2012 Ecology and Sustainable Development

"ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛ – ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙ"

Эрдэм шинжилгээ – үйлдвэрлэлийн бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл

2012 оны 12 дугаар сарын 12

Эмхтгэсэн: П.Очирбат Р.Мижиддорж Ц.Эрдэнэцэцэг Ж.Хишигсайхан

ШУТИС, Экологи-тогтвортой хөгжлийн төв “Очирбат сан” ТББ “Экологийн аюулгүй байдлын академи” ТББ “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн

санаачлага” ТББ

Өмнөх үг

Монгол Улсын хүн ам өсөж, эдийн засаг эрчимтэй хөгжих гараан дээрээ ирж байна. Монгол орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд уул уурхайн олборлолт, боловсруулах чиглэлийн үйлдвэрлэлийн ач холбогдол нэн их байгаа өнөө үед уул уурхайн олон талт асуудлыг цогцоор нь агуулсан хариуцлагатай уул уурхайн талаарх ойлголтыг төлөвшүүлэх, тулгамдаж буй асуудлыг тодруулах нь юу юунаас чухал болж байна.

Чухам энэ зорилгын үүднээс Монгол Улсын Шинжлэх ухаан, технологийн их сургуулийн Экологи-тогтвортой хөгжлийн төвөөс “Тогтвортой хөгжил – Хариуцлагатай уул уурхай” сэдэвт эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн бага хурлыг зохион байгуулж, эрдэмтэн, судлаачдын бүтээлийг олны хүртээл болгож байна.

Энэхүү эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн бага хурлыг зохион байгуулахад “Очирбат” сан, “Монголын экологийн аюулгүй байдлын академи”, “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн санаачлага” зэрэг төрийн бус байгууллага хамтран оролцов.

Эмхтгэлд хариуцлагатай уул уурхайн олон талт асуудлаар сүүлийн үеийн судалгааны ажлын үр дүнг агуулсан багц мэдээлэл, санал дүгнэлтийг оруулсан нь энэ чиглэлээр шийдвэр гаргагчид, судлаачид, сонирхогчдын үйл ажиллагаанд тодорхой хувь нэмэр оруулна гэдэгт найдаж байна.

Эмхтгэлд анзаарагдсан алдаа, дутуу дулимаг болсон, цаашид анхаарах зүйлсийн талаар санал шүүмжлэлээ ирүүлбэл бид баяртай хүлээн авч дараа дараагийнхаа үйл ажиллагаанд тусгах болно.

Эмхтгэгчид

Талархал

ШУТИС –ийн Экологи-тогтвортой хөгжлийн төвөөс “Очирбат сан”, “Монголын экологийн аюулгүй байдлын академи”, “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн санаачлага” зэрэг төрийн бус байгууллагуудын оролцоотой зохион байгуулж буй “Тогтвортой хөгжил–Хариуцлагатай уул уурхай” сэдэвт эрдэм шинжилгээ, үйлдвэрлэлийн бага хурлын эмхтгэлийг хэвлүүлэхэд туслалцаа үзүүлсэн “Хос хөлөг” ХХК –ийн Захирал М.Урнаад гүн талархал илэрхийлж байна.

Эмхтгэгчид

АГУУЛГА

№ ИЛТГЭЛИЙН НЭР ЗОХИОГЧИД ХУУДАС

1 Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхай

П.Очирбат 1

2 Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхай

Б.Баярмаа 10

3 Хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг хэрэгжүүлэх асуудалд

Н.Алгаа 17

4 Хариуцлагатай уул уурхайн шалгуур үзүүлэлтүүд, хүрэх үр дүн

Л. Долгормаа 24

5 Монгол улсын хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварт нөлөөлөх ажиллах хүчний судалгаа

С.Ганбаатар Т.Дорж

30

6 Эх орны хишгийг хувьцаагаар эзэмшихэд иргэдийн хариуцлага нөлөөлөх нь

Г.Хатанболд Ч.Жаргал Б.Эрдэнэжаргал

48

7 Уул уурхайн байгаль хамгааллын эрх зүйн орчин, хэрэгжүүлж буй зарим арга хэмжээ

С.Эрдэнэцэцэг 66

8 Байгалийн үнэт баялаг болох усны асуудлыг ашигт малтмалын төрийн бодлогод тусгая

Р. Мижиддорж 74

9 Өмнөговь аймгийн экологи эдийн засагт уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үзүүлэх нөлөөллийн судалгаа

Ж. Бямба- Юу О.Отгонжаргал

78

10 Монголын уул уурхайн компаниуд олон улсын хөрөнгийн зах зээлд анх удаа хувьцаагаа санал болгон гаргах боломж

Г.Алтансүх 83

11 Нүүрсний экспортын үнийн харьцуулсан судалгаа Г.Цэрэнлхам 95 12 Оюу толгойн уулын баяжуулах үйлдвэрийн хүчин

чадлын үр ашгийн оновчлол Ж. Бямба-Юу Д. Ариунтуяа

100

13 Уул уурхайн салбар дахь нүүрс олборлолт ба экспортын өнөөгийн байдал

Д.Эрдэнэсүрэн Т.Сүмжидмаа

106

14 Бүс нутгийн тогтвортой хөгжилд уул уурхай- металлургийн цогцолборыг хөгжүүлэх менежментийн загвар

Я.Батцэцэг 112

15 Багануурын уурхайн нүүрсний үнийг нүүрсний чанараас хамааран тогтоох

С.Нандинцэцэг У.Батсанаа

122

16 Эрдэс баялгийн эдийн засаг Д.Галсандорж 128 17 Уул уурхайн салбарт хэрэглэгдэж байгаа техник,

технологид үнэлэлт дүгнэлт өгөх судалгаа Б. Элбэгзаяа 140

18 Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварыг ажиллах хүчний түвшинд үнэлэх нь

С.Ганбаатар Б.Цэцэнбилэг

160

19 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний мэдээллийн сан

М. Баясгалан Г. Батхишиг Ж. Сумьяасүрэн Н.Гандолжин

172

20 Эрдэнэт уулын баяжуулах үйлдвэрийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын шинжилгээ

Х. Нандинцэцэг 178

21 Уул уурхай ба байгаль орчин Д.Эрдэнэсүрэн Г.Чинзориг

186

22 Оценка ресурса механических трансмиссий машин энергетическим методом

В.В. Габов С.Л. Иванов Ю.В. Лыков А.С. Фокин

194

23 Оценка смазывающей способности консистентных смазок для трансмиссий горных машин

А.С. Фокин Ю.В. Лыков С.Л. Иванов В.В. Габов

205

24 Бүс нутгийн тогтвортой хөгжилд лагийг боловсруулах туршилтын үр дүн

Ц.Ганбаатар 214

25 Хотын газрын зах зээлийн өнөөгийн байдал Ө.Туул 224 26 “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий

газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлэх асуудал

Д.Содном Б.Ихбаяр

230

27 Орхон голын сав газрын эхэн хэсгийн газрын бүрхэвчийн ангилал, түүний өөрчлөлт

Х.Хайрат О.Мөнхдулам

254

28 Бор-өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангаас хийсэх тоосны судалгааны үр дүн

Д.Шийтэр 266

29 Ганга, дуут нуур орчмын уур амьсгалын өөрчлөлтийг малчдын арга туршлага, мэдлэгт суурилан үнэлэх нь

Ж.Одгарав С.Вандандорж

272

30 Жоншны хүдэр баяжуулах үйлдвэрийн технологийн горим өөрчилснөөр гарах үр ашгийн судалгаа

Б.Баянхүү Я.Дашдондог

282

1

ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨӨХ ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙ

Академич П.Очирбат Агуулга 1. Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр 2. Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх санаачлага

2.1. Олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачлага 2.2. Уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхэлдэг аж ахуйн нэгжийн

нийгмийн хариуцлага 3. Дүгнэлт

1. Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр Монгол Улс XXI зууны тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг

1998 онд боловсруулан хэрэгжүүлж эхлээд 14 жил болж байна. Энэхүү хөтөлбөр нь аж ахуй эрхлэх эдийн засгийн сонгодог загварыг үндсээр нь өөрчилж ашгийн төлөө загварыг экологийн төлөө загвараар сольж байгалийн нөөцийг хэмнэлттэй, байгалийн өөрийгөө сэргээх чадвараас хэтрүүлэхгүй ашиглах, нэгж бүтээгдэхүүнд зарцуулах байгалийн нөөцийн орцыг хамгийн бага байх хэмнэлттэй технологи хэрэглэх, өнөөгийн хүмүүс хэрэгцээгээ хангахдаа хойч үеийнхээ нийгэм, экологийн хэрэгцээг хадгалж үлдээх стратегийн зорилтыг агуулсан юм.

Тогтвортой хөгжлийн үндэсний стратегийн гол агуулгын нэг бол хүний хөгжил, амьдралын чанарыг баталгаажуулах чадвартай эдийн засагтай болох явдал гэж тодорхойлсон. Түүнчлэн байгаль орчны доройтол, таатай бус өөрчлөлтийн гол хандлага, түүний дотор цөлжилт, ой усны нөөцийн хомсдолттой тэмцэх, улс орныхоо хөгжлийг дэлхийн цаг уурын ерөнхий өөрчлөлтийн хандлагад дасан зохицох чадвартай болгох зорилт мөн агуулагдаж байгаа юм.

Нөхөн сэргэхгүй байгалийн баялгийг ашигласнаас олох төлбөр нь хойч үеийнхний амьдралыг тэтгэхүйц санхүүгийн нөөцийг өвлүүлэн үлдээх бодлого явуулахыг тогтвортой хөгжлийн үндэсний стратегийн зорилт болгосон. Энэ зорилтыг

2

бид биелүүлж байгаа бил үү?! Байгалийн баялгийг зүй бусаар ашиглавал хэрэглэгч бохирдуулагч нар нөхвөр төлөх зарчим хэр хэрэгжиж байгаа билээ? гэхчлэн тогтвортой хөгжлийн олон арван асуудлыг бид байнга ярьж, биелэлтийг дүгнэж байх учиртай юм. Үүний тулд бид өнөөдөр хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийг тогтвортой хөгжилтэй холбон хэлэлцэж байна.

2. Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх санаачлага. “Эрдэс баялгийн нөөцийг боловсруулж ашиглах нь дэлхийн

эдийн засгийн өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүч мөн” гэж үздэг. Дэлхийн хүн амын тоо зургаан тэрбумд хүрч дөчин жилийн хугацаанд хоёр дахин нэмэгдсэн байна. Дээрээс нь хүмүүсийн амьдралын түвшин дээшилж хэрэглээ байнга өсөж байна. Хэрэглээний энэ их өсөлтийн дарамтыг байгаль дэлхий дааж чадах эсэх нь санаа зовоосон асуудал болоод байна. Тэх тусмаа хүний хэрэглээний зүйлийн 90 гаруй хувь нь байгалийн нөөц дээр тулгуурладаг. Энэхүү нөөцийн нэлээд хэсэг нь газрын хэвлийн баялаг байдаг. Тэхээр тогтвортой хөгжлийн салшгүй хэсэг нь тогтвортой уул уурхай буюу хариуцлагатай уул уурхай болж таарна. Иймийн учир хариуцлагатай уул уурхайд тогтвортой хөгжлийн нийтлэг зарчим нэгэн адил хамаарна.

Хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийн асуудал зөвхөн уул уурхайн үйлдвэрлэл эрхлэгч аж ахуйн нэгжийн ажил биш. Энэ бол Засгийн газар, уул уурхайн компани, Төрийн бус байгууллага, иргэдийн хамтын үйл ажиллагааны нэгдэл байх ёстой. Ер нь түншлэл, хамтын ажиллагаа, харилцан итгэлцэл бол хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийн гол зүрх” гэж үздэг юм байна.

Хариуцлагатай уул уурхайн хөгжилд хамгийн идэвхитэй оролцогч нь хувьцаа эзэмшигчид байдаг. “Хувьцаа эзэмшигч” гэж хэн бэ? ХУУХС-ын хувьцаа эзэмшигч нь

Уул уурхайн компаниуд юмуу тэдгээрийн төлөөлөгчид (үндэсний хийгээд олон улсын)

Засгийн газар (үндэсний, бүсийн, орон нутгийн захиргаа) Төрийн бус байгууллагууд, иргэний нийгэм

3

Нутгийн захиргаа, нутгийн иргэд Олон улсын байгууллага Олон талын хөгжлийн байгууллагууд Шинжлэх ухааны байгууллагын төлөөлөгч Уул уурхай эрхлэн үр шимийг нь хүртэх сонирхолтой хувь

хүмүүс багтаж байна. ХУУХ-д харилцан хамаарал бүхий хоёр гол сонирхол бий.

Үүний нэг нь уул уурхайн компаниудад учирч болзошгүй эрсдлийг бууруулах сонирхол, нөгөө нь улс орон, нийгмийн бүлгүүдийн хүртэх нийгэм, эдийн засгийн ашгийг нэмэгдүүлэх сонирхол байна.

Олон талын түншлэл, хамтын ажиллагаанд олон оролцогчтой нэгдмэл хариуцлагын тогтолцоонд зонхилох үүрэгтэй гурван субъект байдаг. Үүний нэг нь уул уурхайн компани, нөгөө нь бодлого боловсруулагч, гүйцэтгэх болон шүүх засаглал, гуравдахь нь төрийн бус байгууллага юм.

Оролцогч бүр эдлэх эрхтэй, хүлээх хариуцлагатай байх учиртай. Уул уурхайн компаниудын үйл ажиллагаа нь үйлдвэрлэл үйлчилгээний бусад салбаруудаас ялгагдах онцгой нөхцөлтэй байдаг. Тэр нь үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл нь газрын хэвлийн баялаг бөгөөд уг баялаг аль ч улсад ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байдаг. Газрын хэвлийн баялгийг өмчлөх, захиран зарцуулах эрх төрд байдаг. Ийм учраас уул уурхайн компани зөвхөн өндөр ашгийн төлөө биш, олон нийтийн хүсэн хүлээж байгаа эрэлт, нийгмийн хариуцлагатай үйл ажиллагаагаа уялдуулан зохицуулж байх ёстой. Энэ бол компаний хариуцлагын асуудал.

Бодлого боловсруулагчид, гүйцэтгэх засаглалын хариуцлага нь тогтвортой хөгжлийг хангахуйц ухаалаг зохицуулалтыг хийж хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж гаргасан шийдвэрээ тууштай хэрэгжүүлэх, хөгжил дэвшлийн хариуцлагатай бодлого явуулах ёстой. Шийдвэрийг нийтээр даган биелүүлдэг ардчилсан зарчмыг баримтлах ёстой.

Төрийн бус байгууллага нь компаниуд болон нийгмийн бүлгийнхний хооронд болон Засгийн газрын харилцан

4

ойлголцлыг бэхжүүлэх, орон нутгийн иргэдийн эрэлт хэрэгцээ, санал бодлыг Засгийн газар, компаниудад уламжлуулж сэтгэл зовоож буй асуудлуудыг нь шийдвэрлүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх, шаардах үйл ажиллагаа явуулж байх нь ач холбогдолтой.

Монгол Улсад ХУУХС гэсэн ТББ байгуулж тунхаглал гаргасан. Уг тунхаглалд Хариуцлагатай уул уурхай гэдгийг дараах байдлаар тодорхойлжээ.

Бүх холбогдох талууд, ялангуяа нутгийн иргэдийн эрхийг хүндэтгэсэн, байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, олон улсын шилдэг туршлагад тулгуурласан, хууль сахих ёсыг дээдэлсэн, Монгол Улсад байнгын ашиг орлого оруулж байх эрдэс баялгийн салбар дахь ил тод, цогц үйл ажиллагааг хариуцлагатай уул уурхай гэж ойлгоно” гэж заагаад, Хариуцлагатай уул уурхайн үйл ажиллагаа нь дараах түгээмэл зарчмыг хангасан байхаар тунхагласан байна.

Олон талын оролцоог хангах Ил тод нээлттэй байх Хуулийг сахин дээдлэх Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хариуцлага

хүлээх Ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах Үр өгөөжтэй байх Хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх Дэвшилтэт технологид суурилсан байх.

Амьдрал хайр дээр тогтдог гэдэг шиг хариуцлагатай уул уурхайн хөгжил нь түншлэл, хамтын ажиллагаа, харилцан итгэлцэл дээр тогтдог гэсэн алтан дүрэм үйлчилдэг байна. Харилцан итгэлцэл дээр тулгуурлан хүлээцтэй, тэвчээртэй байж эргэлзээтэй мөчүүдийг давж харилцан ойлголцож байж амжилтад хүрнэ. Тогтвортой хөгжлийн төлөө тэмцэж байгаа хариуцлагатай уул уурхай юу хийж байна вэ? Ганц баримт хэлье.

Ашигт малтмалыг олборлож боловсруулахдаа хаягдал багатай, эрчим хүч усны зарцуулалтыг үлэмж багасгаж байна. Хаягдлыг хоёрдахь түүхий эд болгон дахин боловсруулж

5

ашиглаж байна. Ажилтнуудынхаа эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд онцгой анхаарч ажиллах нөхцлийг улам бүр сайжруулж байна. Уул уурхайн үйлдвэрлэл нь байгалийн унаган төрхийг хэсэг хугацаанд өөрчлөх сөрөг нөлөөтэй мэт боловч тодорхой хугацааны дараа урьд байснаас нь илүү сайхан болгож нөхөн сэргээхийг хариуцлагатай уул уурхай гэдэг. Газрын хэвлийн баялгийг нь аваад оронд нь юу үлдээв ээ? гэдэг асуудал байнгын анхааралд байдаг.

Уул уурхайн компани олсон орлогынхоо 30 гаруй хувийг татварт өгдөг. Энэ их мөнгийг Засгийн газар хэрхэн зарцуулж байгаагаар энэ асуудал хариулагддаг. Жишээлбэл АНУ-ын Флабо голын сав газар зэс алтны уурхай байгуулахыг нутгийн иргэд маш их эсэргүүцсэн. Уурхай барьж байгуулах зөвшөөрлийг маш хатуу нөхцөлтэй олгосон байна. Энэ хатуу болзлыг биелүүлж чадахгүй гэж ярьж бичих явдал цөөнгүй байжээ. Рио Тинто компани бүх болзол, нөхцөл, амлалтаа биелүүлж уурхай байсан газрыг танигдахгүй болтол нөхөн сэргээж хүмүүсийн очих дуртай амралт зугаалгын байгалийн үзэсгэлэнт газар болгон хувиргасан байна.

Газрын хэвлийн баялгийг аваад оронд нь юу үлдээв гэдэг асуултын хоёрдахь хариу нь уурхайгаас төлсөн татвараар бүхэл бүтэн аж үйлдвэрийн парк байгуулж, аж үйлдвэрийн шинэ салбаруудыг хөгжүүлэхэд зарцуулжээ. Ингэснээр уурхай хаагдахад орон нутгийн болон улсын эдийн засагт хохирол учрах биш, харин өргөжин хөгжих боломжийг буй болгож хойч үедээ үлдээсэн аривжин баяжих өв хөрөнгө болгон хувиргасан байна. Өөр нэг жишээг үзье.

Мадагаскарын титаны орд нь дэлхийд өөр хаана ч байхгүй олон төрөл зүйлийн амьтан, ургамалтай хэмжээлшгүй баян экосистемтэй нутаг ажээ. Ийм газар уурхай барьж байгуулах нь нийгэм болоод байгаль орчинд ноцтой аюул учруулж болзошгүй байжээ. Энэ аюулаас зайлах стратегийг Рио Тинтогийнхон боловсруулж хэрэгжүүлсний үр дүнд Мадагаскарын амьтны аймаг, ургамлын төрөл зүйл өвөрмөц дүр төрхөө хадгалж үлдэж чадсан байна. Энэхүү стратегийг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд

6

оролцогч талууд, иргэд, нутгийн оршин суугчид, ТББ-ууд, хөрөнгө оруулагчид, хууль тогтоогчид, эрдэмтэд, санхүүжүүлэгч эд бүхний санаа бодол, ашиг сонирхлыг уялдуулан зохицуулах арга замыг зөв тодорхойлсон явдал чухал ач холбогдолтой байжээ. Энэ бол хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийн тодорхой жишээ. Рио Тинтогийнхон энэ туршлагаа Оюу толгойн төслийг хэрэгжүүлэхдээ заавал хэрэглэх шаардлагатай. Энэхүү стратегээ боловсруулж ард түмэнд ил тод зарлан мэдүүлэх хэрэгтэй.

Уул уурхайн баялгийг ашиглаад оронд нь бидний үр хүүхдэд ирээдүй үеийнхэнд сонголт хийх бололцоо олгох боловсрол, нийгмийн болон материаллаг дэд бүтцийг хөгжүүлэх санхүүгийн хуримтлалыг үлдээх явдал юм. Энэ бол уул уурхайн орлогоос бүрэлдэх хөрөнгийн эх үүсвэр бөгөөд түүнийг дээрх зориулалтаар зөв зарцуулж чадах эсэх нь Засгийн газрын бодлого үйл ажиллагаанаас шалтгаална. Газрын хэвлийн баялгийг ашигласны үр дүнгийн дотор тэргүүний технологийг эзэмшиж сурах, эрдэс баялгийн цогцолборын хөгжлийн стратеги менежментийг тодорхойлж эзэмшиж сурах, зах зээлд танигдах, тэнд өөрийн орон зайг эзлэх, дэлхийн санхүүгийн эргэлтээс өөрийн хувийг олж авах чадвар, чадамж нэр хүндтэй болж үлдэнэ.

Дэлхийн уул уурхайн хөгжлийн төв, эрдэс баялаг боловсруулалтын зангилаа болж байсан улс үндэстний байр суурийг эзлэн хөгжих чадвартай болно. Энэ бүхэнд цаг хугацаа, улс төрийн алсын хараатай бодлого, тэвчээр, хүлээцтэй хандлага хэрэгтэй.

2.1. Олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачлага Эрдэс баялгийн салбараас олох орлого, зарлагын эргэлтэд

хяналт тавих хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийн нэг чухал зарчим бол олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачлага юм. (ОҮИТБС)

ОҮИТБС-ыг байгалийн нөөцийг захиран зарцуулахтай холбоотой ил тод байдлын дэлхийн стандарт гэж үздэг. Түүнийг Засгийн газар, компаниуд болон иргэний нийгэмийн хувьцаа эзэмшигчид хянаж байдаг. Энэ нь нэг талаас уул уурхайн

7

компаниудын төлбөр тооцоо, ашиг орлогын тухай мэдээллийг олон нийтэд байнга нээлттэй байлгадаг. Нөгөө талаас Засгийн газар уул уурхайн компаниудаас төлсөн төлбөр, татварыг хэрхэн зарцуулж буй мэдээллийг мөн нээлттэй байлгахыг шаарддаг. Энэ бол итгэлцэл, хариуцлагын тогтолцоог бэхжүүлэхэд их тус дэм үзүүлдэг. Монгол Улсын ОҮИТБС-ыг амжилттай хэрэгжүүлж байгааг олон улсын зүгээс өндөр үнэлдэг байна. Одоо би компаний нийгмийн хариуцлагын тухай цөөн зүйлийг хэлье.

2.2. Уул уурхайн компаний нийгмийн хариуцлага Уул уурхайн үйлдвэрлэл нь ихэвчлэн төв суурин хотжсон

газраас зайдуу дэд бүтэц хөгжөөгүй мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлдэг нутагт байгуулагдаж шинэ суурьшлыг буй болгож хот байгуулалтын үндэс болдог. Энэ нь нутгийн иргэд малчдын ахуй амьдрал, зан заншил, нутаг бэлчээр, худаг ус зэрэг эрхэлдэг аж ахуйнх нь дэд бүтцэд таагүй нөлөөлж зарим зөрчилтэй нөхцөл бий болдог. Ийм нөхцөлд орон нутгийн иргэдийн аж амьдралыг сайжруулах, тэдэнд ашиг тустай арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж аж ахуйн хэвшлийг нь сайжруулах боломжийг буй болгох хэрэгтэй.

ХУУХС-ийн нэг салшгүй хэсэг бол компаний нийгмийн хариуцлага юм. Компаний нийгмийн хариуцлага гэдэг нь өргөн утгатай олон талын үйл ажиллагааны цогц ойлголт юм. Эдгээрээс хамгийн гол нь тухайн компани улс орны тогтвортой хөгжилд хувь нэмэр оруулахдаа өөрийн ажилчид, тэдний гэр бүл, орон нутаг болон нийгмийн бүхий л хүрээнд амьдралын чанарыг сайжруулахын төлөө санаачлагатай үйл ажиллагаа явуулах компаний соёлыг хэлнэ. Компани нь хэдийгээр буяны байгууллага биш боловч тухайн улс орны нутаг газраас байгалийн баялгийг нь ашиглаж байгаль орчинд нь оршин амьдарч үйл ажиллагаа явуулж ашиг орлого олж байгаагийн хувьд тухайн орон нутгийн иргэдийн сайн сайхны төлөө тэдэнд туслаж, хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэхэд хамтарч ажилладаг байх нь компаний хариуцлагын бичигдээгүй хууль юм. Энэ

8

бүхнийг хариуцлагатай уул уурхайн хөгжлийн салшгүй хэсэг гэж үзэх ёстой юм.

3. Дүгнэлт. 1. Эрдэс баялгийн салбар Монгол Улсын эдийн засгийн

хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч гэдгийг баялгийн хишгийг хүртэгч бүхэн ойлгож байна. Монгол Улсын экспортын 90 гаруй хувийг уул уурхайн салбар эзэлдгийг Монголын нийгэм мэдэж байна.

2. Төр, Зөвлөлт Улс гэсэн хоёрхон оролцогчтой хаалттай орчны уул уурхайгаас олон оролцогчтой нээлттэй уул уурхайд шилжих онцлог нөхцлийг хүлээн авах сэтгэл зүйн бэлтгэл, зохицуулалт хараахан хангагдаж тогтворжоогүй байна.

3. Эрдэс баялгийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүд нутгийн иргэдийн санал бодлыг судлахгүй, тэдэнтэй ойлголцож зохицон ажиллах санаачлага дутаж байна. Үүнээс үл ойлголцол үүсч бэрхшээлтэй тулгарч байна.

4. Уул уурхайн компани бүр байгаль хамгаалах талаар жигд ажиллахгүй, хайгуул, олборлолтын ажилд өртсөн газрын нөхөн сэргээлтийг шаардлагын хэмжээнд хүртэл хийхгүй, малын бэлчээр, хадлангийн талбай, худаг ус, гол горхи зэрэг ус ундааны эх булгийг хамгаалахад анхаарал тавихгүй зэрэг хандлага нь нутгийн иргэдийн дургуйг хүргэж эсэргүүцэж байна.

5. Уул уурхайн компани бүр нийгмийн хариуцлагаа жигд ухамсарлахгүй орон нутгийн нийгмийн асуудалд чин сэтгэлээсээ хандаж бэрхшээлтэй асуудлыг нь шийдвэрлэхэд туслахгүй ёс төдий хэлбэрдэж өнгөцхөн ам хаах, нүд хуурах янзаар харилцаж байгаад нутгийн иргэд сэтгэл дундуур байна.

6. Төрийн бодлого тууштай биш тогтвортой биш, шийдвэрийнхээ хариуцлагыг хүлээх чадваргүй байгаа байдал нь хөрөнгө оруулагчдын эрсдлийг нэмэгдүүлж

9

итгэлийг алдах, үр ашгийг бууруулах сөрөг үр дагаварыг дагуулж байна.

7. Судалгаа үндэслэл муутай, ая харж ам дагасан шийдвэр гаргаж стратегийн зорилтоосоо хазайх явдал бодлого боловсруулагчдад тохиолдлын биш болсон нь тэдэнд итгэх итгэл суларч улмаар эдийн засагт сөрөг нөлөөлж байна.

8. ТББ-ын нэр барьж нийгмийн зөвшилцөлд хүрээгүй асуудлаар хувийн үзэл бодол өөрийн сонирхлыг төрийн бодлогод сөргүүлэн тавьж олон түмний санааг төөрөгдүүлэх оролдлого цөөнгүй гарч байгаа нь үнэн хэрэгтээ сууж буй мөчрөө тас хөрөөдөхтэй утга нэг байна.

9. Хариуцлагатай уул уурхайн хөгжилд оролцогчдын дээрх хариуцлагагүй үйл ажиллагаа зөвхөн уул уурхайн хөгжилд бус Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн эрчимтэй хөгжилд саад учруулж байна.

10. Хөрөнгийн багтаамж ихтэй, технологийн нарийн горимтой, зах зээлийн яривагтай орчинтой уул уурхайн үйлдвэрлэлийг хариуцлагатай хөгжүүлэхийн тулд оролцогч талуудын түншлэл, хамтын ажиллагаа, итгэлцэл шийдвэрлэх ач холбогдолтой гэдгийг хүлээн зөвшөөрч ёсчлон биелүүлбэл бид бүгд хөгжих болно.

Ашигласан эх сурвалж: 1. Монгол Улсын XXI зууны тогтвортой хөгжлийн

хөтөлбөр. МХ-21. УБ. 1999 2. Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх санаачлага-2011.

(ХУУХС) Роберт Гринхилл, Алекс Вонг. 3. Хариуцлагатай уул уурхайн тухай тунхаглал. 2006 4. Олборлох үйлдвэрийн ил тод байдлын санаачлага. 5. Рио Тинтогийн туршлага. Дисковер Монголия

10

ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨӨХ ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙ

(мэдээлэл)

Б.Баярмаа

(Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн санаачлага ТББ-ын гүйцэтгэх захирал)

Э-шуудан: [email protected]Цахим хуудас: www.responsiblemining.mn

Удиртгал

Тогтвортой Хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн олон талт үйл явц 2006 оны 11 сарын 6-нд Төрийн, төрийн бус, хувийн болон бизнесийн байгууллагууд, иргэний нийгмийн төлөөлөл, судалгааны байгууллага зэрэг оролцсон анхны уулзалтаар эхлэлээ тавьсан юм. Олон талын оролцогчид уулзалт хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулан ажлын хэсгүүд байгуулан ажиллаж Хариуцлагатай уул уурхайн тодорхойлолт, зарчмуудыг боловсруулан гаргасан билээ. Улмаар талууд үйл ажиллагаандаа дагаж мөрдөх Тунхаг буюу ойлголцлолын санамж бичгийг боловсруулан гаргах нь зүйтэй хэмээн үзэж ажлын хэсгийг талуудын тэгш оролцоо бүхий 15 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр Хариуцлагатай Уул Уурхайн Санаачлагын Удирдах Зөвлөл байгуулагдаж Хариуцлагатай уул уурхайн Санаачлагын Тунхаг бичгийг боловсруулан гаргасан юм. ТХХУУСанаачлага ТББ нь аливаа хөндлөнгийн этгээдээс хараат бус төрийн, хувийн хэвшлийн, төрийн бус байгууллагуудын

11

төлөөлөгчид, эрдэмтэд, судлаачид, иргэдийн санаачлагаар Монгол орны уул уурхайн салбарт хариуцлагын тогтолцоог төлөвшүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор байгуулагдсан, ашгийн төлөө бус, нийгэмд үйлчилдэг, гишүүнчлэлтэй байгууллага юм. Одоогоор 80 гаруй байгууллага, иргэдийн төлөөлөл энэхүү Тунхаг бичигт нэгдэж, дэмжин гарын үсэг зураад байна. Өнөөдрийн байдлаар Санаачлагын удирдах зөвлөл өргөжиж төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагуудын 3 талын тэгш оролцоотой 21 гишүүнтэй, ажлын алба 4 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Тус байгууллагын зорилго нь: Тогтвортой Хөгжлийн төлөөх Хариуцлагатай Уул Уурхайн

Санаачлагын эрхэм зорилго нь Монгол Улсад Хариуцлагатай уул уурхайн талаарх цогц ойлголтыг олон нийт, төр засаг, үйлдвэрлэгчид, хөрөнгө оруулагчдад бий болгох, сурталчлах, ил тод нээлттэй мэдээллийг түгээх, үйл ажиллагаандаа олон талын тэгш оролцоог хангасан Хариуцлагатай уул уурхайг Монгол Улсад төлөвшүүлэхэд оршино.

1. Үйл ажиллагаа Бид эрхэм зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд ТХХУУС дор

дурьдсан үйл ажиллагааг бие даан болон оролцогч талуудтай хамтран дараах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнд:

1. Хариуцлагатай уул уурхайн талаарх бодлогын баримт бичиг, стандарт, хэм хэмжээний хувилбаруудыг боловсруулах, бодлого боловсруулагчдад хүргэх;

2. Уул уурхайн салбарын оролцогч талууд болон олон нийтэд мэдээлэл, зөвлөгөө өгөх, тэдний хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, өргөжүүлэх;

3. Үндэсний болон олон улсын хэмжээнд чуулган, уулзалт ярилцлага, сургалт семинар зохион байгуулах;

4. Санаачлагад нэгдсэн байгууллага, гишүүдийн хариуцлагатай уул уурхайг бий болгох зорилготой судалгаа шинжилгээний ажилд дэмжлэг үзүүлэх;

12

5. Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэхэд чиглэгдсэн төсөл боловсруулах, хэрэгжүүлэх, үйл ажиллагааг менежментийн удирдлагаар хангах;

6. Гадаад болон дотоодын ижил төстэй бусад байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, туршлага мэдээлэл солилцох, сүлжээ бий болгох, мэргэжлийн дэмжлэг, зөвлөгөө авах;

7. Гишүүдийн хариуцлагатай уул уурхайг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн нийгэмд тустай бусад үйл ажиллагааг дэмжих;

8. УИХ, Засгийн газар, холбогдох төрийн захиргааны төв байгууллагаас батлан гаргаж буй хууль, эрх зүйн баримт бичигт олон нийтийн санааг тусгуулах арга хэмжээг зохион байгуулах;

2. Хэрэгжүүлсэн ажлын тойм a. Бодлого боловсруулах чиглэлээр: 2008-2012 оны хооронд хэрэгжүүлэх Засгийн газрын

мөрийн хөтөлбөрт “Геологи, уул уурхайн салбарын бодлогыг хариуцлагатай уул уурхайн зарчим дээр суурилан шинэчлэн тодорхойлж, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож сайжруулна” (2.2.2), “хариуцлагатай уул уурхайн зарчимыг баримтлан уул уурхай, орд ашиглалтын хяналт, шинжилгээний хөтөлбөр, байгаль хамгаалах, нөхөн сэргээх төлөвлөгөө, даалгавар, нөөцийн төлбөрийн төлөлт зэрэг мэдээллийн улсын сан бүрдүүлж, түүнийг нийтэд ил тод, хүртээмжтэй байлгана” (3.12) зэрэг зүйл заалтуудыг санал болгон оруулж батлуулсан.

