290178804-Buod-ng-Nobela-docx.docx

8/17/2019 290178804-Buod-ng-Nobela-docx.docx

1/43

MAY PAGSINTA’Y WALANG PUSO

May Pagsinta'y Walang Puso ipinakikita dito ang pinakamatitining na saloobin ng mga tao nasaksi sa masalimuot na usapin ng pag-ibig, pag-aasawa, at pangalunganya. Sa panulat ni IñigoEd. Regalado, inedit at binigyang introduksiyon ni Robert . !ñonue"o. Inilimbag muli ng!teneo de Manila #ni"ersity Press noong $%%&.

ungkol sa aklatInilalantad ng May Pagsinta'y Walang Puso &($&) ang pinakamatitining na saloobin ng mga taona saksi sa masalimuot na usapin ng pag-ibig, pag-aasawa, at pangalunganya. Sa pamamagitanng mga tau*ang gaya nina Sela, +idel, Raael, at Marya, natalakay ng ma*usay ni Iñigo Ed.Regalado ang maselang paksang dating *indi sinasaling sa panitikang agalog. inagamit niRegalado ang pambi*ira niyang talento sa pag*abi ng mga tau*an, lunan, pangyayari, atpana*aon ng may matayog na pagsasaalang-alang sa wikang agalog at sa la*at ng malig nito.agbunga la*at iyon ng kapana-panabik na mga tagpo, ng mga kakatwang kaisipan, at ng mganakapupurgang damdamin para sa sinumang mambabasang nag*a*anap ng kapanatagan,kasiya*an, at kaliwanagan.

/ES0

Canal De La Reina (buod)Kabanata ! Pani"ula Mula ng pagkabata ni 1aridad, ngayon na lang niya ulit binalikan ang lugar na kanyangsinilangan at kinalaki*an. Malayong-malayo na ang dati nitong malinis at maayos na istura samaputik at madaming basura na makikita mo ngayon. !ng sariwang *angin ay napalitan na ngmaba*ong amoy ng kapaligiran. 2asama ni 1aridad ang kanyang pamilya upang punta*an anglote nila. gunit si 3unior, ang bunsong anak ni 1aridad at Sal"ador, na lamang ang sumama sakanyang ina sa pagtawid sa maduming ilog. 4abang papunta sa kanilang lote, ikinwento ni1aridad kay 3unior na nasunugan sila ng ba*ay kaya sila nagpasya lumipat ng 5olo orio niya.ang makarating sila sa kanilang lote na kinatitirikan na ng ba*ay at tinda*an, *inanap ni1aridad si isya sa babaeng nagbabantay ng tinda*an. Si isya ay ang asawa ni /syong naenkargado ng lupa nila. gunit sinabi ng babae na wala na si isya dito. Ipinaalam ni 1aridad

na siya ang may-ari ng lupang tinatayuan ng kanilang tinda*an. agulat ang bantay sa tinda*anat tinawag ang kanyang amo, yora entay ang pangalan.

Kabanata #! Alaala akasagutan ni 1aridad si yora entay. Pakilala ni 1aridad na siya ang may-ari ngloteng kinatitirikan ng ba*ay at tinda*an niya. Sagot naman ng matanda ay may papel siyang*awak para patunayan na sa kanya ang lupang iyon. inanong ni 1aridad kung kilala niya siPre6ioso Santos o /syong na asawa ni isya. Sabi ni yora entay na kay /syong niya biniliang lupa. Idinagdag pa niya, na walang nabanggit si /syong na mayroong ibang nagmamayari ngloteng kinatatayuan ng kanilang ba*ay. 5umapit sa kanya si 3unior at *inawakan ang bisig nito.ag-init ang ulo ni 1aridad ngunit, namulatan siya at sinabing babalikan na lamang ulitsiya. Pagkaalis ni 1aridad, umapoy din sa galit si yora entay at nagbantang magkaka*aloang balat sa tinalupan. agbalik muli sa alaala ni 1aridad ang kanilang nasunog na ba*ay. !ng

ba*ay nilang pawid at kawayan na barnisado sa tabi ng isang malaking punong kamatsile, sagilid ng makitid at malinis na 1anal de la Reina. 4indi rin niya makakalimutan ang paggawa niyang bangkang papel kasama ang kanyang !te !nita, ang iya !ning nila 5eni at 3unior attinitingnan kung kaninong bangka ang unang makakatawid sa kabilang ibayo. aalala din niyaang lorong nagsasalita ng kanyang pangalan noong bata pa siya. Iyon ay loro nila !ling !ndang,ang anak ni Mang Sintong 2awayan. ang makarating sina 1aridad at 3unior sa kanilang kotse,sinalubong sila ni Sal"ador. 2inamusta ni Sal"ador ang pagpunta nila sa minanang lote ni1aridad at isinalaysay ni 1aridad ang nangyari at muntik na silang mapasubo saaway. Pinagkatiwalaan ni 1aridad si /syong pero niloko lamang sila nito. Sinabi ni Sal"ador na

http://fil.wikipilipinas.org/index.php/I%C3%B1igo_Ed._Regaladohttp://fil.wikipilipinas.org/index.php/I%C3%B1igo_Ed._Regaladohttp://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=Robert_T._A%C3%B1onuevo&action=edit&redlink=1http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=Ateneo_de_Manila_University_Press&action=edit&redlink=1http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=Robert_T._A%C3%B1onuevo&action=edit&redlink=1http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=Ateneo_de_Manila_University_Press&action=edit&redlink=1http://fil.wikipilipinas.org/index.php/I%C3%B1igo_Ed._Regaladohttp://fil.wikipilipinas.org/index.php/I%C3%B1igo_Ed._Regalado


2/43

kuku*a nalang sila ng abogado para maayos ang problemang ito. Pagdating nila sa ba*ay,inilibas ni 1aridad ang titulo ng lupa, pati na ang mga resibo. 4indi niya matanggap namaaaring mawala ang kaisa-isang alalalang napaka*alaga sa kanya. aalala ni 1aridad angkanyang ina. aalala niya ang pagkamu*i nito sa ba*ay nila sa 1anal de la Reina da*il nawala ngparang abo ang ipinundar ng tatay ni 1aridad para sa kanilang pamilya.

Kabanata $! Linta Isang dyip ang tumigil sa *arap ng tinda*an ni yora entay. 2inaba*an siya da*ilsimula ng makita niya si 1ardidad ay *indi na nawala ang nerbyos sa kanya. Sa kanilang pook,siya ang may pinakamalaking ba*ay. Siya din ang takbu*an at utangan ng kanyang mgakapitba*ay ka*it na ang maging tubo ay biente porsyento. ang bumaba na sa dyip ang isanglalaking mataas ngunit kita ang malaking tiyan ay nawala na ang kanyang ba*ala. Ito pala ay si7oro. 7aladala ni 7oro ang kwaderno na nagkakalaman ng lista*an ng may mga utang kayyora entay. atanong ni yora entay si 7oro kung may malalapitan sila sa *usgado kungsaka-sakali at naikwento ni yora entay si 1aridad Reynante de los !ngeles. 2ilala pala ni7oro si 1aridad, at sinabing siya nga ang anak ng may-ari ng lupang kinatitirikan ng ba*ay naiyon. Muling nanumbalik ang nerbyos ng matanda at sinabing may *awak siyang papel, titulo ngkanilang lupa. Mayroong kilala si 7oro sa registry o deeds kaya madali na 8yon. !t sinabingpagbumalik dito ang Reynanteng iyon, pakibanggit na lang ang pangalan ni 7oro, anak ng

onyang 9ulutong. Siguradong maaalala ni 1aridad si 7oro da*il dati lamang silangmagkapitba*ay. !t pagkaalis ni 7oro, may nag*i*intay na babae sa labas kasama ni !syang.apansin ni yora entay na muk*ang malaki ang pangangailangan nito. inanong kung kuku*aba ang babaeng tinawag ni !syang na enita. May dala ang babae na telebisyon at sinabingmay ma*igpit siyang kompromiso at iniabot na ang pera sa babae pagkatapos ay umalis. angmga sandaling iyon ay *indi na naiisip ni yora entay si 1aridad Reynante de los !ngeles.

Kabanata %! Salu & Salo 2aarawan ni 5eni at pawing nababakas sa kanyang muk*a na ayaw nitong magdiwang ngkanyang kaarawan ngunit pinilit siya ni 1aridad na magkaroon ng munting salu-salo. Sa arawding iyon ay kasama na ni Sal"ador ang abogadong *a*awak ng kaso sa lupa ni 1aridad. Sinabini 1aridad na kung matatayuan sana iyong lupa na iyon ng apartment, siguradong kikita silaroon. 9inigyang-diin din ni 1aridad na ang tao ngayon ay mapagsamantala na, ma*irap napagkatiwalaan. inanong tuloy ni 5eni kung ang abogadong naku*a ng kanang ama aymapagkakatiwalaan. Sinabi naman ni 1aridad na abogado iyon ng kompanya ni Sal"ador kayamay tiwala sila doon. Si !ttorney !gulto ang kanilang abogado. 7umarating na din ang mgakasama*ang interno at interna ni 5enis sa ospital. 2asama na rito ang masugid na manliligawnito na si :i6. Positibo namang sinabe ni Sal"ador na malakas ang laban nila sa kaso. Maaari nadaw silang mag*arap ng petisyon sa korte at sinabi ng abogadong palsipikado ang titulong*awak ni yora entay. Ipinaalam din ni !tty. !gulto na may pinapunta na siyang tao doonpara magtanung-tanong at makasagap ng unting balita tungkol sa lupa na pag-aari ni 1aridad.7umating na din si 3unior kasama ang kanyang mga kabarkada. 2asama niya sina 9en, 7oddy,7ante at ang kaisa-isang babae na si 9etty. Inalok ni 1aridad na kumain muna sila ngunittumanggi sila 3unior. apaisip si 1aridad sa kasamang babae ni 3unior at pumasok pa sila sakwarto. aba*ala si 1aridad at ayaw niyang makasama ni 3unior ang pangkat na nasa silid ng

kanyang anak, pati na rin ang babae. Sinabi na lang ni 3unior na mananaog sila kapag gutom nasila.

Kabanata '! Maabao ila *indi mawari ni 1aridad kung ganoon na nga ba ang *enerasyon ngayon at kungganoon na rin ba ang mga babae ngayon. 4indi siya mapakali *anggang sa nanaog na sila ngunitpatuloy pa rin ang pagusisa niya sa babaeng kasama ng barkada ni 3unior. ang makaalis naang mga bisita ni 3unior ay *indi na nakatiis ang kanyang ina at !te 5eni sa pagtatanongtungkol sa babaeng iyon. aisip din kasi ni 1aridad na baka mabuntis ni 3unior ang kasamanilang babae. agalit din si 1aridad da*il *indi man lang marunong gumalang ang kanyang mga


3/43

kaibigan. Paliwanag naman ni 3unior na ang babaeng kanilang tinutukoy ay ang girlriend ngkanyang kabarkada at *indi din niya type ang ganung klaseng babae. Patuloy pa nito nakanyang pinagmamalaki sa kanyang mga kabarkada na wala silang 6ommuni6ation gap pati naang generation gap . 4inayaan na lamang siya ni 1aridad da*il baka maisipan pa nitong gumawang di kanaisnais.

Si yora entay ay galit na galit kay Maring na namomroblema da*il iniwan siya ni

7uardo. alaman kasi nito na ginagamit lamang siya ni Maring upang makaku*a ng pera parasa pagsusugal. !ng natira lamang kay Maring ang relos niyang brelyante na binigay ni 7uardosa kanya. asabi na rin niya na *indi na siya mangungupa*an da*il gusto niyang ilayo sa lugarna iyon ang kanyang anak. Isinanla niya na ang kanyang relos upang pang bayad sa kanyangutang na upa ng ba*ay. 4abang nag-uusap si Maring at yora entay, mayroong kotse napumarada sa *arapan ng tinda*an ni yora entay. 5umabas siya ng tinda*an da*il siya;y*ina*anap ng agrimensor na nagtatraba*o para sa gobyerno. aparoon sila upang magsukat nglupa at nag*a*anap ng mga mu*on da*il sa kakulangan ng estero sa kanilang lugar atkinaba*an si yora entay at naalala niya si 1aridad Reynante 7elos !ngeles nang maitanongsa kanya kung ilan tao na siyang nangungupa*an sa lupang iyon.

Kabanata *! Paii+atunali aglabas si yora enta ng isang malaking bote ng wiski, isang malaking boteng

pang*alo ng inumin, isang malaking sisidlan ng yealo na *ugis-bariles at sinama*an pa ng isangmalaking lata ng sitsarong baboy laman ngunit *indi agad na*imok ni yora entay ang mgaito at binalutan pa niya ito ng tig-isang sigarilyongblue seal. inanong ni yora entay kungbakit kinakailangang ngayon sukatin ang lupa at ang sagot ng mga ito ay da*il masyadongmalalaki ang lupain na nasasakop ng 1anal 7e 5a Reina na da*ilan ng pagkawala ng tubig roonat ang pagtakip sa mga lagusan ng tubig. !t tumuloy na ang kanyang mga bisita napinabitbitan pa ng pagkain kang Ingga. 5umabas si yora entay sa tinda*an at natanaw si5u6ing at nagalit ditto da*il *indi na binayaran ni 5u6ing ang *iniram niya kay yora etay nasa akala ni 5u6ing ay isang tulong para sa pagpapagamot ng kanyang anak. !ng inaakalangmabuting kalooban sa pagtulong sa kaniyang anak ay isa palang utang na napatungan na ngmataas na tubo. agulat si 5eni sa kanyang nakita na *alos nag*i*ingalo na ang pasyente ng ipatawagsiya sa Emergen6y Room ng 6*arity ward. Isang babaeng wala ng kulay ang mga labi, malalimna ang nakalapat na mga mata at namamarak ang namumutlang mga pinsgi. Pilit niyangisinasalba ang babae ngunit *indi na matanggap ng katawan nito ang iniksyon at *indi na rinmasalinan pa ng dugo. 2anyang pinirma*an ang papeles at nagulat siyang makitang nakatira itosa 1anal de la Reina.

