı ı

harfden önce gelen ünlü harf /a,ı/ okunursa ı ı ı ı ı ı ı ı ı

harfden önce gelen ünlü harf /ə,e,i/ okunursa i i i i i i i i i

harfden önce gelen ünlü harf /o,u/ okunursa u u u u u u u u u

harfden önce gelen ünlü harf /ö,ü/ okunursa ü ü ü ü ü ü ü ü ü

13-1) "I-ı" harfi kelimenin ilk ünlü harfi olduğunda tamamen/ı/ gibi okunur :

Kız/TR: kız ,AZ: qız/

13-2) "I-ı" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /a , ı /gibi olduğunda "I-ı" harfi /ı/ gibi okunur, örnek:

Alın/alın/

13-3) "I-ı" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /ə, e ve i /gibi olduğunda "I-ı" harfi /i/ gibi okunur, örnek:

Gälın/TR:gelin , Gəlin/

13-4) "I-ı" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /o , u /gibi olduğunda "I-ı" harfi /u/ gibi okunur, örnek:

Alış/alıĢ/ , Konış/AZ:qonuĢ , TR: konuĢ/

13-5) "I-ı" harfinden önce gelen ünlü harfin okunumu /ö , ü /gibi olduğunda "I-ı" harfi /ü/ gibi okunur, örnek:

Görış/görüĢ/

14mcı: bu harf Türk dili lehçelerinde / i / gibi söylenir ,latin alfabeli dillerin bir çoğunda "I-i" simgesi veya ondan

ayrılmıĢ olan simgelerle gösterilen harfler bu sesi ifade ederler ,bilindiği gibi /i/ sesi ince ünlü bir sestir ve onun kalın

ünlü karĢılığı /ı/ sesi ile ifade edilir ve bu alfabede 13mc harfin tanıtımında onu "I-ı" simgesi ile belirlemiĢiz bu

nedenle 14mc harfi de bütün ince ünlü harfleri gösterdiğimiz gibi noktalı bir simge ile belirliyoruz ve " Ġ-i" simgesi

bu harfi göstermek için uygun görünür. bu yüzden bu makalede "Ġ-i" harfi olarak tanımlanacak.

" Ġ-i" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

Ġ-i

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

i i i i i i i i i

14-1) " Ġ-i "her zaman /i/ gibi okunur:

Bir/bir/

15mcı:Türk dilinde en az bulunan bir harftir ve çoğu zaman yabancı uyruklu kelimelerde kullanılır her zaman /j/

gibi okunur .Bazı Türk dili lehçelerinde "Y-y" harfi ve ya "C-c" harfide /j/ gib okunur,ama bunların bu harf ile

bağlantısı yok.Bu harf için "J-j" simgesini önerilir.

J-j

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

j j j j j j j j j

15-1) "J-j "her zaman /j/ gibi okunur:

Jalé /jale/

16mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde /k(a) ,k(e), q , x, h, g(e) , ğ / gibi söylenilir .Latin abeceli dillerde benzer

sesleri veren harfler "K-k" simgesi ile göster ilmiĢtir,bu yüzden bu makalede bu harf "K-k" simgesile gösterilmiĢ ve

"K-k" harfi diye tantımlanır. " K-k" harfinin örnek lehçelerce okunum tabelası:

K-k

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Kelimenin ilk harfi ve ondan sonra ünlü bir

harf geldiğinde

ince ünlü

k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e)

kaln ünlü

q k(a) k(a) k(a) k(a) k(a) k(a) q k(a)

Ünlü bir harfden hemen sonra

geldiğinde

ince ünlü

k(e) g(e) g(e) g(e) k(e) g(e) k(e) k(e) k(e)

kaln ünlü

x ğ ğ ğ k(a) ğ k(a) k(a) k(a)

ilk harf değil ve ondan önce ünsüz

bir ses var,kelimede ünlüler ... ~dür

ince ünlü

k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e) k(e)

kaln ünlü

x k(a) k(a) k(a) k(a) k(a) k(a) k(a) k(a)

16-1) " K-k " herfi kelimenin ilk herfi olduğunda ve ondan sonra kaln ünlü bir harf geldiğinde, " K-k " herfi