Байгаль орчны яамнаас (одоогийн Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам) санхүүжүүлж, зохион байгуулсан уул уурхайн нөхөн сэргээлтийн стандартуудыг боловсруулах ажилд оролцож, шинээр боловсруулах (түгээмэл тархацтай ордыг ашиглах явцад эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт), шинэчлэн сайжруулах (эвдэрсэн газрын ангилал- MNS 0017-5-1-18:1992, Эвдэрсэн газрыг

13

ургамалжуулах техникийн шаардлага- MNS 0017-5-1-13:1992) стандартын төслийг зохих шаардлагын дагуу боловсруулж хүлээлгэн өгсөн.

“Өмнөговь аймгийн нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны суурь судалгаа-2008” судалгааны багт зөвлөх, санал шүүмж гаргах эрх бүхий, олон талын оролцогчдоос бүрдсэн Зөвлөх хорооны ажлыг зохион байгуулсан.

Хариуцлагатай уул уурхайн (ХУУ-н) найман зарчим тус бүр дээр шалгуур үзүүлэлтүүдийг боловсруулах үйл явц дуусаж, уул уурхайн компаниуд дээр туршилтыг гүйцэтгэж байна.

Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамтай Монгол Улсад хариуцлагатай уул уурхайг төлөвшүүлэн хөгжүүлэхэд хамтран ажиллах “Харилцан ойлголцлын Санамж бичиг” байгуулан тус Санамж бичгийн хүрээнд хамтран ажиллаж байна.

b. Сургалт явуулах, мэдээлэл түгээх чиглэлээр: Уул уурхайгаас нийгэмд үзүүлж буй сөрөг нөлөөллийг

сааруулах чиглэлээр оролцогч талуудтай хамтран ажиллаж, талуудыг чадавхижуулах ажлуудыг Дэлхийн банкны дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлж эхлээд байна.

Хариуцлагатай уул уурхайг бий болгох тодорхой арга механизмын талаар төр, хувийн хэвшил, олон нийт гэсэн гурван талын оролцоотой олон удаагийн уулзалт, хэлэлцүүлгийг Азийн сантай хамтран зохион байгуулж ирсэн. Эдгээр уулзалтуудаас гаргасан саналыг шийдвэр гаргагчид болон олон нийтэд хүргэсэн.

Монголын програм хангамж үйлдвэрлэгчдийн холбоо, Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциаци, АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн хөтөлбөрийн Эдийн засгийн бодлогын шинэчлэл, өрсөлдөх чадварыг сайжруулах төсөлтэй хамтран “Уул уурхай-Мэдээллийн технологи” Экспо 2010 оны 5-р сард Улаанбаатар хотноо зохион байгуулсан.

14

Оюу толгой ХХК-ийн захиалгаар “Уул уурхайн компанийн орон нутаг, нутгийн иргэдтэй харилцах харилцааг бэхжүүлэх нь” сэдэвт сургалтыг тэдний ажилтануудад болон Өмнөговь аймгийн иргэний нийгмийн байгууллагуудын төлөөлөлд зориулан зохион байгуулсан. Энэхүү сургалтанд нийт 60 гаруй оролцогчдыг хамруулж өргөн хүрээнд амжилттай зохион байгууллаа.

Австралийн Квийнсландын Их сургуулийн дэргэдэх Уул уурхайн нийгмийн хариуцлагын төвтэй хамтран “Уул уурхайн компанийн орон нутаг, нутгийн иргэдтэй харилцах харилцааг бэхжүүлэх нь” сэдэвт сургалтыг 2009 оны 9-р сар, 2010 оны 8-р сард нийт 3 удаа 25 гаруй компаний 80 гаруй оролцогчийг хамруулж амжилттай зохион байгууллаа.

Монгол Улсын Хөдөө аж ахуйн их сургууль, Нидерландын Вант Улсын Вагенингений их сургуультай хамтран “Уул уурхай ба бүс нутгийн эдийн засгийн бодлого” сэдэвт сургалтыг 2010 оны 9-р сард эрдэмтэд, төр, төрийн бус байгууллагууд, уул уурхайн компаниудын төлөөллийг оролцуулан, уул уурхайн оновчтой менежментийг нэвтрүүлэх аргачлалаар санал солилцох үйл ажиллагааг зохион байгуулсан.

c. Судалгаа, шинжилгээний чиглэлээр: Санаачлага нь оролцогч талуудтай хамтран дараах

бүтээлүүдийг Англи Монгол хэл дээр хэвлүүлсэн бөгөөд Санаачлагаас Удирдах Зөвлөлийн гишүүд, болон ажлын алба оролцсон болно.

1. “Байгаль орчны хуулийн эмхэтгэл 1, 2 боть” (олон нийтэд зориулсан гарын авлага)Энэхүү бүтээлийг Монгол Улс дахь Азийн Сангийн

“Ирээдүйгээ Баталгаажуулах нь” тогтвортой хөгжлийг хөхүүлэн дэмжих, байгаль орчныг хамгаалах цогц хөтөлбөрий хүрээнд

15

бэлтгэсэн бөгөөд уг эмхэтгэлийг орон нутгийн иргэд, олон нийт байгууллагуудад зориулж Монгол Улсад мөрдөгдөж буй байгаль орчны тухай хууль тогтоомжийн авсаархан гарын авлага болгон гаргасан болно. Үүний зэрэгцээ “Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох үйл явц дахь иргэдийн оролцоо” ба “Иргэдийн нөхөрлөл байгуулах замаар байгалийн баялагийг хамгаалах, ашиглах” гэсэн гарын авлагуудыг дагалдан гаргаж, Монгол Улсад мөрдөгдөж буй байгаль орчин, ашигт малтмалын чиглэлийн холбогдох хуулиудыг багтаасан болно.

2. “Газрын нөхөн сэргээлт” (олон нийтэд зориулсан гарын авлага)Энэхүү бүтээлийг мөн Монгол Улс дахь Азийн Сангийн

“Ирээдүйгээ Баталгаажуулах нь” тогтвортой хөгжлийг хөхүүлэн дэмжих, байгаль орчныг хамгаалах цогц хөтөлбөрийн хүрээнд бэлтгэсэн. Тус гарын авлагад хариуцлагатай уул уурхайн гол бүрэлдэхүүн хэсэг болох нөхөн сэргээлтийн талаар өгүүлэх бөгөөд тус бүтээлд Санаачлагаас Удирдах Зөвлөлийн гишүүдээс бүрдсэн ажлын хэсэг оролцож хариуцлагатай уул уурхайн мэргэжилтний үүднээс ойлголт тайлбаруудыг өгсөн.

3. “Өмнөговь аймгийн нийгэм, эдийн засаг байгаль орчны суурь судалгаа” 2008 он Тус судалгааны ажил 2008 оны 5-11 сард гүйцэтгэсэн

бөгөөд МУИС-ийн Хүн Амын Сургалт, Судалгааны Төв, Геологийн төв Лаборатори, Үндэсний Статистикийн Хороо зэрэг бусад байгууллагын эрдэмтэд, судлаачдыг багтаасан мэргэжлийн баг бүрдүүлж ажилласан болно. Судалгааны ажилд нийгэм-эдийн засаг, байгаль орчин, институтийн асуудлыг үндэсний, аймгийн ба сумын түвшинд авч үзсэн. Энэхүү судалгааг гүйцэтгэхэд тусламж дэмжлэг үзүүлэхээр орон нутаг, бүс, улсын хэмжээний төр, иргэний нийгмийн болоод хувийн секторын төлөөлөл болсон 35 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр Зөвлөх Хороог байгуулж ажилласан ба гишүүдээс нийт 1426 санал, зөвлөмж хүлээн авч судалгаанд тусгасан болно. Суурь судалгааг үндэсний, аймгийн,

16

сумын буюу орон нутгийн гэсэн гурван түвшинд хийсэн. Үндэсний хэмжээний судалгааг статистик мэдээлэл, урьд хийсэн судалгаа, шинжилгээний ажлын тайлангийн дүнд тулгуурлан явуулсан. Аймгийн болон орон нутгийн мэдээллийг байгаль орчин, эдийн засаг, нийгмийн суурь үзүүлэлтээр гол төлөв анхдагч эх үүсвэрээс авсан болно.

Өмнөговь аймгийн хөгжил, өөрчлөлтийн үйл явцыг дүгнэж цэгнэх хийгээд аймгийг бүхэлд нь хамарсан болон хэсэгчилсэн төлөвлөгөө боловсруулахад чухал ач холбогдол бүхий нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин, институцийн харилцан уялдаа холбоотой цогц үзүүлэлтүүдийн өнөөгийн хэмжээг тогтооход энэхүү суурь судалгааны ажлын зорилго оршсон болно.

3. Цаашид хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа

Бид “Геологи, уул уурхайн салбарын бодлогыг хариуцлагатай уул уурхайн зарчим дээр суурилан шинэчлэн тодорхойлж, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож сайжруулна” гэсэн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд өөрсдийн боловсруулсан ХУУ-н зарчим, дүгнэх үзүүлэлтийг баримтлах, уул уурхайн компаниудын үйл ажиллагааг хариуцлагатай болгох ингэснээр байгаль орчин бохирдон доройтохоос сэргийлэх, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхлэгчид болон олон нийтийн хамтын ажиллагаа идэвхижих, харилцан бие биенээ дэмжин тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах, ядуурлыг бууруулах зэрэгт тодорхой хувь нэмрээ оруулахын тулд холбогдох сургалт, семинар, туршлага солилцох ажлуудыг зохион байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна. Мөн уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж буй компаниудын нийгмийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, уул уурхайн нийгмийн нөлөөлөл болон орон нутгийн хөгжлийн чиглэлээр судалгаа хийж, судалгаан дээрээ үндэслэн холбогдох арга хэмжээнүүдийг авч ажиллахаар төлөвлөөд байна. Энэхүү ажил нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж буй орон нутгийн хөгжилд чухал ач холбогдолтой юм.

17

ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙН ЗАРЧМЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АСУУДАЛД

Н.АлгааМУУҮА-ийн гүйцэтгэх захирал

2007 онд хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг төр, иргэний болон салбарын 3 тал хэлэлцэн тохиролцож, хэрэгжүүлэхээр санамж гарын үсэг зурснаас хойш 5 жил гаруй хугацаа өнгөрсөн байх агаад дараах бэрхшээл, шалтгааны улмаас хэрэгжүүлж чадаагүй байна үзэж болох юм. Үүнд:

1. Үнэлэх, дүгнэх үндэсний жишиг байхгүй (шалгуур үзүүлэлт байхгүй)

2. Зарчмууд тус бүрээр стандарт, ёс зүйн хэм хэмжээ бүрэн бус, эсвэл байхгүй

3. Хэрэгжүүлэх талаар соён гэгээрүүлэх ажил хийгдээгүй 4. Санхүүжилт хомсдолтой гэх зэрэг

2012 онд “Нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх удирдамж (Зөвлөмж)” MNS ISO 26000:2012 үндэсний стандарт батлагдсанаар уул уурхайн салбарт хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг хэрэгжүүлэхэд том түлхэц, бас үндэс суурь болохоор байна. Энэ стандарт сайн дурын үндсэн дээр хэрэгжих стандарт учраас энэ талаар олон нийт болон компаниудад таниулах, цаашилбал сургалт явуулах шаардлагатай.

Дээрх стандартын нэг дэх үндсэн зарчим нь тайлагнах зарчим юм. Энэ нь тухайн байгууллага өөрийн үйл ажиллагааныхаа нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчинд ямар нэг нөлөөлөл үзүүлсэнээ сайн дурын үндсэн дээр ил тайлагнах гэсэн зарчим юм.

18

- Сайн дурын үндсэн дээр - Үндэсний хэмжээнд баримталж буй нийтлэг жишигт

нийцсэн байх (шалгуур үзүүлэлт) - Шалгуур үзүүлэлтийн дагуу өөрөө өөрсдийгээ үнэлэх - Ил тод, тогтмол тайлагнах (иргэд, эрх бүхий байгууллагын

зүгээс үнэлүүлэх )

Яагаад MNS ISO 26000:2012 батлагдан гарсанаар хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг хэрэгжүүлэх боломж нээгдэж байна гэж үзэж байна вэ? гэвэл уг зарчимууд нь дээрх стандартын 4 дүгээр бүлэгт тодорхойлсон нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэх явцад баримтлах долоон гол зарчим, мөн 6 дугаар бүлэгт тодорхойлсон нийгмийн хариуцлагын үндсэн бүрэлдэхүүнд бүгдээрээ багтаж байгаатай холбоотой болно.

MNS ISO 26000:2012 стандартын Үндсэн зарчим, Үндсэн бүрэлдэхүүн:

Үндсэн зарчмууд Үндсэн бүрэлдэхүүн 1. тайлагнах зарчим , 2. ил тод байх зарчим, 3. шударга байх зарчим, 4. оролцогч талуудын сонирхлыг

хүндэтгэх зарчим, 5. хууль дүрмийг сахих зарчим, 6. олон улсын норм, хэм хэмжээг

мөрдөх зарчим, 7. хүний эрхийг хүндэтгэх

зарчим.

1. байгууллагын засаглал, 2. хүний эрх, эрх чөлөө, 3. хөдөлмөрлөх эрх, 4. хүрээлэн буй орчин, 5. шударга ёс, 6. хэрэглэгч үйлчлүүлэгчийн

асуудал, 7. нийгмийн харилцаа ба

хөгжил.

MNS ISO 26000:2012-сандартын үндсэн зарчим, үндсэн бүрэлдэхүүнд хариуцлагатай уул уурхайн үндсэн зарчмууд хэрхэн багтаж байгааг доорх хүснэгтэд харьцуулан харуулав.

19

MNS ISO 26000:2012-ийн зарчим

Хариуцлагатай уул уурхайн зарчим

1 Тайлагнах зарчим 2 Ил тод байх зарчим 1.Ил тод нээлттэй байх 3 Шударга байх зарчим 2.Байгаль орчин, хүний аюулгүй

байдлын өмнө хариуцлага хүлээх 4 Оролцогч талуудын

сонирхлыг хүндэтгэх зарчим

3.Олон талын орлцоог хангах

5 Хууль дүрмийг сахих зарчим

4.Хуулийг сахин дээдлэх

6 Олон улсын норм, хэм хэмжээг мөрдөх

5.Хуулийг сахин дээдлэх

7 Хүний эрхийг хүндэтгэх зарчим

6.Хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх

Хариуцлага-тай уул уурхайн зарчим

MNS ISO 26000:2012-ийн үндсэн бүрэлдэхүүн

Ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах

6.8. Нийгмийн харилцаа ба хөгжил бүлэгт: Тухайн нийгмийн хөгжилд байгууллага хувь нэмрээ оруулсанаар нийгмийн бүх түвшинд нийгмийн сайн сайхныг хэрэгжүүлэх боломжийг олгоно.

Үр өгөөжтэй байх

6-р бүлэгт: Нийгмийн хариуцлагын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэгт. Аливаа байгууллага нийгмийн хариуцлагыг амжилттай хэрэгжүүлж чадвал жишээ 5 /хуудас 33/ -д заасан дараах үр өгөөжийг хүртэж болно

Дэвшилтэт технологид суурилсан байх

6.8.6-д Технологийн дэвшил ба түүнд хүрэх арга зам байгууллагын хүний нөөцийн хөгжлийн асуудал нь техник технологийн нэвтэрүүлэлтийн хүрээнд шаардагдаж байгаа шинэ ур чадвар, тусгай мэдлэг арга ажиллагааг ажилчдад эзэмшүүлэх, давтан сургах замаар нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах үүрэг хариуцлагатай шууд холбоотой байдаг

20

MNS ISO 26000:2012-сандартын үндсэн зарчим, үндсэн бүрэлдэхүүнд хариуцлагатай уул уурхайн үндсэн зарчмууд хэрхэн нийцэж байгааг мөн дэлгэрэнгүйгээр дараах байдлаар тайлбарлаж болох юм. Олон талын оролцоог хангах:

3.3.3-д /хуудас 11/ Нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч талуудын үүрэг хариуцлагыг олон улсын жишгийн дагуу зөв тодорхойлж, мөрдүүлэх нь нийгмийн хариуцлагын үндсэн асуудлын нэг юм. Оролцогч тал гэдэг нь ТББ, иргэд, иргэний нийгмийн төлөөлөл, хэвлэл, мэдээллийн болон бүх шатны төрийн байгууллагууд тэдний төлөөлөл багтана гэж заажээ.

4.5 –д /хуудас 20/ Оролцогч талуудын сонирхлыг хүндэтгэх зарчим- Нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч талуудын эрх ашиг, сонирхлыг хүндэтгэх, харгалзан үзэх гэсэн дөрөв дэхь зарчим.

Ил тод нээлттэй байх: 4.2 –д /хуудас 17/ Тайлагнах зарчим –Нийгмийн

хариуцлагыг хэрэгжүүлэгч байгууллага өөрийн үйл ажиллагааныхаа нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчинд ямар нэг нөлөөлөл үзүүлснээ сайн дурын үндсэн дээр ил тайлагнах нь нэгдэхь зарчим,

4.3 –д /хуудас 18/ Ил тод байх зарчим- Тухайн байгууллага нийгэм, эдийн засаг, хүрээлэн буй орчинд нөлөөлөх чиглэлээр гаргаж байгаа шийдвэр, явуулж буй үйл ажиллагаа ил тод байх гэсэн нь хоёр дахь зарчим ,

6.6.1.2-д /2-р мөр/ Байгууллагын ил тод, шударга үйл ажиллагааг явуулж, өргөжүүлэхийн хирээр нийгмийн хариуцлага дээшилж байгууллагын нэр хүнд асар ихээр өсч, хүлээж байснаас илүү эерэг үр дүнд хүрч, дарамт шахалтгүй, айх эмээх, болгоомжлох зүйлгүй болж шударга ёсны үр шимийг хүртэнэ. Хуулийг сахин дээдлэх:

21

4.6-д /хуудас 21/ Хууль дүрмийг сахих зарчим-Аливаа байгууллага нь үйл ажиллагаандаа хууль дүрмийг заавал сахин биелүүлэх үүргийг хүлээн зөвшөөрөх гэсэн тавдахь зарчим,

4.7-д /хуудас 21/ Олон улсын норм, хэм хэмжээг мөрдөх зарчим- Байгууллага нь өөрийн үйл ажиллагаатай холбоотой олон улсын норм, хэм хэмжээг хүндэтгэн дээдэлж тухайн орны хууль дүрмийн адил сахин биелүүлэх нь зургаа дахь зарчим, Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хариуцлага хүлээх:

4.7-д /хуудас 21-ийн 4 дэхь мөр/ Тухайн орны хуулиар хүрээлэн буй орчныг хамгаалах, нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах асуудал журамлагдаагүй байгаа тохиолдолд ч гэсэн байгууллага уг асуудлаарх олон улсын норм, хэм хэмжээний хамгийн багадаа гэхэд л доод түвшинг ханган биелүүлэхийг хичээх хэрэгтэй.

6.5.1-6.6.2 –д /хуудас 66-77/ хүрээлэн буй орчны талаар дэлгэрэнгүй дурьдсан.

Ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах: 4.4-д /хуудас 19/ Амьтны амьдрах орчин, өсч үржих

нөхцлийг хангах, хамгаалах асуудалд анхаарал хандуулж, шаардлагатай бол нүүлгэн шилжүүлэх, амьдрах шинэ орчин нөхцлийг бүрдүүлэх хүртэл арга хэмжээ авах

6.8. /хуудас 97. 4-р хэсэгт/ Нийгмийн харилцаа ба хөгжил бүлэгт-Тухайн нийгмийн хөгжилд байгууллага хувь нэмрээ оруулсанаар нийгмийн бүх түвшинд нийгмийн сайн сайхныг хэрэгжүүлэх боломжийг олгоно.

6.8.2.2-д /хуудас 99/ Копенгагений Тунхаглалын зарчимд үндэслэн НҮБ-ын Мянганы тунхаглалыг баталжээ. Жишээ 13-Мянганы хөгжлийн зорилтууд: 2015 он гэхэд хэрэгжүүлэх Мянганы хөгжлийн 8 зорилт:

1. Туйлын ядуурал, өлсгөлөнг бууруулах, 2. Бүх нийтээрээ бага боловсрол эзэмших, 3. Хүйсийн тэгш байдлыг сайжруулж, эмэгтэйчүүдийн

гүйцэтгэх үүргийг нэмэгдүүлэх,

22

4. Хүүхдийн эндэгдлийг бууруулах, 5. Эхийн эрүүл мэндийг сайжруулах, 6. ХДХВ/ДОХ, хумхаа болон бусад өвчинтэй тэмцэх, 7. Байгал, орчны тогтвортой байдлыг хангах, 8. Хөгжлийн төлөө дэлхий нийтийн түншлэлийг хөгжүүлэх. 9.

Үр өгөөжтэй байх: Аливаа байгууллага нийгмийн хариуцлагыг амжилттай

хэрэгжүүлж чадвал жишээ 5 /хуудас 33/-д заасан дараах үр өгөөжийг хүртэж болно: Үүнд:

- Нийгмийн хариуцлагыг ойлгон хэрэгжүүлж, олон нийтэд зөв ойлголт төрүүлж хамтран ажилсаны үр дүнд нийгмээс авах дэмжлэг, итгэл сайжирч нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлээгүйн улмаас үүсч болох олон эрсдэлээс сэргийлэх боломжийг байгууллагад бий болгоно,

- Байгууллагын эрсдэлийн менежмент сайжирна, - Нэр хүндийг өсгөж, олон нийтийн итгэлийг олно, - Байгууллага үйл ажиллагаа явуулахад нийгмийн зүгээс

ирэх эсэргүүцэл буурна, - Шинэ санаа, санаачлагууд, шинэчлэл бий болгоно, - Өрсөлдөөнийг улам ширүүн болгодог, - Оролцогч талуудын харилцах харилцаа сайжирч, улмаар

байгууллага шинэ хэтийн зорилготой болж, өрсөлдөх чадвар эрс дээшилнэ,

- Ажилчид үнэнч шударгаар ажиллаж, урам зориг нь сэргэж идэвхтэй ажиллах хүсэл эрмэлзэл нь нэмэгддэг,

- Бүх ажилтан, ажиллагсадын эрүүл ахуй, аюулгүй ажиллах нөхцөл дээшилнэ,

- Ажилчидаа дэмжих, тэдний ур чадварыг дээшлүүлэх, урамшуулах зэргээр тогтвортой ажиллах байдал дээшилж байгууллагын үйл ажиллагаа сайжирна,

- Ажлын зохион байгуулалтаа сайжруулан, нөөцийг зүй зохистой ашиглаж, эрчим хүч, усны хэрэглээг багасгаж,

23

хог хаягдлыг бууруулснаар бүтээмж өсч эдийн засгийн үр ашиг дээшлүүлэх боломжтой болдог,

- Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний асуудлаар хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчтэй маргалдаж, зөрчилдөхөөс сэргийлэх эсвэл энэ явдлыг багасгах зэрэг ач холбогдолтой гэж байна.

Хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх: 4.4-д /хуудас 19/ Шударга байх зарчим -Аливаа

байгууллага нийгмийн хариуцлагыг хэрэгжүүлэхдээ шударга ёс зүйтэй байх гэсэн гурав дахь зарчим,

4.8-д /хуудас 22/ Хүний эрхийг хүндэтгэх зарчим-Аливаа байгууллага нь энэхүү стандартын 6.3-т /6.3.1-6.3.10.3 хүртэл хүний эрх/ заасан хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэж, үүний ач холбогдол, нэгдмэл шинжийг мэдэж ханган биелүүлдэг байх нь долоо дахь зарчим,

6.6.1-6.6.7.2 /хуудас 77-86/ хүртэл шударга ёсны хүрээний тухай бөгөөд тухайлбал 6.6.1.1-д Байгууллага шударга ёс хоёр салшгүй холбоотой ойлголт бөгөөд байгууллагын үйл ажиллагааны бүх шатанд хамааралтай.

6.6.1.2-д Байгууллага бусадтай харилцахдаа шударга ёсыг эрхэмлэн баримталж байх зарчмыг мөрдөж чадвал түүний эерэг үр дагаврыг урт удаан хугацаанд мөрдөх боломжтой.

Дэвшилтэд технологид суурилсан байх: 6.8.6-д Технологийн дэвшил ба түүнд хүрэх арга зам:

Хөгжингүй эдийн засаг, технологийн дэвшил ашиглан өндөр үр дүнд хүрэхийн тулд, юу юунаас илүүтэйгээр ажиллагчид, нийгэм, бүлэг, хамтлаг болоод түүний гишүүдийн орчин үеийн техник технологийн талаарх мэдлэг чадварыг дээшлүүлж, шинэ ур чадвар олгон бүрэн дүүрэн ажиллаж, ашиглаж сургах хэрэгтэй. Тэгэхээр байгууллагын хүний нөөцийн хөгжлийн асуудал нь техник технологийн нэвтрүүлэлтийн хүрээнд шаардагдаж байгаа шинэ ур чадвар, тусгай мэдлэг арга ажиллагааг ажилчдад эзэмшүүлэх, давтан сургах замаар нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулах үүрэг хариуцлагатай шууд холбоотой байдаг.

24

ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙН ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД, ХҮРЭХ ҮР ДҮН

Л. Долгормаа (Ph.D) (Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн

санаачлага ТББ-ын удирдах зөвлөлийн дарга, Байгаль орчны зөвлөх “АЖЭД” ХХК-ий захирал)

Хураангуй. Манай улсад байгалийн нөөцөд тулгуурласан эдийн засгийн салбарууд эрчимтэй хөгжиж, байгалийн нөөцийн ашиглалт нэмэгдэж тэр хэмжээгээр байгаль орчны төлөв байдал жилээс жилд доройтож, нөөц хомсдож байна. Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн салбарын үйл ажиллагаа гадаадын хөрөнгө оруулагчдаар хүрээгээ улам тэлэх боллоо. Иймд уул уурхайн үйл ажиллагаанд хариуцлагын тогтолцоог бүрдүүлэх, хариуцлагатай байх зарчмыг хэрэгжүүлсэнээр энэ салбарын үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй элдэв сөрөг нөлөөлөл, хор уршиг багасана гэж үзэж байна. Иймд хариуцлагатай байх үйл ажиллагаанд ямар шалгуур тавих, түүнийг хэрхэн дүгнэх үзүүлэлтийг гаргасан юм.

Түлхүүр үг: хариуцлагатай уул уурхай, зарчим, шалгуур үзүүлэлт

Оршил. Тус улсад сүүлийн 10 жилд уул уурхай эрчимтэй хөгжиж, тэргүүлэх салбарын хэмжээнд хүрлээ. БОАЖЯ-наас уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орж, нөхөн сэргээлт хийлгүй орхигдсон газрын тооллогыг 2009-2010 онд хийсэн нэгдсэн дүнгээс үзэхэд 15 аймгийн 56 сумын нутаг дэвсгэрт нийтдээ 566 нэгж талбарт 3984.46 га газар эвдрэлд орж орхигдсон, эдгээр эвдрэлд орсон талбайн 60 орчим хувь нь /340/ аж ахуйн нэгж байгууллагын, үлдсэн нь гар аргаар ашигт малтмал олборлогчдын үйл ажиллагаанд өртсөн байна. Энэ нь их хэмжээний газар эвдрэлд орж малын бэлчээр, ус хомсдсоноос орон нутгийн ардууд өсөж төрсөн нутгаасаа дайжиж нүүх болсон, уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж буй газруудад амьдардаг

25

иргэдэд ажлын байр байхгүй, ядуурал тууштай буурахгүй байгаа, орчин бохирдсоноос хүмүүсийн амьдралын хэвийн байдал, амь нас, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх болсон түүнчлэн их хэмжээний газар химийн хорт бодисоор бохирдсон зэрэг таагүй үр дүн гарсаар байгаа юм. Эдгээр хариуцлагагүй үйл ажиллагааг таслан зогсооход өнөөгийн байдлаар маш их хөдөлмөр нөр их зардал гарч, бохирдсон газар нутгийг нөхөн сэргээх үйл ажиллагааг явуулахаар болж байна. Үүний нэг жишээ нь тусгайлан хууль гаргаж энэ хариуцлага тооцох үйл ажиллагаа өрнөж байна. Энэ урт нэртэй хууль буюу “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан, ойн сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсэд үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох тухай хууль”-ийн хүрээнд 392 орд газар хамрагдаж, 265 орчим лиценцийг цуцлах, эдгээрийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд учруулсан хохирлыг тооцоолох гэх мэт үйл ажиллагаа явагдаж байна.

Ийм учраас “Тогтвортой хөгжлийн төлөөх хариуцлагатай уул уурхайн санаачлага“ ТББ-ын зүгээс Хариуцлагатай уул уурхайн талаарх цогц ойлголтыг олон нийт, төр засаг, үйлдвэрлэгчид, хөрөнгө оруулагчдад бий болгох, сурталчлах, ил тод нээлттэй мэдээллийг түгээх, үйл ажиллагаандаа олон талын тэгш оролцоог хангасан Хариуцлагатай уул уурхайг Монгол Улсад төлөвшүүлэхзорилготой үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд Хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг боловсруулан түүнийг дүгнэх аргачлал үзүүлэлтийг гаргаад байна.

Хариуцлагатай уул уурхайн зарчим Хариуцлагатай уул уурхайн зарчим, дүгнэх үзүүлэлтийг

боловсруулахад төр, төрийн бус байгууллага- иргэний нийгмийн байгууллага уул уурхайн компаниуд болон их дээд сургуулийн төлөөлөл оролцсон ажлын хэсэг боловсруулсан бөгөөд эдгээрийг уул уурхайн компаниудад (том, жижиг дунд хэмжээ болон эрдэс баялагийн төрөл) туршин үзэж эцэслэн боловсруулах үе шатандаа явж байна. Ажлын хэсэгт уул уурхайн мэргэжлийн хүмүүсээс гадна байгаль орчны, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын зэрэг

26

тухайн асуудлаар мэргэжиж мэргэшсэн туршлага бүхий мэргэжилтэнүүдийн баг ажилласан болно.

Ажлын хэсэг, олон улсын туршлага, ялангуяа Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк болон Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкнаас улс орны тогтвортой хөгжил, уул уурхайн үйл ажиллагаанд тавих шаардлага зарчим, болон Америк, Канад зэрэг орны уул уурхай дэвшилтэт үйл ажиллагаа, түүнчлэн манай улсын уул уурхайн хөгжлийн өнөөгийн байдал орон нутгийн хөгжил, уул уурхайгаас үзүүлж буй эерэг, сөрөг нөлөөлөл, үр дүн зэргийг нарийвчлан судлан энэхүү зарчим, үзүүлэлтийг боловсруулсан юм.

Хариуцлагатай уул уурхай гэсэн ойлголтод: Бүх холбогдох талууд, ялангуяа нутгийн иргэдийн эрхийг хүндэтгэсэн, байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, олон улсын шилдэг туршлагад тулгуурласан, хууль сахих ёсыг дээдэлсэн, Монгол Улсад байнгын ашиг орлого оруулж байх эрдэс баялгийн салбар дахь ил тод, цогц үйл ажиллагааг хамруулан авч үзэх бөгөөд хариуцлагатай уул уурхай гэдэгт дараах үндсэн зарчмыг баримтлах юм. Үүнд:

1. Олон талын оролцоог хангах, 2. Ил тод нээлттэй байх, 3. Хуулийг сахин дээдлэх, 4. Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хариуцлага

хүлээх, 5. Ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах, 6. Үр өгөөжтэй байх, 7. Хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх, 8. Дэвшилтэт технологид суурилсан байх.

27

Уул уурхайн компаниудаас эдгээр зарчмыг баримтлаж буйг дүгнэх ерөнхий үзүүлэлтийг дор үзүүллээ. Үүнд:

Зарчим 1. Олон талын оролцоог хангах • Орон нутагтаа нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны суурь

судалгаа хийсэн байх • Оролцогч талуудад мэдээллийг ил тод, нээлттэй байлгах • Оролцогч талуудтай зөвлөлддөг байх • Оролцогч талуудтай хамтран ажилладаг байх • Зөрчил, гомдлыг шуурхай шийдвэрлэдэг байх • Төслийн явцад мониторинг хийхэд оролцогч талуудыг

оролцуулдаг байх • Оролцогч талуудад тайлагнадаг байх.