Kabanata ,! Daidi n Pada-a.o+ Si 5eni ay bagu*an pa lamang sa larangang iyon kung kaya;t *indi pa siya sanaymakakita ng mga taong nababawian ng bu*ay. 2anyang nagunita nang nabanggit ng kanyang inana siya;y maging isang eneral Pra6titioner noong *indi pa siya nagdodoktor ngunit nirespetopa rin ni 1aridad ang kagustu*an ni 5eni. Sa kalagayan ni Pa< 1ru< nakita niya kung gaanoka*irap ang bu*ay da*il may mga taong *indi makapagpagamot da*il sa kawalan ng pera.

abalitaan na nga ni yora entay na namatay na si Pa< na ang tawag ng mga taga roonay Pa6ing. 2anyang naisip na kikita nanaman siya da*il doon. Maraming makikiramay sa pamilyanito ka*it na wala ang katawan roon ni Pa6ing ngunit mapapansing *indi sila naparoon upangdalawin ang bangkay nito at paniguradong sa kanya sila bibili ng mga maiialok sa mganakikiramay. Pinunta*an ni yora entay si 7ado na asawa ni Pa6ing at nakiramay sa kanyangunit *indi pa rin nakalimitan ni yora entay ang mga utang ni 7ado sa kanya.

Kabanata /! Paa+it 0a Patali" Patuloy pa rin ang pagiyak ni 7ado da*il sa kanyang pangungulila sa kanyang asawa at sabagong silang nitong anak. Pumayag si 7ado sa nais ni yora entay sa dagdag nitong interes


4/43

sa ibabayad niya. Sinisisi ni 7ado ang kanyang sarili sa pagkamatay ng kanyang asawa da*ilnapabayaan niya ito at *indi naitakbo agad sa ospital nang may tumawag sa kanya. Ito pala aysi ra6ia na asawa dati ni :i6tor na anak naman ni yora entay. 2anyang nabalitaan napumanaw na nga ang asawa ni 7ado kung kaya;t ito;y nakiramay sa kanya. aalala pa ni 7ado naang damit na pinausot niya kay Pa6ing ay ang damit na matagal nang nabigay ni ra6ia sakanya.

Sinabi naman ni !tty. !gulto na *indi basta-bastang kalaban si yora entay.Pinalabas na binenta ito ni 1aridad kay /syong at pumirma gamit ang tatak ng kanyang kanang*inlalaki at sinabing may malub*a siya karamdaman kaya *indi ito nakapirma. 4abang sila;ynaguusap ay tumunog ang telepono na kanya namang agad na nasagot. Siya;y nagulat sakanyang narinig na ang tumawag sa kanya ay si Ingga na katulong ni yora entay.

Kabanata 1! INISASYON 4umi*ingi si Ingga ng tulong kay 1aridad da*il gusto na nitong tumakas sa kalupitan niyora entay. gunit, sa kasamaang palad ay naabutan ni yora entay itong gumagamit ngtelepono at pinagbantaang baon ito sa utang at *indi makakaalis sa kanyang ba*ay.

7umalaw si 3unior sa 1anal dela Reina at *indi siya nagpaalam sa kaniyang mga

magulang na gagabi*in siya sa araw na iyon. May isang bata ang lumapit sa kaniya, si 9indoyda*il napansin nito na sinusundan siya ni 3unior. 2inakaba*an naman si 3unior da*il *indi niyaalam kung saan sila pupunta. !kala ni 9indoy ay nag*a*anap ng yosi si 3unior ngunit ang lamannito ay droga. Siya;y dinala ni bindoy sa isang lugar kung saan ay maraming taong mganakatayo at inabutan siya ng isang serbesa at sinubo sa kanya ang isang kapsula at biglangnag-iba ang kaniyang pakiramdam. Patuloy ang pag*ingi ng tulong ni 3unior sa Panginoon da*il*indi niya na makayanan ang kaniyang nararamdaman. !ng gusto lamang niya ay ang makalayo.

Kabanata 2! INISASYON # amaman*id na *alos ng buong katawan ni 3unior ngunit pinipilit pa rin niyangmakapaglakad palayo sa lugar na iyon. Sobrang nag-aalala na sina 1aridad at Sal"ador da*il *indi pa nakakauwi si 3unior atdis oras na ng gabi. !lam nilang tumatawag naman ito kung siya ay gagabi*in. akausap ni1aridad si 7odi at sinabing ligtas siya at nasa ba*ay nila si 3unior ngunit inakala nila 1aridadat Sal"ador na lasing ito. Patuloy ang pag*ingi ng patawad ni 3unior sa kaniyang nagawa.asabi ng ama ni 7odi na siya ay nakainom ng isang droga at ang nagpasama pa rito aysinama*an pa ito ng serbesa. 2aagad silang bumili ng gamot para bumuti ang pakiramdam ni3unior. Sinabi ni 1aridad na ang lupa ang susi ng la*at. 7a*il konektado ang nangyari kay3unior sa lupa o kaya;y kapakanan ito ni yora entay at pag nabawi nila ang lupa, la*at aymapasasaayos.

Kabanata ! Paa"ulatMasakit pa rin ang ulo ni =unior ngunit pakiramdam niya ay nakabawi na siya sa tulog.

Sinabi ng kanyang !te 5eni na uminom siya ng maraming tubig upang ma*imasmasan siya.Pinilit niyang binubu*ay sa kanyang isip ang mga naganap bago siya tuluyang mang*ina at

tinananong niya ang kanyang ina kung may napansin siyang aso sa ba*ay nila yora entay.Sinabi ni 9idoy na sadyang napakalaki ng asong iyon. Itim ang kulay at parang lenteng malalakiang mga mata. Si yora entay daw mismo ang nagpapaligo at nagpapakain da*il walangmakalapit sa aso at baka din daw lasunin ng mga taong may galit sa kanya. aging malinaw saisipan ni 3unior ang katau*an ni yora entay. Isang lalaki ang umalalay sa kanya patungo sata>i na nag*atid sa kanya sa ta*anan nila. Sinabi*an siya ng tsuper na wag nang babalik doon.Sinabi rin ng tsuper na isang pulis ang nag*atid sa kanya. Masasabing guwardiyado ang lugarna iyon.

Simula elementarya ay nag-aaral na siya sa isang ekslusibong kole*iyong panlalaki napinamama*alaan ng mga pari. Marami siyang naging kamag-aral na mayaman at mayroon ding


5/43

nasa panggitnang antas ng kabu*ayan. Sumali sila 3unior at Elmo nang magkaroon ngdemostrasyon ang mga kabataan at estudyante sa *arap ng kongreso upang ipakita sa panguloang damdamin ng bayan. umulong sila sa pag*a*anda ng itim na kabaong na ini*agis sasasakyan ng pangulo at gumawa rin sila ng isang malaking paper-ma6*e na buwaya na kinabitanng pangalang Mar6os. Maraming nasaktan. Walang patawad ang mga pulis. 9inawian ng bu*aysi Elmo da*il inabutan siya ng mga pulis. Inilipat si 3unior nang eskwela*an. Marami ang nag-

iba sa kanyang bu*ay. apalitan ng arkitektura ang kanyang *angarin mag-aral ng batas atnagbago rin ang kanyang mga kasama.7umating si 5eni at si :i6 sa ba*ay nila 1aridad. ag-usap sila sa teresa. 4indi

natapos ni :i6 ang kanyang kinakain da*il nagkaroon sila ng *indi pagkakaintindi*an kayaumalis na ang binata.

Kabanata #! 3anta n Si4aumawag ni yora entay kila 1aridad at si Inyang ang nakasagot. usto nito

makausap si 1aridad ngunit *indi siya kinausap nito at nagbilin na tatawag ulit tungkol sausaping lupa. agbigay ng lagay si Sal"ador sa s*eri da*il parang naging routine na iyon.agulat si 1aridad noong sinabi ni Sal"ador iyon da*il ngayon lamang ginawa ni Sal"ador angmagbigay ng lagay. 2aya nga *indi nagtagal si Sal"ador sa traba*o niya sa gobyerno da*ilayaw na ayaw niya sa mga su*ulan.

inanong ni 1aridad kung magkano at bakit kailangang magpalagay at sinabi naman niSal"ador na maliit lang ang binigay niya at ba*ala na raw si !ttorney. Mabuti nga raw nanauna sila kay yora entay na maglagay da*il baka lalong maapektu*an ang kanilang apilatungkol sa lupa. alit na galit si yora entay da*il nagpapasok ng taong *indi nila kilala siIngga. abalisa si yora entay sa sinabi ng kanyang anak na kailangana niyang *umarap sapiskalya.

ag*a*anap si yora entay ng isang magaling na abogado at naisip ni :i6tor angkanyang biyenan ngunit umayaw si yora entay at pinagpipilitan ang kongressman niyangkaibigan na abogado rin. gunit ayaw iyon ni :i6tor da*il maaari silang matalo sa kaso da*iliyon ay kabilang sa gobyerno at maaring maba*iran ng politika.Kabanata $! Unan Sen5al

Si !ttorney Peña ang kinasundo ni yora entay na *umawak ng kanyang kaso nanoong una ay bantulot ito sa pagtanggap sa kaso pero noong binigyan na siya ng sobre agad-agad siyang nagbago ng isip at tinanggap ito. Pinag-usapan nila ang mangyayari sa unang *earing . !gad nadama ni yora entay na siya ay *indi maipagtatanggol ni !ttorney Peñakaya nang*inayang siya sa pera na ibinigay dito

.oong araw ng unang *earing. 9uo ang mag-anak ni 1aridad na nagtungo sa piskalya.#nang isinalang si 1aridad at sinimulan siyang tanungin ng abogado ni yora entay ukol salupa. Sinabi ni 1aridad na galing pa sa kanyang ninuno ang lupang iyon. agkasagutan angdalawang kampo at ipinapatawag ulit sila para sa pangalawang *earing da*il sa pagwawala niyora entay.

inawag ni 5eni ang kanyang ina at sinabi na may nag*a*anap sa kanya na ang pangalanay ra6ia Montes.

Kabanata%! Iala4an Sen5al

5umabas sina 1aridad at 5eni sa bulwagan upang kausapin si ra6iaMontes. Pinabayaan na nila si !tty. !gulto na makipagtalo da*il alam na nito ang pasya ni1aridad na *indi sila tatanggap ng anumang uri ng pakikipag-ayos maliban kung ibabalik sakanila ang lupa. ang makita na nila si ra6ia sa kanyang :olkswagen, linapitan nila ito atsinabi sa kanila na sa telepono na lamang sila mag-usap. Iniabot ni ra6ia ang isang tar*etangmay nakalagay na numero ng kanyang telepono, at sa ilalim ng kanyang pangalan ay ang maliliitna titik na Piano tea6*er at Plaridel :illage. Ibinigay naman ni 1aridad ang numero ng kanyangtelepono kay ra6ia. atawagan daw ni ra6ia si 1aridad pag dating nito sa kanyang ba*ay.Pagbalik nila sa piskalya ay tapos na ang *earing . 9inalitaan na lamang sila na pinapag*a*arapang panig nila yora entay ng sagot sa loob ng &% araw. !yon kay !tty. !gulto, maganda ang


6/43

tinatakbo ng kanilang kaso, at na*anap na rin niya kung saan naroroon si isya. Ini*atid nanilang mag-anak si 5eni sa pagamutan da*il $ araw nalang ay magsisimula na ang pag-ku*a ni5eni ngboard e>ams , ang una sa isang buwang pagsusulit, tuwing araw ng 5inggo.

Sa ba*ay ni eronimo M. Mar6ial nakatira si ra6ia. Si eronimo ay ang anak nira6ia at :i6tor. Siya ay isang pra6titioner na doktor ng pediatri6s . Sa sandaling iyon ay nasakanyang sariling silid si ra6ia, nasa *arapan niya ang telepono at kinakaba*an na tinawagan si

1aridad. 2inuwento niya kay 1aridad ang kanyang bu*ay nang nakalipas na dalawampu;t pitongtaon. 7ati siyang manugang ni yora entay at asawa ni :i6tor. !lam niyang pinagtatawananni yora entay ang kanyang propesyon, kung kaya;t noon pa man ay naramdaman niyang *indisila maaaring magkasundo, maliban na lamang kung magsasarili sila ni :i6tor na ayaw namannito. Inamin niyang mina*al niya dati si :i6tor, ngunit ngayo;y wala na siyang paggalang sakanya at *indi na niya ito ma*al. 7ati ay umasa daw si :i6tor na babalik siya sa kanya da*il sakanilang anak, ngunit *indi alam ni :i6tor na ayaw niyang mamulatan ang kanyang anak sa ugalinila :i6tor at yora entay kaya tuluyan niyang *iniwalayan si :i6tor.Ikinwento rin niya nanaroon pa siya nang bil*in nila yora entay ang lupa sa 1anal dela Reina. Marami raw milagrosa bili*ang iyon, kaya *anda raw siyang tumestigo kung kailangan nila ang tulong niya.Pagkatapos ng kanilang paguusap, dumating ang anak ni ra6ia sa kanilang ta*anan.