Azerbaycanda /q/ ve baĢka lehçelerde /k(a)/ gibi okunur: Kal/ kal , AZ:qal/

16-2) " K-k " herfi kelimenin ilk herfi olduğunda ve ondan sonra ince ünlü bir harf geldiğinde, " K-k " herfi tüm

örnek lehçelerde /k(e)/ gibi okunur: Kök/kök/

16-3) " K-k" herfinden önce gelen harf kalın ünlü okunan bir harf olduğunda Azerbaycan lehçesinde /x/ ve Türkiye

,Uygur ,Özbek ve Türkmen lehçelerinde " K-k" harfi /k(a) / ve BaĢkurt ,Kazak ,Kırgız ve Tatar lehçelerinde /ğ/ gibi

okunur: Ak(mak)/ax , ak ,ağ /

16-4) " K-k" herfinden önce gelen harf ince ünlü okunan bir harf olduğunda Azerbaycan ,Türkiye ,Uygur ,Özbek ve

Türkmen lehçelerinde " K-k" harfi /k(e) / ve BaĢkurt ,Kazak ,Kırgız ve Tatar lehçelerinde /g(e)/ gibi okunur:

Äken/əkin ,ekin ,igin ,egin /

16-5) " K-k" harfi kelimenin ilk harfi olmadığında yani kelime içinde bulunduğunda ve ondan hemen önce gelen

harf ünsüz bir harf olduğunda , kelimenin ünlü harfleri kalın okunan olduğunda " K-k" harfi Azerbaycanda /x/ ve

baĢka örnek lehçelerde /k(a)/ gibi okunur:

Korke /qorxu ,korku /

16-6) " K-k" harfi kelimenin ilk harfi olmadığında yani kelime içinde bulunduğunda ve ondan hemen önce gelen

harf ünsüz bir harf olduğunda , kelimenin ünlü harfleri ince okunan olduğunda " K-k" harfi örnek lehçelerde /k(e)/

gibi okunur:

Yélkan /yelkən ,yelken,yilkən ,jelken ,celken,yilkən /

17mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde /l/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde /l/ sesi veren harf(ler)i "L-l" simgesi

ile yazıyorlar ,bu yüzden bu makalede bu harf için "L-l" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede "L-l" harffi diye

tanımlanmıĢtır.

"L-l" harfinin okunum tabelası:

L-l

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

l l l l l l l l l

17-1)Örnek lehçelerin hepsinde "L-l" harfi /l/ gibi okunur.örnek: Anlam/anlam/

18mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde /m/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde /m/ sesi veren harf(ler) "M-m"

simgesi ile yazılır ,bu yüzden bu makalede bu harf için "M-m" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede " M-m " harfi

diye tanımlanmıĢtır.

" M-m " harfinin okunum tabelası:

M-m

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

m m m m m m m m m

18-1)Örnek lehçelerde "M-m" harfi her zaman /m/ gibi okunur.örnek: Anlam/anlam/

19mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde /n/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde /n/ sesi veren harf(ler) "N-n" simgesi

ile yazılır ,bu yüzden bu makalede bu harf için " N-n " simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede " N-n " harfi diye

tanımlanmıĢtır.

" N-n" harfinin okunum tabelası:

N-n

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

n n n n n n n n n

19-1) Örnek lehçelerde "N-n" harfi her zaman /n/ gibi okunur.örnek: Anlam/anlam/

20mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /o/ ve bazen /u/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde "O-o"

simgesi ile yazlan harf(ler)de aynı Ģekilde çoğu zaman /o/ ve /u/ sesini ifade ederler,bu yüzden bu makalede bu harf

için "O-o" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede "O-o" harfi diye tanımlanmıĢtır.

O-o

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

o u o o u u o o o

20-1)"O-o" harfi BaĢkurt ,Özbek ve Tatar lehçelerinde /u/ ve baĢka örnek lehçelerde /o/ okunur:

Orta/orta ,urta ,orto /

21mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /ö/ ve bazen /ü/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde "Ö-ö"

simgesi ile yazlan harf(ler)de aynı Ģekilde çoğu zaman /ö/ ve /ü/ sesini ifade ederler,bu yüzden bu makalede bu harf

için "Ö-ö" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede "Ö-ö" harfi diye tanımlanmıĢtır.