Зарчим 2. Ил тод нээлттэй байх • Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, хөтөлбөр,

хэрэгжилтийн тайлан • Химийн хорт бодисын талаарх мэдээлэл • Тухайн жилд олборлосон, үйлдвэрлэсэн, борлуулсан

бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ • Улсын төсөвт болон орон нутгийн татварт төлсөн төлбөр

хураамж • Нөхөн сэргээлтийн барьцаа мөнгө шилжүүлсэн хэмжээ,

баримт • Орон нутагт өгсөн хандив, хөрөнгө оруулалт, тусламжийн

хэмжээ, хэлбэр, зарцуулалтын дүн баримт материал • Төрийн байгууллагуудад үзүүлсэн мөнгөн болон

материаллаг дэмжлэгийн дүн • Хөрөнгө оруулалтын зардал, түүний бүтэц, зарцуулалтын

тайлан

Зарчим 3. Хуулийг сахин дээдлэх • Тусгай зөвшөөрлийн баримт бичгийн бүрдэл • Татвар, хураамж, нөхөн төлбөр • Тайлан, мэдээ

28

• Хуулийг дээдлэх талаар өөрийн компани дээр болон харилцагч байгууллага, иргэдэд тодорхой мэдлэг мэдээлэл өгөх, сургалт сурталчилгаа явуулах

Зарчим 4. Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хариуцлага хүлээх

• Түүх соёл, нутгийн иргэдийн амьдрах орчинд сөрөг нөлөөгүй байх.

• Нөхөн сэргээлтийг шаардлагын дагуу хийсэн байх. • Ховордсон ан амьтан, ургамал болон усны нөөц, чанарыг

хамгаалах арга хэмжээ авсан байх• Химийн хорт болон бусад бодисуудыг зөвшөөрөгдсөн

хэмжээнээс хэтрүүлэхгүй байх • Хүний ажил, амьдралын аюулгүй байдлыг хамгаалахад

чиглэгдсэн үйл ажиллагаа явуулдаг байх • Байгаль орчныг хамгаалах чиглэлээр хэрэгжүүлсэн ажлаа

тайлагнадаг байх.

Зарчим 5. Ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах • Орон нутгийн ирээдүйн хөгжилд зориулсан хөрөнгө

оруулалт. • Орон нутгийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд зориулсан

хөрөнгө оруулалт. • Орон нутгийн хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалахад

зориулсан хөрөнгө оруулалт. • Нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд зориулсан хөрөнгө

оруулалт. • Бүс нутгийн байгаль орчныг хамгаалах, орчныг бохирдол,

доройтлоос сэргийлэх арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд зориулсан хөрөнгө оруулалт.

Зарчим 6. Үр өгөөжтэй байх • Улсын төсөвт • Орон нутгийн бизнесийн салбарыг хөгжүүлэхэд • Ажлын байр бий болгоход

29

• Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжүүлэхийг дэмжихэд

Зарчим 7. Хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх • Ажилчид, тэдгээрийн ар гэрийн нийгмийн асуудлыг

дэмжих • Жендер, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг халамжлан

анхаарах • Уурхайн талбайд байрлах малчдыг нүүлгэн шилжүүлэх,

өрхийн амьжиргааны баталгааг хангах • Ажилчдын ажиллах нөхцөл, аюулгүй байдлыг хангасан

байх

Зарчим 8. Дэвшилтэт технологид суурилсан байх • Техник эдийн засгийн үндэслэлийг боловсруулан

батлуулсан байх • Технологийн түвшин, түүний шинэчлэл, үйл ажиллагаа нь

олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн зохих стандартуудыг хангасан байх.

Дүгнэлт Бидний санаачилгаар Засгийн газрын 2008-2012 оны

мөрийн хөтөлбөрт: “Геологи, уул уурхайн салбарын бодлогыг хариуцлагатай уул уурхайн зарчим дээр суурилан шинэчлэн тодорхойлж, эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгож сайжруулна” гэсэн заалтыг тусгасан бөгөөд цаашид үүнийг хэрэгжүүлэхэд бидний боловсруулсан энэ зарчим, дүгнэх үзүүлэлтийг баримтлах, уул уурхайн компаниудын үйл ажиллагааг хариуцлагатай болгох ингэснээр байгаль орчин бохирдон доройтохоос сэргийлэх, уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхлэгчид болон олон нийтийн хамтын ажиллагаа идэвхижих, харилцан бие биенээ дэмжин тогтвортой үйл ажиллагаа явуулах, ядуурлыг бууруулах зэрэгт тодорхой хувь нэмэр өгөх чухал ач холбогдолтой юм.

30

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ШИНГЭЭХ ЧАДВАРТ НӨЛӨӨЛӨХ АЖИЛЛАХ ХҮЧНИЙ СУДАЛГАА

Докторант С.Ганбаатар Академич Т.Дорж

Хураангуй. Аливаа улс орны хөгжлийн нэг томоохон хүчин зүйл нь хөрөнгө оруулалт хийж, шинэ ажлын байр бий болгох, эдийн засгийн өсөлтийг хангах, энэ нь эргээд нийгмийн аж амьдралыг дээшлүүлэх явдал байдаг. Гэхдээ нэгэнт орж ирж байгаа хөрөнгийг ямар үр дүнтэй шингээх нь тухайн улсын гол анхаарах чиглэл болно. Иймээс тус судалгааны ажлаар Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварт хүний хүчин зүйл хэрхэн нөлөө үзүүлэхийг судалж, ирээдүйд шаардлагатай байгаа ажиллах хүчин, түүний чадавхийг дээшлүүлэхэд шаардагдах зардлын таамаглалыг гаргалаа.

Түлхүүр үг: ажиллах хүчин, боловсролын түвшин, шингээх чадвар

Оршил

Хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварын талаар олон салбар болон түвшинд хийсэн судалгаа дүгнэлтүүд байдаг. Эдгээр нь шингээх чадварт нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох үндсэн нөхцөл болсон. Хүчин зүйлс нь ихэнх байгууллагын судалгаа хөгжил, шинийг санаачлах үйл явцад мэдлэгийг ашиглаж байгаа байдалд хийсэн онолын хэлэлцүүлэг, практик судалгаанаас урган гарсан байна. Тухайлбал, судлаач Кохен, Левиндаль нар хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварыг тодорхойлогч хүчин зүйлсийг гурван бүлэгт хуваан тодорхойлсон байна. Үүнд:

1. Судалгаа нээлтийн үйл ажиллагаа 2. Урьд байсан холбогдох мэдлэг болон хувь хүний чадвар

31

3. Байгууллагын бүтэц, хүний нөөцийн удирдлагын туршлага зэрэг болно.

Дээрх гурван хүчин зүйлс нь харьцангуй бие даасан шинжтэй боловч харилцан хамааралд оршино. Эдгээр хүчин зүйлсийг нэгэн зэрэг бүрдүүлээгүй тохиолдолд байгууллагын хамгийн том зорилго болох мэдлэгийг өөрт ашигтайгаар хэрэглэх, мэдлэгийг шинэ бүтээгдэхүүн болгох үйл явцыг хэрэгжүүлэхэд бэрхшээл учирна. Жишээ нь: Холбогдох мэдээллийг олж авдаг сайн ажиллагчидтай мөртлөө түүнийг бусад ажиллагчдад хүргэх систем сайн хөгжөөгүй бол энэ байгууллага мэдээллийг олж авч чаддаг мөртлөө түүнийгээ шингээж чадахгүй юм. Энэ нь хэдийгээр компани шингээх чадвартай ч гэсэн түүнийхээ ашиг шимийг хүртэж чадахгүй байна гэсэн үг. Иймээс байгууллагын зорилго нь эдгээр гурван хүчин зүйлийг хөгжүүлэхэд оршино.

Мөн Сигне Крогстрап, Линда Матаар нарын тодорхойлсон хүчин зүйлсийг авч үзье. Олон судалгаанаас харахад гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт тухайн эзэн орондоо заримдаа ашигтай, заримдаа ашиггүй, зарим нь бүр эсрэг үр нөлөөтэй байдаг. Ихэнх судалгааны ажлууд гадаадын хөрөнгө оруулалт ашигтай байх эсэх нь тухайн орны хөрөнгө оруулалтын шингээх чадвараас ихээхэн хамаардаг болохыг тогтоосон байна.

Хувь хүмүүс шингээх чадвараа дээшлүүлж чадвал энэ нь байгууллагын шингээх чадварыг өсгөнө. Харин байгууллагууд шингээх чадвараа дээшлүүлж чадвал улс орны шингээх чадвар өснө гэсэн хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварын үндсэн санаанд тулгуурлан Сигне Крогстрап, Линда Матаар нар:

- Технологийн ялгаа - Ажиллах хүчний боловсролын түвшин - Санхүүгийн хөгжил - Институцийн хөгжил гэсэн хүчин зүйлсийг ашиглан

тухайн нэг улс орны хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварыг тодорхойлох боломжтой гэж нотолсон байна.

Тус судалгааны ажлаар хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварт нөлөөлөх ажиллах хүчний судалгааг авч үзсэн. Иймээс

32

ажиллах хүчний боловсролын түвшин шингээх чадварт хэрхэн нөлөө үзүүлэхийг дэлгэрүүлэн судаллаа.

Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Худалдаа Хөгжлийн Конференци 1999 онд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хөгжиж буй орнуудад ямар нөлөө үзүүлж байгааг судалжээ. Улмаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нөлөө зөвхөн боловсрол олгох хугацааг харгалзан үзвэл эерэг байна гэдгийг олж тогтоосон байна. Мөн Лу болон Лю нар боловсрол олгох хугацаа болоод гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын өсөлтөд үзүүлэх нөлөө хоёр эерэг холбоотой болохыг олж тогтоосон байна. Боренсзтайн нарын судлаачид 1998 онд туурвисан “Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эдийн засгийн өсөлтөнд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?” бүтээлдээ энэ талаар илүү тодорхой дүгнэлтэд хүрч чадсан байна. Тэд хөгжиж буй орнуудын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгалын өсөлтөд үзүүлэх нөлөөллийг судалсан бөгөөд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь эдийн засгийн өсөлтөд бусад капиталын бүрдлийн хэлбэрээс илүү хувь нэмэр оруулах боловч гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг авч байгаа орны хүмүүн капиталын хөгжлийн түвшинг авч үзсэн үед л нөлөө үзүүлдэг гэсэн байна.

Гадаадын орнуудад дээд боловсрол эзэмшсэн мэргэжилтнүүдийн тоо олон байх тусам гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын эерэг нөлөө өндөр байна гэж үздэг. Энэ нь ч нилээд олон орныг хамарсан судалгаагаар батлагдсан байдаг. Хэдийгээр манай улсад их, дээд сургуулиудын тоо маш олон боловч чанарын асуудал дутагдалтай. Боренсзтейн нар 25-аас дээшнасны эрчүүдийн дунд сургуульд сурах дундаж жил нь 0.5245-с илүү гарсан тохиолдолд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт улс орны эдийн засгийн өсөлтөд эерэгээр нөлөө үзүүлдэг гэсэн судалгааг хийжээ.

1. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын өнөөгийн байдал, цаашдын чиг хандлага Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улсын төрөөс эрдэс баялгийг

ашиглах бодлого баримталж байгаатай холбоотойгоор хөрөнгө

33

оруулалт ихээхэн нэмэгдэж байна. Ийм нөхцөлд хөрөнгө оруулалт ямар эх үүсвэрээс, хэр хэмжээтэй орж, бүтцийн хувь хэрхэн ашиглагдаж, эдийн засагт яаж нөлөөлж байгааг тодруулахын тулд Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн эх үүсвэр, бүтэц болон өсөлтийн динамикийг судлан үзсэн.

Хөрөнгө оруулалт гэж “Investment” ашиг орлого олох, эсвэл, өөр тааламжтай үр дүнд хүрэх, хөрөнгө эзэмшигчдийн хөрөнгийн үнэ цэнийг өсгөх зорилгоор компанид оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгө, үнэт цаас, бусад хөрөнгө, түүний дотроос мөнгөн үнэлгээгээр илэрхийлэгдэх хөрөнгийг өмчлөх эрх гэх зэрэг үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн үйл ажиллагааг нийтэд нь хамааруулан ойлгож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулалт гэдэг нь тус улсын болон бүс нутгийн үйлдвэрлэлд шаардагдах хүний мэдлэг, чадвар, байшин, барилга, үйлдвэрлэлийн багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн өөрчлөлт юм.

Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтыг нэрлэсэн ба 2005 оны үнээр харьцуулахад сүүлийн 20 жилийн хугацаанд дараах байдалтай байна.

1-р зураг. Нийт хөрөнгө оруулалт /1990-2010 он/ Эх сурвалж: Статистикийн эмхэтгэлүүд, ҮСХ

34

Зургаас харахад 1996 оноос хөрөнгө оруулалт нь өсөх хандлага ажиглагдаж байгаа ч 2004-2006 онд бодит хөрөнгө оруулалт буурч, 2007-2010 онд өсчээ.

Эх үүсвэрээр нь авч үзвэл 2004-2006 онд банкны зээлээр болон гадаадын зээл тусламжаар хийгдсэн хөрөнгө оруулалт буурснаас нийт хөрөнгө оруулалт буурсан байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтын болон гадаад шууд хөрөнгө оруулалт /ГШХО/ ихээхэн нэмэгдсэнтэй холбоотой нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2007 онд өмнөх онуудтай харьцуулахад огцом өссөн боловч дэлхийн эдийн засаг, санхүүгийн хямралын дам нөлөөгөөр манай улсын гадаад, дотоод эрэлт багасч 2009 онд төсвийн хөрөнгө оруулалт, банкны зээл болон өөрийн хөрөнгөөр хийгдсэн хөрөнгө оруулалтууд, нийт хөрөнгө оруулалтад эзлэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хувь буурсан байна.

Харин гадаадын зээл тусламжаар хийгдсэн хөрөнгө оруулалт ихээхэн өссөн нь статистикийн тоо баримтаас харагддаг. Манай улсын ДНБ-д эзлэх нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 1997-2008 онд 30% орчим, 2009 онд 33%, 2010 онд 44% болсон. Эндээс харахад сүүлийн 4 жилд ДНБ-д хөрөнгө оруулалтын эзлэх хувь тасралтгүй өсч байна. 2010 оноос өмнө ДНБ-д эзлэх нийт хөрөнгө оруулалтын хувь хамгийн өндөр үе нь 2000-2004 онд 33-37%-тай байсан байна. ДНБ ба нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 1990-2010 оны байдлаар дараах байдалтай байна.

1-р хүснэгт Нийт хөрөнгө оруулалт, тэрбум төг /1990-2010 он/

Он ДНБ /оны

үнээр/

Хөрөнгө оруулалт /оны

үнээр/

ДНБ /2005 оны үнээр/

Хөрөнгө оруулалт /2005

оны үнээр/ 1990 12.8 3.4 2227.3 492.9 1991 22.6 4.0 2033.7 304.8 1992 56.1 5.3 1845.4 177.7 1993 227.7 45.2 1787.0 410.1 1994 382.7 62.2 1825.1 300.5

35

1995 651.5 91.5 1941.5 290.4 1996 738.0 135.3 1984.9 306.9 1997 932.9 180.3 2062.2 364.2 1998 945.5 208 0 2131.1 420.8 1999 1080.5 258.3 2196.51 471.8 2000 1224.1 284.7 2221.7 480.0 2001 1391.9 309.5 2287.3 476.9 2002 1550.6 329.3 2395.5 462.4 2003 1829.1 543.6 2563.3 706,0 2004 2361.2 639.2 2835.7 733.4 2005 3041.4 716.3 3041.4 716.3 2006 4027.6 881.4 3301.6 765.8 2007 4956.6 1252.8 3640.0 966.6 2008 6555.6 1785.1 3964.0 1101.5 2009 6590.6 2146.2 3913.7 1276.9 2010 8255.1 3370.7 4154.0 1715.7

Манай улсын хөрөнгө оруулалтын ба ДНБ-ний хамаарлыг 1970-2009 оны мэдээлэлд үндэслэн шинжилсэн үр дүнг дараах зургаар харууллаа.

2-р зураг. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалт болон ДНБ-ийн хамаарал

/Эх сурвалж: Дэлхийн банкны тайлан мэдээ/

36

Манай улсын хувьд хөрөнгө оруулалт болон ДНБ нь эерэг хамааралтай байж, онолын утгатайгаа тохирч байгаа бөгөөд дэлхийн бусад улсуудын дундажтай харьцуулахад харьцангуй өндөр (1.67>0.93) байна.

Харин нийт хөрөнгө оруулалтын технологийн бүтцийн 1990-2010 оны динамикийг дараах зурагт харууллаа.

3-р зураг. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын бүтэц, хувиар /Эх сурвалж: ҮСХ, Статистикийм эмхэтгэл. 1999-2010/

37

3-р хүснэгт Монгол Улсад бүртгэгдсэн ГШХО –салбараар /мян ам доллар/

№Салбарын нэр

2008 он 2009 он 2010 ондүн эзлэх

хувьдүн эзлэх

хувьдүн эзлэх

хувь1 Геологи, уул уурхайн эрэл хайгуул,

олборлолт, газрын тосны салбар 485189.08 68.44 643454.56 80.32 819762.15 79.90

2 Худалдаа, нийтийн хоол 187447.85 26.44 132636.45 16.56 162560.01 15.84 3 Бусад 6875.86 0.97 3510.34 0.44 153.75 0.01 4 Банк, санхүүгийн үйл ажиллагаа 4495.96 0.63 3219.31 0.40 12979.37 1.27

5 Хөнгөн үйлдвэр 18208.00 2.57 92.82 0.01 236 89 0.02

6 Инженерийн барилга байгууламж, барилгын материалын үйлдвэрлэл

1894.74 0.27 9366.55 1.17 980.10 0,10

7 Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн боловсруулалт

0.00 0.00 2892.00 0.28

8 Мэдээлэл, холбооны технологи 1442.57 0.20 1252.80 0.16 125.00 0.01

9 Тээвэр 174.13 0.02 2406 20 0.30 60.48 0.01

10 Аялал жуулчлал 1365.63 0.19 491.34 0.06 3850.00 0.38

11 Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 100.50 0.01 298.03 0.04 371.40 0.04

38

12 Соёл урлаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, хэвлэл

0.00 3495.61 0.44 403.36 0.04

13 ХАА, газар тариалан, МАА 1242.38 0.18 504.15 0.06 33.60 0.00

14 Мебель, модон эдлэл 335.06 0.05 0.00 0.00

15 Эрчим хүч 0.00 0.00 7492.00 0.73

16 Эрүүл мэнд, гоо сайхны үйлчилгээ 101.00 0.01 430.12 0.05 83.07 0.01

17 Нийтийн ахуйн үйлчилгээ 49.80 0.01 0.00 0.00

18 Үнэт зүйлс, бэлэг дурсгал 0.00 0.00 0.00

19 Цахилгаан хэрэгслийн үйлдвэрлэл 0.00 0.00 0.00

20 Гэр ахуйн хэрэгслийн үйлдвэрлэл 0.00 0.00 14012.70 1.37

Нийт гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 708922.55 100.00 801158.33 100.00 1025995.88 100.00

Эх сурвалж: Статистикийн эмхэтгэл 2010, ҮСХ

39

Хүснэгтээс харахад 2008-2010 онд уул уурхайн салбарт оруулсан ГШХО тогтмол нэмэгдэж 2010 оны байдлаар нийт ГШХО-ын 80%-д хүрсэн байна. Үүнтэй зэрэгцэн бусад салбарын ГШХО байнга буурсан байна. Тухайлбал, худалдаа нийтийн хоол, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хөрөнгө оруулалт харгалзан 26.44-15.84%, 2.57-0.02% хүртэл буурчээ. Эдгээрээс нэгтгэн үзэхэд манай орны хувьд сүүлийн жилүүдэд нийт хөрөнгө оруулалт хурдацтай өсч буйн дээр гадаадын хөрөнгө оруулалтын ихэнх хэсгийг гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт бүрдүүлж байна.

2. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварт нөлөөлөх ажиллах хүчний чадавхийг дээшлүүлэх (2012-2021 он хүртэлх таамаг)

Монгол Улсын “Оюу толгой”, “Таван толгой” зэрэг ашигт малтмалын томоохон орд газрууд өндөр хөгжилтэй улс орнуудын сонирхолыг татаж, уул уурхайн салбарт ихээхэн хэмжээний гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орох, түүнийг улс орныхоо эрх ашгийн төлөө ашиглах боломж бүрдэж байна. Иймээс шууд хөрөнгө оруулалтад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг харгалзсан стратегийн бодлогыг зөв тодорхойлж, хөрөнгө оруулалтыг ихээхэн нэмэгдүүлж, хүний хөгжлийг хангах, хөрөнгө оруулалтыг шингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэх бодлого тооцоо, нийгмийн захиалга хэрэгцээ болж байна.

Харвардын их сургуулийн бизнесийн удирдлагын сургуулийн доктор Эрик Хелферт “Хөрөнгө оруулалт бол аливаа бизнесийн хөдөлгөгч хүч юм. Энэ нь удирдлагын боловсруулсан сонгон шалгаруулалтад суурилсан дараах 3 төрлийн хөрөнгийг шинээр олж авах буюу үргэлжлүүлэн ашиглах төсөв төлөвлөгөөнд тулгуурладаг. Үүнд:

1. Ажлын капитал, 2. Барилга, техник тоног төхөөрөмж, тавилга, 3. Судалгаа ба боловсруулалт, бүтээгдэхүүн ажил

үйлчилгээний боловсруулалт, урамшуулал ба хөнгөлөлт” гэж тодорхойлжээ.

40

Харин манай улсын 1993 онд батлагдсан гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд “Гадаадын хөрөнгө оруулалт- Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр аж ахуйн нэгж байгуулах, эсхүл Монголын аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллах зорилгоор гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас Монгол Улсад оруулж буй эд хөрөнгийн болон оюуны үнэт зүйлсийг хэлнэ” гэж тодорхойлжээ.

Энэхүү хуульчилсан тодорхойлолтоос үзвэл хөрөнгө оруулалт нь эд хөрөнгийг бий болгохоос гадна оюуны үнэт зүйлсийг тодруулбал хүний оюунлаг хүчин зүйлийг багтаасан ойлголт учраас хүний хүчин зүйл, хүний хөгжил, ажиллах хүчний боловсролын түвшний хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварт үзүүлэх нөлөөллийг судлах энэ талын тооцоог бодитой хийх нь өндөр үр ашиг, хөдөлмөрийн бүтээмжийг бий болгоно.

Хөрөнгө оруулалт судлаачид гадаадын шууд хөрөнгө оруулалттай компаниуд хэдий чинээ олширч, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх тусам эдийн засгийн өсөлтөд нөлөө үзүүлдэг гэдэг дээр санал нэгдсэн байдаг. Судлаачдын зарим нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь эдийн засагт экзоген байдлаар эерэг нөлөөтэй болохыг тодорхойлоод, эерэг нөлөөтэй болоход нэгдүгээрт тухайн орны санхүүгийн зах зээлийн хөгжил, хоёрдугаарт ажиллагчидын боловсролын түвшин гол үүрэгтэй гэж үзсэн бол нөгөө хэсэг нь хөрөнгө оруулалтын үр дүн болох технологийн шилжилтээс бий болсон өгөөж нь хүмүүн капиталыг нэмэгдүүлдэг болохыг тогтоожээ.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт (FDI) эдийн засгийн өсөлт (GDP)-д хэрхэн нөлөөтэй болохыг FDI GDP загвараар тайлбарлаж болох юм. Үйлдвэрлэлийн функц нь (Ү) нь капитал (К), хүмүүн капитал (Н), хөдөлмөр (L)-өөс хамаарах бөгөөд технологийн дэвшил (А) эдгээр хүчин зүйлсийг чанаржуулж чадваржуулдаг.

Y=F(AK;AH;AL) (1)

Онолын үүднээс дээрх үйлдвэрлэлийн функцыг хөдөлмөр хэмнэсэн технологитой, хүмүүн капиталтай, технологийн

41

дэвшлээр капитал, хүмүүн капитал нь сайжирдаг үйлдвэрлэлийн функц гэж үзнэ. Ингэж үзсэнээр нийт эдийн засгийн өсөлт нь хүчин зүйлийн өсөлт болох технологийн дэвшлийн өсөлтийг тэдгээрийн мэдрэмжээр өөрөөр хэлбэл капиталын мэдрэмж (α), хүмүүн капиталын мэдрэмж (β), хөдөлмөрийн мэдрэмж (у), технологийн мэдрэмж (α+β+у)-ээр Кобб-Дугласын үйлдлийн функцын хувьд харгалзан үржүүлсэн нийлбэрээр тодорхойлно.

�′

� � � ��′

� ��′

�� � �′

��′

�� � � ��′

� ��′

�� � � �′

� � ′

� ��′

� � � � � ���′

� (2)

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өсөх нь технологийн дэвшлийг бий болгох, капиталын шилжилтийг сайжруулах, хүмүүн капиталыг нэмэгдүүлэх, технологийн дэвшлээр хөдөлмөрийн бүтээмж нэмэгдэх бөгөөд энэ хэрээр эдийн засгийн өсөлт, хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлдэг болохыг схемээр тодруулбал:

FDIA, (AK), (AH), (AL) y буюу FDI y (З)

Онолын үүднээс авч үзвэл гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирэх нь эдийн засгийн өсөлтөд эерэг шууд нөлөөтэй бөгөөд эдийн засгийн хөгжилд орчин үеийн шинэ техник, технологи, хүмүүсийн ерөнхий мэдээлэл, мэдлэг, чадвар дээшлэх, ажлын байр бий болох /өрхийн орлого нэмэгдэх/ дэд бүтэц орчин сайжрах, татварын орлого өсөх зэрэг хөгжлийн үзүүлэлтээр дамжин дам нөлөөг үзүүлдэг.

Хөрөнгө оруулалтын дээрх эерэг үр дүн бий болохын хэрээр гадаадын хөрөнгө оруулагчидын итгэл нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх бөгөөд үүнтэй уялдан санхүүгийн зах зээл улам бүр тогтвортой болно. Ингэснээр GDPFDI холбоог судалж үзэх шаардлагатай болно.

Хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлтийн чанар өндөржиж байж хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг сайн чанартай хөдөлмөрийн нийлүүлэлтээр хангана. Өнөөгийн хөдөлмөрийн зах зээл дээр олон улсын хөрөнгө оруулалттай, ажилчин хүний

42

хөдөлмөрийн үнэлэмж өндөр хар зам тавих, барилга байгууламж барих, тохижилт хийх, тоног төхөөрөмж угсрах зэрэгт яагаад Монгол ажилчид ажиллахгүй гадаадын хятад ажилчид голлон ажиллаад байгаагийн цаад шалтгаан нь хөдөлмөрийн нийлүүлэлтийн чанарын түвшин, ажиллах хүчний чанар хувийн хэвшлийн нөхцөлд гологдож байгаатай холбоотой болохыг Монголын хүний хөгжлийн илтгэлд тэмдэглэсэн байна.

Иймээс ажиллах хүчний чанарыг өндөржүүлэхэд мэргэжлийн өндөр түвшинг шаардах талаасаа ч, ерөөсөө боловсрол эзэмшээгүй байсан ч шууд хөрөнгө оруулалт нь чухал үүрэгтэй гэж үздэг. Ажиллах хүчний чанарын өсөлт нь шууд хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварыг нэмэгдүүлэх төдийгүй, бүтээмжийг өсгөх, олон улсын зах зээлээс шууд хөрөнгө оруулалтыг илүү олох, хүмүүс эрх чөлөөгөө эдлэх гол хүчин зүйл болдог. Ажиллах хүчний чанар нь оюуны ба биеийн хүчний өндөр хөгжилд байх бөгөөд төрөлхийн болоод олдмол хоёр талтай. Ажиллах хүчний чадвар нь хүний авъяас хийгээд аливаа зүйлийг сэтгэн бодох, бүтээх төрөлхийн болон олдмол чанар, санаачлагатай, хөдөлмөрч авъяаслаг оюуны ба биеийн хүчний чадварыг багтаасан ойлголт юм.

4. Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын шингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэхэд шаардлагатай зардлын 2012-2021 оны прогноз тооцоо:

Монгол Улсын хүн ам зүй, хөдөлмөрийн зах зээлийн бодлого нь ажиллах хүчний нөөц боломжийг хамгийн өндөр түвшинд ашиглах чиг хандлагыг тогтоож, түүнд хүрэх оновчтой арга зам, гарцыг тодорхойлох ёстой. Тийм оновчтой гарц нь ажиллах хүчний хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадавхийг бэхжүүлэхэд шаардлагатай зардлын прогнозыг хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээтэй уялдуулан тооцож хүн хүчний нөөц боломжийг хамгийн өндөр түвшинд хүргэхэд оршино. Ингэснээр бүх хүмүүст ялангуяа залуучууд, эмэгтэйчүүдэд зориулсан таатай, бүтээмж өндөртэй, зохистой хөдөлмөрийг бий болгох, олон улсын

43

хөдөлмөрийн зах зээлийн өнөөгийн бодлогод нийцэж зохицох болно. Хүн ам зүй, хөдөлмөрийн зах зээлийн ийм оновчтой бодлогод хүрэх зорилтын үүднээс Монгол Улсын хүн ам, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн хүчний ашиглалттай уялдсан 2012-2021 оны хөгжлийн стратегид үндэслэсэн Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтыг шингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэхэд шаардлагатай зардлын 2012-2021 оны прогноз тооцоог эдийн засаг, математикийн аргаар тооцон санал болгож байна.

Яагаад ажиллах хүчний нөөц боломж дутуу ашиглагдаж байна вэ? Судалгаанд хөдөлмөрийн бүтээмж зогсонги, хөдөлмөр зарцуулалт нэмэгдэж байгаагийн шалтгаан юу вэ? Хөрөнгө оруулалтыг шингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэхэд шаардлагатай эдийн засгийн ямар стратегийг санал болгох вэ? гэсэн асуултуудад зөв хариулт авахад гол төлөв эдийн засгийн статистикийн аргаар бодит тоо мэдээн дээр үндэслэн судалж дүгнэлт гаргах нь тохиромжтой байдаг. Энэхүү тооцооны давуу боломжийг ашиглаж чадвал нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох хөдөлмөр зарцуулалтыг багасгаж, хөдөлмөрийн бүтээмжийг огцом дээшлүүлэн, ажиллах хүчний хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадавхийг алс хэтийн стратегийн бодлогоор бэхжүүлж болно. Монгол Улсын ажиллах хүчний хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадавхийг бэхжүүлэхийн тулд хөдөлмөрийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн олгох ёстой мэргэжил, мэргэшил, хүний өөрийн нь төлөвшил, сахилгыг бий болгохын тулд хүнд зориулсан хөрөнгө оруулалт буюу зардлыг тооцож онож хуваарилах хэрэгтэй гэдгийг барууны орнуудад инвестиц онолын урсгал судалж нотлон хөгжүүлж байна.

Ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэхтэй холбогдсон орчин үеийн онол, олон улсын туршлага, зах зээлд зориулсан Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын бодлого, хүн хүчний нөөцийн ашиглалт, өнөөгийн ажиллах хүчний чадавхи, чанар зэрэгт үндэслэн Монгол Улсын 2012-2021 оны хөрөнгө оруулалтыг шингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхжүүлэх зардлын таамаг тооцоог хийлээ (4-р хүснэгт).

44

4-р хүснэгт М

У-ы

н хүн ам, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн хүчний ашиглалттай уялдсан хөрөнгө

оруулалтыг ш

ингээх ажиллах хүчний чадавхийг бэхж

үүлэхэд шаардлагатай 2012-2021 оны

зардлы

н тооцоо

№Ү

зүүлэлт

Хэмжих нэгж

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2021

2016 2012

2021 2016

тоо

X

тоо

X

тоо

X

тоо

X

тоо

X тоо

X тоо

X

тоо

X %

%

1.Д

отоодын нийт

бүтээгдэхүүн-ДН

Б / оны

үнээр/

тэрбум ₮сая $ 8255.1 5839.7

X1

10703.18168.1

X11

20257.7 15298.8

X12

25748.6 19392.4

X13

31126,9 23621.2

X14

37590.8 28560.0

X15

45208.1 34276.2

X16

98098.6 74377.2

X17

2.2 дах

2.2 дах

2.А

жиллагчид

мян. хүн хувь

1033.7 -

Х2

1067.8 3.1

Х21

1104.1 3.4 Х2

2

1142.7 3.5

Х23

1183 8 3.6

Х24

1227.6 3.7

Х25

1274.2 3.8

Х26

1516.2 19.0

Х27

115.4

119.0

3.Н

эгж бүтээгдэхүүнд

ногдох хөдөлмөр эарцуулалт /М

2:М1/

хүн, сая ₮

0.12

X3

0.099

X31

0.054

X32

0.044

X33

0.038

X34

0.032

X35

0.028

X36

0.015

X37

-48.1

-46.1

4.Ц

алингийи сан /оны

үнээр/

тэрбум ₮

326.2

Х4

384.4

Х41

609.2

Х42

788.5

Х43

980.2

Х44

1209.4

Х45

1481.6

Х46

3526.1

Х47

2.4 дах

2.4 дах

45

5.Н

эг ажиллагчийн ж

илд авах хөдөлмөрийн хөлс /оны

үнээр/

сая төг

3.156

Х5

3.600

Х51

5.520

Х52

6.900

Х53

8.280

Х54

9.852

Х55

11.628

Х56

23.256

Х57

2.1 дах

2.1 дах

6.Х

өдөлмөрийн хөлснөөс суутгах ш

имтгэл

хувь

2.9.0

Х6

29.0

Х61

29.0

Х62

29.0

Х63

29.0

Х64

29.0

Х65

29.0

Х66

29.0

Х67

100.0

100.0

7.А

жиллагчды

н сарын

дундаж цалин

/оны үнээр/

мян.төг хувь

263.0

Х7

300.0 14.0

Х71

460.0 53.0 Х7

2

575.0 25.0

Х73

690.0 20.0

Х74

821.0 19.0

Х75

969.0 18.0

Х76

1938.0 дах

Х77

2.1 дах

-66.02.0 дах 11.1

8.Х

үн ам

мян.хүн хувь 2780.8

- X8

2816.6 1.3

X81

2853.2 1.3 X8

2

2893.1 1.4

X83

2936.5 1.5

X84

2983.4 1.6

X85

3034.1 1.7

X86

3291.9 8.5

X87

115.4 1.3

108.5 5.0

9.Н

эг хүнд ногдох ДН

Б /оны

үнээр/

сая ₮ $ хувь

2.8 2100.0

X9

3.8 2900 14.0X9

1

7.1 5362 18.4

X92

8.9 6703 25.0X9

3

10.6 8044 20.0X9

4

12.6 9573 19.0 X9

5

14.9 11297 18.0 X9

6

29.8 22594 2.0 дах

X97

2.1 дах -1.02.0 дах 11.1

46

Дүгнэлт 1. Дээрх судалгаа, тооцооноос дүгнэж үзвэл 2012-2021 онд

Монгол Улсын хүн ам 2853.2- 3291.9 мянга болж, 15.4 хувиар өсөх ба нэг хүнд ногдох ДНБ 5362-22594 ам.долларт хүрч Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын зорилт ихээхэн давж биелэгдэх хандлагатай байна.