Kabanata '! Uno0

Ikinwento ni ra6ia kay eronimo na iniimbita*an sila ni 1aridad sa kanilang ba*ay saMakati, at binanggit rin niya ang anak na babae ni 1aridad. Parang ipinapares niya ito kayeronimo, ngunit *indi alam ng kanyang ina na ayaw niyang maranasang umibig. !yaw niyangmasaktan da*il alam niyang magkaka*iwalay lamang sila ng magiging ka*ati niya sa bu*aypagkalipas ng pana*on, katulad ng nangyari sa kanyang mga magulang. 9inanggit rin ni ra6iasa kanyang anak ang tungkol sa lupain nila 1aridad, at kung paano siya *andang tumestigokung kinakailangan, ngunit sinabi ni eronimo na ayaw niyang mapasama pa si ra6ia roonka*it sa anong paraan. !ng totoo;y ayaw na niyang maugnay sa ka*it na anong paraan angkanyang ina kay :i6tor. !yaw na nga niya itong makita. oon nga;y nung kasusulit ni eronimosa pagka-manggagamot, nakasama siya sa unang sampung nanguna. ailat*ala sa pa*ayaganang kanyang larawan, kaya;t malamang ay nakita ito ni :i6tor at pumunta sa kanyangpagamutan. agpakilala siya, ngunit malamig ang pagtanggap ni eronimo sa kanya. Sa dami ngmga narinig niya sa kanyang ina kung bakit sila naka*iwalay sa kanyang ama, *indi siyanakadama ng pananabik sa kanilang pagkikita. May tinangkang iabot si :i6tor sa kanya galingsa bulsa nito, ngunit itinigas ni eronimo ang kanyang palad kaya nalaglag ang ibinigay sakanya. 4indi siya lumingon ka*it narinig niya ang ma*inang tinig ni :i6tor. Ito ang gunitangnaalala niya sa kanyang diwa nang mabanggit ni ra6ia ang usapin sa lupa.

Sinundo na nila 1aridad si 5eni, at ikinuwento sa kaniya ang nangyari sa *usgado.agmura si yora entay nang masukol sa pagtatanong ni !tty. !gulto. 7a*il dito;y na-6ontempt siya. 2aya daw galit na gait si yora entay da*il dumating si ra6ia, ngunit *indiniya kasama si eronimo. ang marinig ni 5eni ang pangalan ni eronimo, naalala niya ang mganaging pagkikita nila. #na ay nang anyaya*an ni 1aridad ang mag-ina sa isang *apunan sakanilang ba*ay. a*uli sila sa pagdating da*il may biglang dumating na pasyente si erry.ang pagkakataong iyon, nagunita rin niya si :i6, *indi da*il magkapangalan sila ng ama ni :i6,kundi malimit na kinukwento nito ang nasisirang oras ng usapan bunga ng mga kaabala*an sa

pagamutan. 4indi mauunawaan iyon ng isang *indi katulad ang propesyon. Pangalawa, nagtungosi eronimo sa pinaglilingkuran niyang pagamutan da*il may sinama*an siyang batang pasyentena ipinasok sa Pediatri6s , kaya naisip niyang *anapin si 5eni. Pangatlo, dinalaw ni eronimo angpasyente niyon at pinunta*an siya sa kanyang department .Pang-apat, kasama si eronimonang ilabas ang bata. 7umaan uli sa kanyang kinaroroonan. Sa mga pagkakataong iyon,nagugunita niya si :i6. Isa sa malimit na masabi niya kay :i6 ay ang ukol kay eronimo, ngunitayaw ni :i6 na pagusapan siya at sinabi pa nga niya na *indi niya gusto ang doktor na iyon.

oong pana*on na iyon ay napakalakas ng ulan at signal number two na ang bagyo,ngunit babalik pa rin si 5eni sa ospital. apagusapan nila ang 1anal dela Reina da*il lulubognanaman daw ang lugar na iyon. 2ala*ati na ng ilog ang nawawala at tuwing uulan nang malakas


7/43

ay bumaba*a roon. apagusapan rin nila ang tungkol sa kaso. 5amang daw sila at nailabas narin daw si isya.

Kabanata *! 3a.aapakalakas na nang ulan. 5ubog na sa Maynila, kaya nag-alala ng *usto si 1aridad

para kay 5eni da*il madaling lumubog sa pook ng pagamutan. agbukas sila ng radyo at narinig

nila sa balita na ang pagamutan ng lungsod ay bina*a na ng *usto. Sinimulan nang ilikas angmga pasyenteng nasa unang palapag ng gusali da*il naabot na ito ng tubig. 4indi na makapasokang ambulansya sa loob ng pagamutan. ag-alala pa lalo si 1aridada para kay 5eni. !yon rin sabalita, nagsisimulang magpakita ng palatandaan na maaaring sumabog ang isang malaking dikesa Pampanga. 7a*il dito, maaaring lumubog ang buong lalawigan, at madamay pati ang mgakaratig na lalawigan ng 9ula6an, 9ataan, arla6, at maaaring ang buong itnang 5u


8/43

siyang umalis ng ba*ay kasama si 7odi, ang kanyang kaibigan. 9ago sila nakarating samismong res6ue operation napadaan sila sa ospital na pinapasukan ni 5eni at kinamusta siya ni3unior. Pagkatapos ay napunta na siya sa res6ue 6enter na Sampaguita 4ealt* 1enter. Sa awang 7iyos ay nakita niya agad ang katulong ni yora entay na si Ingga. Siya ay tuwang tuwada*il may pag-asa na dumating sa kaniya. Itinanong niya kung siya ba ang anak ni 1aridad atbakas sa kanyang muk*a ang kasiya*an. inanong niya kay 3unior kung maari ba siyang

sumama rito at sinabi naman ni 3unior na magintay lamang ito ng kaunting oras da*il sila;ytutulong sa mga nasugatan sa 6enter.

Kabanata 1! Lanit at Lu+a 4alu-*along emosyon ang naramdaman ni 1aridad nang makita niya si Ingga na kasamani 3unior. uwang-tuwa naman si Ingga nang makarating siya sa ba*ay ni 1aridad. Para siyangnakawala sa isang napakasikip at madilim na lugar. Ipinakita naman ni Ingga ang isang bayongna puno ng mga brilyantes na mga ala*as, mga salaping papel at ang titulo ng lupa sa 1anal dela Reina. agulat sila 1aridad sa nakita nila. #mamin si Ingga na *indi niya iyon napulot kung*indi ay inagaw niya it okay yora entay upang maging kabayaran sa mga ginawa nito sakanya. agaalala sila 1aridad at *indi nila alam kung ano ang dapat gawin da*il *indi pa silanakakasigurado kung bu*ay pa o patay na si yora entay.

Kabanata #2! Saandaan

7umating na si Sal"ador sa kanilang ba*ay na putikan at *alatang pagod napagod. Masaya siya da*il walang nasaktan sa kanilang opisina. Si 3unior naman ay bumisita sa!te 5eni niya na tumulong din sa mga naging biktima ng ba*a. Ipinakita ni 1aridad kaySal"ador ang laman ng bayong at nagulat rin ito sa kanyang mga nakita. !yaw nang ibalik niIngga ang bayong da*il gusto niya mag*inganti kay yora entay. 2inumbinse naman niSal"ador at 1aridad na ibalik ang bayong da*il masamang mag*iganti lalo na kung walangkatiyakan kung nasaan na si yora entay.

Si yora entay naman ay walang bukang bibig kung *indi ang bayong na nawalay sakanya. 7umating si :i6tor upang *anapin ang kanyang ina. atagpuan niya iyon sa5akandula res6ue 6enter . anibago siya sa itsura nito at ng nilapitan niya ay *indi siyapinansin nito da*il sa pagiging abala ma*anap ang kanyang bayong. !ng tanging sinasabi nitoay ang pagkawala ng kanyang bayong. 7umating ang mga manggagamot at sinabi na kailangansiya dal*in sa mas pribadong ospital upang matutukan ang kanyang kundisyon ngunit walasilang ma*anap kung *indi ang Mental 4ospital. 7umating na ang mga taga-medi6al team atmga relie workers at sinama*an sila papuntang Mental 4ospital. 7oon niya nakita angkanyang anak na si eronimo papunta sa isang emergen6y room kasama ang mga medi6al teamda*il may babaeng manganganak. ang dumaan sila sa *arap nito ay *indi pinansin ni eronimoang kanyang ama.

Kabanata #! Maliit an Daidi

akapagpanganak ng maayos ang nasabing babae. Magka*along tuwa;t saya ang

nararamdaman ng babae da*il *indi man lamang naabutan ng kanyang asawa ang kanilang anakda*il ito ay namatay da*il sa mabilis na ragasa ng ba*a. Inaasa*an na ni erry na kasama samga nasalanta ang kanyang lola na si yora entay. agtama ang kanilang mata kung kaya;twala na siyang nagawa kung *indi lapitan ito. !yon sa kanya ay muk*ang nagkaroon lamang itong ner"ous breakdown. ang may biglang lumapit kay erry na *umi*ingi ng tulong da*ilmalub*a na ang lagay ng kanyang anak. !gad na tinawag ni erry si 5eni upang tumulong sapagsalba ng bata at kinailangan na itong itakbo sa ospital upang malaatan ng lunas. 4abangnasa biya*e sila papunta sa ospital ay naikwento ni erry na nakita niya doon ang kanyang amaat ang kanyang lola na talagang ikinaka*iya niya. Ipinakita naman ni 5eni na wala iyon sa kanyada*il andun sila upang tumulong ng mga taong may karamdaman. #miyak ng malakas ang


9/43

kargang bata ng inang *umi*ingi ng tulong sa kanila kung kaya;t naputol ang kanilang usapan atnagmamadali ng malapatan ng lunas ang bata.

Kabanata ##! Pa0i5a #muwi muna si erry mula sa ospital para tignan ang mga pasyente sa kanyangklinika. apagusapan nila ni 5eni ang ka*alaga*an ng kanilang traba*o lalung-lalo na da*il *indi

sila binayaran sa kanilang serbisyo. aisip tuloy ni 5eni na maging eneral Pra6titioner kesasa magespesyalista sa larangan ng Pediatri6s. Simula ng dumating sa bu*ay ni erry si 5eniay gumaan ang loob nito at nabubuo ang espesyal na pagtingin kay 5eni. Sinabi ni eronimoang nangyari kay yora entay at sinabi ni ra6ia na isa iyong aral kay yora entay upangmalaman niya na *indi kanya ang mundo.Patuloy pa rin ang pagkumbinse ni 1aridad at Sal"adorkay Ingga na isauli ang bayong. Sabi ni Ingga na ayaw niyang isauli ang bayong da*il ayaw naniyang Makita pa ulit si yora entay da*il araw na niya bumalik doon. agboluntaryo namansi 3unior na siya na lamang ang magaabot ng bayong sa pamilya ni yora entay da*ilsiguradong *indi siya pagiisipan ng masama nito da*il isa siya sa mga "olunteers. 2anya nalamang daw papalabasin na napulot niya ito kung saan man.

Kabanta #$! Nili.a Uol 0a Iba Si 3unior ang nakapilit kay Ingga upang maibalik kay yora entay ang bayong nito.

gunit mas gusto parin ni Ingga na *uwag na itong isauli pa kay yora entay da*il gusto niyatalagang makaganti rito ngunit sinabi sa kanya ni 1aridad na para na rin siyang nakaganti kayyora entay sa kung ano mang nangyari sa matanda. Iniayos na ni 1aridad ang mga gamit nanasa loob ng bayong. 2anilang pinatuyo ang mga basing perang papel pati na rin ang mgama*a*alagang papeles na laman nito. ilagay nila sa supot bago ilagay sa paper bag.angpaalis na si 3unior at si Sal"ador nasabi bigla ni 3unior na siya ay natatakot at sinabi namanni Sal"ador na normal lamang iyon da*il alam niya kung ano talaga ang laman ng bayong. ang makaalis sila Sal"ador at 3unior ay may taong dumating at nagpakilalang siya aysi isya. Inila*ad ni isya ang totoong nangyari sa pagbili ni yora entay nang kanilang lupasa 1anal de la Reina. 2anyang sinabi na pinilit lamang ni yora entay si /syong na ibenta anglupa para mawala na ang utang nito kay yora entay. 4indi napigilan ni Ingga na *indisumabat sa pinaguuapan nila da*il alam na alam ni Ingga ang ganung sistema na ginagawa niyora entay sa la*at ng tao na may utang sa kanya. Mas lalong naging sakitin si yora entay da*il lalo siyang namumutla sa bawat araw nalumilipas kaka*anap niya sa kanyang nawawalang bayong. Walang magawa ang mga nurse saospital kung *indi ay turukan nang pampatulog si yora entay da*il *indi nila ito mapakalmaat *indi rin ito makatulog. 7umating naman si 3unior kung nasaan si yora entay at siya ay*inarap ni :i6tor.