Ö-ö

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

ö ü ö ö ö ü ö ö ö

20-1)"Ö-ö" harfi BaĢkurt ve Tatar lehçelerinde /ü/ ve baĢka örnek lehçelerde /ö/ okunur:

Göz/göz , küz , köz /

22mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde /p/ ve bazen /f/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde /p/ ve bazen /f/ sesi veren

harfler "P-p" simgesi ile yazılır ,bu yüzden bu makalede bu harf için " P-p" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede"P-p"

harfi diye tanımlanmıĢtır.

" P-p" harfinin okunum tabelası:

P-p

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

p p p p p f p p p

22-1)Örnek lehçelerde "P-p" harfi her zaman /p/ gibi okunur.örnek: Toprak/toprax , toprak, tuprak , tufrak/

23mcı:Türk dilinde bazı kelimelerde /q/ veya /k(a)/ sesi veren bir harf, ünlü ünsüz yanında olup olmadığına

bakmadan herzaman /q/ veya /k(a)/ gibi söylenir ,özellikle yabancı dillerden gelen kelimelerde bunu göre biliriz

,latin alfabeli dillerde bu ses çoğu zaman "Q-q" harfi ile yazılır, O yüzden bu makalede bu harf "Q-q" simgesi ile

belirlenmiĢtir ve bu makale de "Q-q" harfi olararak tanmlanmıĢtır:

"Q-q" harfinin okunum tabelası:

Q-q

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

q q q q q q K(k) q q

23-1)Örnek lehçelerden Türkiye lehçesinde "Q-q" harfi /k(a)/ ve Azerbaycanlehçesinde /q/gibi okunur.

örnek: Hüquqi/TR:hükuki ,AZ:/hüquqi/

24mcı:bu harf Türk dili ve lehçelerinde çoğu zaman /r/ ve bazen /y/ gibi söylenir,latin alfabelei dillerde "R-r" harfi

ile yazılan harfler çoğu zaman /r/ ve bazen de /ğ/ gibi okunur,Bu makalede bu harfi göstermek için "R-r" simgesi

önerilmiĢtir ve "R-r" harfi olarak tanımlanmıĢtır.

"R-r" harfinin okunum tabelası:

R-r

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman

r r r r r r r r r

24-1) "R-r" harfi örnek lehçelerde /r/ gibi okunur.

örnek: Kar/TR:kar ,AZ:/qar/

24-2)"R-r" harfi Tebriz , marğa , melikan , koĢaçay ve bazi Ġran Azerbaycanının güney Ģehirlerinde ve Gagavuz

Türkleri arasında /y/ gibi okunur.

örnek: Kar/qay/

25mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde /s/ ve bazen /h/ gibi söylenir , Latin alfabeli dillerde "S-s" simgesi ile yazlan

harfler çoğu zaman /s/ sesini ifade ederler ama örneğin fransızcada "Paris" /pəği/ kelimesinde "S-s" harfinin

okunmadığınıda göre biliriz,bu yüzden bazı lehçelerde /h/ gibi okunmasına rağmen bu makalede bu harf için "S-s"

simgesi önerilmiĢtir ve bu makalede "S-s" harfi diye tanımlanmıĢtır.

" S-s" harfinin okunum tabelası:

S-s

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk harf olduğunda s h s s s s s s s

ilk harf olmadığında s s s s s s s s s

25-1) Örnek lehçelerden BaĢkurt lehçesinde "S-s" harfi kelimenin ilk harfi olduğunda /h/ gibi okunur baĢka

durumlarda herzaman /s/ gibi okunur:

Su/su , hu/

(BaĢkurtçadaki /hu/ deyimi Su anlamında Kürtçede /ov/ Farsçada /ab/ ve hatta Ġngilizcedeki "water" kelimesi ile çok

yakın gibi görünür)

26mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /Ģ/ ve bazen /s/ gibi söylenir , Latin alfabeli dillerde /Ģ/ sesini "S"

harfinden oluĢmuĢ "SH" veya "Š" simgeleri ile yazılır ,Türkiye ve Azerbaycanın fonotik alfabelerindede "ġ" simgesi

bu sesi veren harf için kullanılmıĢtır,bu yüzden bazı lehçelerde /s/ gibi okunmasına rağmen bu makalede bu harf için

"ġ-Ģ" simgesi önerilmiĢtir ve bu makalede "ġ-Ģ" harfi diye tanımlanmıĢtır.