2. ДНБ-ий нэгжид ногдох хөдөлмөр зарцуулалт 2012-2021 онд 0.054-0.015 хүртэл буурч, ажиллах хүчний зардал энэ хэмжээгээр багасахад нэг ажиллагчид ногдох хөдөлмөрийн бүтээмж 18.384-64.700 сая төгрөг болж 3.5 дахин нэмэгдэнэ.

3. Нэг ажиллагчийн жилийн дундаж хөдөлмөрийн хөлс 2012-2021 онд 5.520-23.256 сая төгрөгт хүрч, дээрх хугацаанд хөдөлмөрийн хөлснөөс суутгах шимтгэл өөрчлөгдөхгүй 29 хувь, нийт хүн амд ажиллагчдийн эзлэх хувийн жин 2012-2021 онд 38.7-46.1 хувийг эзлэж өсөхийн зэрэгцээ хөрөнгө оруулалт 2012-2021 онд 18.4 хувиар нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалтын өгөөж 4.2-17,4 төгрөг болсноор нэг ажиллагчийн хөдөлмөрийн бүтээмж 18.348-64.700 сая төгрөг болж нэмэгдэнэ гэж үзсэн.

4. Энэ нь ажиллах хүчний чадавхийг тооны төдийгүй чанарын түвшинд эрс сайжруулж, хүн ам зүй, хөдөлмөрийн зах зээлийн олон улсын бодлогын гол чиглэлүүд хангагдаж, таатай, бүтээмж өндөртэй, зохистой хөдөлмөр эрхлэлт бий болж, хүний мэдлэгт суурилсан технологийн бодлогын чиг хандлага тогтоно гэж энэхүү таамаг тооцоонд тусгасан болно.

47

Ном зүй

1. Монгол Улсын Статистикийн эмхтгэл. 2002-2010 он 2. Монгол Улсын өрсөлдөх чадварын тайлан. 2010 он 3. Хөдөлмөрийн харилцаа дүрэм, журам, заавар. 2010 он 4. “Байгалийн нөөцөөс үүдэлтэй орлогын менежмент” сэдэвт

Эрдэс баялгийн бодлогын II форумын илтгэлүүд. 2011 он 5. Монгол Улсын хөгжлийн судалгаа. 2009 он 6. МУҮСГ, Ажиллах хүчний судалгааны тайлан. 2004 он 7. Д.Батсүх “Олон улсын худалдаа, чөлөөт бүс ба гадаадын

хөрөнгө оруулалт”. 2006 он 8. Б.Алтанцэцэг "Эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлс:

Хүмүүн капитал тогтворжуулах". Улаанбаатар хот 2001 он 9. МУИС. ЭЗС, "Хөрөнгө оруулалт: бодлого, эрх зүйн

зохицуулалт, төлөвлөлт, санхүүжилт". УБ., 2005 он 10. Н.Батсайхан “Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт”. УБ., 2003

он 11. Б.Отгондорж “Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө

оруулалт”. 12. Монгол банкны судалгааны ажлын эмхэтгэлүүд. 13. “Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”. УБ., 2008 он 14. “Монголын хүний хөгжлийн илтгэл 2007”. (Хөдөлмөр

эрхлэлт, ядуурал). УБ. 2008 он. 15. Д.Моломжамц “Хөрөнгө оруулалт”. УБ., 2008. 16. С.Баатар “Эргэцүүлэх ёстой эдийн засаг, хөдөлмөр,

нийгмийн асуудлууд” УБ. 2008 он 17. Н.Содномдорж “Орчин үеийн хөдөлмөрийн эдийн засаг” УБ.

2000 он 18. Н.Содномдорж “Хөдөлмөрийн зах зээл, хөдөлмөрийн шинэ

харилцаа, шинэ зууны үйлдвэрчний эвлэл” УБ., 2006 19. Н.Содномдорж “Проблемы формирования новых трудовых

отношений в Монголии”. УБ., 2006 он

48

ЭХ ОРНЫ ХИШГИЙГ ХУВЬЦААГААР ЭЗЭМШИХЭД ИРГЭДИЙН ХАРИУЦЛАГА НӨЛӨӨЛӨХ НЬ

Г.Хатанболд, Ч.Жаргал, Б.Эрдэнэжаргал

Стандарт Инвестмент ХХК (Андеррайтер, хөрөнгө оруулалтын зөвлөх, брокер дилерийн компани)

Э-шуудан: [email protected]

Хураангуй. Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн салбар онцгой байр суурь эзлэх болж, газрын хэвлийн баялгийг зөв ашиглаж, удирдах шаардлага тулгарсан өнөөгийн нөхцөлд стратегийн ач холбогдол бүхий орд газрын тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг компанийн хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх нь нэг талаас хувь хүнд ямар ач холбогдолтой болох, нөгөө талаас уул уурхайн салбарын ил тод, хариуцлагатай байдалд хэрхэн нөлөөлөхийг энэхүү судалгаагаар харуулахыг зорилоо. Үүний тулд хувьцаа, үнэт цаасны зах зээлийн талаарх ерөнхий мэдээллийг өгч, өнөөгийн нөхцөл байдлыг танилцуулав. Түүнчлэн, нөхөн сэргээгдэхгүй нөөц, баялаг ихтэй орнууд ашигт малтмалаа хэрхэн ашиглаж, эдийн засгаа тогтвортой хөгжүүлж, иргэдийнхээ амьжиргааг дээшлүүлдэг талаарх олон улсын туршлагыг харуулав.

Түлхүүр үг: эх орны хишиг, хувьцаа, үнэт цаасны зах зээл, баялгийн сан

Оршил Сүүлийн 2-3 жилийн дотор Оюу толгой, Таван толгой зэрэг

стратегийн ач холбогдол бүхий томоохон ордуудад хөрөнгө оруулалт хийгдэж эхэлсэнтэй холбоотой эдийн засагт уул

49

уурхайн салбарын эзлэх хувь хэмжээ эрс нэмэгдэж, 2011 оны байдлаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 20.2 хувь, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 69.6 хувь, экспортын бүтээгдэхүүний 89.2 хувийг үйлдвэрлэж, Монгол Улсын эдийн засагт тэргүүлэх байр суурийг эзэлж байна. Үүнтэй холбогдуулан ашигт малтмал, уул уурхайн салбараас орж ирэх орлогоос хуримтлал үүсгэн, тогтвортой өсөн нэмэгдэх байнгын нөөц бүрдүүлэн иргэддээ тэгш хүртээх, түүнчлэн нөхөн сэргээгдэх баялаг бүтээх, эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих хөрөнгө оруулалт хийх бодлого (2009 оны Хүний хөгжил сангийн тухай хууль, 2010 оны Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль) мөн хэрэгжиж эхлээд байна. Хүний хөгжил сангийн тухай хуулийн хүрээнд иргэдэд хувь хишиг хүртээх үйл ажиллагаа 2010 оноос эхэлсэн бөгөөд үүнийг бэлэн мөнгө, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөр, оюутны сургалтын төлбөр, орон сууц худалдаж авсны төлбөр эсвэл хувьцаа хэлбэрээр олгож байна. Тухайлбал, стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордуудын төрд ногдох хувийг эзэмшиж, үйл ажиллагааг нь хариуцах зорилгоор байгуулагдсан “Эрдэнэс МГЛ” ТӨХХК-ийн охин компани буюу Таван толгойн нүүрсний ордыг хариуцан ажиллаж буй “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх ажил 2011 оноос эхэлсэн.

УИХ-ын 2010 оны 39-р тогтоол болон холбогдох Засгийн газрын тогтоолуудад “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 20 хүртэлх хувийг Монгол Улсын иргэдэд тэнцүү хэлбэрээр үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх, 10 хүртэлх хувийг үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд тэнцүү хэмжээгээр нэрлэсэн үнээр худалдана гэж заасан. Ингэснээр 2012 оны 4-р сарын 11-нээс өмнө төрсөн, иргэний шинэчлэгдсэн бүртгэлд хамрагдсан хүн бүр “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 1072 ширхэг хувьцааг үнэгүй эзэмших эрхтэй болсон. Гэхдээ хувьцаа биш бэлэн мөнгө хэлбэрээр авах сонголт бас олгосон бөгөөд ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд 1072 ширхэг хувьцаа биш нэг сая төгрөгөөр хишиг, хувиа хүртэх хүсэлт гаргавал мөнгийг нь 2012 оны 5-р сараас эхлэн 3 хувааж өгөхөөр шийдвэрлэсэн ба 12-р сарын байдлаар 2 удаа 330 мянган

50

төгрөгийг олгоод байна. Мөн хувьцаагаа Засгийн газарт нэрлэсэн үнээр худалдах иргэдийн хүсэлтийг 5 дугаар сарын 20-ны өдрөөр тасалбар болгон хүлээн авах болсон. Энэ хугацаанд бэлэн мөнгөө авах, хувьцаагаа худалдах хүсэлт гаргаагүй иргэдийг хувьцаа авах хүсэлтэй гэж тооцох болсныг Засгийн газраас мэдэгдсэн. Тиймээс иргэдэд нэг сая төгрөгийг бэлнээр авах уу, хувьцаа үнэ төлбөргүй эзэмших үү гэдэг сонголт хийх нөхцөл байдал үүссэн юм.

1. Хувьцааны тухай

Хувьцаа гэж компанид хөрөнгө оруулж, түүнийг үндэслэн хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд оролцож санал өгөх, ногдол ашиг авах, компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдан борлуулснаас олсон орлогоос хувь хүртэх, хуулиар тогтоосон бусад эрхийг гэрчилсэн үнэт цаасыг хэлнэ гэж Монгол Улсын Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хуульд заасан байдаг. Эрдэнэс Таван толгой ХК-ийн хувьцааг эзэмшсэнээр иргэд тус компанийн хувьцаа эзэмшигч буюу хөрөнгө оруулагч болж, Монгол Улсын холбогдох бүх хуулиар олгогдсон энгийн хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг эдэлнэ. Учир нь иргэдэд эзэмшүүлж буй Эрдэнэс Таван толгой ХК-ийн хувьцаа нь энгийн хувьцаа, харин “Хүний хөгжил сан”-гийн тухай хуулийн 8.4-т тусгасны дагуу 2012 оны 6-р сарын 25-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаас иргэн бүрт үнэ төлбөргүйгээр эзэмшүүлэхээр шийдвэрлэсэн Эрдэнэс Монгол ТӨХХК-ийн хувьцаа бол давуу эрхийн хувьцаа юм. Энгийн болон давуу эрхийн хувьцааны үндсэн ялгааг дараах хүснэгтэд харуулав.

51

1-р хүснэгт Энгийн болон давуу эрхийн хувьцааны ялгаа

Энгийн хувьцаа Давуу эрхийн хувьцаа Компанийн эрх барих дээд байгууллага болох хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд оролцож, хурлаар хэлэлцэж байгаа бүх асуудлаар санал өгөх эрхтэй.

Зөвхөн давуу эрхийн хувьцаатай холбоотой асуудлаар санал өгөх эрхтэй.

Давуу эрхийн хувьцааны ногдол ашгийг төлсний дараа, компаниас ногдол ашиг хуваарилахаар шийдвэрлэсэн тохиолдолд ногдол ашиг авна.

Ногдол ашгийг тэргүүн ээлжинд тогтмол авна. Компани тухайн жилийнхээ ногдол ашгийг төлөөгүй бол дараа жил нь нөхөн олгох үүрэгтэй.

Компани татан буугдсаны дараа эд хөрөнгийг худаалдаалснаас олсон орлогоос ногдох хувиа зээлдүүлэгч болон давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчдийн дараагаар авдаг.

Компани татан буугдсаны дараа эд хөрөнгийг худаалдаалснаас олсон орлогоос нэн тэргүүнд ногдох хувиа хүртэнэ.

Дээр дурдсан эрхүүдээс гадна хувьцаа эзэмшигч дараах эрх, давуу талыг эдэлдэг. Үүнд: Компанийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, санал дэвшүүлж,

хариуцлага тооцох эрхтэй. Тодруулбал: - Энгийн хувьцааны тав буюу түүнээс дээш хувийг

эзэмшиж байгаа хувьцаа эзэмшигч хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаар хэлэлцэх асуудалд санал дэвшүүлж болно.

- Арав буюу түүнээс дээш хувийн хувьцаа эзэмшигч хувьцаа эзэмшигчдийн ээлжит бус хурлыг хуралдуулахыг шаардах эрхтэй.

- Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал, түүний шийдвэрийн талаар хуралд оролцоогүй, эсхүл оролцсон боловч эсрэг

52

саналтай байсан хувьцаа эзэмшигч шүүхэд болон Санхүүгийн зохицуулах хороонд гомдол гаргаж болно.

- Компанийн жилийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны тайлан, хууль, журамд заасан бусад мэдээллийг авах, шаардах эрхтэй.

- Компанийн эрх бүхий албан тушаалтан компанид хохирол учруулсан бол хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрхтэй.

Өмчийн эзэн болж, компанийн үйл ажиллагаа тэлж, хөгжихийн хэрээр оруулсан хөрөнгө нь өснө.

Хувьцаа нь мөнгөнд хөрвөх чадвар сайтай санхүүгийн хэрэгсэл (хүссэн үедээ худалдан авч, худалдах боломжтой) бөгөөд хувьцааны ханшийн зөрүүнээс ашиг олох боломжтой.

Хувьцаанд хөрөнгө оруулснаар мөнгөн хуримтлалаа инфляциас хамгаалж чадна.

Хувьцаа нь давуу тал олон, өгөөж өндөртэй санхүүгийн хэрэгсэл гэж тооцогддог бөгөөд өгөөж өндөр бол эрсдэл их гэдэг зарчмын дагуу зохих сул тал, эрсдлийг дагуулдаг. Үүнд: Компани дампуурвал компанийн бонд эзэмшигч, зээлдүүлэгч

зэрэг авлага бүхий бусад этгээдийн өрийг төлсний дараа үлдсэн орлогоос хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилна. Хэрвээ ингээд хөрөнгө үлдэхгүй бол хувьцаа эзэмшигч эрсдлээ өөрөө хүлээнэ.

Хувьцааны ханш унаж, алдагдал хүлээх, мөн худалдах үед эрэлт багатай байх эрсдэлтэй.

Нөхөрлөл эсвэл цөөн хувьцаа эзэмшигчтэй хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанид хөрөнгө оруулахтай харьцуулахад хувьцаат компанийн хувьцаа эзэмшигч хөрөнгийнхөө талаар дангаараа шийдвэр гаргах боломж хязгаарлагдмал. Учир нь хувьцаат компани нь хуулийн дагуу хамгийн багадаа 50 хувьцаа эзэмшигчтэй байх ёстой.

53

2. Брокер дилерийн компани, үнэт цаасны данс Иргэн бүрт “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 1072 ширхэг

хувьцааг үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэх ажлын хүрээнд иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан хүмүүсийн регистрийн дугаараар 536 ширхэг хувьцаа эхний ээлжинд хуваарилагдаад байгаа юм. Үүнийг иргэд Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төвийн (ҮЦТТТХТ) https: //net.schcd.mn/ registration цахим хаягаар орж шалгаж болох ба үнэт цаасны данстай эсэхээ эндээс мэдэж болно. Үнэт цаасны буюу хувьцааны дансаа нээлгэснээр иргэд:

“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хуваарилагдсан байгаа хувьцааг өөрийн дансанд оруулж баталгаажуулна.

Үнэт цаасны зах зээлийн арилжаанд оролцож, Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй хувьцаат компаниудын хувьцаанд хөрөнгө оруулж болно.

Үнэт цаасны данс нь үнэт цаасны зах зээлийн арилжаанд оролцон хувьцаа, бонд худалдан авах, худалдахад ашиглагдах дансыг хэлэх бөгөөд тухайн дансаар зөвхөн үнэт цаасны төлбөр тооцоо хийгдэнэ. Үнэт цаасны дансыг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос (СЗХ) тусгай зөвшөөрөл авсан, Монголын хөрөнгийн биржийн (МХБ) гишүүн брокер, дилерийн компаниар зуучлуулан ҮЦТТТХТ-д нээлгэдэг. ҮЦТТТХТ нь төрийн өмчит компани бөгөөд брокер, дилерийн компаниар зуучлуулан данс нээлгэсэн бүх харилцагчдын дансан дахь үнэт цаасыг хадгалдаг, төлбөр тооцоог гүйцэтгэж, өмчлөх эрхийг шилжүүлдэг байгууллага юм. Брокер, дилерийн компани нь дундын зуучлагч байгууллага бөгөөд дараах үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. Үүнд:

Харилцагчийн хүсэлтийн дагуу гэрээ байгуулж, данс нээх Харилцагчдын дэлгэрэнгүй бүртэлийг хөтлөх Харилцагчийн захиалгын дагуу үнэт цаас худалдан авах,

худалдах Харилцагчийн дансны мэдээлэл, хуулгыг харилцагчид

мэдээлж байх

54

2012 оны 12-р сарын 14-ний байдлаар СЗХ-оос брокер, дилерийн үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 91 компани байгаагаас 80 нь МХБ-ийн гишүүн боловч 7-р сард Т+3 шинэ төлбөр тооцооны системд шилжсэнээс хойш арилжаанд оролцох нөхцлийг хангасан 52 компани байна. Нийт 93 компаниас 39 нь 2011 онд тусгай зөвшөөрөл авчээ (1-р зураг).

1-р зураг. Брокер, дилерийн компанийн өсөлт (Эх сурвалж: СЗХ)

Хувь хүнээс гадна компани, аж ахуйн нэгж зэрэг хуулийн этгээд данс нээлгэж, үнэт цаасны арилжаанд оролцох эрхтэй. Үнэт цаасны данс нээлгэхэд дараах бичиг баримт шаардагдана. Үүнд:

Иргэн Байгууллага, аж ахуйн нэгж1. Иргэний үнэмлэх

(хүчинтэй) 2. Насанд хүрээгүй

хүүхдэд данс нээлгэх бол төрсний гэрчилгээ, эцэг/эх-ийн иргэний үнэмлэх

3. Хэрэв хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичгийн данс нээлгэх бол хувьцааны анхан шатны баримтыг (цэнхэр, ягаан тасалбар) нэмж авчрах шаардлагатай

1. Данс нээлгэх хүсэлт (ҮЦТТТХТ-д хаягласан)

2. Аж ахуйн нэгжийн улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар

3. Дансан дахь хөрөнгийг захиран зарцуулах эрх бүхий этгээдийн овог нэр, албан тушаал, нотариатаар гэрчлэгдсэн гарын үсгийн маягт (ҮЦТТТХТ-өөс баталсан хэвлэмэл маягтын дагуу)

4. Данс захиран зарцуулагчийг томилсон тухай Төлөөлөн удирдах зөвлөл эсвэл Хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын шийдвэр

5. Данс захиран зарцуулагчийн иргэний үнэмлэхний хуулбар

01020304050

55

Үнэт цаасны данс нээхэд брокер, дилерийн компани, ҮЦТТТХТ, МХБ болон СЗХ зэрэг үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагууд үйлчилгээний хураамж, шимтгэл авдаг бөгөөд 2011-2012 оны байдлаар данс нээх хураамжны үнэ 3,000₮-5,000₮, арилжааны шимтгэл 2-4 хувь байна. Нэг хүн хэд хэдэн брокер, дилерийн компанид данс нээлгэж болно. Үнэт цаасны данс нээлгэж, арилжаанд орох үе шатыг дараах хүснэгтээр харуулав.

2-р хүснэгт Үнэт цаасны данс нээлгэж, арилжаанд орох таван алхам1.→ 2.→ 3.→ 4.→ 5. √

Хүчин төгөлдөр

бичиг баримттай

ирж, гэрээнд

гарын үсэг зурах

Данс нээх гэрээг брокер

ҮЦТТТХТ-д аваачиж

өгөх

Таны үнэт цаасны

данс нээгдсэн-

ийг брокер Танд

мэдээлэх

Мөнгөн төлбөр

тооцооны дансыг эрх

бүхий банкинд нээлгэх

Та дансаараа

дамжуулан үнэт

цаасны арилжаа

хийж эхлэх

(Иргэний үнэмлэхний хуулбар, хүүхдийн төрсний гэрчилгээ, хураамж 3000₮-5000₮ хэрэгтэй)

(Таны гарын үсэгтэй данс нээх гэрээг бичиг баримтын хуулбарын хамт аваачиж өгнө)

(ҮЦТТТХТ ажлын 1-2 хоногийн дотор данс нээх материалыг шалгаж, данс нээмэгц брокер танд утсаар эсвэл и-мэйлээр мэдээлнэ)

(Та Монгол банкнаас үнэт цаасны төлбөр тооцоо хийх эрх авсан, таны үйлчлүүлдэг БДК-тай гэрээ хийсэн банкинд үнэт цаасны мөнгөн төлбөр тооцоо хийх тусгай данс нээлгэнэ)

(Та үнэт цаасны арилжаанд ороход бэлэн болно)

56

Арилжаанд хэрхэн оролцох вэ? Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 333 хувьцаат

компаниудын хувьцаанаас худалдан авч, арилжаанд оролцохын тулд үнэт цаасны болон төлбөр тооцооны дансаа нээлгэсний дараа хэрэгжүүлэх алхмуудыг дараах хүснэгтээр харуулав.

3-р хүснэгт Үнэт цаас худалдан авах зургаан алхам

1. → 2.→ 3.→ 4.→ 5.→ 6. √ Дансаанээлгэх

Авах үнэт цаасаа судалж сонгох

Мөнгөө дансан-

даа байршуу

-лах

Үнэт цаас авах

захиалгаа брокерт

өгөх

Таны захиалгыг биелүү-

лэх

Таны дансанд

Т+3 өдөр үнэт цаас байрших

(Үнэ

т ца

асны

бол

он м

өнгө

н тө

лбөр

тоо

цоон

ы д

анса

а нэ

элгэ

сэн

байн

а)

(Аль

ком

пани

йн х

увьц

ааг

авах

аа ш

ийдн

э. М

ХБ-

ийн

цахи

м ха

яг w

ww

.mse

.mn-

ээс

харн

а уу

)

(Мөн

гөн

төлб

өр т

ооцо

оны

да

нсан

даа

хувь

цаа

худа

лдаж

ав

ах м

өнгө

ө ба

йрш

уулн

а)

(Зах

зээ

лийн

хан

шаа

р ав

ах

уу, н

өхцө

лт за

хиал

га ө

гөх

үү

гэдг

ээ с

онго

ж, Б

ДК

-тай

за

хиал

гын

гэрэ

э ба

йгуу

лна)

(БД

К н

ь та

ны ө

гсөн

зах

иал-

гыг

МХ

Б дэ

эр а

жлы

н өд

рүүд

эд 1

0-13

цаг

ийн

хоор

онд

арил

жиж

, би

елүү

лнэ)

(Тан

ы за

хиал

га б

иелс

эн д

аруй

д бр

окер

мэд

ээлн

э. Д

ансн

ы

хуул

гыг

3 хо

ноги

йн д

араа

тө

лбөр

тоо

цоо

хийг

дмэг

ц яв

уулн

а)

Дансанд буй үнэт цаасаа худалдах захиалга өгөх тохиолдолд 4-5-р алхам адил байх бөгөөд таны мөнгөн төлбөр тооцооны дансанд зарагдсан хувьцааны мөнгө байршина. Үүний дараа брокер, дилерийн компанид мөнгө хүсэх тусгай маягт бөглөж өгөх ба эрх бүхий ажилтан нь шалган гарын үсэг, тамга тэмдгээр баталгаажуулснаар та төлбөр тооцооны данснаасаа мөнгөө авна.

2011 оноос эхэлсэн Монголын хөрөнгийн биржийн шинэтгэлийн хүрээнд үнэт цаасны төлбөр тооцооны Т+3 шинэ тогтолцоо 2012 оны 7-р сард нэвтэрсэн бөгөөд та үнэт цаас худалдан авахдаа БДК-тайгаа тохиролцсоны үндсэн дээр

57

дансандаа мөнгөө 100% урьдчилж байршуулахгүйгээр үнэт цаасны арилжааны хэлцэл хийгдсэн өдрөөс хойш 3 өдрийн дотор төлбөр тооцоог хийх боломжтой юм.

3. Үнэт цаасны данс нээлгэсэн байдал, цаашдын төлөв 2012 оны 11-р сарын 30-ны өдрийн байдлаар ҮЦТТТХТ-д

нийт 765,005 данс нээгдсэн байна. Үүнээс дотоодын 760,946 иргэн, 2,299 аж ахуйн нэгжийн данс, гадаадын 1,610 иргэн, 150 аж ахуйн нэгжийн данс нээгдсэн байна. Үүнээс харахад Монгол Улсын нийт хүн амын 26,6 хувь нь үнэт цаасны данс нээлгэсэн байна. 2003 оноос хойш иргэдийн данс нээлгэсэн байдлыг дараах зурагт харуулав.

2-р зураг. 2003-2011 онд үнэт цаасны данс нээгдсэн байдал (Эх сурвалж: ҮЦТТТХТ)

Хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг (ХОЭБ)-ийн данс гэдэг нь ХОЭБ буюу цэнхэр, ягаан тасалбараар нээгдсэн данс юм. 1991-1996 оны өмч хувьчлалын үеэр 475 улсын үйлдвэрийг хувьцаат компани болгож, ХОЭБ-ээр 1.1 сая иргэнд хувьцааг нь эзэмшүүлсэн байна. Тухайн үед хүн бүрт биш өрхийн гишүүдийг төлөөлж нэг хүнд нь данс нээн хувьцааг нь байршуулж байсан тул нийт 1.1 сая ХОЭБ-ийн данс биш, хамгийн багадаа ойролцоогоор 400 гаруй мянган данс нээгдсэн байхаар байж болохоор байна (1990 онд 449.4 мянган өрхтэй байсан). Гэтэл ХОЭБ-ийн данс нээлгэсэн байдлыг шүүж үзвэл 1995 оноос хойш

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ХОЭБ Шинэ данс

58

өнөөдрийг хүртлэх 17 жилийн хугацаанд ердөө 306,925 мянган данс нээгджээ. Энэ нь манай иргэд хувьцааны үнэ цэнийн талаарх ойлголт дутмаг, өөрийн өмчид анхаардаггүй, идэвхгүй байгааг харуулж байна.

313,210 иргэн шинээр дансаа нээлгэсэн байдлаас харахад иргэдийн идэвх бас хангалтгүй байна. 2007 онд шинэ дансны тоо өссөн нь хэд хэдэн компани шинээр олон нийтэд хувьцаагаа санал болгож арилжсантай, 2011 оноос энэ тоо эрс өссөн нь “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлж эхэлсэнтэй шууд хамааралтай гэж үзэж байна. Түүнчлэн, үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд тодорхой хувийг худалдаж эзэмшүүлэх арга хэмжээ 2012 оны 5-р сарын 28-наас 6-р сарын 30-ны өдөр хүртэл явагдсан ба сүүлийн өдрийн байдлаар нийт 3000 гаруй аж ахуйн нэгж 93 сая ширхэг хувьцаа худалдаж авах захиалга ирүүлсэн гэж захиалгыг хүлээн авсан Татварын ерөнхий газраас мэдээлжээ. Гэвч 5-р сараас 12-р сар хүртэлх хугацаанд ердөө 857 аж ахуйн нэгж ҮЦТТТХТ-д үнэт цаасны данс шинээр нээлгэсэн байна.

Эх орны хишиг, хувиа тэргүүн ээлжинд нэг сая төгрөгөөр авах сонголтыг өндөр настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд олгосны дагуу нийт 306,9 мянган иргэн бэлэн мөнгө авчээ. Мөн улсын хэмжээнд 130,3 мянган оюутан хишиг хувиа сургалтын төлбөр хэлбэрээр хүртсэн тул хувьцааг сонгох боломжгүйд тооцогдоно. Түүнээс гадна 2012 оны 6-р сарын сүүлийн байдлаар улсын хэмжээнд нийт 1,532,853 иргэн Засгийн газарт хувьцаагаа дүйцүүлсэн үнээр нь худалдах хүсэлт гаргасан байна. Гэхдээ хүсэлтээ буцаан авч, хувьцаагаа эзэмших хүсэлтэй иргэд өргөдлөө өгч байгаа тухай НХХЯ мэдээлж байсан ч энэ тухай ямар нэгэн тоо олон нийтэд цацагдаагүй байна. Тэгэхээр манай улсын хишиг хувиа хувьцаагаар хүртэх эрх бүхий нийт хүн амын гуравны хоёроос илүү нь хувьцаа биш бэлэн мөнгө сонгожээ.

Иргэдийн өнөөгийн амьдралын түвшин, бэлэн мөнгөний хэрэгцээ, хүн амын бүтэц, мөн хувьцааны талаарх мэдлэг ойлголт, үнэт цаасны зах зээлд оролцож ирсэн идэвхтэй холбоотойгоор хувьцаа эзэмших эрх бүхий 2,7 сая иргэнээс ердөө

59

800 мянга орчим нь хувьцааг сонгов. Эдгээр иргэд болон “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг худалдаж авахаар захиалга өгсөн үндэсний аж ахуйн нэгжүүд тус компанийн үйл ажиллагаа жигдэрч ашигтай ажиллаж эхэлбэл ногдол ашиг хүртэх, зах зээл дээр хувьцааны ханш өсвөл дүйцүүлсэн үнээр худалдсанаас илүү санхүүгийн өгөөж хүртэхээс гадна хувьцаа эзэмшигчийн хувьд компанийн удирдлагад санал өгөх, үйл ажиллагаанд хяналт тавих зэрэг эрхийг эдэлнэ. Энэ нь компанийн засаглал, нийгмийн хариуцлага төдийгүй нийт уул уурхайн салбарын ил тод байдалд сайнаар нөлөөлөх талтай ч иргэдийн ойлголт, идэвх, оролцооноос шууд хамаарах юм.

1. Эх орны хишиг тараасан улс орнуудын туршлага

Ашигт малтмалын баялаг ихтэй улс орнууд уул уурхайн салбараас олсон орлогоо ашигладаг хамгийн нийтлэг хэлбэр бол улсын баялгийн сан (нөөцийн сан) байгуулах явдал ба ингэснээр төсвийн болон мөнгөний ханшийн тогтвортой байдлыг хангаж, “Голланд өвчнөөс” урьдчилан сэргийлдэг байна (Кувейтийн Нөөцийн сан, Норвегийн Засгийн газрын тэтгэврийн сан, ОХУ-ын Газрын тосны тогтвортой байдлын сан, Чилийн Зэсийн тогтвортой байдлын сан болон Эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой байдлын сан). Мөн уул уурхайн салбараас олсон орлогыг иргэддээ оролцоогоор нь тэгш хуваарилах, ялангуяа ирээдүй хойч үедээ хишиг хувь хүртээх зорилготой сангууд байна (ОХУ-ын Үндэсний халамжийн сан, Норвегийн Засгийн газрын тэтгэврийн сан, Канадын Албертагийн уламжлалын сан, Кувейтийн Ирээдүйн сан, Аляскийн байнгын сан (4-р хүснэгт).

60

4-р хүснэгт Эрдэс баялагт суурилсан Улсын баялгийн сан – Олон улсын

туршлага

Улс орон Сангийн нэр Байгуу-лагдсан

он

Ашигт малтмал

Хэмжээ /тэрбум

ам.доллар, 2010 он/

Кувейт Ирээдүйн сан Нөөцийн сан

1976 1953

Газрын тос 203

Канад (Алберта)

Албертагийн уламжлалын сан

1976 Газрын тос 14

Арабын Нэгдсэн Эмират Улс

Абу Дабигийн хөрөнгө оруулалтын газар

1976 Газрын тос 395

АНУ (Аляск) Аляскийн байнгын сан 1976 Газрын тос 36 Чили Зэсийн тогтвортой

байдлын сан/ Эдийн засаг, нийгмийн тогтвортой байдлын сан

1985/ 2007

Зэс 22

Норвеги Засгийн газрын тэтгэврийн сан

1990 Газрын тос 445

ОХУ Үндэсний халамжийн сан Газрын тосны тогтвортой байдлын сан (Нөөцийн сан)

2008

2004

Газрын тос 168

52

Олон улсын туршлагаас судлахад иргэдэд шууд бэлэн мөнгө тараадаг сан цөөн байгаа ч, хувьцаа эзэмшүүлдэг талаар мэдээлэл бараг алга байна. Ихэнх сангуудын хувьд төсвийн нөөц хуримтлуулж, уул уурхайн бус салбаруудыг дэмжин, эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах, улмаар нийгмийн халамж, үйлчилгээ, байгаль орчны орчны нөхөн сэргээлтийг дэмжсэнээр иргэдийнхээ амьжиргааг сайжруулахад анхаардаг байна. Жишээлбэл, Норвеги газрын тосноос олсон орлогоос бүрдүүлсэн сангаасаа иргэддээ шууд хишиг хувь тараадаггүй, харин боловсрол, эрүүл мэндийн салбар, дэд бүтэцдээ хөрөнгө оруулж, маш сайн нийгмийн халамж, үйлчилгээний тогтолцоог бүрдүүлж чадсан байна. Норвегийн иргэд найман долоо хоногийн цалинтай амралт эдлэх, шаардлагатай үедээ ажлаас 1-2 хоногийн чөлөө

61

авах, харьцангуй хямд бөгөөд чанартай хүүхэд асрах үйлчилгээ авах, 3 жилийн жирэмсний амралт эдлэх зэрэг нийгмийн халамж хүртдэг ажээ. НҮБ-ын Хүний хөгжлийн тайлангаас харахад Норвеги нь 1980 оноос 2011 он хүртэл хүний хөгжлийн индексээрээ дэлхийг тэргүүлж байна.