Kabanata #%! Su"bat Ipinakita ni 3unior ang laman ng paper bag na dala niya. akita ni :i6tor na ito angbayong na matagal ng *ina*anap ni yora entay. uwang-tuwa si :i6tor na naibalik na angbayong ng kanyang ina na maaring makapagpagaling sa matanda. Inabutan ni :i6tor si 3uniorng anim na lilimampung salaping papel ngunit ito;y tinanggi*an ni 3unior. Siya;y paalis na atnaalalang kunin ni :i6tor ang pangalan ng taong nagbalik ng bayong at sinabi ni 3unior na siya

ay si Sal"ador de los !ngeles 3r. 7a*il sa ginawa ni 3unior ay napaisip si :i6tor na naturuansila ng leksyon da*il doon. Sa kabila ng pagkakagalit ng kanilang pamilya da*il sa lupa aynagmagandang loob pa rin ang mga 7e los !ngeles sa kanila. Pumunta si 3unior sa ospital na pinapasukan ni 5eni at ibinalita niyang *indi niyatinanggap ang binibigay nitong salapi na katumbas sa kabuti*ang loob na ginawa niya. 2asamaniya doon si 5eni at si erry na apo ni yora entay. !t nakibalita si 5eni kay 3unior tungkolsa kanilang mga magulang. !yaw na ayaw ni 5eni na nagtatanim ng galit si erry sa kanyanglola at ama. Sila;y nagusap at muk*ang na*imasmasan si erry na balak na niyang makipagusapsa kanyang ama ngunit pinipigil siya ng kanyang loob na maaring *indi pa ito matanggap ngkanyang ina.


10/43

Kabanata #'! Saan 0a Ka.a+on6 Iniabot ni 3unior sa kanyang ina ang isang kapirasong papel na nilagdaan ni :i6torbilang patunay na atanggap na nila ang bayong. Ilang beses inuulit ni 1aridad na masgugustu*in niyang gumaling si yora entay da*il mas magiging kaparusa*an sa kanya kungkung titino ang kanyang isip at malalaman nito ang mga nangyayari sa kanyang paligid lalo na

ang pagbawi ng mga 7e 5os !ngeles sa kanilang lupa. Sa kabilang banda naman ay ipinakita ni:i6tor sa doktor ng kayang ina na nasakanila na uli ang bayong ngunit *indi na ito maalala pa niyora entay. May klinik noon si erry ng biglang bumisita ang kanyang ina upang ayain ito na kumainsa labas. 4indi inaasa*an ni erry na dadating ang kanyang ama upang *umigi ng tulong.

Kabanata #*! Ma0ii+ 0a Tatlo an Mundo 4indi malaman ni erry kung anong gagawin da*il nasa klinika rin niya ang kayang ina.4umingi ng tulong si :i6tor kay erry kung mayroon ba ito mairerekomendang doktor para sakanyang lola da*il alam ni :i6tor na mas madaming kilalang eksperto si erry at maaari pa nilaitong bigyan ng presyong kaibigan. agrekomenda naman ng doktor si erry bilang tulong atnabanggit ng kanyang ama na kung puwede ba niyo tiong maimbita*in kumain ng *apunankasama ang kanyang ina nang biglang lumabas si ra6ia sa resting room ni erry sa klinika at

biglang nagkatitigan ang dalawa at *indi inaasa*an ni :i6tor na makikita niya ulit si ra6ia saunang pagkakataon mula ng sila ay mag*iwalay at tumuloy na nga si :i6tor. ag*apunan na sa labas ang mag-ina at napagusapan ni erry na muk*ang *umi*ingi nang tawad ang kanyang ama rito ngunit *inayaan lang ito ng kanyang ina. apagusapan din nierry ang pagpapa*iwatig niya sa kanyang ina na gusto nang pakasalan ni erry si 5eni.

Kabanata #,! Sa Pintuan2umain sa labas ang mag-ina. alagang tinanggal na ni ra6ia sa bu*ay niya si :i6tor

da*il sa mga nagawa ni yora entay at :i6tor sa kaniya. Sinabi rin ni eronimo na iniimbitasila ni :i6tor manang*alian o mag*apunan ngunit ang sagot ni ra6ia ay *indi pa rin nagbabagosi :i6tor da*il *indi pa rin siya makatayo sa sarili niyang mga paa. oong binanggit ni ra6iasi 5eni sa kanilang pag-uuspan nakita ni ra6ia ang kaligaya*ang nakagu*it sa muk*a ngkanyang anak.

intanong ni 7oktor 3alandoni si yora entay na kung ang bayong daw ba ay sakanya at sinagot ng malakas ni yora entay sa kanya iyon ngunit *indi lang niya maalala kayaang ginawa ay pinatulog siya nito ng ilang sandali para maalala niya ang mga nakalimutan niyanoong nakaraan na bagyo. Pagising ni yora entay ay naalala nga niya na nagkaroon nga ngbagyo ngunit yun lamang ang naalala niya at pumikit muli siya at *inayaan na ni :i6tor at ngdoktor. Inuwi ni :i6tor si yora entay sa ba*ay. May konting pagababago na sa kalagayanniya. akakapag-salita na siya. 7a*il bilin ni 7oktor 3alandoni na palagi dapat siyangkakausapin ukol sa bayong niya upang matulun(gan siyang makre6o"er. Pagkatapos aynakipagkita na si :i6tor sa kaniyang anak na si ernomio, una sa ernoimo ang ang gustomagbayad sa ka*era pero pumilit si :i6tor na siya na lamang ngunit *indi pa din pumayag sieronimo kaya pinabayaan na lamang ni :i6tor. asaktan si :i6tor. Pumunta si :i6tor sata*anan ni ra6ia ngunit *indi kaagd siya pinatuloy doon.

Kabanata #/! Pa0uoInakala ni ra6ia na ang kanyang ama ang kanyang bisita, ngunit si :i6tor pala ito.

oon pa daw sana bibisita si :i6tor pagkatapos nilang magkita sa klinika ni erry. Pinatuloy nira6ia si :i6tor sa ba*ay da*il ibig niyang Makita nito ang layaw na tinatamasa ni eronimonang wala si :i6tor at *indi tinutulungan nito. 4iniling ni :i6tor na makasama si ra6ia sakanila ni erry kung kumakain sila sa labas. Ikinwento rin niya na malinaw na ang isip ni yoraentay da*il sa do6tor na inirekomenda ni erry. Sinabi rin niya na *indi na nila ilalaban angkaso. 9a*ala na daw ang abogado at ang *usgado. Sinabi na rin ni :i6tor ang tunay na pakayniya kay ra6ia at ito ay ang pag-usapan ang plano nila 5eni at eronimo, ngunit ang sinabi


11/43

lamang ni ra6ia ay magagawa nila ang kanilang gusto nang *indi na kailangan ang permiso ngmga magulang. Ibig niyang ipamuk*a kay :i6tor ang mga ginawa ni yora entay na pumagitansa kanila *anggang tuluyang mawasak ang kanilang pagsasama. ang aalis na si :i6tor, nagkamay sila at nang mag dikit ang kanilang mga palad ay gumapang sa kanyang kabuuan angdamdamin mula sa mga daliri nito.

4indi matanggap ni :i6tor na ibalik si yora tentay sa dati nilang tira*an sa 1anal de

la Reina, ka*it iyon ang payo ng doktor. Muli niyang dinalaw ang pook na sinalanta ng ba*a.4abang naglalakad ay nakasalubong niya si 7elang, ang asawa ni 7oro. Ibinalita niya nanamatay na si 7oro. Maraming kwentang *awak si 7oro, at nang matapos ang ba*a, *indi niyanaisipang *anapin ang mga taong alam niyang may utang kay yora entay. Ibinalita rin niya na bawal nang magpatayo ng ba*ay sa 1anal de la Reina, kung *indi;ypaaalisin ng gobyerno. Ibinalita rin niya na namatay na rin si 7ado, ang asawa ni Pa6ing.akasalubong rin niya si 3usto, ang laging ipinatatawag ni yora entay tuwing mayipapaayos sa ba*ay. !lam niyang lagi nitong tinutukso si isya. inanong nito kay :i6tor kungmay balita na kay isya na matagal nang nawawala. Maraming tao ang namatay da*il sa ba*a.Pati nga si 2ing 2ong ay nawawala pa rin, ngunit sapat na kay :i6tor ang walang nag-uusisatungkol kay yora entay, gayong alam niyang pinaguusapan ng buong pook ang wari;ypagkabaliw nito. Sa sandaling iyon, natiyak ni :i6tor na iiwan na nila ang 1anal de la Reina, sagusto o ayaw ni yora entay.

Kabanata #1! Pa+ala+it na Waa09umalik si :i6tor sa kanyang tira*an para makita ang ina. Ibinalita nito kay yora

entay na ang kanyang tira*an sa 1anal 7ela Reina ay tuluyan ng nasira ng nagdaang bagyo.agising si yora entay at nagtanong tungkol kay Ingga. Sinisisi niya ito sa

pagkawalang mga ala*as nito. Ipinagtapat rin ni :i6tor na gusto na niyang magsarili at magkaroon ngsariling ba*ay. gunit alam na nilang panalo na sila 1aridad ka*t na *indi pa nadedesisyunanng korte kung sino ang panalo o *indi. 9initiwan na ng abogado ni yora entay ang kasongunit nagpumilit pa rin si yora entay *anggang malitis ang kaso. !ng *atol ay ang lupa sa1anal 7ela Reina ay ori*inal na pagmamayari ni 1aridad.Marami ng tumatawag sa ba*ay ni 1aridad upang batiin ang pagpasa ni 5eni sa boarde>am. Si 5eni naman ay tuwang tuwa da*il maman*ikan si erry sa kanyang pamilya kasamaang kanyang ama, si :i6.

Kabanata $2! Dito 3abanon 4indi inaasa*an ni :i6 na siya ay buong pusong paring tatanggapin sa ta*anan nila1aridad at Sal"ador. 9inati naman agad ni :i6 si 5eni sa pagpasa ng board at sa pagigingopisyal na doktora. 4abang naguusap sila sa may sala at naanigan ni :i6 si Ingga sa salamin attinawag niya ito na nagbigay takot naman kay Ingga. Inamin na ni 1aridad kay :i6 na si Inggatalaga ang nakaku*a sa bayong ni yora entay. ustong bawiin ni :i6 si Ingga upang ipaalamsa kanyang ina na ang nakaku*a ng bayong nito ay si Ingga ngunit ayaw na ni Ingga na bumalikpa ulit kila yora entay at ito;y luluwas na ng probinsya sa araw din na iyon. Sinabi na ni erry na magpapakasala na sila ni 5eni ngunit parang kinakaba*an pa siyasa mga mangyayari . Ipinaalam din ni erry ang mga plano nilang dalawa ni 5eni lalo na ang

pagpapatayo ng ospital sa loob ng kanilang bakuran na malapit rin sa kanilang ba*ay. !ngospital na ito ay para lamang sa mga taong walang panggastos upang ipagamot ang kanilangmga anak. !raw na ng kasal ni erry at 5eni ng lumambot na muli ang puso ni ra6ia sa dati niyangasawa na si :i6tor. aitanong ni 1aridad kay 3unior kung may naiisip na itong konsepto o plano sa balak naospital ng kanyang kapatid da*il alam ni 1aridad na gusto talaga ni 3uniorang !r6*ite6ture. aisip ni 3unior na ang magandang itayo roon ay ang isang simbolo ngpagtindig ng isang bagong pamayanan na malaya. Ito;y kanyang naisip da*il kinakailangan nilang pagbabago at kinakailangan rin magkaroon ng ka*ulugan ang lupang iyon *indi lamang bilang


12/43

isang lupang sinilangan ng kanilang ina kung *indi simbolo ng pagbabago.

Ta+uan!Inilarawan ang tagpuan bilang isang maburak, maba*o, at pinamumugaran ng mgaiskuwater. Ipinapakita rin nito na *indi lamang mga bagay o mga tao ang maaaring magingsimbolo ng pagbabago. agkaroon din ng matinding relasyon ang mga tau*an sa tagpuang

1anal de la Reina da*il ang lupang pagmamay-ari ni 1aridad ay nandirito. Maraming pangyayariang naganap sa lugar na ito at dito umikot ang kabuuan ng nobela

3i0an Panai0i+an2apit sa patalim, mga katagang naglalarawan sa mga taong nakatira sa 1anal 7e 5a Reina.7a*il na rin sa ka*irapan ng bu*ay kung kaya naman marami ngayon ang *andang gawin angla*at mabu*ay lamang sa pangaraw-araw.!ng akda ay sumasalamin sa tunay na kalagayan ng lipunan malayo sa inaakala natingmalaairytale na mundo. atutunan ko dito na maraming tao ang mapagsamantala sa kalagayanng mga ma*i*irap.!ng mga mayayaman ay lalong yumayaman, samantalang ang ma*i*irap ay nanatiling ma*irap.2alagayang magpasa*anggang ngayon ay namamayani sa ating lipunan.unay ngang marami pang bagay na *indi natin alam sa mundong ito. gunit isa lamang ang dinating matatanggi, na bulok ang sistema at maraming nagdudusa sa mga taong walang

malasakit sa kapwa.