"ġ-Ģ" harfinin okunum tabelası:

ġ-Ģ

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

kelimenin ilk harfi

olduğunda ş ş ş ş ş ş ş ş ş

kelimenin ilk harfi

olmadığında ş ş s ş ş ş ş ş ş

26-1)"ġ-Ģ" harfi Kazak lehçesi dıĢı heryerde /Ģ/ gibi okunur.örnek: Baş/baĢ/

26-2)Kazak lehçesinde öztürk kelimelerde ġ-Ģ" harfi /s/ gibi okunur.örnek: BaĢ/bas/

Öztürk olmayan kelimelerde ise /Ģ/ gibi okunur ,buna göre kazak Türkçesinde bu konuda kelimelerin yazma

biçimlerinde nasıl öztürk ve türkçe olmayan kelimelerin ayıt edilmesi için öneriler incelenmelidir ve ortak bir karar

alınmalıdır.

Öneri1:Türkçe olmayan kelimelerde ingilizcedeki gibi "sh" harfi kullanmak.

Öneri 2: Kazakçada /Ģ/ gibi okunan "Ç-ç" harfini bu kelimelerin kazak yazılıĢında kullanalım

Öneri 3:Kazakçada bir kaç yabancı kelimenin okunumu için dili eziĢtirmek yerine o kelimelerin okunumunu

kazakçalaĢtırıp "ġ-Ģ" harfini hep /s/ gibi okunmasını yaygınlaĢtıralım.

27mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /t/ gibi söylenir , Latin alfabeli dillerde /t/ sesini veren harfler "T-

t" simgesi ile yazılır .Bu yüzden bu harf için "T-t" simgesi önerilmiĢtir ve bu makalede "T-t" harfi diye

tanımlanmıĢtır.

"T-t" harfinin okunum tabelası:

T-t

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Her zaman t t t t t t t t t

27-1)Örnek lehçelerde "T-t" harfi her zaman /t/ gibi okunur.örnek: At/at/

28mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /u/ ve bazen /o/ gibi söylenir ,Latin alfabeli dillerde "U-u"

simgesi ile yazlan harf(ler)de aynı Ģekilde çoğu zaman /u/ ve bazen /o/ sesini ifade ederler,bu yüzden bu makalede bu

harf için "U-u" simgesi önerilmiĢtir,ve bu makalede "U-u" harfi diye tanımlanmıĢtır.

"U-u" harfinin okunum tabelası:

U-u

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Her zaman u o u u u o u u u

28-1)Örnek lehçelerden BaĢkurt ve Tatar lehçelerinde /o/ ve baĢka lehçelerde her zaman /u/ gibi okunur.örnek:

Kurd/kurt,qurd,kort/

29mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /ü/ ve bazen /ö/ gibi söylenir , Latin alfabeli dillerde /ü/ ve bazen

/ö/ sesi veren harfler "Ü-ü" simgesi ile yazılır,bu yüzden bu makalede bu harf için "Ü-ü" simgesi önerilmiĢtir,ve bu

makalede "Ü-ü" harfi diye tanımlanmıĢtır.