Харин шууд бэлэн мөнгө тараадаг хэлбэрийг АНУ-ын Аляск мужид амжилттай хэрэгжүүлсэн туршлага байна. Аляскийн байнгын сангаас жил бүр иргэддээ (2010 оны байдлаар нийт хүн ам нь 710 мянга орчим байсан) ногдол ашиг тараадаг аж. 1976 онд байгуулагдсан энэ санд ашигт малтмалын салбараас орж ирсэн нийт орлогын 25 хувийг төвлөрүүлж, хувьцаа, бонд, үл хөдлөх хөрөнгөнд хөрөнгө оруулж, зөвхөн олсон ашгийг ногдол ашиг түгээхэд зарцуулдаг байна. Ногдол ашгийг сан байгуулагдсанаас хойш 6 жилийн дараа буюу 1982 онд анх тараасан ба түүнээс хойш хамгийн багадаа 386 ам.доллар, хамгийн ихдээ 2,069 ам.доллар түгээсэн байна /5-р хүснэгт/. Аляскийн хүн амын зарим хэсэг, нэн ялангуяа алс хязгаар бүс нутагт амьдардаг хэсгийн хувьд жилд авдаг ногдол ашиг нь гэр бүлийн орлогын 6-10 хувийг эзэлдэг байна.

5-р хүснэгт АНУ-ын Аляскийн байнгын сангаас ногдол ашиг тараасан байдал Он Ногдол ашиг Он

Ногдол

ашиг Он Ногдол ашиг Он

Ногдол

ашиг

1982 $1,000.00 1990 $952.63 1998 $1,540.88 2006 $1,106.96

1983 $386.15 1991 $931.34 1999 $1,769.84 2007 $1,654.00

1984 $331.29 1992 $915.84 2000 $1,963.86 2008 $2,069.00

1985 $404.00 1993 $949.46 2001 $1,850.28 2009 $1,305.00

1986 $556.26 1994 $983.90 2002 $1,540.76 2010 $1,281.00

1987 $708.19 1995 $990.30 2003 $1,107.56 2011 $1,174.00

1988 $826.93 1996 $1,130.68 2004 $919.84

1989 $873.16 1997 $1,296.54 2005 $845.76

(Эх сурвалж: http://www.apfc.org/home/Content/dividend/dividendamounts.cfm)

Олон улсын баялгийн сангуудын туршлагаас харахад уул уурхайн салбараас олсон орлогоороо сан бүрдүүлж, дотоод

62

гадаадын үнэт цаас, үл хөдлөх хөрөнгө гэх мэт хөрөнгийг арвижуулах хэрэгсэлд хөрөнгө оруулж, сангийн мөнгийг өсгөдөг байна. Гэхдээ байгалийн баялаг ихтэй боловч эдийн засаг нь хөгжөөгүй, нийгмийн асуудлаа шийдээгүй улс орон, муж нутаг бас байна. Тухайлбал, Нигери Улс нь газрын тосны үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд 8 дугаарт ордог ч ядуурлын түвшин ихтэй улс орны нэг хэвээр байсаар байна. Энд хууль эрх зүйн тогтолцоо сул, авилга хээл хахууль газар авсан учир газрын тосноос орж ирсэн баялаг цөөн хүний гарт орж, байгаль орчинд ч их хэмжээний хохирол учирчээ. Тиймээс Нигерид Нигери Дельта Сан байгуулж, эдгээр асуудлыг шийдэх санаачилга ч гарч байсан байна. Ер нь хөгжиж байгаа орнуудын хувьд баялгийн сан байгуулахдаа иргэдэд ногдол ашиг, бэлэн мөнгө тараахад биш тогтвортой хөгжлийн асуудалд илүүтэй анхаарах нь зүйтэй гэдгийг олон улсын эрдэмтэн судлаачид санал болгожээ. Түүнчлэн, баялгийн сангийн хөрөнгийг өсгөхдөө зөвхөн хөрөнгийг арвижуулах, өндөр өгөөж, бага эрсдэлтэй санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах биш нийгмийн хариуцлагатай, байгальд ээлтэй байдлыг харгалзаж, сэргээгдэх баялгийг бүтээх, тогтвортой хөгжлийг дэмжих төсөл, үйл ажиллагаанд хөрөнгө оруулж байх нь зөв гэдэг санал гарсаар байна.

Манай улсын хувьд бусад байгалийн баялаг ихтэй улс орны адил бодлого барьж, үнэт цаас, өрийн бичиг, хадгаламж зэрэг дотоод болон олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрх хэрэгсэлд хөрөнгө оруулахаар Хүний хөгжлийн сангийн тухай хуульд тусгасан ч хэрэгжүүлж эхлээгүй, харин иргэдэд уул уурхайн компанийн хувьцааг нь шууд эзэмшүүлэх ажлыг хийж эхлээд байна. Энэ нь эдийн засгийн хувьд хэр оновчтой болохыг тодорхойлж хэлэхэд эрт ч байгалийн баялгийг иргэдэд шударга хуваарилах зөв хэлбэр байж болох юм. Иргэддээ хувьцаа эзэмшүүлэх нь дараах давуу талтай гэж үзэж байна. Үүнд:

Ард түмэн баялгийн үр шим, түүний ашгаас шууд хүртэнэ.

Хувьцаа эзэмшигчийнхээ эрхийн дагуу компанийн үйл ажиллагаа, нийгмийн хариуцлагатай байдлыг хянаж,

63

санал өгөх замаар өөрийн өмч- эх орны байгалийн баялгаа хамгаалах боломжтой болно.

Эрдэнэс Таван толгой олон нийтийн засаглалтай хувьцаат компани болсноор ирг эдийн эдийн засгийн ашиг сонирхол н эг цэгт төвлөрч, компанийн үйлдвэрлэ л, бизнесийн үйл ажиллагаанд тоо болон чанарын өөрчлөлт гарна.

Түүнчлэн, компанийн удирдлагыг хамтын зарчмаар хэрэгжүүлэх нь үйл ажиллагааны болон мэдээллийнх нь ил тод байдалд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

Иргэд үнэт цаасны зах зээлд идэвхтэй оролцох, орлогын хуримтлал үүсгэх, ирээдүйдээ хөрөнгө оруулалт хийх, цаашилбал улс орны э дийн засгийн өсөлт болон ард түмний амьдрал д ээшлэх нөхцөл бүрдэн э.

Нөгөөтэйгүүр, ирг эдийн эдийн засгийн ашиг сонирхол н эг цэгт төвлөрснөөр нийтээрээ эдийн засгийн өгөөжийг илүү харж, нийгэм, байгаль орчинд ээлтэй талыг орхигдуулах эрсдэл байж болох юм. Тухайлбал, Аляскад иргэд газрын тос нэмж олборлох, тэр дундаа дархан цаазат газраа ашиглахыг хүртэл дэмжиж санал өгч байсан байна.

Дүгнэлт

Судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэснээр дараах дүгнэлтүүдийг гаргаж байна. Үүнд: 1. Монгол Улсын нийт хүн амын 26,6 хувь нь данстай байна.

Харин 1995 оноос хойш өнөөдрийг хүртэлх 17 жилийн хугацаанд ХОЭБ-ийн ердөө 306,925 мянган данс нээгджээ. Энэ нь манай иргэд хувьцааны үнэ цэнийн талаарх ойлголт дутмаг, өөрийн өмчид анхаардаггүй, идэвхгүй байгааг харуулж байна.

2. Шинэ данс нээлгэсэн байдлаас харахад иргэдийн идэвх бас л хангалтгүй байна. 2007 онд шинэ дансны тоо өссөн нь хэд хэдэн компани шинээр олон нийтэд хувьцаагаа санал болгож

64

арилжсан, 2011 оноос энэ тоо эрс өссөн нь “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг иргэдэд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлж эхэлсэнтэй шууд хамааралтай гэж үзэж байна.

3. Одоогийн байдлаар Монгол Улсын 800 мянга орчим иргэн “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцаа эзэмшигч болохоор сонголтоо хийсэн байна. Энэ нь компанийн засаглал, нийгмийн хариуцлага төдийгүй нийт уул уурхайн салбарын ил тод байдалд сайнаар нөлөөлөх талтай ч иргэдийн ойлголт, идэвх, оролцооноос хамаарна.

Ашигласан ном, хэвлэл: [1] Засгийн газар, “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааг

иргэдэд эзэмшүүлэх, аж ахуйн нэгжид худалдахтай холбогдуулан авах зарим арга хэмжээний тухай 116-р тогтоол, 2012 - 4- 11

[2] Монголын хөрөнгийн бирж, 2011 оны Жилийн тайлан[3] Санхүүгийн Зохицуулах Хороо, Үнэт цаасны зах зээлийн

тухай хууль тогтоомжийн эмхэтгэл. УБ: 2011 он [4] Санхүүгийн Зохицуулах Хороо, 2011 оны Үйл ажиллагааны

тайлан[5] Стандарт Инвестмент, Хувьцааны цагаан толгой. УБ: 2012

он, Ирмүүн. Хэвлэгдээгүй хувилбар [6] УИХ, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, 2010 оны

6-р сарын 24 [7] УИХ, Хүний хөгжил сангийн тухай хууль, 2009 оны 11-р

сарын 18 [8] УИХ, Хүний хөгжил сангийн 2010, 2011, 2012 оны төсвийн

тухай хууль [9] УИХ, Таван толгойн нүүрсний ордыг ашиглах зарим

асуудлын тухай 39-р тогтоол, 2010 - 7- 7 [10] УИХ, Компанийн тухай хууль, 2011 оны 10-р сарын 6 [11] ҮЦТТТХТ, 2010 оны Жилийн тайлан[12] Alanna Hartzok, Citizen Dividends and Oil Resource Rents - A

Focus on Alaska, Norway and Nigeria, Research Paper, Feb

65

[13] 2004 Australian Industry Group, Managing Australia’s Mining Boom, Economic Research Note, Dec 9, 2010

[14] Galina Kurlyandskaya, Gleb Pokatovich, Mikhail Subbotin, Oil and Gas in the Russian Federation, Framework Paper, Feb 2004

Ашигласан цахим хаяг: [1] Ариунбилэг О. Энэ сарын 20-ны дотор хүсэлтээ гаргаагүй

иргэдийг хувьцаа авна хэмээн тооцно. http://economics.gogo.mn/news/104639

[2] Болорсүх Б. 230 мянган хүн бэлнээр авахыг хүссэн. http://economy.news.mn/content/105940.shtml

[3] Хөгжилд хөтөлсөн 90 жил, Зах зээлийн нийгэмд шилжсэн уул уурхай, 2012 оны 4-р сарын 18, http://www.mmre.energy.mn/branch/now/102/detail/1204180001/

[4] Үнэт цаасны зах зээлийн мэргэжлийн оролцогч, http://www.frc.mn/index.php?option=com_enhancedweblinks&view=category&id=193&Itemid=174

66

УУЛ УУРХАЙН БАЙГАЛЬ ХАМГААЛЛЫН ЭРХ ЗҮЙН ОРЧИН, ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БУЙ ЗАРИМ АРГА ХЭМЖЭЭ

С.Эрдэнэцэцэг. БОНХЯ-ны Байгаль орчны үнэлгээ, аудитын хэлтсийн ахлах мэрэгжилтэн

Хууль эрх зүйн орчин, урт хугацааны бодлогын баримт бичгүүд

Дэлхийн улс орнуудын ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлага нь аливаа нөөцийг үр ашигтай зарцуулдаг, байгаль орчны бохирдол, доройтлоос урьдчилан сэргийлсэн, хүлэмжийн хийн ялгарал багатай үйлдвэрлэлийг дэмжсэн, нийгмийн ялгааг арилгахын төлөө эдийн засгийн тогтолцоог цогцлон бий болгоход илүүтэйгээр чиглэгдэж байна. Хөгжлийн ийм загварыг бий болгох зорилгоор НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрөөс “Ногоон эдийн засаг”, НҮБ-ын Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн байгууллагаас “Ногоон үйлдвэрлэл”, НҮБ-ын Ази, номхон далайн орнуудын эдийн засаг, нийгмийн хорооноос “Ногоон өсөлт”-ийн үзэл баримтлалуудыг дэвшүүлж, нийгэм, байгаль орчинд ээлтэй, тогтвортой эдийн засгийн хөгжлийг хангахыг Дэлхийн нийт улс орнуудыг уриалж байна.

Монгол Улсын Засгийн газраас баримталж буй уул, уурхайд түшиглэсэн хөгжлийн чиг хандлага нь үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих, ядуурлыг бууруулахад чиглэсэн зөв зүйтэй алхам боловч нөгөө талаасаа уул уурхайн үйлдвэрлэл нь байгалийн нөөцийн хомсдол, орчны бохирдол, доройтлыг үүсгэж тогтвортой хөгжил болон хүний эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах, Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлэхэд бэрхшээл учруулж байна.

Хүний үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөллөөс шалтгаалан газрын доройтол, цөлжилт, ойн болон усны нөөц, биологийн төрөл зүйлийн хомсдол, агаар, хөрс, усны бохирдол, хог

67

хаягдлын хуримтлал, байгалийн гамшгийн давтамж ихсэх зэргээр байгаль орчны суурь төлөв байдал эрс өөрчлөгдөн нийгэм, эдийн засгийн хөгжил экосистемд бий болсон дарамтыг даахгүй болж, амьдрах орчны нөхцөл алдагдаж экологийн аюултай байдал үүсч байна.

Монгол Улс байгаль орчны чиглэлийн багц буюу 20 гаруй хуультай. Суурь хууль болох “Байгаль орчныг хамгаалах тухай” хуулийг 1995 оны 3 дугаар 30-ны өдөр Парламентаар батлуулж, 2012 онд хамгийн сүүлд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Уг хуулийн зорилтыг “хүний эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг байгаль орчны тэнцэлтэй уялдуулах, өнөө болон ирээдүйн үеийнхний ашиг сонирхлын үүднээс байгаль орчныг хамгаалах, түүний баялгийг зохистой ашиглах, жам ёсны боломжтойг нь нөхөн сэргээхтэй холбогдож төр, иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын хооронд үүсэх харилцааг зохицуулахад оршино” гэж тодорхойлсон байна.

Дээрх асуудлыг шийдвэрлэх гол арга зам нь төлөвлөлт, удирдлагын арга хэлбэрийг боловсронгуй болгох, байгаль орчны төлөв байдал, даацыг тодорхойлох, болзошгүй сөрөг нөлөөллийг урьдчилан тогтоож, хяналт-шинжилгээ хийж, үнэлгээ өгөх замаар түүнийг багасгах, арилгах арга хэмжээг оновчтой төлөвлөж хэрэгжүүлэх зэргээр байгаль экологийн тэнцвэртэй байдлыг хангахад онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатайг харуулж байна.

Урт хугацааны бодлогын баримт бичгүүд: Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, Байгаль орчны талаар төрөөс баримтлах бодлого болон

бусад тулгуур баримт бичгүүдийн хүрээнд Үндэсний хөтөлбөрүүдийг шинээр болон шинэчлэн боловсруулж гаргаад байна. Тухайлбал:

68

Цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг 2010 оны 4 сарын 14-ний өдрийн Засгийн газрын 90 дүгээр тогтоолоор батлуулсан.

Ус үндэсний хөтөлбөрийг 2010 оны 5 дугаар сарын 20-ны өдрийн 24 дүгээр тогтоолоор батлуулсан.

Шинэ бүтээн байгуулалт дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөр 2010 оны 6-р сарын 25-ны өдрийн УИХ-ын тогтоолоор батлагдсан.

Уур амьсгалын өөрчлөлттэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөр /2011/

Шинээр “Эрдэс баялагийн салбарт төрөөс баримтлах бодлого”-ын баримт бичгийг экологийн тэнцвэрт байдлыг хангах эрхэм зорилготой нягт уялдуулан ЭБЭХЯ-наас боловсруулан УИХ-д өргөн барьсан байна.

Авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн байгаль орчныг хамгаалах

ажлыг эрчимжүүлэх, усны хагалбар, голын ай сав газар, ойн сан газар, түүний хамгаалалтын бүсэд ашигт малтмал хайх, олборлохыг хориглох, байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд халтай арга технологиор уул уурхайн үйлдвэрлэл явуулахыг хориглох чиглэлээр олон чухал зорилтууд дэвшүүлж, тус яамнаас тодорхой ажлуудыг шат дараатай авч хэрэгжүүлсэн. Үүнд:

1. Уул уурхайн олборлолтод өртсөн газрыг нөхөн сэргээх, уул уурхайн байгаль хамгааллын чиглэлээр 7 стандартыг боловсруулж мөрдүүлээд байна.

2. “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, мониторингийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чиглэлээр 6 аргачлал, журамыг боловсруулан батлуулж мөрдүүлэв.

3. 2010-2011 онд БОАЖС-ын баталсан “Ашигт малтмал ашиглах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч аж ахуйн нэгжийн байгаль

69

орчныг хамгаалах талаар хуулиар хүлээсэн үүргийн хэрэгжилтэд хийх улсын нэгдсэн үзлэг шалгалтын удирдамж”-ийн дагуу үзлэг шалгалтыг гүйцэтгэсэн. Шалгалтад хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүдийн дүнгээр авч үзвэл байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилтэд өгсөн үнэлгээгээр нийт аж ахуйн нэгжийн 15,8 хувь нь А /сайн/, 36,8 хувь нь В /хангалттай/, 47,4 хувь нь С /хангалтгүй/, байгаль орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд өгсөн үнэлгээгээр нийт аж ахуйн нэгжийн 10.5 хувь нь А /сайн/, 21.1 хувь нь В /хангалттай/, 68,4 хувь нь С /хангалтгүй/ үнэлэгдсэн байна. Энэ нь Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөрийн боловсруулалтын чанар хангалтгүй бодит байдлаасаа илт зөрүүтэй, зөв төлөвлөгдөөгүй учир практик ач холбогдол, үр нөлөө муутай байгааг харуулж байгаа тул уг үйл ажиллагааг сайжруулах боловсронгуй болгох зорилгоор Байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, орчны хяналт-шинжилгээний хөтөлбөр, тайлан боловсруулах, хянан хүлээн авах, батлах журамыг шинэчлэн БОАЖС-ын 2011 оны А-36 дугаар тушаалаар батлуулан мөрдөж байна.

4. 2009- 2010 онд “Уул уурхайн олборлолт болон бусад үйл ажиллагаанаас эвдрэлд орж орхигдсон газрын тооллого хийх” ажлыг Хэнтий, Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Өмнөговь, Дорноговь, Дархан-Уул, Дорнод, Дорноговь, Говь-Сүмбэр, Дундговь, Сүхбаатар, Төв, Булган, Сэлэнгэ гэсэн 15 аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хийлээ. Уг тооллогын нэгдсэн дүнгээр 15 аймгийн 56 сумын нутаг дэвсгэрт нийт 500 гаруй нэгж талбарт 3984.46 га газар эвдрэлд орж орхигдсон байгааг тогтоов.

Эдгээр эвдрэлд орсон талбайн 60 орчим хувь нь /170 гаруй/ аж ахуйн нэгж байгууллагын үлдсэн нь гар аргаар ашигт малтмал олборлогчдын үйл ажиллагаанд өртсөн байгаа нь судалгаанаас харагдаж байна.

Тооллогын ажлын үр дүнг үндэслэн тус яамнаас уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулсан талбайдаа нөхөн сэргээлт хийлгүй хаяж явсан аж ахуйн нэгж байгууллагыг холбогдох хууль, хяналтын байгууллагатай хамтран нарийвчлан тогтоох,

70

нөхөн сэргээлтийн ажлыг бүрэн хийлгэх, байгаль орчинд учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх зэрэг арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхээр төлөвлөн уг судалгааны ажлын тайланг Улсын мөрдөн байцаах газарт хүргүүлэн холбогдох чиглэлээр хамтран ажиллаж байна.

5. “Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” хуулийг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2010 оны 3 дугаар сарын 30-ны өдрөөс эхлүүлэн орон даяар усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийг тогтоох ажлыг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Усны газар, Байгаль орчныг хамгаалах иргэний зөвлөл /ТББ/-тэй хамтран зохион байгуулж 2010 оны 6 дугаар сарын 20-нд дуусгасан.

6. Засгийн газрын 2010 оны 2 дугаар сарын 24 болон 8 дугаар сарын 18, 2012 оны 06 дугаар сарын 05-ны өдрийн хуралдаанаар “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” хуулийн 3 дугаар зүйл 3.1-д заасан Монгол орны гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийн хилийн заагийг 109 нэгж талбайн 6958 цэгийн солбицлоор, ойн сан бүхий талбайн хилийн заагийг 31089 нэгж талбайн 1,7 сая цэгийн солбицлоор, усны сан бүхий газрын энгийн хамгаалалтын бүсийг 4460 нэгж талбайн 57313 цэгийн солбицлоор тогтоож, Засгийн газрын 2012 оны 194 дүгээр тогтоол гаргуулаад байна.

Уг хуулийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд 12 аймгийн нутаг дэвсгэрт орших алтны шороон ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 242 талбай тус бүрээр байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр, нөхөн сэргээлтийн зардлын хэмжээг тогтоох зорилгоор Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын “Хохирол тооцуулах тухай” А-204 дүгээр тушаал гарган, холбогдох мэргэжлийн байгууллагын судлаачдыг газар дээр нь ажиллуулж Байгаль орчинд учруулсан нийт хохирлын хэмжээ 1.16 их наяд төгрөг, хуулиар хориглосон бүсэд ногдох хохирол 672012.1 сая.төг байгааг холбогдох аргачлалын дагуу тогтоосон. Үүнийг байгаль орчны бүрэлдэхүүн тус бүрээр авч үзвэл агаар

71

мандалд 1963.0 сая.төг, гадаргын усанд 839627.4 сая.төг, газрын доорх усанд 30554.6.0 сая.төг, хөрсөн бүрхэвчид 104433.5 сая.төг, ургамлан нөмрөгт 98204.5 сая.төг, эдэлбэр газарт 1660.8 сая.төг, газрын хэвлийд 67007.3 сая.төг, ойн санд 12816.7 сая.төг, ан амьтанд 3286.1 сая.төг-ийн хохирол учруулсан байна.

7. МУ-ын хууль тогтоомжийг 2012 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэлийн хүрээнд байгаль орчны эрхзүйн зохицуулалтыг улам боловсронгуй болгож хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байсан 30 гаруй хуулиас эхний ээлжинд байгаль орчны 18 хуулийн давхардал, хийдэл зөрчлийг арилгах замаар эдгээрийг системчлэн 8 хууль болгож, 2 хуулийн төслийг шинээр боловсруулан батлуулж, мөрдөж эхлээд байна. Шинээр болон шинэчилсэн найруулга, нэмэлт өөрчлөлтөөр батлагдсан хуулиудад байгаль орчныг хамгаалах ажлын үр өгөөж, чанарыг эрс дээшлүүлэх, төр, нутгийн захиргааны болон орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудын ажлын зааг ялгаа, эрх, үүргийг тодорхой болгох, хууль хоорондын давхардал, зөрчил арилгах, уялдаа холбоо сайжруулахаас гадна төр, хувийн хэвшлийн байгууллага, иргэдийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлагын шинэ зохицуулалтыг бий болгох, орон нутгийн иргэдийн оролцоог хангах талаар олон чухал заалтуудыг тусгаж, байгаль орчныг хамгаалах талаарх эрх зүйн орчин боловсронгуй болсон.

Өнөөгийн байдал Уул уурхайн үйлдвэрлэл сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй

хөгжиж байгаа хэдий ч олборлолт, ашиглалтын технологийн онцлог, дэд бүтцийн байгууламжийн харилцан уялдаатай оновчтой төлөвлөлтийн бодлого авч хэрэгжүүлээгүйгээс байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээлтийн ажил хоцрогдож, орон нутгийн байгаль орчин, нутгийн иргэдийн амьдрах орчинд сөрөг нөлөөлөл учруулж байна. Үүний тод жишээ бол Өмнөговь аймгийн нутаг дахь нүүрс тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаа юм. Цаашид эдгээр асуудлыг оновчтой цогц байдлаар шийдвэрлэхгүй

72

бол өөр олон газарт энэ нөхцөл байдал бий болох хандлагатай байна.

Ашигт малтмал олборлох, геологийн эрэл хайгуул хийх, барилгын материал бэлтгэх, ашигт малтмалын бүтээгдэхүүн тээвэрлэх, авто зам, барилга байгууламж барих явцад хөрс хуулах, шороон далан, овоолго бий болгох, шуудуу татах зэргээр газрын төрх байдлыг өөрчилж техникийн гаралтай хөрсний эвдрэл ихээр бий болж байна.

Мөн нөгөө талаас уул уурхайн үйл ажиллагааг хариуцлагатай явуулах талаар санаачлагатай ажилладаг, байгаль хамгаалах ажлыг мэргэжлийн түвшинд хийж гүйцэтгэж байгаа олон байгууллага байгаа гэдгийг бас энд онцлох нь зүйтэй. 2011 оны мэдээгээр уул уурхайн салбар улсын дундаж нийт бүтээгдэхүүний 20.23%, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 69.63%, экспортын бүтээгдэхүүний 89.20%-ийг эзэлж байгаа бөгөөд 2012 оны 9 дүгээр сарын 20-ны байдлаар ашигт малтмалын 3647 тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч 21 381 324,17 гектар талбайд үйл ажиллагаа явуулахаар зөвшөөрөл авсан байгаа нь нийт нутаг дэвсгэрийн 13.2 хувийг эзэлж байна. Үүнээс ашиглалтын 12226 тусгай зөвшөөрөл бүхий 841 342,04 га, хайгуулын 2421 тусгай зөвшөөрөл бүхий 20 539 982,13 га талбай байгаа бөгөөд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж буй нь 200 гаруй аж ахуйн нэгж байгууллага байна.

2011 оны байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд уул уурхайн хайгуул олборлолтын үйл ажиллагааны улмаас 20401,3 гектар талбай эвдрэлд орж, үүний 4587,6 га буюу 22.4%-д газарт нөхөн сэргээлт хийгдсэн мэдээ байна.

Цаашид авч хэрэгжүүлэх бодлогын арга хэмжээний талаар

Монгол орны гадаргын усны нөөцийн 70%-ийг бүрдүүлж буй сав газрын эхэд хамаарах хэсэг, газрын доорх цэнгэг усны орд газруудыг Улсын тусгай хамгаалалтанд авах,

Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас үүсч буй сөрөг нөлөөллийг бууруулах зорилгоор бүс нутгийн экосистемийн үнэлгээ

73

хийж, биологийн төрөл зүйлийн нөхөн хамгааллын үйл ажиллагааг нэвтрүүлэх,

Уул уурхайн үйл ажиллагааны эрсдлийн сан бий болгож, хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг бүх уул уурхайн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх,

Уул уурхайн нөхөн сэргээлт, ялангуяа нөхөн сэргээгдэлгүй орхигдсон газрын нөхөн сэргээх ажлыг эрчимжүүлэх, байгаль орчны чиглэлээр стандарт нормативыг олон улсын шаардлагын түвшинд хүртэл сайжруулж, боловсронгуй болгох.

74

БАЙГАЛИЙН ҮНЭТ БАЯЛАГ БОЛОХ УСНЫ АСУУДЛЫГ АШИГТ МАЛТМАЛЫН ТӨРИЙН БОДЛОГОД ТУСГАЯ

Р. Мижиддорж ШУТИС, Экологи, тогтвортой хөгжлийн төв

Хураангуй Нэг талаас дэлхийн дулаарлаас үүдэлтэй хуурайшил

нэмэгдэж байгаа, нөгөө талаас уул уурхайн боловсруулалт, ашиглалттай холбоотойгоор гадаргын болон газрын доорх ус хэмээх үнэт ашигт малтмалын олборлолт, ашиглалт маш ихээр нэмэгдэх болсон тул усны асуудлыг ашигт малтмалын төрийн бодлогод тусгах нь зүйтэй гэж үзсэн.

Түлхүүр үг Агаарын температур нэмэгдэх хуурайших, гадаргын ус, газрын доорх ус

Оршил Дэлхийн дулааралтай холбоотой үер, ган, цөлжилт газар

бүр харилцан адилгүй илэрч, давтамж нь нэмэгдэж байна. Жишээ нь Сахел, Газар дундад тэнгис орчим, Өмнөд Африк болон Азийн зарим нутагт их халалттай холбоотой хуурайшил ихэсч, хур тунадас буурч байгаа нь ган гачиг болоход хүргэж, хатаж хуурайшиж байна.

Монголд сүүлийн хэдэн зуун жилд тохиолдож байгаагүй хуурайшил, усны нөөцийн хомсдол нүүрлэж болзошгүй байгаа, агаарын температур нэн эрчимтэй нэмэгдэж, хур тунадасны хэлбэлзэлийн минимум болох үед хуурайшил улам хүчтэй илрэх боллоо.

Монгол орны гадаргын усны нөөц олон жилийн дундажаар нийтдээ 599 км3 гэсэн тооцоо байдаг (Г.Даваа, Б.Мягмаржав 1999). Гэвч энэхүү нөөц нь улирлаас улиралд өөрчлөгдөж байдгаас гадна уур амьсгалын хэлбэлзлээс шалтгаалж нэлээд урт хугацаанд ихсэх, буурах зүй тогтол ажиглагдаж байна.

75

Сүүлийн 100 гаруй жилд монголд хур тунадас татруу байсан 3 томоохон үед гадаргын усны нөөц нэлээд багасаж байв. Хур тунадас татруу байсан үеийн сүүлчийнх нь 1998-2008 оны үед тохиосон. Энэ үед монгол орны жилийн дундаж агаарын температур 1.0-2.2 градус болж, зуны халуун өдрийн тоо олшрон, хавар, намар нь дулаавтар бөгөөд хуурай болж, ихэнх нутгаар зүс бороотой өдрийн тоо цөөрч, аадар бороотой өдрийн тоо нэмэгдсэн. Энэ үед гадаргын усны нөөц багасаж байсан жишээг 2 томоохон голоор авч үзэхэд Орхон голын дундаж урсац Орхон-Орхон харуулаар 40 орчим м3/сек байдаг бол 2003-2004 онд дөнгөж 10.3-11.8 м3/сек болсон нь сүүлийн 67 жилийн хамгийн бага утга юм. Энэ үеэр Улаан цутгалангийн хүрхрээ үе үе тасалдаж байлаа. Хэрлэн голын дундаж урсац 1990 онд 35.8 м3/сек байсан бол түүнээс хойш алгуур буурах хандлагатай байсаар 2007 онд дөнгөж 6.1 м3/сек болж байв. Өөрөөр хэлбэл эдгээр голын жилийн дундаж урсац 4-6 дахин багассан байна. Хэдийгээр 2010-аад оноос эхлэн хур бороо ахиу байх хэдэн жилийн харьцангуй чийглэг мөчлөг эхэлсэн гэж мэргэжилтнүүд үзэж байгаа боловч ойролцоогоор 5-10 жилийн дараа хур тунадасны дараагийн минимум болох үед монгол орны жилийн дундаж агаарын температур +3,+4 градус хүрч өмнөхөөсөө илүү их хуурайшиж, гадаргын усны нөөц улам багасах, илүү олон гол горхи, нуур, тойром ширгэх, намаг хатах, цэвдэг гэсэх зэргээр экосистем, байгаль, нийгэмд илүү ноцтой сөрөг үр дагаварыг авчирч болзошгүй байна. (Мижиддорж Р. 2012)

Гол мөрний сав газар уул уурхайн олборлолт замбараагүй явуулснаас болж зарим голын усны чанар муудаж хэдэн арван километр газар ус булингартаж нутгийн иргэд голын уснаас уух аргагүйд хүрэх, зарим жижиг гол горхи тасрах, хөрсөн доогуур шургах болсон тул “Гол мөрний урсац, бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сангийн газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль”-иар энэ асуудлыг зохицуулахад хүрсэн.

Уул уурхайн баяжуулалт, боловсруулах үе шатанд их хэмжээний ус хэрэглэх шаардлага гардагийн зэрэгцээ эдийн

76

засгийн хувьд ихээхэн үр ашигтай гэж үздэг уусган баяжуулах технологийг өргөнөөр хэрэглэх үед хүхрийн хүчил, цианид зэрэг хортой, онцгой хортой бодисоор ус, хөрс бохирдох эрсдлийг дагуулж болох юм. Ийм нөхцөлд технологийн горимыг чанд баримтлан, тооцоотой, өндөр хяналттай ажиллах хэрэгтэй болдог байна.