3i0an Panda"da"inMasakit mang aminin ngunit ang mundong ating ginagalawan ay ka*indik-*indik ang sitwasyon.Marami sa ngayon ang kalagayan sa bu*ay ay lub*ang nakakaawa. Sa akdang ito pinukaw nitoang aking awa gayun na rin ang galit sa mga mapangabuso at tusong tao. Isang makaantigdamdaming nobela na sumasalamin sa kabulukan at kasamaan na namamayani sa mundo.

3i0an Panaa0alan7a*il sa akdang ito ay natutunan kung gaano ka*alaga na igalang at irespeto ang pagkatao ngbawat isa sa atin. 7ito pinamulat niya sa akin na mas ma*alaga ang maging mabait, matapat, atmatulungin na *indi mapapantayan ng anumang salapi.!ng mundo man ay pinaiikot ng salapi ngunit dapat ay *indi tayo magpatangay at labanan angmapangaping sistema ng ating lipunan. 5agi nating isaisip at isapuso na maging pantay angpagtrato natin sa ating kapwa tao at *uwag abusu*in ang kalagayan nila.

7Nena at nenen8

Tala"bu.a5 n Ma59ada

Si :aleriano 4ernande< Peña ang Peña ay apelyido ng kanyang ina) ay isinilang sa nayon ng

San 3ose, 9ulakan, 9ulakan noong 7isyembre &$, &@A@. Siya ay bunsong anak nina Mar6os

4ernande< at 7ominga dela Peña. !ng kanyang ama ay isang platero, at ang *anapbu*ay na ito

ang kanyang ginamit upang maitawid ang kanyang pamilya sa pang-araw-araw na

pangangailangan.

agsimulang mag-aral si andang !nong ito ang tawag sa kanya ng mga kasama*ang

manunulat sa Muling Pagsilang) ng 2artilya at ang kanyang naging guro ay ang kanilang kapit-

http://tl.wikipedia.org/wiki/Bulakan,_Bulakanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Disyembre_12http://tl.wikipedia.org/wiki/1858http://tl.wikipedia.org/wiki/1858http://tl.wikipedia.org/wiki/1858http://tl.wikipedia.org/wiki/Bulakan,_Bulakanhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Disyembre_12http://tl.wikipedia.org/wiki/1858


13/43

ba*ay na si . Mar6elino uBue. Sa murang edad na sampu ay nakitaan na siya ng pagka*ilig

sa pagbabasa at pagsusulat.

Sa nayon ng Matungao, 9ulakan, 9ulakan ginugol ni andang !nong ang malaking

ba*agi ng kanyang kamusmusan sa piling ng mga kababatang sina regorio Santillan ama ngmga manunulat na sina 7r. 3ose Santillan at 7r. Pura Santillan-1astren6e), 9enito dela Peña,

at Mariano 1ristobal.

agsimula siyang mamasukan bilang kawani ng isang 2apitan !l"are< sa gulang na

labindalawa matapos pumanaw ang kaniyang ama. agsilbi rin siyang kawani ng *usgado.

akasal siya kay :i6toria 5aktaw, isang taga-Matungao sa gulang na CA, subalit ang mag-

asawa ay *indi pinalad na mabiyayaan ng anak.

3uod!

Sina ena at eneng ay dalawang magkaibigan na *igit pa sa tunay na magkapatid ang

turingan sa isa;t-isa. 2apwa sila ulila ng lubos sa kanilang mga magulang. Si ena ay kinalinga

ng kanyang ale na si !ling !nday samantalang si eneng ay ang kanyang kuya Pepe na nag-

asawa bago pa man siya magdalaga. Panana*i ang kanilang *anapbu*ay at tuwing umaga ay

dinaraanan ni ena si eneng at magkasabay silang pumapasok sa pata*ian at kung *apon

naman ay sabay silang lumalakad pauwi.

Isang araw ay maagang nagising si ena at idina*ilan sa kanyang ale na siya;y

magsisimba. Si ena ay niligawan ng lilong si Miguel at nagpasya silang magkita sa tapat ng

simba*an. agtaka si eneng sapagkat iyon ang unang beses na di siya dinaanan ng kaibigan

kaya pumunta siya sa ba*ay ni ena upang malaman ang san*i nito. Sinabi ng kanyang ale na

nagsimba kayat pumasok siyang mag-isa sa pata*ian na punung-puno ng pag*i*inanakit. Ilang

sandali ay nagkaayos din ang dalawa subalit di napigilan ni eneng na magsumbong sa ale ni

ena. !ng nasa niya ay maputol ang nalululong na loob ng kaibigan kaya;t *inintay niya ang

pagkakataon na makausap ang ale nito at ipina*ayag ang pagkakasundo nina ena at Miguel.

agalit ang kanyang ale at nawikang mabuti pa ang siya;y mamatay kaysa makitang mag-asawa

kay Miguel sapagkat siya ay isang lalaking mayabang at may palalong puso. 7a*il sa pa*irap sa

kanya ng kanyang ale ay sumulat siya kay Miguel subalit *anggang sa lumubog ang araw ay diman lang niya nakita si Miguel. 2inabukasan ay nakita nina ena at eneng na magkasama

sina Miguel at 1*ayong na na nagtatalik sa lansangan at kapwa nag*a*atiran ng sulyap ng mga

matang nag-iibigan. Magdamag palang magkasama ang dalawa sa isang piging.

5abis na naninibug*o ang puso ni ena sa kanyang nakita. 7inamayan ni eneng ang


14/43

kanyang kaibigan at pinayu*an na di siya dapat malungkot at sa *alip ay magalak sapagkat

maaga niyang nakilala ang tunay na katau*an ni Miguel at ipagpasalamat na di pa sila nakakasal

ay natanto na ang karungisan ng kanyang puso. apagpasya*an ni ena na magpakalayo kay

Miguel kaya naman nagalak ang kanyang ale.

Samantala, labis na namig*ati si ar6iso nang malamang may relasyon ang kanyang

pinsang si Miguel at si 1*ayong. ais niya sanang mag*iganti subalit da*il sa tunay niyang

ma*al si 1*ayong ay ipinaubaya na lamang ito sa kanyang pinsan. Isang araw, nagkita si iya

9elang at ar6iso at inanyaya*an siya nito na pumunta sa kanila. agkita sila ni 1*ayong,

nagkausap at nagkapatawaran. Sa daan pauwi, naglalakad si ar6iso na lito ang isip sa

paggunita ng mga araw na nakalipas nila ni 1*ayong nang nagipit siya ng isang karumatang

matulin ang takbo at sa pag-ilag ay nabangga niya si eneng. amang*a siya sa kanyang

nakitang binibini at agad itong nakaagaw sa kanyang pansin. !gad siyang *umingi ng tawad

dito at sinuklian naman ito ni eneng ng isang ngiti ng pagpapatawad.

Isang araw, isang sulat bu*at sa lalawigan ang natanggap ni !ling !nday. alaman niya

bu*at kay regorio Magpayo na namatay ang kanyang asawa na si !ndoy at pamangking si

9eatri< da*il sa sakit. apagpasya*an nila ni ena na umuwi kaagad at ini*abilin kay eneng

ang kanilang ba*ay.

Isang gabing nalulumbay si ena sa pagkakalayo sa kaibigang si eneng ay nagkausap

sila ni 7eogra6ias at nagtapat ito ng kanyang pag-ibig. Si 7eogra6ias ay pamangkin ni !ndoy

na bu*at pa sa kamusmusan ay inarugang kasama ni ena.

Sa pagdalaw ni ar6iso sa ba*ay ni eneng ay nagkita at nagkausap sila ni Pepe at

naitanong nito ang san*i ng pakikipagkilala sa kanila. Ipinagtapat ni ar6iso ang layunin niyang

umakyat ng ligaw kay eneng. Sinang-ayunan naman ito ni Pepe at pinayu*an na kilalanin muna

ang isa;t-isa upang di magsisi sa *uli.

Isang *atinggabi, ay nagtanan sina Miguel at 1*ayong. anoon na lamang ang

pag*i*inagpis ng mga magulang ni 1*ayong da*il sa ginawang pagtataksil ng kanilang anak.

atlong araw din ang nakalipas bago nila nadatnan ang pinagdal*an ni Miguel kay 1*ayong.

agsakdal ang mag-asawa sa may kapangyari*an at lumakad ang mga kawani ng puno ng pag-

usig at *inanap sila sa la*at ng sulok ng nayon. ang matagpuan ang dalawa ay niyakap si

1*ayong ng kanyang ina samantalang si Miguel ay ipinadala sa pangulong lalawigan at

pinatawan ng salang Dpag-agaw sa babae.

Sinagot ni ena si 7eogra6ias. 7i naglaon kumalat ang balitang si Isiang na isang


15/43

binibining kababayan ni 7eogra6ias at ni ena ay ninanais ng kamag-anakan ni 7eogra6ias na

kanyang maging asawa kaya naman si ena ay tumangis nang *usto subalit ang dalawang ito ay

walang pagtingin sa isa;t-isa at gawa ng mga kamag-anakan ni 7eogra6ias na ang ad*ika ay

masira ang umaalingawngaw na pagkakasundo ng dalawa. !ng matamis na paggigiliwan ni ena

at 7eogra6ias ay na*antad sa kanilang ale kaya ipinagtapat nila ang kanilang niloloob sa isa;t-isa at itinakda ang kanilang kasal.

Sa malungkot na bilangguang pinagpiitan kay Miguel ay unti-unting nangayayat,

nang*ina at di nakalaban sa dagsa ng mga sakit sa mga da*ilang kulang siya sa pagtulog, salat

siya sa pagkain at pagkakaroon niya ng tanod na animo;y mga *alimaw. agtiis siya at

idinadalanging makatagal at magkita sila ni 1*ayong sa kanyang paglabas. Sa isang sulat na

tinanggap niya mula kay ar6iso ay ibinalita nitong nanganak si 1*ayong ng isang magandang

sanggol na lalaki at sa linggo ito pabibinyagan. 2asalukuyang pinagduduklay-duklay ni Miguel

sa loob ng bilangguan ang binyag ng kanyang anak kinabukasan nang tinawag siya ng isangtinyente ng *ukom at ini*arap sa pasulatan ng eskribano upang ibabala ang *atol. 9u*at dito

ay napag-alaman niyang anim na buwan pa siyang ipipiit at siyam na buwan na ang kanyang

inilagi sa bilangguan bago siya na*atulan.

Ikawalong oras at kala*ati ng umaga ng 7isyembre ay dumating sina ena at

7eogra6ias sa Maynila at pumunta sakay ng isang karumata sa ba*ay ni eneng. !gad na

sinalubong ni eneng ang kaibigang si ena. Ipinakilala nito ang makakaisang dibdib na si

7eogra6ias. Maya-maya;y pumunta ang tatlo sa Rosario at namili ng kanilang kailangan sa kasal

at sa di *ini*intay na pagkakataon ay nasalubong nila sa daan si ar6iso at doo;y nagkakilalaang dalawang binata sa pamamagitan ng magkaibigang ena at eneng. 2inabukasan ay

nagsimba sila sa unang araw ng DMisa de allo.

7a*il sa dagan-dagang mga *irap ng loob ay nangayayat at nagkasakit si Miguel. Si

1*ayong naman ay laging umiiyak at di makadalaw sa *ospital ng San 3uan de 7ios kung saan

nakalagak si Miguel da*il bantay sarado siya ng kanyang mga magulang. amatay si Miguel na

di man lamang nakikita ang kanilang anak ni 1*ayong. 2inabukasan ay dumating ang balita kay

ar6iso na pumanaw na si Miguel kaya dagli-dagli niyang sinabi*an si 1*ayong at pumunta sila

sa 4ospital ng San 3uan de 7ios. akiusap si ar6iso sa namama*ala upang ipagkaloob sa

kanila ang bangkay ni Miguel at sila na ang magpapalibing subalit *indi sila pina*intulutan

sapagkat may pinunong dapat magpasiya sa gayong namamatay na di pa natatapos ang pana*on

sa pagkakabilanggo. Makalipas ang ilang araw ay inilibing si Miguel sa isa sa mga libingan sa

Maynila kung saan nakatung*ay na nag*i*inagpis si 1*ayong at ang anak na si ar6iso.


16/43

Sa simba*an ng 9ayang 9 sa 9ula6an ay idinaos ang kasal nina 7eogra6ias at ena

kung saan dumalo sina eneng, Pepe, kanyang asawa at mga anak nito.

Samantala, isang li*am ang natanggap ni eneng bu*at kay Isko na nagpapa*ayag ng

kanyang pag-ibig sa dalaga. Pinabasa niya ito kay ar6iso at tinanong siya kung ano angkanyang loob dito. 5umi*am si eneng kay Isko at dito ipinagtapat niya na wala itong

maaasa*an sa kanya.

Sa kalapit ba*ay ni 1*ayong ay may idinaos na piging. Isang sanggol ang bininyagan at

ang mga kilala niya na nagsidalo sa nasabing *andaan ay nagsipag-usisa ng makitang may iniiwi

siyang sanggol. inanong nila ang ama ni 1*ayong kung sino ang ama ng sanggol. 4indi ito

nakasagot at isang maasim na ngiti ang ipinamalas sa mga panau*ing nagsisipag-usisa. 7i

naglaon ay nalaman din ng mga panau*in ang tunay na da*ilan at pagkaalis ng mga ito ay

nagngingitngit na dinalu*ong si 1*ayong ng kanyang ama ng isang suntok da*il sa matindingpagkapa*iya. Pinigilan ito ng kanyang ina subalit wala itong nagawa. 5umulu*a si 1*ayong na

nagbalot ng ilang pirasong damit at mga lampin ng kanyang sanggol at pumunta sa ba*ay ni

eneng. 7oon ay malugod siyang pinatuloy ng mga ito at kinalinga.