"Ü-ü" harfinin okunum tabelası:

Ü-ü

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Her zaman ü ö ü ü ü ö ü ü ü

29-1)"Ü-ü" harfi her zaman /ü/ gibi okunur.örnek: Düz/düz,döj,döz/

30mcı:bu harf Türk dili lehçelerinde /v / ve /b/ gibi söylenir,bir çok lehçede /b/ gibi okunur ama "B-b" simgesini

3mc harf için kullandığımız için Bu makalede "V-v" simgesi bu harf için önerilir:

V-v

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Her zaman v b b b b b v b b

30-1)"V-v" harfi Azerbaycan ve Türkiyede /v/ ve baĢka örnek lehçelerde her zaman /b/ gibi okunur.örnek:

varmak/varmak/

31mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde hep /v/ gibi okunur ,latin alfabeli dillerde " W-w " simgesi ile yazılan harfler

/v/ sesi vererler,Bu yüzden bu makalede bu harf için "W-w" simgesi önerilir,ve " W-w " harfi olarak tanımlanır.

" W-w" harfinin okunum tabelası:

W-w

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

"É" harfinden sonra

geldiğinde v y y y v y v y y

Başka durumlarda

v v v v v v v v v

31-1)BaĢkur,Kazak,Kırgız,Tatar,Türkmen ve Uygur lehçelerinde "" harfi "É" harfinden sonra geldiğinde /y/ gibi

okunur,Örnek: Éw/öy/ ,Séw/höy , söy/

31-1)BaĢka durumlarda /v/ gibi okunur. Örnek: Kärwan/kervan, kərvan /

32mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /x / h/ k(a)/ Latin alfabeli dillerde "X-x" simgesi ile yazılan

harfler bazen bu sesleri ifade ederler Bu makalede "X-x" simgesi bu harf için önerilir:

"X-x" harfinin okunum tabelası:

X-x

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

Her zaman x x x k(a) x x h h x

32-1)Bu harf Azerbaycan BaĢkurt, kazak , Özbek, Tatar ve uygur Türkçesinde/x/ gibi okunur.örnek:

Xalk/xalk , xalq/

32-1)Bu harf Türkiy ve Türkmen lehçelerinde /h/ gibi okunur:

Xalk/halk /

32-2)Kırgız lehçesinde /k(a)/ gibi okunur,örnek

Xalk/kalk/

33mcı: Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /y/ , /j/ ve /c/ gibi bazende örneğin Saxa lehçesinde /s/ gibi

söylenir , Latin alfabeli dillerde böyle bir durum "J-j" veya "G-g" simgesi ile yazılan harflerde /y/ ve /j/ ve /c/ sesi

için görünmüĢtür ama /s/ sesini verdiği görünmemiĢ, elbet "C-c" simgesi ile yazılan harfler /q,k,c,ç/ gibi okunduğu

da görünmüĢtür ,ama bu makalede bu harfin çoğu zaman /y/ gibi okunduğundan dolayı ve denilen simgelerin baĢka

harfler için daha uygun olduğu için bu makalede "Y-y" simgesi önerilmiĢtir ve "Y-y" harfi diye tanımlanmıĢtır.

"Y-y" harfinin okunum tabelası:

Y-y

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

ilk harf olduğunda y y j c y y y y y

ilk harf olmadığında y y y y y y y y y

33-1)Bu harf Azerbaycan, Türkiye, BaĢkurt,Özbek ,Tatar, Türkmen ve uygur lehçelerinde /y/ gibi okunur:

Yol/yol ,yul/

33-2)Kazakstanda /j/ gibi okunur:

Yol/jol /

33-2)Kırgızıstanda /c/ gibi okunur:

Yol/col /

34mcı:Bu harf Türk dili lehçelerinde çoğu zaman /z / ve bazen /j/ gibi söylenir,Latin alfabeli dillede "Z-z" simgesi

ile yazılan harfler /z/ ve bazen /j/ seini(örneğin "Ž" simgesi ile yazıldığında) ifade ederler Bu makalede "Z-z" simgesi

bu harf için önerilir:

"Z-z" harfinin okunum tabelası:

Z-z

Aze

rba

yca

n

Ba

şkurt

Ka

zak

Kırg

ız

Özb

ek

Tata

r

Türk

iye

Türk

me

n

Uyg

ur

her zaman z j z z z z z z z

34-1)Bu harf BaĢkurt lehçesi dıĢında tüm örnek lehçelerde /z/ gibi okunur:

Kez/kız , qız/

34-2)BaĢkurt lehçesinde /j/ gibi okunur,örnek

Kez/kıj/