Монгол орны газрын доорх усны тогтоогдсон нөөц 12 орчим км3 гэж үздэг (Н.Батсүх, У.Борчулуун. 2008). Гэтэл эрдэс түүхий эдийн ихээхэн нөөц, баялаг бүхий говь нутагт гадаргын ус байдаггүй, нөгөө талаар гүний усны багахан нөөц байгаа боловч эрчимтэй хөгжиж байгаа уул уурхайн үйл ажиллагаанд газрын доорх усыг нөөцийг нь тогтоож батлуулдаггүй, тооцоо судалгаагүй хэт үрэлгэн ашиглах, усыг зохистой ашиглах менежмент дутагдсаар байна.

Оюу толгой, Таван толгой зэрэг ашигт малтмалын том том орд газрыг ашиглах, Сайншандын аж үйлдвэрийн парк байгуулж ажиллуулахад асар их хэмжээний ус шаардлагатай, мөн говь нутагт одоо байгаа болон шинээр бий болж байгаа хот суурин газар, сууршилын бүсийн хүн амын усан хангамжийг шийдэх асуудал тулгарч байна.

Зөвхөн 2007 онд 8.5 сая тонн нүүрс, 132472 сая литр газрын тос олборлосон байхад үүнээс 43-2600 дахин их ус олборложээ. Ийнхүү газрын хэвлийгээс олборлож байгаа эрдэс баялагийн дотор хамгийн их нь газрын доорх усанд ногдож байгаа ажээ. Хачирхалтай нь ус хэмээх газрын доорх энэ үнэт баялагийг судлах, нөөцийг нь аривжуулах, хамгаалах талаар бага анхаарч ирсэн байна. (Н.Батсүх, У.Борчулуун. 2008 )

Дээр дурьдснаас үзэхэд гол мөрний өргөн сүлжээ бүхий ойн болон ойт хээрийн бүсэнд хэдийгээр нөхөн сэргээгддэг ч гэсэн гадаргын усны нөөц багасах, говь нутгийн бараг нөхөн сэргээгддэггүй үнэт баялаг болох гүний усны хэрэглээ ойрын ирээдүйд экспоненциал байдлаар өсөж, нөөц нь мөн тэр хэмжээгээр багасах хандлагатай байгаа нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл ойрын 20-30 жил, түүнээс цааших хугацааны

77

дараа говийн бүсийн одоо мэдэгдэж байгаа усны нөөц шавхагдах байдалд хүрч болох тухай судлаачид тэмдэглэж байна.

Одоогийн байдлаар газрын доорх усны нөөцийг судалж аривжуулан хамгаалах, мониторинг хийх асуудал орхигдож, зөвхөн олборлох, ашиглах сэтгэлгээ давамгайлж байгаагаас усны нөөц, түүний нөхөн сэргээлт, хомсдол, чанарын талаар дүгнэлт хийж цаашдын чиг, хандлагыг тодорхойлоход учир дутагдалтай байна.

Усны тухай Монгол Улсын хуулийн /шинэчилсэн найруулга /4.1-д Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх усны нөөц нь стратегийн үнэт баялаг мөн., 4.2-д усны сан бүхий газрыг төрийн байгууллагын зохицуулалттайгаар нийтээр ашиглана., 4.3-д усыг ашиглах боломжит нөөцийн хүрээнд үр ашигтай, хэмнэлттэй байдлаар ашиглах зарчим баримтална гэж заасан байна.

Иймд одоо боловсруулж буй ашигт малтмалын талаар төрөөс баримтлах бодлогод стратегийн үнэт баялаг болох усны нөөцийг зохистой хэмжээнд тооцоотой бөгөөд хяналттай ашиглах, түүний чанарыг алдагдуулахгүй байх асуудлыг тусгах нь зүйтэй.

Ашигласан зохиол 1. Н.Батсүх, У.Борчулуун. 2008. Монгол орны газрын доорх

усны нөөц, өөрчлөлт, цаашдын хандлага. Экологи, тогтвортой хөгжил. Дугаар 9. Хуудас 12-20.

2. Г.Даваа, Б.Мягмаржав 1999. Монгол орны гадаргын ус. Улаанбаатар.

3. Мижиддорж Р. 2012. Уур амьсгалын өөрчлөлт: анхаарал татсан асуудал, алгуурлавал оройтно. BCI Хэвлэлийн газар. 2012

78

ӨМНӨГОВЬ АЙМГИЙН ЭКОЛОГИ ЭДИЙН ЗАСАГТ УУЛ УУРХАЙН ҮЙЛДВЭРҮҮДИЙН ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨЛЛИЙН

СУДАЛГАА

Удирдагч: Док (Ph.D) Ж. Бямба- Юу Магистрант: О.Отгонжаргал

МУШУТИС, УУИС, Менежмент тогтвортой хөгжлийн профессорын баг

Э-шуудан: [email protected]

Хураангуй Ашигт малтмалын ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахдаа төслийн орчны нөлөөллийн судалгаа, техник эдийн засгийн үндэслэл, үйлдвэр байгуулах зураг-төсөв, орон нутгийн төр захиргааны өөрөө удирдах байгууллагуудтай зөвшилцөх үндсэн дээр зохион байгуулах шаардлагатай болж байна. Одоогийн байдлаар дэлхийн түвшний том ордыг ашиглаж эхэлсэн ч орон нутгийн экологи нийгэм эдийн засагт үзүүлэх эерэг нөлөөлөл төдийлөн байхгүй байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж байгаа мэдээлэл бодит байдал дээр зөрүүтэй байна. Үүнд: уурхайн кемпийн аж байдал, монгол гадаад ажилчдын тоо гэх мэт.

Түлхүүр үг:Ашигт малтмал, нийгмийн нөлөөлөл, стратегийн орд, нөөц

Оршил Монгол орны нүүрсний экспортын дийлэнх хувийг тус

аймгийн ордуудын нүүрс эзэлж байна. Ашигт малтмалын орд ашиглах зураг төсөл ихээхэн учир дутагдалтай хийгдэж байгаа учир байгаль орчин ноцтойгоор сүйрч байна. Эдгээр том

79

үйлдвэрүүдийн орд ашигласны татвар, нөөц ашигласны төлбөр зэрэг нь улсын төсөвт шууд төвлөрч байна. Уул уурхай хөгжиж үйлдвэрлэл явагдаж байгаа орон нутагт ард иргэдийн амьдрал төдийлөн тууштай өөрчлөлт харагдахгүй байна. Жишээ дурьдахад Даланзадгад сумын дулааны цахилгаан станцын доголдол, ноль зогсолт “0” билээ. 2000 оноос өнөөдрийг хүртэл тог цахилгааны найдвартай эх үүсвэртэй болоогүй л байна.

Хэдийгээр газар нутгийн эзэд нь боловч байгалийнхаа баялагийг жинхэнэ утгаар нь хүртэж чадахгүй байгаа учир шалтааныг энэхүү өгүүлэлд судлах оролдлого хийв.

Өмнөговь аймгийн тухай Өмнөговь аймаг нь Монгол Улсын хамгийн өмнөд хэсэгт

оршдог бөгөөд урд талаараа БНХАУ-тай, баруун талаараа Баянхонгор, баруун хойд хэсгээр Өвөрхангай, хойд талаараа Дундговь, зүүн талаараа Дорноговь аймгуудтай тус тус хиллэн оршино. Аймгийн төв Даланзадгад хот нь Улаанбаатар хотоос 560 км зайтай. Монгол Улсын хэмжээнд хамгийн том 165,0 мянган кв.км нутаг дэвсгэртэй ба хүн амын суурьшил сийрэг 3,4 квадрат километр нутагт 1 хүн, 13,2 квадрат километр нутагт 1 өрх ноогдон хүн ам суурьшиж байна. Хүн амны тоо 2011 оны байдлаар 53891 тоологдсон байна. 1,223,456 толгой мал сүрэг тоолуулсан. Газар нутаг Байгалийн бүс бүслүүрийн хувьд нийт нутаг дэвсгэр нь говь цөлийн бүсэд багтах бөгөөд далайн түвшнээс дээш дунджаар 1300-1600м өндөрт оршдог. Энд Алтайн нурууны үргэлжлэл Гурван сайхан, Сэврэй, Ноён богд, Номгон, Тост, Нэмэгт, Алтан уул, Гилбэнт зэрэг 3000 м хүртэл өндөр өргөгдсөн уул нурууд болон 800 м өндөр, 150 км үргэлжилсэн Хонгорын голын үзэсгэлэнт элсэн уул, хэдэн арван км өргөн Галба, Борзон, Зээмэг, Заг сүжийн алдарт их говиуд байдаг нь жуулчид, тойрон аялагчдын сонирхлыг ихээр татдаг билээ. Өмнө талаараа 700 км газраар БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Баяннуур, Альшаа аймгуудтай хиллэж оршдог. Монгол орны хөрс-газарзүйн мужлалаар Өмнөговь аймаг нь говийн хөрсний их мужид багтаж Их нууруудын хотгорын мужийн Манлай-

80

Даланзадгад-Галбын говь, Борзонгийн говь, Өмнөговийн тойрогт хамрагддаг. Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэр нь амьтны аймгийн газарзүйн мужлалаар Хойт говь, Говь-Алтай, Алтайн өвөр говийн тойрогт багтдаг. Амьтны зүйлийн бүрдлийн хувьд харьцангуй өвөрмөц нутаг юм.

Хүн амын тухай товчхон № 2008 он 2009 он 2010 он 2011 он

1 Нийт хүн ам 47 784 50 681 52 306 53 891

2 Хөдөлмөрийн насны хүн ам 29 708 31 587

3 Ажиллагчдын тоо 20 112 20 943 21214 21300

4 Бүртгэлтэй ажилгүйчүүдийн тоо 492 484 979 706

5 Дундаж наслалт 67 67 67 67 6 Хүн амын өсөлт 2.8 2.5 3 3.2

Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт орших стратегийн ордууд:

№ Ордууд Үйлдвэрийн нөөц сая.тн

1 Оюу толгой 2.7 сая.тн

2 Таван толгой 6.420 сая.тн

3 Нарийн сухайт 125.5 сая.тн Инвестицийн капитал нь хөрөнгө оруулалт гэж

орчуулагдаж түгээмэл хэрэглэгддэг учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтын доорх хэлбэрүүд монголын уул уурхайд орж ирж байна.

Үүнд : 1. Улс хооронд хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг 2. Улс хоорондын хамтарсан үйлдвэр 3. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ 4. Концесс 5. Тогтвортой байдлын гэрээ

81

6. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ Эдгээрийн дотроос хамгийн тууштай хэлбэр нь улс

хоорондын хувь нийлүүлсэн нийгэмлэг /Совмонголметалл нийгэмлэг 1949-1958/, улс хоорондын хамтарсан үйлдвэр /Эрдэнэт, Монросцветмет нэгдэл/. Гэрээ байгуулсан талуудын эрх ашигт бүрэн зохицсон.

Манай орны хувьд тогтвортой байдын гэрээ, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ үр ашгаа 2 талд тэнцвэртэй өгч чадахгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчийн ашгийн туйлшралд хөтлөгдөж байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ нь манай орны хувьд шинэ хэлбэр бөгөөд энэ нь зөвхөн Оюу толгой дээр хэрэглэгдэж байна. Оюу толгойн тухай:

№ Үзүүлэлт хэмжих нэгж

Үйлдвэрийн жилийн хүчин чадал

1 Хүдэр олборлолт сая тн 45 2 Хүдэр дэх зэсийн агуулга % 0.93 3 Металл авалт % 88 4 Зэс гаргалт Мян.тн 368.28 5 Зэсийн баяжмал гаргалт Мян.тн 1228 6 Зэсийн баяжмалын чанар % 30 7 Зэсийн үнэ $/тн 4400 8 Борлуулалтын орлого сая $ 1960.58 9 Ашиглалтын зардал сая $ 945 10 Буцах зардал сая $ 161.2 11 Нийт татвар төлбөр сая $ 12980

12 Нийт үйлдвэр үйл ажиллагааны зардал сая $ 123600

13 Татвар ногдох орлого сая $ 72451 14 Орлогын албан татвар сая $ 72.45 15 Татварын дараах орлого сая $ 652.05

Ханбогдын тухай: Хэдийгээр дэлхийн томоохон ордын хажууд боловч ундны

ус асуудалтай, ажилчдын амрах байр нь түр сендвич эсвэл дан бүрээстэй гэр байх жишээтэй. 10 жилийн өмнөх Ханбогд сум

82

бараг хэвээрээ байж байна. Уурхайн үйлчилгээний ажилчдыг Өмнөговь аймаг болон, бусад аймгуудаас их ажиллуулж байгаа. Ханбогд сумаас олон залуусын ихэнх үйлчилгээний компанид ажиллаж байна. Энд хот гэж байхгүй зөвхөн кемпийн журмаар үйл ажиллагаа явуулж байгаад нөөцийг ашиглах зорилготой байна.

Харин Таван толгойн уурхайд дан монголын гүйцэтгэгч, ханган нийлүүлэгч компаниуд богино хугацаанд Эрдэнэттэй дүйцэхүйц бүтээн байгуулалт хийсэн. Энержи ресурс компани маш их бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтыг Цогтцэций суманд хийж байгаа билээ. Гурвантэс сум мөн адил уул уурхайгаа дагаад хөгжиж байгаа. Иймд үндэсний компаниуд том ордуудыг ашиглах нь орон нутаг болоод нутгийн ард иргэдийн амьдрал ахуйд ихээхэн нөлөөтэй болох нь харагдаж байна.

Дүгнэлт Судалгаанаас үзэхэд: 1. Том ордуудаас орд ашигласны төлбөр, нөөц ашигласны төлбөр

зэргээс орон нутагт үлдэх хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх 2. Ашигт малтмалын орд ашиглах онцгой эрхийг олгохдоо том

ордууд дээр орон нутагт экологи, нийгэм- эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх, хэрхэн яаж ажиллах талаар сайтар судалж харгалзан үзэх

3. Ашигт малтмалыг ашиглах онцгой эрхийг дамжуулж худалдахыг зогсоох зэрэг болно.

Ном зүй

1. Өмнөговь аймгийн статистикийн эмхтгэл. 2011 он 2. Өмнөговь аймгийн нийгэм эдийн засгийн суурь судалгаа.

2010 он 3. Сэрсэн говь сэтгүүл. 2008 он 4. Уул уурхайн үйлдвэрийн төслийн техник эдийн засгийн

үндэс, арга зүй

83

МОНГОЛЫН УУЛ УУРХАЙН КОМПАНИУД ОЛОН УЛСЫН ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛД АНХ УДАА

ХУВЬЦААГАА САНАЛ БОЛГОН ГАРГАХ БОЛОМЖ

Магистр Г.Алтансүх

Э-шуудан: [email protected]

Хураангуй

Монгол Улс ашигт малтмалын ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах зайлшгүй шаардлага бий болоод байна. Хөрөнгийн зах зээлийн хувьд манай улсын мөнгөний зах зээлтэй харьцуулвал өрсөлдөх чадвар сул байна. Мөн арилжааны банкууд нь уул уурхай, дэд бүтэцийн томоохон төслүүдийг санхүүжүүлэх чадамжгүй байна. Иймд их хэмжээний хөрөнгө шаардагдах төслүүдэд хөрөнгө оруулалт татах нөөц боломжыг судлаж байгаа ба гадаадын хөрөнгийн зах зээлээс хөрөнгө оруулалт татах шаардлага үүсэж байна.

Түлхүүр үг: Компанийн гол үндэс нь компанийн засаглал юм .

Оршил

Монгол Улсын үндэсний хөрөнгө оруулалт бүхий уул уурхайн компаниуд олон улсын биржэд хувьцаагаа гаргахад тэргүүн ээлжинд шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаж олон улсын зөвлөх компаниуд, мэргэжилтнүүдийг урьж хамтран ажиллах шаардлага зайлшгүй гарна. Гадаадын хөрөнгийн биржэд хувьцаагаа гаргасан Монгол Улсын үндэсний хөрөнгө оруулалттай компани болох Хонг Конгийн хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй 0975 симболтой “Монголиан майнинг корпораци” нь удирдлагын багаа маш чадварлаг, нэр хүндтэй мэргэжилтнүүдээр бүрдүүлсэн байдаг. Энэ нь манай уул уурхайн компаниуд болон

84

мэргэжилтэнүүдийн ур чадвар олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх болсоныг харуулж цаашид олон уул уурхайн компаниудад гарцыг нээсэн болно. Монголын уул уурхайн компаниудын хамгийн чухал шалгуур үзүүлэлтүүдийн нэг нь компанийн засаглал болоод байна.

1. Хөрөнгийн бирж, үнэт цаасны онол, ерөнхий ойлголт. 1.1 Хөрөнгийн бирж ба үнэт цаас

Санхүүгийн зах зээл дээр олон төрлийн төлбөрийн хэрэгсэл арилжаалагдах замаар сул чөлөөтэй байгаа хөрөнгө эдийн засгийн нэг салбараас санхүүжилт хэрэгтэй байгаа нөгөө салбар уруу шилжиж дахин хуваарилагдаж байдаг.

Санхүүгийн зах зээлийг нь валютын, мөнгөний болон хөрөнгийн зах зээлүүд бүрдүүлдэг. Валют болон мөнгөний зах зээлд Засгийн газар, банк, бусад санхүүгийн байгууллагуудаас гаргасан нэг жилээс доош хугацаатай төлбөрийн хэрэгслүүдийг болон валютыг арилждаг байхад хөрөнгийн зах зээлд Засгийн газар болон аж ахуйн нэгжүүд хувьцаа, бонд зэрэг үнэт цаас гаргах замаар урт хугацааны санхүүгийн тогтвортой эх үүсвэрийг татан төвлөрүүлдэг.

Бирж гэдэг нь худалдагч болон худалдан авагчдын арилжааны хүсэл сонирхлыг холбон өгдөг нэгэн төрлийн зах юм. Гэхдээ бирж нь жирийн нэг зах биш. Тэнд хатуу чанга шаардлага бүхий хууль журмууд үйлчилж байдаг өндөр зохион байгуулалттай институт байгууллага юм. Үнэт цаас, валют, металл болон бараа түүхий эдийн биржүүд байдаг. Үнэт цаасны бирж нь дэлхийн өнцөг булан бүрт байдаг ба эдгээрээс Нью-Йорк, Токио, Лондон, Франкфуртын биржүүд хамгийн томд тооцогдож байна. Үнэт цаасны бирж дээр арилжигдаж буй бараа бүтээгдэхүүн нь бодит бус шинжтэй байдгаараа бусад захаас онцлог байдаг. Энэ нь арилжигдаж буй зүйлсийг ямар ч төвөг бэрхшээлгүйгээр хүссэн цагтаа худалдах болон худалдан авах, шилжүүлэх боломжтой гэсэн үг юм. Биржийн уламжлалт шинжүүд

Худалдаачин наймаачдын тогтмол цугларалт

85

Тогтсон нэг газарт, тогтсон цагт арилжаа явагдах Арилжигдаж буй зүйлс нь заавал тухайн газарт байх,

бодит эх загвар, нөөц хэлбэрээр байх шаардлагагүй Үнэт цаас, бараа бүтээгдэхүүний арилжаа явагдах, тухай

бүрт дуусгавар болох Нэгэн адил хууль журманд захирагдах /өндөр зохион

байгуулалт бүхий институт/

Эдгээр уламжлалт шинжүүдийн зарим нь орчин үеийн харилцаа холбооны хөгжлийн явцад өөрчлөгдөж байна. Электрон арилжааны тусламжтайгаар үйлчлүүлэгч дуртай газраасаа арилжаанд оролцож, цаг мөнгөө хэмнэх боломжтой билээ. Ийнхүү үнэт цаасны арилжаа нь өнөөдөр ихэнх улс оронд газар орны байршлаас хамаарахгүйгээр явагдаж байгаа бөгөөд “тогтсон газар арилжаа явагддаг” гэсэн биржийн уламжлалт шинжийг эвдэж байна. Гэвч үндсэн зарчим нь хадгалагдсан хэвээр байгаа юм. “Барилгын бирж”, “Аялал жуулчлалын бирж” зэргээр бирж гэсэн нэрийг зарим байгууллага газрууд хэрэглэдэг боловч тэдгээр нь үнэн хэрэгтээ бирж биш юм. Учир нь тэд биржийн дээрх шинж чанаруудыг хадгалаагүй байдаг.

Үнэт цаасны зах зээлийн хэрэгслүүд Үндсэн хэрэгслүүд

Хувьцаа/ энгийн болон давуу эрхийн/ Бонд

Үүсмэл хэрэгсэлүүд Опцион Фьючерс /форвард/ Вексель Хадгаламжийн сертификат

Хувьцаа нь компанид хөрөнгө оруулж, түүнийг үндэслэн хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцож санал өгөх, ногдол ашиг авах, компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдан борлуулснаас олсон орлогоос хувь хүртэх болон хуулиар тогтоосон бусад эрхийг гэрчлэх үнэт цаасныг хэлнэ.

86

МэргэжлүүдБрокер: Харилцагчид аливаа санхүүгийн хэрэгсэл худалдах-худалдан авахад нь зуучилна. Дилер: Харилцагчийн нэрийн өмнөөс эсвэл харилцагчтай банкны нэрийн өмнөөс арилжаа хийнэ. Хөрөнгө оруулалтын банкны менежер: Харилцагчид хувьцаа, бонд гаргахад нь дэмжлэг үзүүлнэ. Аналист: Бүх төрлийн зах, хэрэгслийн үнийн шинжилгээг хийнэ. Trader: Өөрийн нэрийн өмнөөс бие дааж арилжаа хийдэг, эсвэл өөртөө тусгайлсан эрхийн хэмжээнд банкны нэрийн өмнөөс.

1.2. Хөрөнгийн зах зээл, түүний бүтэц онцлог. Хөрөнгийн зах нь тодорхой субьектууд дахь хөрөнгийн

илүүдлийг хөрөнгө оруулалт шаардлагатай бусад хэсэгт өртөг багатайгаар, урт хугацаанд үр ашигтай дахин хувиарлах боломжийг бүрдүүлдэг санхүүгийн зуучлалын онцгой сектор юм. Хөрөнгийн зах зээлийн онцлог.

Нийтэд хандсан нээлттэй байдал Эрх зүйн сайн зохицуулалт Мэдээллийн багтаамж, үнэ цэнэ Зах зээлийн өндөр нэр хүнд

Хөрөнгийн зах зээлийн давуу тал. Хөрөнгө оруулалтын ортөг хямд Хөрөнгө оруулалтын хугацаа урт Эрсдэлийг хувиарлах, бууруулах боломж өндөр Хөрвөх чадвар өндөр

Хөрөнгийн зах зээлийн эдийн засагт үзүүлэх үүрэг, ач холбогдол.

Мөнгөн хөрөнгийн урсгалыг зөв удирдах, хөрөнгийг үр ашигтай байршуулах замаар эдийн засагт орох хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлдэг.

Төрийн эдийн засгийн бодлогыг хэрэгжүүлэх санхүүгийн арга хэрэгсэл болдог.

87

Хөрөнгийн зах зээлийн гол үзүүлэлтүүд макро орчны өөрчлөлтөд маш мэдрэмтгий учраас зах зээлд мэдээллийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

Санхүүгийн зах зээлийн тогтовортой байдлыг хангаж, энэ утгаараа нийт эдийн засгийн өсөлтөд эерэгээр нөлөөлдөг.

Хөрөнгийн зах зээлийн үзүүлэлтүүд. Зах зээлийн үнэлгээ. Арилжааны дүн. Арилжааны эргэлт. Үнэт цаасны индекс.

Бирж тус бүр дээр MAIN буюу үндсэн зах зээлээс гадна GEM, AIM, Venture гэх мэт зэрэгцээ зах зээл байдаг. Үндсэн зах зээл дээр ихэвчлэн зах зээлийн үнэлгээ өндөртэй, олон жилийн туршлагатай том компаниуд хувьцаагаа гаргасан байдаг бол зэрэгцээ зах зээл дээр үнэлгээ багатай, шинэ, өсөх чадвар өндөртэй компаниуд хувьцаагаа гаргадаг.

1. Лондонгийн хөрөнгийн бирж 2. Хонг Конгийн хөрөнгийн бирж 3. Торонтогийн хөрөнгийн бирж 4. Австралийн хөрөнгийн бирж

Товч танилцуулга

Албан ёсны нэр

Торонто-гийн

хөрөнгийн бирж

Австрал-ийн

хөрөнгийн бирж

Лондон-гийн

хөрөнг-ийн бирж

Хонг Конгийн хөрөнгийн

бирж

Товчилсон тэмдэглэгээ TSX ASX LSE HKEx

Байршил Торонто, Онтарио,

Канад

Сидней, Австрали

Лондон, Их

Британи

Хонг Конг

Байгуулагдсанон

1852 1861 1801 1891

88

Мөнгөн тэмдэгт

Канад доллар

Австрали доллар

Фунт стерлинг

Хонг Конг Доллар

Бүртгэлтэй компаниудын

тоо3841 2009 3096 1261

Давуу талууд Сул талууд

Торо

нтог

ийн

хөрө

нгий

н би

рж -Бүртгэлтэй уул уурхайн компаниудынхаа тоогоор дэлхийд нэгдүгээрт ордог-Ашигт малтмалыг олборлох, үйлдвэрлэх, нефть, хий, аж үйлдвэр, судалгаа, хөгжлийн болон технологийн компаниуд бүртгэгдсэн байдаг. -Америк тивдээ эхний 3-т, дэлхийд 8-д ордог том бирж учир тус тивийн хөрөнгө оруулагчдыг татах өргөн боломж олгоно.

-Бүртгэгдэх шалгуур үзүүлэлт өндөртэй, хөрөнгийн өндөр чадавх шаарддаг -Бүртгэл, арилжааны хураамж өндөр байдаг.

1,482 1,701 2,187 1,033

1,677 2,170 1,912 804 1,096 1,298

684 1,262 1,454 1,198 1,055

1,715 2,654

1,329 2,305 2,711 2,258

3,058 3,794 3,852 1,868 2,796 3,613 3,266

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Зах зээлийн үнэлгээ тэрбум ам .доллараар

Торонтогийн хөрөнгийн биржАвстралийн хөрөнгийн бирж

89

Авс

трал

ийн

хөрө

нгий

н би

рж-Бүртгэгдэх шалгуур үзүүлэлт харьцангуй хялбар -Бүртгэгдэх шалгуур үзүүлэлт харьцангуй хялбар -Австрали, зүүн өмнөд Азийн хөрөнгө оруулагчдыг татах боломж олгоно

Харьцангуй хязгаарлагдмал шинжтэй

Лон

донг

ийн

хөрө

нгий

н би

рж

-Дэлхийн эдийн засагт голлох нөлөө үзүүлдэг, тэргүүлэгч хөрөнгийн биржүүдийн нэг -Олон жилийн үйл ажиллагааны туршлагатай, өндөр нэр хүндтэй -Томоохон 400 гаруй хөрөнгө оруулалтын сан, брокер дилерийн компаниудыг эгнээндээ багтаасан байдаг -Европ дахь үнэт цаасны хамгийн том зах зээл учир Европын хөрөнгө оруулагчдыг татах боломж олгоно

-Бүртгэгдэх шалгуур үзүүлэлт өндөртэй - Бүртгэл, арилжааны хураамж өндөр байдаг

Хон

г К

онги

йн

хөрө

нгий

н би

рж

-IPO гаргалтынхаа тоогоор бусдаас тэргүүлдэг. -Газарзүйн байршлын хувьд Монголд хамгийн ойр, цагийн зөрүү багатай. -Ази тивдээ эхний 3-т багтах томоохон, эрчимтэй хөгжиж,

б

-Бүртгэлийн шалгуур өндөр -Бүртгэлтэй компаниудын тоо харьцангуй цөөхөн

1.3 Ашигт малтмалын нөөцийг тайлагнах олон улсын стандарт Монгол Улсын ашигт малтмалын нөөцийг тайлагнах системийг CRIRSCO-н бүлгийн хууль дүрэмтэй зохицуулан тэдгээрийн системд шилжүүлэн хөрвүүлэх нь нэн чухал байна. CRIRSCO (Committee for Mineral Reserves International Reporting Standards) нь ашигт малтмалын нөөцийг тайлагнах ажлын олон

90

улсын стандартын хороодын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах зорилгоор 1994 онд байгуулагдсан байдаг. Түүний бүрэлдэхүүнд Австралийн JORC, Канадын CIM, Өмнөд Африкийн SAMREC, АНУ-ын SME, Чилийн Comision Minera, Европын PERC багтдаг. Харин энэ бүрэлдэхүүнд нь ОХУ багтаж өөрийн НАЭН кодыг хүлээн зөвшөөрүүлээд байна.

Монгол Улс 1990 ээд он хүртэл хатуу ашигт малтмалын нөөц, баялгийн ангилал (НБА)-ыг шууд хуулбарлан авч хэрэгжүүлж байсан нь тухайн үеийн нийгэм, улс төрийн тогтолцоотой уялдан шаардлагад нийцэж байсан.

Өнөөдөр “Ашигт малтмалын нөөц, баялгийн ангилалын түр зааврыг” 1998 оноос 13 жил мөрдөж байна. Ашигт малтмалын ордын нөөц, эрдсийн баялгийн олон улсын ангилалд дүн шинжилгээ хийх, Монгол Улсад авч хэрэглэх боломжийг сайтар судлах зайлшгүй шаардлага байсаар байна. Иймд олон улсын зөвлөх ажил үйлчилгээний сонгон шалгаруулалтыг 2011 оны эхэнд явуулснаар Австрали, Герман, Дани, АНУ, Монгол Улсын 10 компани ирүүлсэн бөгөөд Австралийн “Snowden” LLC шалгаран ажиллаж байна.

Нөөцийн ангилалын асуудлаар Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайдын дэргэдэх Геологийн бодлогын зөвлөлөөр 2011 оны наймдугаар сард хэлэлцэж хөрөнгийн зах зээлд нөөцийг тайлагнах, олон улсын нөхцлийг хангаж ажиллах, төслийг үргэлжлүүлэх тодорхой зөвлөмж гаргасны дагуу үйл ажиллагааг идэвхжүүлэн ажиллаж байна.

2.2 Компанийн засаглал Компаний засаглалын хэрэгжилтийг тодорхойлох нь:

Компаний засаглал нь компаний удирдлагын баг. Төлөөлөн удирдах захирлуудын зөвлөл, хувьцаа эзэмшигчид болон бусад оролцогч талууд ын хоорондын харилцаа холбоог тодорхойлдог.

91

Англо-Саксон (Гадаад-Систем)

Европын Их Газрын (Дотоод-Систем)

Соёлын Ялгаа Зах зээлийн соёл Түриймгий/хүч түрэх чиглэлтэй Стратегийн богино хугацааны чиглэл (харьцангүй) хувь хөрөнгийг чухал болгоно

Харилцан тохиролцох соёл Тохиролцох/хамтын ажиллагааны баримжаатай Стратегийн урт хугацааны чиглэл (харьцангүй) өрийг чухал болгоно

Засаглалын бүтэцийн ялгаа Олон өмчлөгч (харьцангүй бага) нөлөөлтэй хувьцаа эзэмшигчдын хяналтын систем Гадаад систем Нэг зангидагчтай удирдах систем ГЗ-ТУЗ дарга нэг байх Хувьцаа эзэмшигч баримжаатай Дүрэм журмыг шүтэх

Өмчлөл төвлөрсөн (харьцангүй их) нөлөөлөлтэй хувьцаа эзэмшигчдын хяналтын систем Дотоод систем, банк давамгайлсан Хоёр зангидагчтай удирдах систем ГЗ-ТУЗ дарга хоёрдмол байх (ИБ бас) Ашиг сонирхолыг бүлгүүдийг баримжаалах Зарчмуудыг баримтлах (ИБ бас)

Засаглалын гол элементүүдийн харилцан хамаарал

92

Компаний засаглалын 4 үндсэн параметр Үүрэг Хувьцаа эзэмшигчдийн эрхүүд

Хэлбэрээс илүүтэйгээр орших

Бүх баримт бичиг Олон нийтэд танигдах ТУЗ-н хороод болон

албаны ажилтан нь компаний засаглалаа байнга эргэн харж, хэрэгжүүлж байх

Сайн зохион байгуулагдсан Нийт хувьцаа эзэмшигчидийн хуралтай

Нийтээр сонгох Ногдол ашгийн бодлоготой Цөөнхийн эрх хамгаалагдсан Хараат бус бүртгэл

Сайн ТУЗ-ын туршлага Мэдээллийн ил тод байдал Хараат бус захирлууд Мэргэжлийн,

өрсөлдөгч, ур чадвартай

Зохистой зохион байгуулагдсан

Тусгай хороодтой

Өмчлөлийн бүтэц ил тод Санхүүгийн үзүүлэлтүүд нь

ОУСЗС-ийн дагуу бэлтгэгддэг Дотоод хяналтын журамтай Гадны, хараат бус аудит Эрсдлийн удирдлагын бодлого

хэрэгждэг

93

Монголын хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй уул уурхайн компаниудын компанийн засаглалыг үнэлэх

Компаний засаглалын 4 үндсэн параметрийн үнэлгээ

Нийт 5 оноогоор үнэлж 18 асуултаар үнэлсэн болно.

Хөрөнгийн зах зээлийн тухай мэдлэг нээлттэй хувьцаат компани болох сонирхол

Дээрх судалгаанд Монгол Улсын үндэсний хөрөнгө оруулалт бүхий 100 ширхэг уул уурхай болон хайгуулын компаниудын эзэд болон удирдлагуудаас асуулга авч анкет бөглүүлэх замаар судалсан болно. Асуулгын үнэлгээ Үгүй-0 Тийм-1 гэсэн хариулт.