Pagkalipas ng isang buwan mula nang matanggap ni Isko ang li*am ni eneng ay idinaos

ang kasal nila ni ar6iso. 7umalo sina 7eogra6ias at ena at 1*ayong na nakikipisan sa kanila.

!raw ng 5inggo ay sumama sina eneng, ar6iso, 1*ayong at sanggol nito kina ena at

7eogra6ias sa pag-uwi sa probinsiya. 7a*il dito, ay muling nakita ni Isko si eneng.

9umalik ang mag-asawa sa Maynila at pagkaraan ng ilang araw ay muling nakatanggap

si eneng ng sulat galing kay Isko na patuloy pa ring nangingibig sa kanya sa kabila ng

pagkakaroon niya ng asawa. Ipina*ayag niya sa sulat na dadalaw ito sa kanila. atili*an si

eneng at di niya malaman kung ano ang gagawin. apagpasya*an niya na ipapabasa niya ito

kay ar6iso subalit dinatnan ng mabigat na sakit si Pepe kaya nalimutan na niya ang tungkol

dito. amatay si Pepe at naiwang nagdadalam*ati si eneng at asawa nito.

Isang araw ng nag*u*usay ang mag-asawa ng kanilang mga damit sa sisidlan ay na*ulog

ang isang sulat at nadampot ito ni ar6iso. inanong ni ar6iso si eneng kung kanino galing

iyon at tinugon niya na sulat iyon ni Isko. Ipinaliwanag niya na natanggap niya ang sulat noong

magkasakit ang kanyang kuya at nakaligtaan niyang sabi*in ito sa kanya. Subalit *indi

naniwala si ar6iso at nag*inalang naglili*im sa kanya si eneng. Muling lumi*am si eneng

kay Isko at sinabing kung magpipilit ito sa kanyang gusto ay *anda siyang magsakdal sa

maykapangyari*an sapagkat nakasisira ito sa relasyon nilang mag-asawa. Mula noon ay

nagkaroon na ng lamat ang kanilang pagsasama.


17/43

Si Isko ay nagpasyang lumuwas ng Maynila upang makita si eneng kaya naman ang

ipinadalang sulat ay *indi niya nabasa, sa *alip ay ang alila nitong si !ndres ang nakatanggap.

Sapagkat di alam ng alila kung nasaan si Isko ay nagpasya itong itago na lamang ang sulat.

ang*ali noon ng dumating si Isko sa Maynila at pumunta kaagad sa ba*ay ni eneng.

Pagkakita ni eneng kay Isko ay nabigla ito at nagdalawang isip kung patutuluyin ang bisitasubalit da*il sa kaganda*ang asal ay pinatuloy niya ito. 7atapwat nang anyong nanan*ik si

Isko ay waring nagulumi*anan ng maalalang parating na ang kanyang asawa. Subalit naroon na

si Isko at dito sinimulan ng masamang bud*i ang linu*ug-lu*og kay eneng. Panay ang lu*a ng

pakiusap ni eneng na siyay limutin na subalit mas lalo itong sumigla sa pagsamo. ang walang

pamatasan ang abang si eneng ay biglang pumasok sa silid at kumu*a ng sandatang

pantanggol. 7umating si ar6iso at da*il sa malaking ka*i*iyan at pagkatakot ay tumalon si

Isko. 5umulu*ang sumalubong si eneng sa asawa ngunit ang mga lu*ang ito;y naging

katibayan ni ar6iso ng isang pagtataksil.

Makapag*i*inala si ar6iso at ayon sa nakita niya;y walang mat*id na maitututol,

ngunit ang *inalang ito;y isang sukat naman maging ka*ulugan kay eneng ng isang pag*amak

sa kanyang pagkababae. !ng dating tamis ng pag-asang iniibig siya ni ar6iso ay naging

masaklap na sakit noon. Walang anumang binanggit si ar6iso ng anuman tungkol sa kanyang

nakita. agbi*is na dali-dali, lumulu*ang *inagkan sa noo ang asawa at umalis. inanong ni

eneng kung saan ito patungo ngunit *indi man lamang siya pinansin at patuloy sa patuling

paglakad. Sa masungit na dilim ay tina*ak ni ar6iso ang kabukiran, samantalang si eneng ay

napatutungo naman sa ba*ay ng kanyang *ipag. apansin ng *ipag ni eneng na malungkotsiya nang dumating kaya;t tinanong niya ito. 4anggang nalalaon ang pag-uusap ay unti-unting

nabubuo ang pang*i*inu*a ng *ipag sa palagay na pinagbu*atan siya ng kamay ni ar6iso.

ayun pa man, nakiusap pa rin si eneng na sama*an siyang *anapin si ar6iso at *indi naman

siya tinanggi*an ng kanyang *ipag. agmamasakaling makita ni eneng ang kanyang asawa

ngunit bumalik silang bigo. anaog at parang ulol na lumakad ng mag-isa si eneng upang

bumalik sa kanilang ba*ay. Sinama*an naman siya ng kanyang *ipag. gunit mas lalo pang

bumibigat ang kanyang pagpipig*ati nang *indi pa rin pumaparoon sa kanilang ba*ay si

ar6iso.

atlong araw na ang nakalipas ngunit *indi pa rin bumalik ang kanyang asawa.

7apatwat nang mabuo ang sapanta*ang silang mag-asawa;y di na magkikitang muli, ay sa *ipag

na lamang iniwan ang ba*ay, mga damit at ari-ariang sarili nilang mag-asawa. 4inabilin niya sa

kanyang *ipag na kay ena lang siya pumaroon kung *a*anapin man siya nito. 4indi na siya

napigilan pa at siya;y umalis. Samantalang sukat ang malaking pamamang*a ni ena nang siya;y


18/43

makarating doon. alaman ni eneng na nakapunta si ar6iso sa ba*ay ni ena at *inabilin pa

nitong doon muna manuluyan si eneng sa kaibigan sapagkat matatagalan pa raw ang kanyang

pagbabalik. amang*a si ena sa pag-alis ni ar6iso at tinanong niya si eneng kung ano ang

da*ilan. Ipinagtapat naman ni eneng kay ena ang buong nangyari at nang maawas-awasan

sa bigat ng mga *irap na dala-dala ng loob. gunit ang li*im na ito;y inuring kanya ni ena atkanino ma;y di ipinamalay. 5ubos ang pagdadalam*ati ni eneng *anggang siya;y magkasakit.

Walang ibang sinisi si ena sa nangyari sa kaibigan kundi si ar6iso at kung bakit ito pa ang

pinakasalan.

Samantalang walang ibang sinisi si eneng kundi ang kanyang sarili sa paglili*im kay

ar6iso sa sulat na galing kay Isko at pagpapan*ik nito sa ba*ay nang wala ang asawa. gunit

sinabi naman ni ena na walang kasalanan si eneng sa nangyari sapagkat walang katuturan

ang panibug*ong iyon sa kanya ng asawa. Sa pag-iingat ni ena na baka mas lalong lumala ang

pagdadalam*ati ni eneng sa matagal nilang pag-uusap tungkol kay ar6iso ay nagda*ilangsandali at siya;y iiwan, ngunit di pumayag si eneng at muling pinaupo sa kanyang piling at

tinanong sa kaibigan kung naniniwala ba ito sa isang panaginip. Sinabi naman ni ena na kata-

kata niya lamang iyon. apa*into sa pagtatawanan ang magkaibigan nang dumating si Isko

kasama ang isang manggagamot. !kmang ang la*at ng dugo ni ena ay umakyat sa muk*a at

ang katuwaa;y na*alin*an ng malaking galit. akita naman sila ni 7eogra6ias kaya pinaalis agad

sila nito. anaog si Isko at ang kanyang kasama, taglay ang nakauumid na nangyari sa

pagkaparoon, na parang bunga ng marumi niyang ad*ika sa ngayo;y napa*amak na pag-aasawa

ng kulang-palad na si eneng.Sa di pag*a*antong ni ar6iso ng nilakad-lakad na itinataguyod ng nakalulumbay

niyang napagsapit, ay sa malayong lalawigan umabot at doon na tinangka ang makipamayan.

Marami siyang nakasalamu*a da*il sa kaamuan ng kanyang pag-uugali. Madalas niyang

nagugunita ang asawa at may sandaling pinupukaw ang kanyang loob na magbalik. gunit naisip

niya ang nakauumid niyang palad. 7umating ang araw ng malaking pagkawili na kaipala;y

pagsisisi*an din.

Wala nang magiging kagamutan ang sakit ni eneng kundi ang muling *umilig sa

sinapupunan ni ar6iso. 4indi naman niya pinapa*alata sa kaibigan na malapit na siyang

mamatay kaya;t nagkaroon ng pag-asa si ena na malunasan pa ang kanyang karamdaman.

gunit dumating na ang takdang pana*ong mamamatay na siya ay may *abilin siya kay ena na

isang sulat para kay ar6iso. 4inabilin din niya na *uwag gumugol ng anuman sa kanyang libing

at iyon ang ka*uli-*uli*ang bilin na ibig masunod. 4inawakan ng ma*igpit ang kamay ni ena at

pawang nakatulog lamang ng ma*imbing. oon din ay ibinalita sa *ipag ng kaibigan ang


19/43

kamatayan niya. 2inabukasa;y idinaos ang libing at kay ena;y ito ang katapus-tapusang araw

ng di kakaunting pana*ong ipinagsama nilang dalawa.

Samantalang si Isko naman ay *indi tumigil sa mga masasama niyang *ilig sa

pagsusugal *anggang sa naubos ding la*at ng mga aring minana niya. 4indi naglao;t natutopsiya ng mga kawal ng punong nagsisiusig at isang punlo ang sa kanya;y lumagot. inapos ang

kamatayan ni Isko na walang dangal, kalait-lait, at ka*iya-*iya sa kapwa.

ila iniaakma ng pagkakataon ang nangyayari kay ar6iso sa bayang kinalalagyan niya

upang mapilitan ding umuwi. May ilang 5inggo na sa kanya;y laging matamlay madalas na tila

nang*i*ina, tuwina;y malungkot, at di nalaot nagkasakit. 7i naglaon ay napag-isipan din niyang

umuwi sa kanilang bayan. Pagdating niya sa ba*ay ng kaibigang si ena ay inabutan agad siya

nito ng sulat. 7oon, nabasa ni ar6iso ang kina*antungan ng kanyang asawa. 4indi siya

makapaniwala at gusto niyang makita ang libingan ng asawa ngunit na*ulog siya sa *agdanan atnamatay. inanap ni ena at 7eogra6ias ang ka*uli-*uli*ang paglilingkod sa asawa ng

kaibigan,at sa libing din ni eneng siya isinama. 7i sila nagsama sa bu*ay na ito ngunit

nagsama sila sa *ukay, diyan sa mapanglaw na libing, diyan sa malumbay na *angganan ng

la*at.

5#4! 9#W!F!au*anbandong 1ru< G Siya ay isang gurong *inirang upang maging panibagong prin6ipal o punong- gurong isangpaaralan sa Sampilong. Siya ay anak ng isang magsasaka at maagang naulila

7on Se"ero at7oña 5eona rande G Sila ang mayamang mag-asawa na mapang-abuso sakanilang mga traba*ador at sa mganangungupa*an sa kanilang mga lupain. Mayroon silangdalawang anak na nagngangalang 3un at inet. 7islaw G !ng katiwala ng mga rande na mayabang, may masamang ugali at kinamumu*ian ngmga magsasaka.Siya ang karibal ni9andong sa magandang dalagang si Pina Pina G !ng dalagang iniibig pare*o nina

9andong at7islaw. Siya ay anak ni Mang Pablo at !lingSabel. !ndres G Isang lalaking naninira*an sa iskwater area na may li*im na pagkatao. Pinagbintangansiyangmagnanakaw ng ulo ng litson na iniabot lamang sa kanya.asyo G Siya ang *inirang na pinuno ng unyon

.agpuan0Sa probinsya2atunggali0!ng kwento ay umiikot sa pang-aapi ng isang mayamang pamilya sa mga maralitang mamamayan ng isang bayansaprobinsya, at kung papaano nakaisaHt nagsama-sama ang mga nasabing ma*i*irap upang lumaban at malutasangkanilang mga problema.9uod02agagaling ni


20/43

9andong, guro sa Sampilong, sa opisina ng Superintendente sa kabisera ng lalawigan sapagkattinagubilinansiyang manuparang pansamantalang prinsipal sa kanilang nayon samantalang nagbabakasyon angtalagangprinsipal, si Maestrong Putin.7inalaw ni9andong si Pina, ang pinakamagandang dalaga sa nayon at anakni Mang Pablo na pangulo ng P! atsinusuyo ni