28 3326

3829 33

51

35

60

85 89

65

25

5040

15 11

35

75

Хөрөнгийн зах зээлийн талаархи

мэдлэг

IPO хийсний ач холбогдол

Компанийн засаглал тухай

Олон улсын хөрөнгийн зах

зээлийн шалгуур үзүүлэлт

Танай компанийн хэрэгжүүлж

байгаа төслүүд санхүүгийн

байдлаас болж зогсож байсан уу?

Танай компани гадаадын

хөрөнгийн бирж дээр IPO хийх сонирхол бий

эсэх?

Үгүй Тийм

94

Дүгнэлт

Олон улсын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргахад хэд хэдэн анхаарах зүйл бий. Компанид аль бирж тохиромжтой гэдгийг судлах хэрэгтэй. Компани хэмжээ ямар болох, удирдлагын багийн хүмүүс аль улсын иргэд байх, аль улсын хөрөнгө оруулагчидттай илүү харилцаатай, ямар бирж дээр аль салбарын компаниуд түлхүү байдаг гээд олон талаас нь судалж байж хувьцаа гаргах биржээ сонгох хэрэгтэй. Компанийн засаглалын зарчимуудыг мөрдөж нээлттэй ил тод байх нь маш чухал болоод байна. Ихэнх уул уурхайн компаниуд компани засаглал муу байгаа н ь хөрөнгө оруулагчидын хувьд таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг. Миний судалгаатай ижил судалгаанууд нь ихэвчлэн тоон шалгуур үзүүлэлт харгалзан үздэг байсан ба компанийн засаглалын асуудлыг дуридах төдий байна. Сайн засаглалтай компани баялагыг бүтээх боломж өндөр байна.

Ашигласан ном, хэвлэл [1] Bloomsbury Securities LLC. Mongolian capital market 2011. Судлагааны эмхтгэл. [2] Цэнд-Аюуш Т. Компанийн засаглал. УБ 2010. 2-327х. [3] Трипутень С., Үнэнбат Ж., Баярсайхан Ц., Бүтээлч Төлөөлөн Удирдах зөвлөл. УБ 2010.

95

НҮҮРСНИЙ ЭКСПОРТЫН ҮНИЙН ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА

Магистрант Г.Цэрэнлхам “АР ДИ ЭКС” ХК, нягтлан бодогч

e-mail: [email protected]

Хураангуй Монгол Улсын уул уурхайн компаниудын экспортлож буй

түүхий нүүрс, хагас коксжих нүүрс болон коксжсон нүүрсний үнийг харьцуулан судаллаа.

Монгол Улс чулуун нүүрсийг дунджаар 77.3 ам.доллар/тн борлуулдаг бол нүүрсэнд зохих шатны боловсруулалт хийвэл 200.6 ам.доллар/тн хүрч төсөвт орох орлого 1,5 дахин нэмэгдэх боломжтой.

Түлхүүр үг: коксжих нүүрс, боловсруулах технологи, үнийн өөрчлөлт

Оршил: Монгол Улсын хувьд нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр төдийгүй, улсын эдийн засгийн хөгжлийг тодорхойлогч баялаг болоод байна. Манай улсын гадаад худалдааны нийт барааны эргэлт 2012 оны байдлаар 1116.2 сая ам.доллар, үүнээс экспорт 399,5 сая ам.долларт хүрсний 37.4 хувийг нүүрс эзэлж байна [1]. Монгол Улсын хилийн Гашуун сухайт, Шивээхүрэн боомтоор Нарийн Сухайт, Таван толгой зэрэг нүүрсний орд газруудаас олборлосон нүүрсийг экспортлож байгаа бөгөөд нүүрсний экспортын хэмжээ жил бүр нэмэгдсээр 2009 онд 13.2 сая тонн, 2010 онд 16 сая тонн, 2011 онд нийт 22.5 сая тонн нүүрс экспортлосон. Монгол Улсын экспортын нүүрсний үнийн төвшинг нэмэгдүүлэх, зах зээлд өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх үүднээс нүүрсийг боловсруулж, чанарыг улам сайжруулах, олон улсын зах зээл, чанарын стандартын шаардлагад нийцүүлэх шаардлагатай.

96

1. Нүүрс боловсруулах технологи Орчин үед шигшиж ангилах, угааж баяжуулах, хийжүүлэх

коксжуулах шингэрүүлэх, карбид ацетиленд хувиргах мэт олон аргаар нүүрсийг боловсруулж кокс, адсорбент, шингэн ба хийн түлш, дээд чанарын утаагүй түлш, ацетилен, химийн нийлэгийн болон хуванцар, мяндас, шинэ материалын түүхий эдүүдийг гарган авч байна. Нүүрсийг боловсруулж ашиглах нь агаарын бохирдлыг бууруулахаас эхлээд Монгол Улсын эдийн засгийн потенциалыг бүхэлд нь нэмэгдүүлэх үндсүүдийн нэг болно. Сайн чанарын нүүрсийг коксжуулах ба хагас коксжуулах аргаар гарган авдаг.

Коксжуулалт нь нүүрсийг агааргүй орчинд 900oС ба түүнээс дээш градуст халааж задлах процесс юм. Уг процессын үед бага хэмжээний шингэн бүтээгдэхүүн (давирхай, задралын ус) ба хий дагалдан гардаг.

Нүүрсний холимогоор коксын зуухны улайсгасан тасалгааг дүүргэх бөгөөд нүүрсний дээр дэгдэмхий хэсгүүд чөлөөтэй байхаар зай үлдээдэг. Зуухыг халааж хийн шаталтын температур 1300-1400oС хүрэх үед тасалгааны дотоод хананы температур 1000-1200oС болох ба нүүрс хананаасаа эхэлж дотогшоо хална. 120oС-д нүүрсний чийг ялгарна. 250-325oС-д нүүрсний задрах процесс эрчимждэг. 500oС-ийн халуунд уян хатан биет задарч хатуу кокс үүсэх суурь тавигдах ба нүүрсний хатуу хэсгүүд хайлсан хэсгийн нөлөөн доор хоорондоо наалдан биежинэ. Халаалтыг цааш нэмэгдүүлэхэд 700oС-ын халуунд хагас кокс ус төрөгчийг ялгаруулан задарч бат бөх тогтвортой кокс үүснэ. (Зураг 1)

Зураг 1

97

Нүүрсний чанарын үзүүлэлт Хүснэгт 1

Төрөл Чанарын үзүүлэлт Үнслэг % Дэгдэмхий % Хүхэр % Чийглэг %

Нүүрсний холимог (түүхий нүүрс)

25 45 0.9 15

Боловсруулагдсан нүүрс

9 25,5 0.8 9

2. Экспортын нүүрсний үнийн харьцуулсан судалгаа

Нүүрсний салбарт сүүлийн жилүүдэд хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн нь нүүрс олборлолтын хэмжээ огцом өсч, улс орны эрчим хүчний дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаад зогсохгүй, улс орны эдийн засагт бодитой дэмжлэг үзүүлж байна. Сүүлийн жилүүдэд “Энержи ресурс” ХХК, “МАК” ХХК, “Чинхуа МАК Нарийн сухайт” ХХК, “Саусгоби Сэндс” ХХК зэрэг томоохон компаниуд нь нүүрсийг экспортлож байна.

Нүүрс экспортлогч компаниудын борлуулалтын жишиг үнийг Засгийн газрын 2007 оны 88 дугаар тогтоолоор Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам тогтоосон байна. [2]

Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамнаас тогтоосон жишиг үнэ Хүснэгт 1

Төрөл Илчлэг (ккал)

Чанарын үзүүлэлт Үнэ (ам.доллар)Үнслэг % Дэгдэмхий % Хүхэр %

Хүрэн нүүрс

4000 хүртэл

25 45 0.9 77.3

Чулуун нүүрс

4000-5500

25 45 0.5 96.2

Коксжих нүүрс

5500 дээш

11 30 0.9 115.1

Боловсруулсан нүүрс

200.6

98

Сүүлийн жилүүдэд нүүрсний үнэ өсөхийн хэрээр экспортын хэмжээ эрчимтэй нэмэгдсээр байна. (Хүснэгт 2)

Монгол Улсын нүүрсний экспорт, үнэ хүснэгт 2

Он

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Нүүрсний экспортын (мян.тн)

1643

.3

2253

.9

2450

.6

3245

.3

3965

.1

7550

.5

1820

0

Нүүрсний экспортын үнэ (ам.доллар/тн)

12.0

0

19.1

7

35.8

6

44.6

7

43.1

0

43.0

0

90

Манай улсын нүүрсний экспорт эрчимтэй өсөж байгаа нь БНХАУ-ын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж, Австрали Улсын нүүрсний экспортын бууралт зэрэг хүчин зүйлсээс хамаарч байна.

Кокс болон түүхий нүүрсний үнийн харьцуулалт Хүснэгт 3

Бүтээгдэхүүн

Бүтэ

ц %

Хэм

жээ

, мя

н.тн

Гарц

мя

н.тн

Нүү

рсни

й үн

э (а

м.до

л/тн

)

Ний

т үн

э (а

м.до

ллар

)

Нүүрс 100 20000 77.3 1546000 2 Шингэн түлш 20 4000 3 Кокс 54 10800 200.6 2166480 4 Бусад 26 5 200

99

Дүгнэлт

1. Хэрэв чулуун нүүрсэнд зохих шатны боловсруулалт хийж кокс нүүрс экспортлоход нүүрснээс төсөвт орох орлого 1,5 дахин нэмэгдэх боломжтой нь дээрх хүснэгтээс харагдаж байна.

2. Нүүрсийг коксжуулах аргаар боловсруулснаар нүүрсний чанарын үзүүлэлт нэмэгдэн, өндөр үнээр борлуулах боломж бүрдэнэ. Ингэснээр Монгол Улсын эдийн засгийн потенциалыг бүхэлд нь нэмэгдүүлэх үндсүүдийн нэг болно.

3. Боловсруулах үйлдвэр барьснаар мөн удаан хугацааны тодорхой мэргэжлийн ажлын байр бий болно энэ үйлдвэрийг говийн бүсийн хот төлөвлөлттэй уялдуулан зохицуулах ёстой.

4. Манай улсын нүүрсний экспорт дараагийн 30 жилд одоогийн экспортоос 5 дахин өснө гэсэн шинжээчдийн дүгнэлт байна. Энэ их өсөлтийг нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн болгох нэн шаардлагатай байна.

Ашигласан ном, хэвлэл

[1] Үндэсний статистикийн эмхэтгэл 2012 [2] МХАҮТ www.mongolchamber.mn/ экспортын нүүрсний үнийн мэдээлэл [3] П.Очирбат. (1971). Хар алт. Улаанбаатар. [4]П.Очирбат. (2002). Эрдэм судлал, эрэл хайгуул. УБ.

100

ОЮУ ТОЛГОЙН УУЛЫН БАЯЖУУЛАХ ҮЙЛДВЭРИЙН ХҮЧИН ЧАДЛЫН ҮР АШГИЙН ОНОВЧЛОЛ

Доктор Ph.D Ж. Бямба-Юу Магистр Д. Ариунтуяа

ШУТИС, УУИС, Уурхайн менежмент тогтвортой хөгжил профессорын баг

Хураангуй Уул уурхайн үйлдвэрийн хүчин чадал нь үйлдвэрлэлийн цар

хэмжээ, эдийн засгийн чадавхи, орд ашиглалтын хугацаа, байгаль экологийн асуудал зэргийг агуулсан суурь үзүүлэлт юм. Түүнийг жилд олборлох хүдэр, нүүрс, эрдсийн зүйлийн хэмжээгээр илэрхийлнэ. Балансын нөөцийн хэмжээ, уурхайн ашиглалтын хугацааны хамаарал нь ордын хүчин чадал тогтоох чухал баримтлал буюу хязгаарлах нөхцөл болно. Оюу толгой төслийн ТЭЗҮ-ээр уулын баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадлыг жилд 45; 50; 55 сая.тн/жил хүдэр боловсруулах хувилбаруудыг авч үзсэн. Дээрх хувилбаруудаас эдийн засгийн шалгуурыг ашиглан төслийн оновчтой хүчин чадлыг сонголоо.

Түлхүүр үг: ашигт малтмалын орд, эдийн засгийн шалгуур, үр ашиг

Оршил Манай орны уул уурхайн салбарт гадаадын хөрөнгө

оруулалт орж ирж, ашигт малтмалын олон ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, улмаар Монгол Улсын төсвийн урсгал орлого нэмэгдэж, алдагдал нь багасаж байна. Уул уурхайн салбар улсын экспортын бүтээгдэхүүний 80 хувийг эзлэж байна.

Оюу толгойн зэс-алтны, Таван толгойн коксжих нүүрсний дэлхийд томоохонд тооцогдох ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж эхэллээ. Иймээс гадаадын хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг оновчтой, бүрэн ашиглах асуудал нэн чухал болж

101

байна. Энэхүү судалгаагаар Оюу толгойн уурхайн хүчин чадлыг эдийн засгийн аргаар үнэлж, үр ашгийг тооцлоо.

1. Дэлхийн зэсийн үнийн хэтийн төлөв Ашигт малтмалын зах зээлийн үнэ нь уул уурхайн

салбарын орлогод ихээхэн нөлөөтэй. Сүүлийн 10 жилийн үнийг хамааруулан шугаман тэгшитгэлээр металлын үнийн хандлагыг тооцооллоо. Зэсийн үнэ нь цаг хугацааны явцад 2015 онд 8000$/тн орчим байх ба цаашид 6000$/тн-д хэлбэлзэхээр байна.

1.1-р хүснэгт Зэсийн үнийг тооцоолох регрессийн шинжилгээний

үзүүлэлт д/д он Зэсийн суурь үнэ, $/тн Зэсийн тооцооны үнэ, $/тн 1 2000 1920 3014 2 2005 3684 4606 3 2006 6727 5137 4 2007 7126 5668 5 2008 6952 6198 6 2009 5164 6729 7 2010 7539 7260 8 2013 8056 9 2016 8540 10 2020 6455 11 2025 7616

Регрессийн тэгшитгэл : y=530.78*x-1059607.92

102

1-р зураг. Зэсийн үнийн цаашдын хандлага

2. Уулын баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадлын үр ашиг Ашигт малтмалын ордыг ашиглах уул уурхайн үйлдвэрийн

технологийн хязгаар, хүчин чадал, хөрөнгө оруулалтын капитал, ашгийн төвшин, амьдралын мөчлөгийг оновчтой баримжаалж тогтоох нь улс орны хөгжилд чухал нөлөөтэй. Үйлдвэржсэн, хөгжингүй улс орнуудын хувьд олборлох, боловсруулах үйлдвэрийн томоохон хүчин чадал нэгэнт бий болж, түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ их байдаг тул ордыг богино хугацаанд ашиглах баримтлал нэгэнт нийтлэг мөрдлөг болон хэрэгжиж байна. Оюу толгойн ордын балансын нөөцөөр уурхайн ашиглалтын Т (жил) хугацааг Тейлорын томъёог ашиглан тодорхойлоё:

� � 6.5��б� �1.0 � 0.2 � 48.16 57.79жил (1)

Ордыг ашиглах хугацаанаас уламжлан уурхайн хүчин чадлыг тодорхойлдог.

Ахч � �б���х���б� � 63,7 53сая тн/жил (2)

Эндээс дунджаар 58 сая.т/жил хүчин чадлаар ашиглалт явуулбал ордыг 53 жилд ашиглаж дуусна. Ашиглалтын хугацаа, хүчин чадлын хэд хэдэн хувилбарыг гаргаж өөр хооронд нь

0

5000

10000

103

эдийн засгийн өгөөж талаас нь харьцуулж ашигтай хувилбарыг сонгож тооцоолол хийлээ.

Оюу толгойн ордыг ашиглах төслийн ТЭЗҮ-д Оюу толгойн үйлдвэрийн хүчин чадлыг хоногт 100 мян.тонноос дээш хүдэр олборлож, баяжуулахаар тодорхойлжээ. Тооцоонд уулын үйлдвэрийн дундаж хүчин чадлыг дурьдаагүй, харин жилийн хүдэр олборлолтыг 58 сая тоннд хүргэх зорилго тавигдсан. Хүчин чадлын энэхүү өөрчлөлт эдийн засгийн үр ашигт хэрхэн нөлөөлөх нь тодорхойгүй байна. Төсөлд зааснаар жилд 40 сая.тн орчим хүдэр олборлохоор бодогджээ. Эдгээрээс үндэслэн жилийн хүчин чадлыг дараах 3 хувилбараар авч үзлээ. Үүнд:

I. 45 сая тн/жил II. 50 сая тн/жил III. 55 сая тн/жил

Хүснэгтээс харахад III хувилбарт борлуулалтын орлого 2396,17 сая доллар байхад, нийт үйлдвэр, үйл ажиллагааны зардал нь 1467,78 сая доллар байна. Нийт татвар төлбөр хураамж 151,58 сая доллар, татварт ноогдох орлого 928,39 сая доллар, цэвэр орлогын дискаунталсан өнөөгийн өртөг 5404,13 сая доллар байна. Цэвэр орлогын дискаунтлах хувийг хэд хэдэн хувилбараар тооцож үзэхэд өгөөжийн дотоод норм 17,44%, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа 4,5 жил гарч байна.

104

2.1-р хүснэгт Оюу толгой төслийн хүчин чадлын харьцуулалт № Үзүүлэлт Хэмжих нэгж 0 Үйлдвэрийн жилийн хүчин чадал

I II III 1 Хөрөнгө оруулалт сая $ -5400 2 Хүдэр олборлолт сая тн/жил 45 50 55 3 Хүдэр дэх зэсийн агуулга %/тн 0.93 0.93 0.93 4 Метал авалт % 88 88 88 5 Зэс гаргалт мян.тн 368.28 409.20 450.12 6 Зэсийн баяжмал гаргалт мян.тн 1228 1364 1500 7 Зэсийн баяжмалын чанар % 30 30 30 8 Зэсийн үнэ $/тн 4400 4400 4400 9 Борлуулалтын орлого сая $ 1960.50 2178.33 2396.17

10 Нийт татвар, төлбөрүүд сая $ 129.80 140.69 151.58

11 Нийт үйлдвэр үйл ажиллагааны зардал сая $ 1236.00 1351.89 1467.78

12 Татварт ноогдох орлого сая $ 724.51 826.45 928.39 13 Орлогын албан татвар сая $ 72.45 82.64 92.84 14 Татварын дараах орлого сая $ 652.05 743.80 835.55 15 NPV i=8 сая $ 3119.28 4261.70 5404.13 16 IRR % 14.05 15.98 17.44 17 Tn жил 6.72 5.74 4.54 18 Жилд 1$-с олох орлого 4,288 3,685 3,127

105

Дүгнэлт Хүчин чадлын хувилбаруудыг эдийн засгийн аргаар үнэлж, гарсан үр дүнгээр дараах дүгнэлтэд хүрж байна.

1. 2000-2011 оны дэлхийн зах зээлийн зэсийн үнийг ашиглан зэсийн үнийн прогнозыг 2025 он хүртэл хийж үзэхэд, 2015 онд 8000$/тн орчимд хүрч, 2020 онд 6000$/тн болж буурахаар байна.

2. Тейлорын томъёогоор дунджаар хүдэр олборлолт 58 сая тн/жил байхад нийт ордыг 53 жилд ашиглахаар байна.

3. Зэсийн үнийг 4400 $/тонноор авч дэвшүүлж буй гурван хувилбарын эдийн засгийн үр ашгийг тооцоолж үзэхэд III хувилбарын өгөөжийн дотоод норм нь 17,44 хувьтай хамгийн өндөр байна. Гэвч уг хувилбарын 1$-с олох орлого хамгийн бага буюу 3,127 байхад, I хувилбарынх 4,288 байна.

4. Дээрх тооцоонуудыг нэгтгэн үзэхэд Оюу толгойн үйлдвэрийг III хувилбар буюу жилд 55 сая тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадлаар ашиглалтанд оруулахад эдийн засгийн өгөөжийн хувь нь 17,44%-тай, II хувилбарын өгөөжийн дотоод норм нь 15,98%, I хувилбарт 14,05% тус тус гарч байна. Төслийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ нь I хувилбарт 3119,28 сая доллар, II хувилбараар 4261,70 сая доллар, III хувилбарынх 5404,13 сая доллар байна.

Ашигласан ном, хэвлэл [1] Даваасамбуу Д., Даваацэрэн Г., Пүрвээ Я. Ашигт малтмалын ордын санхүү эдийн засгийн үнэлгээ. УБ.:2003. [2] Бямба-Юу Ж., Цэдэндорж С. Уул уурхайн үйлдвэрийн текник-эдийн засгийн үнэлгээ. УБ.: 2009. 107-108х. [3] Oyu Tolgoi Project., Technical report June 2010. Ivanhoe Mines Ltd. pg 7..25.

106

УУЛ УУРХАЙН САЛБАР ДАХЬ НҮҮРС ОЛБОРЛОЛТ БА ЭКСПОРТЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

Д.Эрдэнэсүрэн, Т.Сүмжидмаа

Монгол Улс нь байгалийн баялаг ихтэй ялангуяа алт, зэс, нүүрс, молибден, ураны асар их нөөцтэй орны тоонд багтдаг. Уул уурхайн салбарын үйлдвэрлэл сүүлийн жилүүдэд асар хурдацтай нэмэгдэн эдийн засагт жинтэй хувь нэмэр оруулах боллоо. Өнөөгийн байдлаар нийт экспортолж буй ашигт малтмалын дийлэнх хувийг чулуун нүүрс эзэлж салбартаа голлох нөлөөг үзүүлэгч болсон. Манайд нээгдсэн нүүрсний орд газруудын талаас бага хувьд нь л дөнгөж эрлийн ажил хийгдсэн. Эдгээр ордуудын дийлэнх нь нөөц батлагдсан хэдий ч дэд бүтэц хөгжөөгүй хөрөнгийн дутагдалтай байдлаас болж эргэлтэнд оруулж чаддаггүй.

Өнөөдөр Таван толгойн коксжсон нүүрсний орд нь дэлхийн нүүрсний зах зээлд томоохон тоглогч болох хандлага ажиглагдаж байна. Олон улсын ангиллаар ашиглагдаагүй байгалийн баялагийн хэмжээгээрээ тэр дундаа чулуун нүүрсний нөөцөөр хамгийн дээгүүрт байна. Дэлхийд цахилгаан эрчим хүч үүсгэх гол эх үүсвэр нь нүүрс байдаг. "Ирээдүйн цахилгаан эрчим хүчний дэлхийн хэрэглээ жилээс жилд өсөх хандлагатай" гэж олон улсын эрчим хүчний агентлагаас таамаглаж байна. Эндээс дэлхийн нүүрсний эрэлт жилээс жилд нэмэгдэн цаашид ч өсөх төлөвтэй байгаа ажээ.

107

Зураг 1. Аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэлтийн бүтэц /салбараар, тэрбум, төгрөг/

Уул уурхайн олборлох салбар нь хэрэглээгээ дагаад сүүлийн жилүүдэд хурдацтайгаар хөгжиж байна. 2011 онд уул уурхайн олборлох аж үйлдвэрлэл 3500.7 тэрбум төгрөг болж 2008 оныхоос 3.6 дахин өссөн байна. Боловсруулах аж үйлдвэрийн хувьд 2011 онд 1118.3 тэрбум төгрөг болж 2008 онтой харьцуулахад 1.9 дахин өссөн байна.

Уул уурхайн салбар нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30%, аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 65,4%, экспортын бүтээгдэхүүний 84,4%-ийг мөн улсын төсвийн орлогын 32%-ийг эзэлж байна.

Нүүрсний нөөцийн тархалт. Манай улсын нүүрсний геологийн таамаг нөөц 162.3 тэрбум тонн, цаашдаа өсөх магадлалтай гэж тогтоосон бөгөөд 20 гаруй тэрбум тонн нүүрсний нөөцийг урьдчилсан болон нарийвчилсан хайгуулын үр дүнгээр тогтоосон 15 сав газрын хүрээнд 300 гаруй орд, илрэл байна. Үүний эрчим хүчний зориулалтаар ашиглах нөөц нь 12.2 тэрбум тонн байгаагаас 1 тэрбум тонн нь чулуун буюу коксжих нүүрс, бусад нь хүрэн нүүрс байна. Нийт мэдэгдэж буй нөөц нь Багануур, Шивээ-Овоо, Төгрөг нуур, Тэвшийн говь, Цайдам нуурын хүрэн нүүрс, Налайх, Шарын гол, Элдэв, Нарийн сухайт,

2008 он 2009 он 2010 он 2011 онУул уурхайн

олборлох аж үйлдвэр 976.9 1947.2 2835.1 3500.7

Боловсруулах аж үйлдвэр 586.6 734.6 878.4 1118.3

Цахилгаан, дулаан эрчим хүч үйлдвэрлэл 199.3 293.8 373.1 408.6

05001000150020002500300035004000

108

Улаан-Овоогийн чулуун нүүрс, Таван толгойн коксжих нүүрсний орд газруудад буюу эдийн засгийн төв мужид нүүрсний бүх судлагдсан нөөцийн 90 гаруй хувь нь төвлөрч байна.

Зураг 2. Нүүрсний нөөцийн бүсчлэл

№ Үзүүлэлт Төвийн бүс

Хангайн бүс

Говийн бүс

Баруун бүс

Зүүн бүс

Бүгд

1 Ордын тоо

13 13 20 23 16 85

2 Нөөц /сая.тн/

26528.1 7704.1 49785.3 27157.9 51165.1162340.5

3 Нийт нөөцөд эзлэх хэмжээ

16.5% 4.7% 30.6% 16.7% 31.5% 100%

Монгол Улсад 1922 оноос нүүрсийг улсын бодлого чиглэлтэйгээр технологийн дагуу олборлож эхэлсэн гэж үздэг. 1940-өөд оноос эхлэн нүүрс олборлолтын хэмжээ эрс нэмэгдэж олон арван уурхай шинээр ашиглалтанд орж 1960 оноос хойшхи хугацаанд нүүрсний салбарт шинжлэх ухаан технологийн ололт, өндөр бүтээмжтэй техник төхөөрөмж, тэргүүний технологийг дэс

109

дараатай нэвтрүүлж эхэлсний үр дүнд Шарын гол, Багануур, Шивээ-Овоогийн нүүрсний уурхайнууд байгуулагдаж Монголын нүүрсний салбар эрс өөрчлөгдсөн. Өнөөдөр манай улсад нүүрсийг эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн үндсэн түүхий эдийн хэлбэрээр ашигладаг. Улсын хэмжээний цахилгаан дулаан үйлдвэрлэлийн 90 гаруй хувийг зөвхөн нүүрс ашиглан үйлдвэрлэдэг.

Нүүрсний олборлолт ба экспорт. Сүүлийн жилүүдэд манай орны нүүрсний олборлолт нэмэгдэж дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж байгаагийн зэрэгцээ, үүнийг дагаад нүүрсний экспорт эрчимтэй нэмэгдэж байна. Монгол Улсын хувьд нүүрс олборлож буй томоохон компаниуд нь төрийн өмч давамгайлсан, олборлосон бүтээгдэхүүнээ өртгөөс нь бага буюу төрөөс зохицуулалтай үнээр дотоодын дулааны цахилгаан станцуудын хэрэгцээг нүүрсээр хангадаг. Нүүрсний салбар нь төрийн өмч давамгайлсан "Багануур", "Шивээ-Овоо" ХК, орон нутгийн өмч давамгайлсан "Таван толгой", "Баянтээг Могойн гол" ХК-ууд хувийн болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай "Чинхуа-Нарийн сухайт" ХХК, "МАК" ХХК, "Саусгоби Сэндс" ХХК, Таван толгой ХК, "Таван толгой транс ХХК, "Энержи ресурс" ХХК зэрэг нүүрс олборлох 40 гаруй аж ахуйн нэгжүүд 2011 оны байдлаар нийтдээ 32.9 сая тн нүүрс олборлож, 22.5 сая тн нүүрс экспортлосон байна. "Багануур", Шивээ-Овоо төрийн өмч давамгайлсан хувьцаат компаниуд нь Монгол Улсын нүүрсний хэрэглээний 60%-ийг олборлож, төвийн эрчим хүчний системд харъяалагддаг дулааны цахилгаан станцуудыг нүүрсээр хангадаг, стратегийн ач холбогдолтой уурхайнууд юм.

110

Зураг 3. Нүүрс олборлолт ба экспорт /2006-2011 он/

Нүүрс олборлолт, нүүрсний экспортын 2006-2011 оны утгуудыг ашиглан регрессийн тэгшитгэл дараах байдалтай гарч байна.

Зураг 4. Нүүрс олборлолт ба экспортын хамаарлын график

2450.6 3245.1 42008563.4

1820022246

7863.9 8523.7 9409.2

14365.5

25246

32994.4

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

2006 2007 2008 2009 2010 2011

мян

.тн

олборлолт

экспорт

111

olborloltort 80.03413exp Дээрх тэгшитгэлээс харахад олборлолт 1 сая тонноор нэмэгдэхэд экспорт 0,80 сая тонноор нэмэгдэж байна.

Нүүрсний олборлолтын өсөлт экспортын өсөлт нь эерэг хамааралтай, корреляцийн коэффициент 0.99 байгаа хамаарал өндөр байгааг харуулж байна.

Ашигласан материал: 1. www.open-gov.mn2. www.miningmongolia.mn3. www.mining.mn4. www.wikipedia.com5. www.worldcoal.com6. www.worldenergy.org7. www.mram.gov.mn

112

БҮС НУТГИЙН ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛД УУЛ УУРХАЙ- МЕТАЛЛУРГИЙН ЦОГЦОЛБОРЫГ ХӨГЖҮҮЛЭХ

МЕНЕЖМЕНТИЙН ЗАГВАР

Я.Батцэцэг ШУТИС-ДаТС-ийн ММС-ын багш

e-mail: [email protected]

Хураангуй: Монгол Улсын эдийн засаг хурдтай өсөж байгаа энэ үед бас

байгаль орчинд асар их өөрчлөлт бий болж байна. Эдийн засгийн хурдтай өсөлт, байгаль орчны хувирал өөрчлөлт гэсэн энэ хоёр үйл явц зэрэгцэн бий болж байгаа нь ихээхэн анхаарал татаж байгаа хэрэг юм. Хүн төрөлхтний шууд болон боловсруулан хэрэглэж буй бүтээгдэхүүний 90 орчим хувийг газрын баялгаас авч ашигладаг бөгөөд үүний 50 гаруй хувийг газрын хэвлийн баялаг эзэлдэг байна. Аж үйлдвэржилтийн зууны иргэншлийн хөгжилд эрдсийн түүхий эдийн эзлэх байр суурь, багтаамж дэндүү дээгүүр байна. XXI зууны хэрэглээний өсөлтийн таамаглалаар энэ зууны эхний 50 жилд эрдсийн түүхий эдийн хэрэглээ 5 дахин өсөх хандлагатай гэж үнэлж байна. Энэ өсөлтийг хангахад эрдсийн түүхий эдийн нөөц баялагтай орон голлох үүрэг гүйцэтгэх боломжтой. Өнөөгийн Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн салбар тэргүүлэх байр эзэлж дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 орчим хувь, улсын төсвийн 20 гаруй хувь, экспортын 80 гаруй хувийг үйлдвэрлэж байна. Уул уурхайн салбарын их орлогыг эдийн засгаа хөгжүүлэх, үйлдвэрлэл үйлчилгээний шинэ салбаруудыг хөгжүүлэхэд зориулан зарцуулж эдийн засгийнхаа бүтэцийг өргөжүүлж чадвал уул уурхайг дагнасан өрөөсгөл бүтэцээс салж чадах гипроэдийн засгийн шинэ хандлага өнөөдөрийн тулгамдсан асуудал болоод байна.

Түлхүүр үг: экологи, гипроэдийн засаг, концепци, стратеги,

113

Оршил: Үйлдвэрлэлтийн процессын тасралтгүй үргэлжлэлийг

тодорхой зурвас бүрийн хүрсэн түвшин бол улс орны хөгжлийн агуулга, үр дүн, зорилго, хүчин зүйлүүд, арга механизмыг нэгтгэн судлах үндсэн обьект нь эдийн засгийн суурь онолын чиг хандлага юм. Чиг хандлага нь 20-р зууны сүүлийн хагаст улс орныхоо болон бүс нутгийн хөгжлийн зорилгыг тодорхойлох мэдлэгийн суурь болж төлөвшив.

Мэдлэгийн суурь нь Монгол орны нээлттэй зах зээлийн харилцаа, нийгмийн ардчилалд шилжин үндэстэн дамнасан инвестицийн капитал байршуулах нөхцөл эдийн засгийн үйлдвэрлэлжүүлэлтийн эхлэл буюу ногоон амьдралын орчин түүний дагаж бий болж буй амьдралын хэрэглээний асуудал өнөөдөр зайлшгүй тулгараад байна.

Үндсэн хэсэг: Өнөөдөр Монголын эдийн засаг гадаадын инвестицийн

капитал, АМ дэлхийн зах зээлийн үнийн дискретээр экстенсив өндөр өсөлттэй, төвөөс зугтах хүчний векторыг агуулж байна. Иймд Монгол орны эдийн засгийн хүчний векторын төв рүү тэмүүлэх чиглэлд эргүүлэхэд АМ-ынхаа нөөцийг ашиглахдаа олборлолт, нөхөн үйлдвэрлэлийн тогтвортой харьцааг хангах технологийн гурав дахь, аажимдаа дөрөв дэхь хязгаарт хүргэн үйлдвэржүүлэлтийн салбар хоорондын технологийн синтезэд оруулан үсрэнгүй гэгдэх өндөр өсөлтийн ахисан давтамжуудаар ТХ-ыг тодорхойлох чухал асуудлын нэг нь ногоон эдийн засгийн зүй тогтлыг бий болгох асуудал юм. Ногоон эдийн засгийн зүй тогтлыг бий болгохдоо капиталын хуримтлалын баттай сан хөмрөгтэй болж, түүнийхээ үржүүлэгч хуваарилалтыг салбар хоорондын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг хамарсан функциональ өртгийн экспотенциал оновчлолоор хийж, үйлдвэржүүлэлтээ гүнзгийрүүлэх нь эдийн засгийн үндэсний аюулгүй нөхцлийг хангана гэж үзэж байна.