9andong, upang makipagbalitaan at magpalipad-*angin ukol sakanyang pag-ibig. alaman ni9andong na may pabatares sa pagapas kinabukasan sina Mang Pablo. Sa gapasan,nagin masaya ang mgamanggagapas ka*it na lumabas si donya 5eona rande, ang may ari ng pinakamalawak nalupang saka*in saSampilong. apaka*igpit na kasama si donya 5eona.ang ipag*anda sa ba*ay-asyenda ang dalawang anak nidonya 5eona, si 3un na nagtapos ng medisina at si inet nanagtapos naman ng Parmasya, ang mga kasamangbabae at lalaki ay *ugos din sa ba*ay na bato sa pagtulong samga gawain at sa pagsisilbi sa mga panau*in.aganap sa kasaya*ang ito ang kagulu*ang kinasangkutan ni !ndres,isang eskuwater na nakatira sa pook natinaguriang ambakan. agawi sa Sampilong si !ndres mula sa Maynilanoong pana*on ng 4apones sa pagkatnatandaang sinabi ng yumaong ina na may kamag-anakan sila sa Sampilong.ang matapos ang digmaan, si!ndres at ang kanyang mag-iina ay *indi na nagbalik pa sa Maynila.akilala nang lubusan ni9andong si !ndres nang ipinapasok nito sa grade one ang anak na sampung taon. Inamukini9andong si !ndres na magtayo ng 6ottage industries sa kanilang pook ng mga eskuwater ngunitpagkataposlamang na ayusin at linisin nila ang kanilang pook. Pumayag si !ndres at ang mga

eskuwater sa mungka*i ni9andong.9umuo ng isang sama*an ang mga magsasaka at si9andong ang tagapayo nito. Isinumbong ni7islaw, angengkargado at badigard ni don Se"ero rande, ang unyon ng mga magsasaka.Ikinagalit iyon nidonya 5eona lalo na nang tanggapin nito ang manipesto ng mga ka*ilingan ng mga magsasaka.umanggi si donya5eona sa mga ka*ingian ng mga magsasaka at ang mga ito naman at tumangging gumawa sa kanilang mga saka.SamantalaHy nalinis at naayos nina !ndres ang pook ng mga eskuwater at tinawag nilang9agong ayon. Sa tulongni9andong, lumapit sila ni !ndres sa So6ial Welare !dminitration. akailak sila ng pondo mulsa sa mga kanayonatsinimulan nilang itayo ang kooperatiba ukol sa industriyang panta*anan.gunit ang9agong ayon ay sinimulang kamkamin ni donya 5eona. Pagkatapos kausapin ang *uwes ng bayan,isinampa ngmga rande ang *abla at ang ginamit na tanging ebidensya ay isang lumang dokumento ng pagmamay-ari.2inasapakat din ni donya 5eona ang alakalde na pinsan ni don Se"ero at ang *epe ng pulisya na inaanak namansakasal ng mag-asawang rande.5umaban ang mga eskuwater sa pamumuno ni !ndres. !ng sama*an ng mgamagsasaka at ang kooperatiba ng mgaeskuwater ay nagsanib at sa tulong ni9andong, sila ay nakaku*a sa Maynila ng isang abogadong naging kaibigan ni9andong noong nag-aaral pa siya sa Maynila.Sa isang pagkakataon, nakatagpo ni !ndres si 9a Inten napinakamatandang tao sa nayon. Sa Pagtatanong ni !ndressa matanda, natiyak ni9a Inten na si !ndres ay apo sa tu*od ng yumaong mabait na 2abisang Resong ng Sampilong.Mayaman saSampilong ang nuno ni !ndres ngunit nang mamatay ito ay napasalin sa mga magulang ni donya 5eonaang mgaaring lupa nito. agawa ng mga rande na palitawing ibinenta sa kanila ni 2abisang Resong ang lupa nitobagonamatay. Sa pagtatanong ni !ndres sa kanilang abogado, nalaman niyang maaari pa niyang *abulin ang lupaatpapagbayarin ng pinsala ang mga rande.Sa utos ni donya 5eona, naigawa ng kasong administratibo si 9andong.Si 7islaw na karibal ni9andong kay Pina at si4epe 4ugo ng pulisya ang nakalagda sa sumbong. ang

dumating ang pasukan, isang bagong prinsipal, si Mr.7anyos, ang dumating sa Sampilong.oon sinagot ni Pina si9andong. Pinagtangkaang *alayin ni7islaw si Pina. Mabuti na lamang at dumalaw si9andong na kung *indi naawat ng mga dumalo ay baka napatay si7islaw. Sa nangyari, pinaluwas ni donya 5eona saMaynila si7islaw.Isang gabi, li*im na ipina*akot ni donya 5eona sa mga trak ang mga palay niya sa kamalig at ipinaluwas saMaynilaupang ipagbili sa intsik doon. Isang umaga nagisnan na lamang ng Sampilong na nasusunong ang kamaligng mgarande. Ibinintang ang pagkasunog ng kamalig sa mga pinuno ng unyon ng mga magsasaka at sa mgapinuno ngkoopertiba ng mga eskuwater. Salamat na lamang at ang mayordoma sa ba*ay ng mga rande, si Iska,


21/43

ay nagalitkay 2osme na mangingibig niya at siyang inutusan ng donya na sumunog sa kamalig,da*il sa *indi siya ang isinamani 2osme sa Maynila kundi si 1ely na kapatid ni7islaw. Ipinagtapat ni Iska kay Sedes na asawa ni !ndres ang li*imat ipinagtapat naman ni sedes kay9andong.a*uli si 2osme at umamin sa kasalanan. Isinugod pa ni !ndres ang pag*a*abol sa *ukuman sa lupaniyangkinamkam ng mga rande.7a*ilan sa ka*i*iyang tinamo, *inakot ng mga grande sa Maynila ang mga kasangkapanat doon na nagpirmi. Sa

Maynila , si7onya 5eona ay nagkasakit ng alta presyon at nagging paralisado nangmaatake. Si don Se"ero naman aynagkasakit ng matinding insomya.Samantala, napawalang saysay ang *ablang administratibo laban kay9andongat tiniyak ng Superintendente na siyaang ilalagay na prinsipal sa Sampilong sapagkat aalisin doon si7anyos da*il sa *indi makasundo ng mga guro at ngmga magulang ng mga bata.aman*ikan si9andong kay Pina at may *iwatig na siya ay ikakandidato sa pagka-alkalde ng kanyang mga kanayonsa susunodna *alalan.2omento0Sadyang nakapang*i*imok ng damdamin ang kwentong isinasalaysay ng 5u*a ng9uwaya da*il ito ay tungkol samasaklap na kalagayan ng mga ma*i*irap na magsasaka at mga iskwater mataposang pana*on ng pananatili atpagsakop ng mga 4apones sa Pilipinas. Pinapakita ng nobela ang tunggalian ng mgamapang-abusong mayayamanna nagmamay-ari ng mga malawak na lupain maaari ring tawagin na mga*a6iendero) at ng mga inaapingmagsasaka at manggagawa na walang magawa sa kanilang kundisyon at kalagayan

sa bu*ay. !ng kwento ng 5u*a ng9uwaya ay *indi lang basta kat*ang-isip o gawa-gawa lamang, kundi totoong nangyayari *indi lamang saPilipinaskundi sa buong mundo.

ISER -5iwayway !r6eo M!4!4!5!! P!F!F!RI 7umating si !melita sa ba*ay. 7ito malalaman na siya ay guro sa isang pampubikong paaralan.!ng pagdating ni Mang !mbo at ang kanilang diskusyon ni !ling Rosa. Mapapalawig ang pag-unawa sa situwasyon ni !melita sa nobela. atawagin si !melita upang kausapin ng mga magulang. Magsisimula ang kumprontasyon sapagitan ni !ling Rosa at ng anak. Makikita rito na ipinipilit ng ina ang knayang kagustu*an ka*it na napagpasya*an na ng anakang nais gawin sa bu*ay. Sasabi*in ni !melita na *indi siya maaaring magpakasal kay /smundo ka*it na ito angkagustu*an ni !ling Rosa. Ito ang wakas ng unang ba*agi ng kwento at dito magsisimula ang tunggalian ng nobela.9.

4!5!! P!2!!#4! J P!2!5!4!! MES!4E

4indi la*at ng bagay ay mabibili ng pera. !ng mas ma*a*alagang bagay sa mundo, tulad ngpag-ibig, tunay na kaligaya*an atkabaitan ay *indi ginagamitan ng pera upang makamtan.Mabuti ang sumunod sa mga magulang, ngunit may limitasyon ito. 7apat matuto ang isang taona tumayo sa sariling mga paa da*il*indi pang*abangbu*ay na nandyan ang mga magulangupang maggabay at tumulong.Maging matatag upang makamit ang mga pangarap. 2a*it anuman ang sabi*in ng iba, *uwagmawawalan ng loob da*il nag*i*intaysa wakas ang tagumpay kung may pag-asa at nagsisikap


22/43

ang isang tao.Walang sinuman ang may karapatang pumigil na maisakatuparan ang pangarap natin. asa atinang kakaya*an upang mabago angating kapalaran, at wala sa iba.1. P!2!2!P!M!!!ng akda ay pinamagatangitser da*il isinasalay nito ang mga pangyayarisa isang guro. #miikot ang nobela sa bu*ay ni!melita na nagtuturo sa isang pampublikong

paaralan. akasaad dito ang mga pag*i*irap, kabiguan at tagumpay ng mga guro at angmgakontribusyon nila sa lipunan at sa pagbuo ng mga isipan ng mga kabataan.itser ni5iwayway !r6eoalasalitaan0&. 2a*ulilip- 2apantay$. 4imutok- 4inaingK. 4apis- 5ungkotC. 9anayad- 2atamtamanA. angatal- Manginig ang tinig sa pagsasalita da*il sa tindi ng takot.9uod at PagsusuriSa ating

bu*ay, lagi tayong may pinagdadaanang pagsubok sa ating bu*ay.Mga pagsubok na bubu*og saating pagkatao at magpapatibay saating mga kalooban. 9awat tao dito sa mundo aymararanasan ang ka*irapan ng bu*ay katulad ng panguna*ing tau*ansa Litser‟ ni 5iwayway!r6eo.!ng nobelang itser ni 5iwayway !r6eo ay sumesentro sa bu*ay ng mag-asawang!melita at Mauro na kapwa pinili ang propesyon ng pagtuturo. akapokus ang naratibo samariing di-pagsangayon ni !ling Rosa, ang ina ni !melita, sa pagsasama*an ng dalawa.Sapagkat ang kanyangapat na anak ay nakapagtapos sa kole*iyo ng may ?titulo,? tutol si !lingRosa sa pagku*a ng kursong edukasyon ng kanyang bunso, dala na rin ngkaisipang *indititulong maituturing ang pagiging ?titser?, bukod pa sa kakarampot na sweldong nakuku*a nganak. ayunpaman, naka*anap ng pag-asa si !ling Rosa sa katau*an ni /smundo, isang binatamula sa pamilya ng mga asendero na sumusuyo kay !melita. Subalit nabigo muli si !lingRosasapagkat iba ang iniibig ng kanyang dalaga, at ito'y walang iba kung *indi si Mauro, isang ringguro sa pampublikong paaralan.Sa nobelang ito, lubos na ipinakita ang bu*ay mag-asawa ngdalawang titser. Ipinakita kung paano nila *inarap ang bawat pagsubok na dumatingsa kanilangbu*ay at kung paano nila ipinaglaban ang kanilang mga desisiyon. 2atuald ng bu*ay ni !melita,ang kanyang inang si !ling Rosa aysobrang tutol sa kanyang kinu*ang propesyon sa bu*ay patiang kanyang dapat ma*alin at pakasalan ay tutol ang kanyang ina. 5agi niyangkunukumpara si!melita sa kanyang mga kapatid na lubos ang pagasenso sa bu*ay sa Maynila.4alos la*at silaay titelyadong mga tao. !yaw ni !ling Rosa na makasal si !melita kay Mauro na isang titserdin sa eskuwela*ang kanyangtinuturuan. Wala daw siyang mapapala sa isang tulad niyangtitser ngunit sa *uli, nanaig pa rin ang mga kagustu*an ni !mleita na mangyari sakaniyangbu*ay. Silang dalawa ay nagkaroon ng anak na pinangalanan nilang Rosalida. g magkaroon ngsakit si !ling Rosa, si !melita lamang angnag-alagang anak sa kanya kung kaya‟t nagkabati muli ang magkatampu*ang sina !melita at !ling

Rosa. Para kay !ling Rosa dati, angpagigingitser ay *indi isang titulo.Sa totoong bu*ay, *indi rin maiiwasan ng ibang mgamagulang na pumili ng mapa-nga-nga-sawa*an ang kanilang anak, paminsan sila na ang nagdi-dikta ng ating kinabukasan. Sila ang nag-aayos ng kasal ngunit nasa anak pa rin ang *ulingdesisyon kung pakikinggan niya ba ang kaniyangmagulang o ang puso at isipan niya angkaniyang pakikinggan at susundin.Makikita na isa sa mga suliraning panlipunan sa kwento ayang kababaan ng tiningin ng mga tao sa mga guro. Sa kanilang palagay, *indiisang Dtunay na propesyon ang pagiging guro da*il *indi ito *uma*akot ng sandamukmok nakwarta. gunit, kung ating susuriing mabuti, walangmagiging propesyonal na magagaling kung walang gurong


23/43

magtuturo sa kanila. Ito ang nais ipa*iwatig ng manunulat sa la*at ng mga mambabasa.. 4alagang Pangkatau*an!ng mga ma*a*alagang pangatau*an na ating matutung*ayan sanobelangitser

ay0Paninindigan sa sariling opinyonMakikita natin sa unang kabanata ang *indi pag payag ni !melita sa kanyang ina na pakasalannito si /smundo. 4indi siya sumasang-ayon dito pagka‟t ang kanyang puso ay nakatira nasa iba, kay Mauro. !ng pagiging isang titser ay ayaw ng kanyang ina pagkat wala daw mabuting idudulot ito atwala rin daw itongde titulo. !ng kanyangibang anak ay mga duktor, parmasiyutika, in*inyero at abugado.Pagpapa*alagasa pamilya !ng bu*ay ni !

meilta ay parang naka ikot sa mundo ng kanyang ina at ama. Pagkat Lnasuway ‟ na niya angkanyang ina sa pagigingisang titser, ito‟ y patuloy parin niyang nirerespeto.

Ilang beses na siyang dinidiin ng kanyang ina da*il sa kanyang traba*o, ngunit pinapabayaanniya nalang ito.II. Pamagat!ng pamagat na itser ay sadyang bagay sa nobela da*il ang buong kwento ay umikotsa bu*ay ng mga guro. !ng mga suliraning panlipunang nababalot sa tula ay tungkol sa bu*ay ng mga guro, kung kaya ‟t wasto at angkopang napiling pamagat ng manunulat.9uod7i-pagsangayon ni !ling Rosa, ang ina ni !melita, sa pagsasama*an ng dalawa. Sapagkat angkanyang apat naanak ay nakapagtapos sa kole*iyo ng may ?titulo,? tutol si !ling Rosa sapagku*a ng kursong edukasyon ng

9!! 9!! P!!/ 2! I!W!

!ng 9ata, 9ata Pa;no 2a inawaN ay isang nobela na isinulat ng batikang babaeng manunulatna si 5ual*ati 9autista. 4inggil ito sa ginaganapang papel ng babae, katulad ng may-akdang si5. 9autista, sa lipunan ng mga Pilipino na dating pinaiinog lamang ng mga kalalaki*an.O&

Sa mga nakalipas na pana*on, sunud-sunuran lamang ang mga kababai*an sa Pilipinas sa

kanilang mga asawang lalaki at iba pang mga kalalaki*an. umaganap lamang ang mga babaebilang ina na gumagawa lamang ng mga gawaing pamba*ay, tagapag-alaga ng mga bata, attagapangalaga ng mga pangangailangan ng kanilang mga esposo. Wala silang kinalaman, at *indinararapat na makialam ayon sa nakalipas na kaugalian *inggil sa mga paksa at usapingpang*anap-bu*ay at larangan ng politika. Subalit nagbago ang gawi at anyo ng katau*an ngmga kababai*an sa lipunang kanilang ginagalawan, sapagkat nagbabago rin ang lipunan.abuksan ang mga pintuan ng tanggapan para sa mga babaeng manggagawa, nagkaroon nglugar sa pakikibaka para mapakinggan ang kanilang mga daing *inggil sa kanilang mgakarapatan, na bu*ay ang kanilang isipan, na may tinig sila sa loob at labas man ng ta*anan.O&

http://tl.wikipedia.org/wiki/Nobelahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lualhati_Bautistahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lualhati_Bautistahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pilipinohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Nobelahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Lualhati_Bautistahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pilipinohttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3F


24/43

Ito ang paksang tinatalakay at inilala*ad sa nobelang ito na may K$ kabanata. Sinasalaysay ngkat*a ang bu*ay ni 5ea , isang nagtatraba*ong ina, may dalawang anak isang batang babae atisang batang lalaki kung kaya;t makikita rito ang paglalarawan ng pananaw ng lipunan tungkolsa kababai*an, pagiging ina, at ang kung paano ganapin ng ina ang kaniyang pagiging magulangsa makabagong pana*on.O&

aging pelikula rin ang ma*abang salaysaying ito, na ginanapan ni :ilma Santos, bilang 5ea ,noong &((@. Pinangasiwaan ng direktor na si 1*ito S. Roño ang pagsasapelikula ng nobela.O&O$

Mga nilalaman

Q & Mga panguna*ing tau*an

Q $ M! P!F!F!RI

Q K Pagsasalinwika

Q C Mga sanggunian

Q A Mga kawing panlabas

Mga panguna*ing tau*an

Q 5ea ang bida at bayani sa nobela

Q Maya anak na babae ni 5ea

Q /=ie anak na lalaki ni 5ea

Q 7ing lalaking kinakasama ni 5ea, ama ni Maya

Q Ray unang asawa ni 5ea, ama ni /=ie

Q 3o*nny kaopisina at matalik na kaibigan ni 5ea

M! P!F!F!RI

&.#miinog ang kat*a sa pambungad na pagtatapos ng kaniyang anak na babaeng si Maya mulasa kindergarten. agkaroon ng palatuntunan at pagdiriwang. Sa simula, maayos ang takbo ngbu*ay ni 5ea ang bu*ay niya na may kaugnayan sa kaniyang mga anak, sa mga kaibigan niyangmga lalaki, at sa kaniyang pakikipagtulungan sa isang sama*an na pangkarapatang-pantao.Subalit lumalaki na ang mga anak niya at nakikita niya ang mga pagbabago sa mga ito.aroon na ang mga *akbang sa pagbabago ng mga pag-uugali ng mga ito0 si Maya sa pagigingpaslit na may kuryosidad, samantlang si /=ie sa pagtawid nito patungo sa pagiging isang ganapna lalaki.

$.7umating ang tagpuan kung kailan nagbalik ang dating asawa ni 5ea upang kunin at dal*insana si /=ie sa Estados #nidos. aroon ang takot niyang baka kapwa ku*anin ng kani-kanilangama ang kanyang dalawang anak. 2ailangan niya ring gumugol ng pana*on para sa traba*o at sasama*ang tinutulungan niya.

K.Sa bandang *uli, nagpasya ang mga anak niyang piliin siya isang pagpapasyang *indi niyaiginiit sa mga ito. Isa ring pagtatapos ng mga mag-aaral ang laman ng *uling kabanata, kungsaan panau*ing pandangal si 5ea. agbigay siya ng talumpati na ang paksa ay kung paanoumiiral ang bu*ay, at kung paano sadyang kay bilis ng pana*on, na kasingbilis ng paglaki,

http://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pelikulahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Vilma_Santoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/1998http://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chito_S._Ro%C3%B1o&action=edit&redlink=1http://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Pelikulahttp://tl.wikipedia.org/wiki/Vilma_Santoshttp://tl.wikipedia.org/wiki/1998http://tl.wikipedia.org/w/index.php?title=Chito_S._Ro%C3%B1o&action=edit&redlink=1http://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3Fhttp://tl.wikipedia.org/wiki/Bata,_Bata...Pa'no_Ka_Ginawa%3F


25/43

pagbabago, at pagunlad ng mga tao. ag-iwan siya ng mensa*e na *indi wakas ang pagtataposmula sa paaralan sapagkat iyon ay simula pa lamang ng mga darating pang mga bagay sa bu*ayng isang tao

7E2!7! 8%

2omunikasyon sa pagitan ng mag-asawa. aiparating ngnobela na ang pagkitil sa boses ng

isang asawa angmaaaring magdulot ng malalim na *idwaang emosyonalng magkabiyak.K. Suliraning Pang-sarili0 Sinabi ni !manda kay 3ulesna *indi niya alam kung saan siya nagkamalisapagpapalaki ng kanilang mga anak. gunit sakabilang banda, kung tutuusin ay inialay ni!mandaang kaniyang bu*ay sa pag-aalaga ng kaniyang buongpamilya.C. Suliraning Pangkalalaki*an0 Sinabi ni 3ules kay!manda na ka*it ang mga lalaki ay nasasaktanaykinikimkim na lamang ng mga lalaki ang kanilangnararamdaman da*il *indi magandangMakita silangumiiyak o nagsasalita ng tungkol sa problema. !ngpaniniwalang ito ay idinikta nglipunan at kulturangPilipino.A. Suliraning Pangpolitikal0 Sa pana*on ng dekada %naipatupad ang Martial 5aw na nagbukassa maramingisipan at damdamin ng mga Pilipino tungkol sa pang-aabuso ng gobyerno sakanilang karapatangpangkalayaan.I:. 9#/7!ng 7ekada % ay tungkol sa pangarap ng isang babae namagkaroon ng sariling katangi-tanging pagkatao atpagkakakilanlan.Si !manda 9artolome, sa simula ng nobela, ayisangkaraniwang mayba*ay at ina, na walang inatupag kundipangalagaan at asikasu*in angkanyang mga anak at asawa.akita ni !manda ang mga pagbabago ng mga anak *abanglumalakiang mga ito, lalo na si 3ules. !ng pagka*ilig ni3ules sa mga awiting nagsasaad ngpagkamakabayan aynagtulak dito upang sumapi sa mga kilusang laban sakatiwalian nggobyerno. Sinabi niya ito kay 3ulian ngunitnagwalang ba*ala lamang ito. 4indi nakatiis si!manda.Sinigawan niya si 3ulian na takang-taka sa inasal niya.

#nang linggo ng Mayo, taong &(C, nang nag-empake si3ules. Pupunta raw siya ng 9ikol.apasigaw si !mandanang itinanong niya kung ano ang gagawin nito sa 9ikol.apatanga si3ules. agulat ito sa pagsigaw ng ina.2inutya nito ang ina na makabubuting sumama ito atbakasakaling mamulat ito. asampal ni !manda si 3ules.a*uli si 3ules at dinala sa 2ampo1rame. 7inalaw nilaito at doon narinig ni !manda ang mga kabuktutangginagawa ng mgasundalo sa kanilang mga na*u*uli.agpasya si 3ason na *uminto na sa pag-aaral. 7a*il sawalaitong pinagkakaabala*an, *alos nagpapa-umaga ito sakalye. Isang gabi, ay nakatanggap ngtawag sina !manda at3ulian. a*uli*an si 3ason ng mari=uana. agtanung-tanongsila sa mgapresinto. alaman nilang pinalaya na itongunit *indi umuwi sa kanilang ba*ay. Pinag*a*anapsiyani Em, na isa pa rin sa mga anak ni !manda. 5asing naumuwi si Em at ibinalita sa mgamagulang na napatay si3ason.Ilang gabi nag-iiyak si !manda. apagtanto niyang walangsilbiang kanyang bu*ay. agpasiya siyang *umiwalay nakay 3ulian. gunit *indi siya umalis. aisipniyangmarami pa silang dapat pag-usapan ni 3ulian. Simula iyonng ng kanilang pag-uusap, ng

kanilang pagkakaunawaan.Pinalaya si 3ules. gunit ang kanyang pagkakalaya ay*indi nagpabagong kanyang simulain. Ibinalik siya sa2ampo 1rame. ang ideklara ang pagbawi ng martiallaw,sabay-sabay rin pinalaya ang maig*it sa tatlong daangbilanggong pulitikal.May kani-kanyanang bu*ay ang kanyang mga anak, mula kay3ules *anggang kay 9inggo. gunit ngayon, *indina siyangnag-aalalang *indi magtatagal at maiiwan :.!R!59awat tao ay may kani-kaniyang pangarap at paninindigansa bu*ay. Importante angpagrespeto ng mga magulang sapaniniwala ng anakm subalit dapat din inti(ndi*in ng anakattimbangin ang bawat desisyon na kanilang gagawin.


26/43

:I. RE2/ME7!SF/Maganda ang istorya, pero ma*irap intindi*in para saaking edad. Mainam na magpagabay samagulang sa mgabagay at sitwasyon na *indi maintindi*an tungkol sanobela.Sa kala*atan,maganda ang mensa*eng pampamilya ng nobela.a ang pamilya ang sandigan ng bawat isa sa

atin sa *irapman o sa gin*awa.:II. P!P!P!4!5!!Malaking importansiya ang pagpapa*alagang ipinakita ngmga magulang sa pagrespeto nila samga desisyon ngkanilang mga anak. Sa bandang *uli, naisip at natanggapng mag-asaw na walasilang masamang anak at ginawa nilaang la*at ng ikabubuti ng bawat anak nila. Fun ngalang,ang mali sa iba ay maaaring tama sa pananaw ng iba.

##9I, ##9I, W! 2! M!P!4#5IS! M!M! S!59!4Ei 3# 1ru< Reyes

9#/7 /9E5!

2asasara lang ng eskwla*an at kabababa lang ng batas militar. Si 3o=o, nagaaral sa P*ilippineS6*ool or S6ien6e and e6*nology, ay napadaan at binalak na bumisita sa nagbagongpaaralan. Militar na ang pumalit sa mga gwardiya kay makikipila at magpapa-inspe6t paramakapasok. 2inukumpiska maski ang suklay na patulis ang dulo. 7apat din ay proper uniorm.May nakasabit pa nganga DSa ikauunlad ng bayan, disiplina ang kailangan kasama pa ang ibongwalang pakpak at paa. akipila pa rin si 3o=o at noong siya na ang kinapkapan, *inanap angkanyang I7, sinita kung bakit *indi siya nakauniporme at ininspeksyon ang kanyang libro.apagkamalan pa nga siyang aktibista da*il sa kanyang porma. 7inala siya sa dati nilanglibrary at inusisa ng miltary interrogatorardonet) na parang di marunong magtagalog. 2adailing ay maybatok. Pinipilit siyang komunista. Pinagsabi pa nga siya ng mga kilala niyangkomunista at nagimbento naman si

290178804-Buod-ng-Nobela-docx.docx

Documents