Профессор С.Цэдэндорж уул уурхайн олборлох, боловсруулах аж үйлдвэрийн хөгжил нь улс орны эдийн засгийн

114

чадал, хүн ардын амжиргааны түвшинг эрс нэмэгдүүлнэ гэсэн нийгмийн хүлээлт нэгэнт бий болголоо гээд “Уул уурхайн салбар нь үл нөхөгдөх түүхий эдийн бааз дээр суурилж, үйлдвэрлэл явуулах онцлогтой уул уурхайн цогцолборуудыг байрлуулах чиг баримтлал” мөрдлөг болж буй цаг үе одоо тохиож байна.1 Иймд уул уурхайн болон аль нэг бүлэг ордыг түшиглэн үйлдвэржүүлэлтийн цогцолборын асуудлыг дэвшүүлэх нь дэвшил хөгжлийн гарц” юм гэж судлаач би үзэж байна. Дээрх хөгжил дэвшлийн гарцыг тодорхойлох арга ухаан нь өнөөдөр ашигт малтмалын ордын хүдрийн нөөцийг ашиглах хүч чадлын хязгаар тогтоож, аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулж хүн амаа суурьшуулан нутаг усаа эзэнтэй байлгах эдийн засгийн төв рүү тэмүүлсэн төрийн ноён нуруутай, хазайлтгүй залгамжийн зарчимтай бодлого хөгжлийн загвар зайлшгүй шаардлагатай бйана.

Аж үйлдвэрийн хөгжлийн загвар нь АМ-ын орд газрыг ашиглах бус улс орны эцсийн хэрэглээний оюуны багтаамжтай ашигт чанар бүхий таваар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд орших юм. Таваар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхдээ экологийн аюулгүй байдлыг хангах хүний үйл ажиллагаа нь байгаль, биосферийн өөрийгөө сэргээх чадавхийн хүрээнээс халихгүй байхад чиглэгдэх ёстой. Экологийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд эдийн засгийн дараах механизмуудыг зайлшгүй авч үзэх нь зүйтэй.

1 С.Цэдэндорж., “Уул уурхайн салбарын хөгжлийн зарим асуудал”., УУИС-ийн ЭШ-ний 38-р бага хурлын эмхэтгэл., УБ., 2010., 110-111-р талд

115

1дүгээр зураг. Экологийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эдийн засгийн механизмийн загвар

Дээрх экологийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эдийн засгийн механизмын зарчмаас үзэхэд эдийн засгийн дэд бүтэц, байгалийн нөөцийн иж бүрдлийг багтаасан байгаль орчны тэнцвэрийг хангахуйц цогцолбор бүрдүүлэх зорилгоор засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн өнөөгийн хуваарилалтыг цаашид задалж жижигрүүлэхгүйгээр экологи- эдийн засгийг хангах гипроэдийн засгийн бүсийг бий болгох нь хөгжлийн шинэ шийдэл юм. Гипроэдийн засгийг хангах гурван үндсэн концепци байдаг. Үүнд

1. Үйлдвэрлэл, хэрэглээний хүрээг оновчлох концепци буюу эрдэс түүхий эдийн нөөцийг үр ашигтай ашиглаж, газрын хэвшлийг хамгаалах

2. Эрчимжүүлэх концепци буюу уулын олборлох, баяжуулах боловсруулах аж үйлдвэрийг эрчимтэй хөгжүүлэх

116

3. Уулын үйлдвэрийг экологижуулах концепци (хүрээлэн буй орчныг хамгаалах зарчим)

Ýäèéí çàñàã

Í èéãýì

Áàéãàëü î ðчèí

Çàñàãëàë

2 дугаар зураг. Гипроэдийн засгийг хангах концепцийн загвар

Гипроэдийн засгийн хангах гол процесс бол үйлдвэржүүлэлтийн процесс нь олон бүтээн байгуулалтаар үргэлжилж, эдийн засгийн салбарууд хоорондын технологийн синтез явагдаж, улс орны хэрэглээг өөрийн таваараар зонхилон хангах явдал юм. Үүнийг хангах нь бүс нутгийн стратегийн бүлэг ордуудыг зөв зохистой хэрэглэж улс орны хэрэглээг хангах асуудал. Иймд гипроэдийн засгийг хангах үйлдвэржүүлэлтийн процессын хамгийн хувьсгалч түүхий эд нь төмөр юм. Төмөр нь улс орны болон бүс нутгийн эдийн засгийг хангахад хамгийн чухал үүргийг гүйцэтгэнэ. Дархан- Сэлэнгийн бүсэд оршиж буй төмрийн хүдрийн бүлэг ордуудыг ашиглаж бүс нутгийн хөгжлийг тодорхойлох нь өнөөдөрийн шийдвэрлэвэл зохих асуудал. Хар төмөрлөгийн үйлдвэрлэл эдийн засагт хүчирхэг нөөц бөгөөд үйлдвэржүүлэлтийн түүхий эдийн категори юм.

Монгол Улсын төмрийн хэрэглээ, хүдрийн нөөц, үндэсний үйлдвэрлэлийн эхлэл-суурь зэргийг судалж үзээд хэрэглээний ашигт чанар өндөр, оюуны багтаамжаар нэмүү өртөг шингэсэн таваар үйлдвэрлэх боломж нь тодорхой орчны сонголт болох билээ.

117

Уул уурхайн хөгжилд, цаашид баримтлах чиг хандлага нь улс орны эдийн засгийн салбарууд хооронд технологийн уялдаа холбоо, нэг нь нөгөөгөө хангах систем бүрэлдэн олон хувилбарын сонголт байх төлөвтэй. Академич П.Очирбат: <<...орчин үеийн технологийн хөгжил нь салбар дундын шинжийг агуулж, олон төрөл зүйл бүхий үйлдвэрлэл, үйлчилгээний синтез болж буй тул ганцхан ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалтын явцуу хүрээнд бус аж үйлдвэрийг өргөх хүрээнд...>>2 гэж авч үзэж монголын үйлдвэржүүлэлтийн онолын тулгуурыг тодорхойлжээ. Энэ нь Монгол Улсын үндэсний хөгжлийн цогц бодлогод тусгалаа олсон байна. Эдгээрийг баримтлан уул уурхайг эрдэс баялгийн цогцолбороор хөгжүүлэх стратеги дотор уул уурхай- металлургийн цогцолборт илүү ач холбогдол өгч байна. Илүү багтаамжтай мэдлэг мэдээлэл, бодит байдал нийлсэн цогцолбор бүрэлдүүлэх тодорхой орчин нь Дарханы аж үйлдвэрийн зангилаа юм. Дарханы уул уурхай- металлургийн цогцолбор нь <<Эрдэнэт үйлдвэр>> цогцолбороос зарчмын ялгаатай, шинэ хэлбэр байх болно. <<Эрдэнэт үйлдвэр>> бол уул уурхайн цогцолборын бат жишээ, туршлага, үнэмшлэгдсэн хэлбэр гэдэг нь нотолгоогүй үнэн. Дарханы уул уурхай- металлургийн цогцолбор бол өөрийн онцлогтой, асуудал шийдвэрлэх нөхцөл нь тодорхой орчин гэсэн ангилалд тохирно.

Улс орны эдийн засгийн өндөр өсөлт, эрчимжилтийг тооцсон төмрийн эрэлт хэрэглээ, үндэсний төмөрлөгийн үйлдвэрлэлийн суурь хөгжих эхлэл, төмрийн хүдрийн ордууд нээгдэж, кондиц, нөөц нь ашигт малтмалын улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэгдэж, стратегийн ач холбогдолтой жагсаалтад батлагдсан зэргийг нэгтгэн хийсэн судалгаа нь Монгол Улсын төмрийн хэрэгцээг импорт орлуулах нөөцийн ашиглалтын зарчмаар шийдвэрлэх хөгжлийн стратегийн функционналь хувилбаруудыг үндэслэх боломж байна.

2 П.Очирбат. Тогтвортой хөгжил ба хэрэглээний экологи, уул уурхай, металл, УБ, 2004, 30 дахь тал

118

Судлаач, эрдэмтэд, бизнес ажил хэрэгч бүлэг энэ гурван хувилбарт хуваагдсан үзэл баримтлалтай. Эцэслэн илүү оновчтой, улс орны эрх ашигт нийцсэн эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах хувилбар S3 болно. Энэ нь S1, S2-ыг зайлшгүй дамжин хэрэгжих зах зээлд өрсөлдөх диверсификац процесс юм.

3 дугаар зураг. Уул уурхай- металлургийн цогцолборыг хөгжүүлэх стратегийн симуляци

Профессор С.Цэдэндорж: <<Төмрийг үйлдвэрийн талх гэдэг бөгөөд үйлдвэржих, хөгжих тутам түүний эрэлт нэмэгдэнэ. Манай улс төмрийн харьцангуй бага нөөцтэй тул түүнийг стратегийн түүхий эдэд тооцох нь нэн чухал. Түүнийг гадаад зах зээл дээр биш дотооддоо ашиглах бодлогын стратеги барих>>3

гэж үзэл баримтлалаа илэрхийлсэн нь ихээхэн ач холбогдолтой гэдэгт судлаач би санал нэгтэй байна.

Уул уурхай- металлургийн цогцолборын менежментийн нийлмэл функцийг зураг 4-д үндсэн 4 блок болгон загварчиллаа. Орчин үеийн өндөр түвшинд автоматжуулсан гүн технологитой үйлдвэрийн газрын төлөвлөлтийн гол хэлбэр нь системд давуу нөлөөлөлтэй зүйлүүдийн судалгаа стратеги төлөвлөлт, олон хувилбарын оновчлол болж байна. Үүнийг шийдвэрлэх механизм бол менежментийн бүрэн бүтцийн төлөвшилт, түүний оператив зохицуулалтын үүрэг нь юм. Уул уурхай- металлургийн цогцолбор хөгжүүлсэнээр дараах боломжууд бий болно. Зураг 5-д үзүүлэв.

3 С.Цэдэндорж “стратегийн түүхий эд бодлогын зангилаа” экологи тогтвортой хөгжлийн эмхэтгэл” 2011, УБ; стр 47

119

120

5 дугаар зураг. Гипроэдийн засгийг хангах процесс

Дүгнэлт: 1. Гипроэдийн засгийн нөхцлийг хангах экологийн боловсролыг зөв зүйтэй төлөвшүүлэн нөөц баялгийг зөв хуваарилан ирээдүй хойч үеийн хэрэгцээг хангах бодлого зохицуулалт, улс орны хөгжлийн болоод бүс нутгийн гарцыг тодорхойлох нь энэ зууны тулгамдсан асуудал болоод байна. 2. Монгол Улсын баялгийн хэрэглээ, нөөц, үндэсний үйлдвэрлэлийн эхлэл-суурь зэргийг судалж үзээд хэрэгжүүлж болох, технологийн пирамидын гуравдахь хязгаарт хэрэглээний ашигт чанар өндөр, оюуны багтаамжтай нэмүү өртөг шингэсэн таваар үйлдвэрлэх боломжтой тодорхой орчны сонголтыг хийн тууштай арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. 3. Гипроэдийн засгийн нөхцөлийг хангах стратегийн боломжит хувилбар нь ямар ч үйлдвэр барихад тохирох логик дараалалтай хувилбар бөгөөд үйлдвэржүүлэлтийн оновчтой сонголт мөн.

121

Ном зүй �1�Ж.Авхинсүх, Г.Содномваанчиг, А.Амгалан, ”Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн газар зүй”, УБ, 2009 �2� Ж.Бямба-Юу, “Инженер, инноваци, инвестиц проект”, “Шинжлэх ухаан технологи” сэтгүүл, 2008 №1 �3� Я.Батцэцэг., “Монголын төмрийн хүдрийн эрэлт, нийлүүлэлтийн судалгаа”., ШУТИС УУИС док.проф Я.Гомбосүрэнгийн нэрэмжит “Эрдэм шинжилгээний уншлага”,//3,4//, УБ, 2008 �4� Я.Батцэцэг., “Төмрийн хүдрийн хэрэглээний симуляцийн загвар” проф. Я.Гомбосүрэн, “Эрдэм шинжилгээний уншлага”,//5,6//, УБ, 2010 �5�Я.Гомбосүрэн, “Ашигт малтмал олборлох технологийн дэвшил”, УБ, 1980 он �6� Я.Гомбосүрэн, “Эрдсийн баялгийн олборлолт боловсруулалтын технологи, экологи-эдийн засгийн үнэлгээний онол арга зүй”, УБ, 2004 он �7� П.Очирбат, “Монгол Улсын эрдэс баялгийн цогцолборын хөгжлийн стратеги ба экологи”, УБ, 1998 �8� П.Очирбат, “Тогтвортой хөгжил хэрэглээний экологи”, Уул уурхай, ашигт малтмал, металл, УБ, 2004 он �9� Майский И. “Современная Монголия”, Иркутск, 1921. “Орчин үеийн Монгол” (Автономит Монгол XX зууны гараан дээр), УБ, 2003

122

БАГАНУУРЫН УУРХАЙН НҮҮРСНИЙ ҮНИЙГ НҮҮРСНИЙ ЧАНАРААС ХАМААРАН ТОГТООХ

С.Нандинцэцэг У.Батсанаа

Хураангуй

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ бол ашигт малтмалын ордыг ашиглах төслийг боловсруулах, түүний эдийн засгийн үр ашгийн түвшинг тодорхойлж, үйлдвэр барьж байгуулах хөрөнгө оруулалтыг шийдвэрлэхэд гол баримжаа өгдөг. Нүүрсний үнийг төрөөс хатуу тогтоож өгч байгаа нь тус салбарыг төлбөрийн чадваргүй, өөрийн үндсэн хөрөнгийг бүрдүүлэхэд ихээхэн бэрхшээлийг учруулж байгаа билээ. Зах зээлийн механизмаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үнэ бүрэлдэн тогтохдоо тухайн бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарт тулгуурлан тогтдог.

Түлхүүр үг: нүүрсний үнэ, нүүрсний чанар, нүүрсний дулаан гаргах чанар,

Оршил Багануур ХХК-ний нийт дүрмийн сангийн 75%-ийг төр,

25%-ийг хувьцаа эзэмшигчид эзэмшдэг учраас төрийн өмч давамгайлсан учир төрийн уурхай гэдэг. Тийм учраас хатуу тогтоосон үнэ буюу Засгийн газрын төлөөллийн байгууллагаас хөдөлгөөнгүй дахин шийдвэр гаргахаас өөрөөр өөрчлөгдөхгүй үнийн хэлбэр үйлчилдэг.

Багануурын уурхайн бүтээгдэхүүний үнийг тогтоохдоо Түлш, Эрчим хүчний үйлдвэрүүдийн хэвийн, найдвартай ажиллагааг хангаж түлш, эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах зорилгоор Монгол Улсын Засгийн газраас гаргасан 2009 оны 01 сарын 21-ний өдрийн 20-р тогтоолоор эрчим хүчний зориулалтаар нийлүүлэх нүүрсний үнийг уурхайн санхүүгийн бие даасан байдлыг хангах хэмжээнд холбогдох хууль тогтоомжийн

123

дагуу хянаж байхаар шийдвэрлэсэн. Энэ нь уурхай бүх зардлаа нөхөх хэмжээний үнэ байна гэсэн үг юм.

Тэгэхээр нүүрсний үнийг зардлын хэмжээ (хөрс хуулалтын хэмжээ, тээвэрлэлтийн зардал гэх мэт), валютын ханшны өөрчлөлт, зах зээл дээрх түлш шатахуун, шатах тослох материал, сэлбэгийн үнээс хамаарч гулсах тарифаар зохицуулдаг.

Нүүрсний үнийг Засгийн газраас тогтоон барьснаар нүүрс олборлогч төрийн өмчит томоохон уурхайнуудын хувьд санхүүгийн хямралд ороод байна. Энэ байдлаас гарахын тулд нийлүүлэгчдийн сонирхолыг зах зээлийн эрсдлээс хамгаалж аль аль талдаа ашигтай байхаар нүүрсний үнийг нэмэх боломжийг эрэлхийлэхэд гол зорилго оршиж байна.

Судалгааны хэсэг:

Багануурын нүүрсний илчлэг 3600ккал байхад 1тн нүүрсээр :

���� ккал/кг���� ккал

�1 тн нүүрс 3600 ккал/кг1 т.ж.т 7000 ккал/кг = 1.94 т.ж.т жишмэл түлш

болж байна.

Нийт нийлүүлсэн нүүрсийг жишмэл түлшинд шилжүүлэхэд 2899,6тн/1,94= 1526.1т.ж.т болж байна.

1,9т.ж.т= 1900000 гр .ж.т

Цахилгаанд= 329.8гр/кВтц*1.9т.ж.т =626,62гркВтц

Багануурын 626,62гр нүүрсээр 1гр кВт цахилгаан үйлдвэрлэж байна.

1тн нүүрс = 1000000 гр нүүрс

Цахилгаан үйлдвэрлэл 1000000гр /626,6гркВтц= 1595.9кВт

124

Эндээс олох орлогыг олоход 1595,9 кВтц*35,83 төг/кВтц = 57181,09 төгрөг Өөрийн өртөг нь= 1595,9 кВтц*31,89 төг/кВтц=50893,2 төгрөг

1 тн нүүрсээр 1595,9 кВт цахилгаан үйлдвэрлэж 6287,9 төгрөгний ашиг олж байна.

Багануурын нүүрс гэрээнд заасны дагуу 3360 ккал байхад 1тн нүүрсээр :

���� ккал/кг���� ккал

�1 тн нүүрс 3360 ккал/кг1 т.ж.т 7000 ккал/кг = 2,08 т.ж.т жишмэл түлш

болж байна.

Цахилгаанд= 329,8гр/квтц*2,08т.ж.т= 685,9 гркВтц

1000000гр/685,9гркВт=1457,9 кВт цахилгаан үйлдвэрлээд 46492 төгрөгний өртгөөр 52236,5 төгрөгний орлого олж 5744,5 ашиг олж байна.

Багануурын 1 тн нүүрсээр станц 5744,5 төгрөгний ашиг олж байна. Харин Багануурын уурхай 1 тн тутмаас 3116,4 төгрөг алдаж энэ хэрээр алдагдалтай ажиллаж байна.

Нүүрсний илчлэгээс хамаарч ДЦС-ын олох ашиг өөр байгаа учир нүүрс олборлон нийлүүлж буй бусад уурхайнууд мөн нүүрсний үнийг нүүрсний чанараас хамааруулан тогтоох нь зүйтэй юм.

Багануурын нүүрсийг чанарын параметрүүдээс хамааруулан үнийг тогтооход:

Эрчим хүчний нүүрсний дундаж бөөний үнэ ;

� ∑ � � ∗ ��� � ∑ �� ∑ ��������������∑ ������

� 23018,3 төг/тн

125

2009 он = ����=16369,6 төг ��=3005,8 2010 он = ����=19919,7 төг ��= 3392,7 2011 он = ����=23616,3 төг �� = 3253,3

��= 0 төгрөг- үйлдвэрийн үр ашигтай ажиллагааг хэвийн байлгахаар улсын төсвөөс дэмжих татаас ��= 28552 мян.төг-i үйлдвэрийн жилийн энгийн нөхөн үйлдвэрлэлийн болон ажиллагсдын нийгмийн /хамтын гэрээгээрх/ асуудлыг шийдвэрлэхэд хүрэлцэх ашгийн хэмжээ /min/

Салбарын нүүрсний дундаж илчлэгийг олвол ;

� � ∑ �� ∗ ������∑ ������

� 3662,9 ккал/кг

Багануур ��= 3360 ккал ��= 3253,3 Шивээ – Овоо ��= 2690 ккал ��= 1586,3 Шарын гол ��= 3900 ккал ��= 375,2 Таван толгой ��= 3600 ккал ��= 898,6 Элдэв ��= 5200 ккал ��= 454,9

1 кг нүүрсний дундаж илчлэгийн үнийг олвол ;

∆ � � � 6,284

Нүүрсний бөөний үнийг үнслэгийн хэмжээгээр хэлбэлзүүлэх коэфициентийг олвол ;

��� �100 � �� ��� ∗ ��

100 � 0,98

� – 17,94% (Монголын нүүрсийн 10-н томоохон уурхайнуудын чийглэгийн дундаж) � - 18% �� – 2,5% (Оросын стандартаар авав) Нүүрсний үнэ дотоод чийглэгээс шалтгаалан хэлбэлзэх коэфициентийг олвол

126

��� �100 � �� ��� ∗ ��

100 � 0,7

� – 23,8% (Монголын нүүрсийн 10-н томоохон уурхайнуудын чийглэгийн дундаж) � - 33% �� – 2,5% (Оросын стандартаар авав) Багануур ХК – ийн нүүрсний дундаж үнийг олвол ;

� � ∆ ∗ �� ∗ ��� ∗ ��� ∗ �� � 36210төг Энэ аргачлалаар илчлэгийг 2600 ккал-4000 ккал байхад үнэ хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг дараах хүснэгт харууллаа.

Илчлэгээс хамаарсан үнэ Илчлэг 1 кг нүүрсний

илчлэгт ноогдох үнэ

Чийг

лэг,

%

Үнс

лэг,

% Нүүрсний чанарт тулгуурлан

тооцсон үнэ 1 тн /санал/

2600 ккал 5,7 төг/ккал 33 18 31213 төг 2800 ккал 5,9 төг/ккал 33 18 32173 төг 3000 ккал 6.08 төг/ккал 33 18 33957 төг 3200 ккал 6.25 төг/ ккал 33 18 35249 төг 3400 ккал 6.4 төг/ ккал 33 18 36443 төг 3600 ккал 6.6 төг/ккал 33 18 37537 төг 3800 ккал 6,7 төг/ккал 33 18 38450 төг 4000 ккал 7 төг/ккал 33 18 39102 төг

127

Дүгнэлт Багануурын нүүрсний үнийг чанарын параметрүүдээс нь

хамааруулан тогтоосон үнээр мөрдөж эхэлвэл уурхай одоогийн хэвийн бус үйл ажиллагаа арилж санхүүгийн бие даасан чадавхитай болно. Багануурын уурхайн нүүрсний үнийг чанарын үзүүлэлтээс хамааруулан тогтоовол хамгийн багадаа 1 тонн нь 31213, хамгийн ихдээ 1 тонн нь 39102 болж байна. Багануур ХК чанарын параметрүүдээс нь хамааруулан тогтоосон үнээр бүтээгдэхүүнээ борлуулж эхэлвэл 1 тонн тутмаас 12594 төгрөгний ашигтай ажиллаж хуримтлагдсан алдагдалаа 3-6 жилийн дотор өөрийн хүчээр нөхөх боломж бүрдэж байна.

128

ЭРДЭС БАЯЛГИЙН ЭДИЙН ЗАСАГ

Эрдэс баялгийн хөгжлийн төвийн захирал, МУ-ын Уул уурхайн зөвлөх инженер,

проф. Д.Галсандорж,

Эрдэс баялгийн эдийн засаг гэж юу вэ?

Эрдэс баялгийн салбарт ажилладаг компани, пүүс болон хүмүүсийн хувьд "эрдэс баялгийн эдийн засаг" гэдэг нь инженерийн оновчтой арга барил юм. Өөрөөр хэлбэл дэвшилтэт техник технологи нэвтрүүлэх замаар геологи хайгуулын ажлыг оновчтой явуулах, нөгөөтэйгүүр эрдсийн олборлолт, боловсруулалт болон үйлдвэрлэлийн бүх шатны ажлын өртөг зардлыг аль болох багасгах тухай ойлголт.

Зарим эдийн засагчид үүнийг шинээр нээгдэж буй аль нэг уурхай юмуу барихаар төлөвлөж байгаа үйлдвэр, аж ахуйн газар, хайлуулах, цэвэршүүлэх үйлдвэрүүдийг санхүүжүүлэх, хөрөнгө оруулахтай холбоотой асуудал гэж хэлж магадгүй.

Нөгөө хэсэг нь эрдэс түүхий эдийг олборлон боловсруулах, түүний үйлдвэрлэл, борлуулалтын олох орлого, цэвэр ашгийг тооцоход чиглэсэн үйл ажиллагаа гэж тодорхойлж болох юм. Дээрхи гурван тайлбарын аль аль нь үнэний хувьтай боловч бүрэн гүйцэд ойлголтыг өгөхөд учир дутагдалтай.

Иймээс "эрдэс баялгийн эдийн засаг" гэж юуг хэлэх, үүнээс үүдэн "эрдэс баялгийн салбарын эдийн засагч" гэж хэн болох, ямар чиглэлийн ажил эрхэлдэг, яагаад энэ сэдэв өнөө үед чухал ач холбогдолтой хэвээр байгаа вэ гэсэн асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ.

Түүх сөхөхүй: Эдгээр асуултад хариулахын өмнө хэдэн арван жилийн

өмнөх үе буюу өнгөрсөн зууны эхний хагасын түүхийг эргэн сөхье.

129

20-р зууны эхэн үед дэлхийн олон улс оронд эрдсийн олборлолт, үйлдвэрлэлийн суурь тавигдаж, төрөл бүрийн эрдэс, баяжмал, хайлш, цэвэр металл болон хаягдал металлын олон улсын худалдаа эрчимтэй хөгжиж байв. Үүний зэрэгцээ түлш, тухайлбал нүүрс болон газрын тосны арилжаа ихээхэн өргөжсөн болно.

Уул уурхайн чиглэлээр ажиллаж байсан зарим эдийн засагч, онолчид дэлхийн эрдэс баялаг, ялангуяа газрын гүнд байгаа эрдэс баялгийн нөөц хязгаартай бөгөөд хэзээ нэгэн цагт энэ нь шавхагдаж болох учраас эрдэс түүхий эдээр дэлхийн улс орон, хүмүүс дутагдах явдал гарч болно гэсэн дүгнэлт хийж байсан. Үнэхээр ч тийм. Үүнийг эрдэс баялгийн эдийн засаг талаас нь хэрхэн тооцож үзэх вэ? Энэ чиглэлээр судалгаа хийж, түүнээс урьдчилан сэргийлэх боломж байна уу? Одоогоос 75 жилийн өмнөхөн энэ сэдэв ихээхэн яригдаж байсан. Энэ асуудлаар өнөөдөр хүмүүс санал бодлоо илэрхийлсээр байна. Эрдэс баялгийн нөөц дуусах буюу хомсдох, улмаар дэлхийн бүс нутаг, улс орнуудын өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг тасралтгүй хангах тухай асуудалд зарим хүмүүс ихээхэн санаа зовж байгаа нь мэдээж.

18-дугаар зууны үеийн Английн эдийн засагч Томас Малтус нөөц хомсдох тухай асуудлаар судалгаа хийж, дэлхийн хүн ам геометрийн дарааллаар өсч байгаа, хоол, хүнсний хангамж арифметикийн дарааллаар нэмэгдэх нь хүнсний дутагдалд хүргэнэ гэсэн онолыг дэвшүүлсэн. Малтусын энэхүү онол тэр үедээ нилээд шуугиан дэгдээж байжээ. Зах зээлд шилжсэн газар тариалан, мал аж ахуйн салбарт өндөр бүтээмжтэй техник нэвтэрсэн, гэр бүл төлөвлөлт улам боловсронгуй болж буй өнөө үед Малтусын онол алдаатай байгаа боловч бас харж үзэх, бодох зүйлүүд нилээд байна.

40-өөд жилийн өмнөхөн Ромын Клубээс эрдэс түүхий эдийн ордоо илрүүлэн бэлэн байгаа нөөцөд олон улсын хэмжээнд ерөнхий үнэлгээ өгч. улс орнууд ихэнхи металл, эрдэс түлшний нөөцөөр хомсдолтой байгаа талаар урьдчилсан таамаглал гаргажээ. Орчин үеийн техник технологи нэвтэрч, улмаар шинэ орд газар, бага агуулгатай хүдэр буюу орд газрын хаягдлыг бага

130

зардлаар боловсруулж, баяжмал цэвэр металл гаргах боломжтой болж байна.

Үүний зэрэгцээ орчин үеийн компьютер, төрөл бүрийн цахим тооцоолуурын үе эрчимтэй хөгжиж байна. Нөгөөтэйгүүр төрөл бүрийн хаягдал металл, түүхий эдийг өргөнөөр эргүүлэн ашиглаж байна. Хүн төрөлхтөн байгалиас олборлон авдаг аль нэг эрдэс түүхий эдээ дуусгаагүй л байна. Гэсэн хэдий ч эрдэс баялгийн эдийн засагчид урьд өмнө нь яригдаж байсан, нөөц баялаг хомсдох, түүний эрэлт, хэрэгцээний хандлага, эрдсийн түүхий эдээр үйлдвэрлэлийг тасралтгүй хангах тухай асуудлыг анхааран авч үзэх хэрэгтэй юм.

Ялангуяа эдийн засагчдын анхаарах ёстой нэг зүйл бол эрдсийн түүхий эдийн нөөцийг авч ашиглахдаа байгалийн унаган төрхийг нь алдагдуулахгүйн тулд аливаа хөрөнгө оруулалтыг оновчтой болон ирээдүйгээ харж хийх, орчин үеийн техник технологи ашиглах шаардлагатай. Дэлхий дээр олборлож байгаа ямарч эрдэс, түүхий эдийг дуустал нь шавхаж ашиглана гэж байхгүй, аль нэг байршилд байгаа тухайн орд, тухайлбал том ба жижиг ордын ч гэсэн илрүүлсэн нөөцийг нь олборлон боловсруулахдаа эдийн засгийн үр ашиг багатай болох үед нь хаах хэрэгтэй. Хаалтын орчин үеийн менежментыг нэвтрүүлж байх нь чухал юм. Шинэ орд газрыг илрүүлж ашиглах замаар шинэ хүч чадал, үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй байна.

Англи Улсад эдийн засгийн шинжлэх ухаан онолын хувьд анхлан биеэ дааж гарч ирж байсан 18 дугаар зууны сүүлчээр "Үйлдвэрийн хувьсгал" дөнгөж эхний шатандаа байв. Английн тэр үеийн нэрт эдийн засагчид, тухайлбал Давид Рикорда, Давид Хьюмс болон Адам Смит нар эрдэс баялгийн эдийн засгийг хөдөө аж ахуйгаас ялган зааглаж, энэ чиглэлээр нилээд ажлыг хийсэн байна. Хөдөө аж ахуйн эдийн засаг, эрдэс баялгийн эдийн засаг хоёр хоорондоо ижил төстэй, нийтлэг зүйл нилээд байдаг байна. 20 дугаар зуун хүртэл эрдэс түүхий эд болон байгалийн баялгийг төдийлөн тусгайлан авч үзэхгүй байлаа.

131

Эхний үе шат:Байгалийн баялгийн сэргээгдэшгүй нөөц, түүнийг дахин

боловсруулах чиглэлийн эдийн засгийг бие даасан салбар болгон авч үзэж байсан анхны эдийн засагчдын нэг нь Америкийн эдийн засагч Харолд Хотеллинг. Тэрээр 1895 онд Миннесота хотод төржээ. Төрөлхийн тооны авъяастай тэрээр /1972 оны Нобелийн шагналт Кеннет Эрроуг оролцуулан/ олон эдийн засагчийг сургаж хүмүүжүүлжээ.

Нью-Йорк хотын Колумбийн Их сургуулийн профессор байхдаа эрдэс баялгийн эдийн засгийн анхны шинжилгээ гэж үзэж болохуйц "шавхагдах нөөцийн эдийн засаг" өгүүлэл бичиж, "Улс төр, эдийн засгийн ухаан" сэтгүүлийн 1931 оны 4 дүгээр сарын дугаарт хэвлүүлсэн нь тэр үедээ нэг их анхаарал татаагүй юм.

Гэвч Хотеллингийн үзэл бодлын үндэслэл цаг хугацаа өнгөрөх тусам үнэ цэнэтэй болж үнэлэгдэж дүгнэгдэх болно. Байгалийн нөөц баялаг шавхагдаж хомсдох тухай түүний дүгнэлтэд Италийн эдийн засагч, нийгэм судлаач Ц.Вилфредо Паретогийн 1906 онд хэвлэгдсэн "Улс төр, эдийн засгийн ухааны загвар" сэдэвт бүтээл, мөн Парешиан сургуулийн эдийн засагчдын чиглэл тусгагджээ. 1970 оны Нобелийн шагналт, эдийн засагч Паул Самулсон зэрэг Парешианы үзлийг баримтагчид зах зээлийн үр ашгийг аль болохоор нийгэм болоод хувь хүнд үр дүнтэй байхын тулд математикийн сонгодог программын аргыг хэрэглэж байжээ. Орчин үед эдийн засагт математикийн аргыг өргөнөөр хэрэглэж байна. Харин зуун жилийн өмнө бол энэ нь цоо шинэ санаа, чиглэл байжээ.

Дээд боловсролын эхлэл:Зарим талаар Хотеллинг цаг үеэсээ түрүүлж байсан боловч

аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн орнууд эрдэс түүхий эдийн өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг хангах, зах зээлийн үнийг тогтвортой байлгах, үндэсний эдийн засгаа хангах тодорхой хэмжээний түүхий эдийн нөөц, удаан хугацааны нийлүүлэлттэй байх зэрэг

132

асуудлыг иж бүрнээр авч үзэхэд 1930-аад оны дэлхий нийтийн хямрал болон дэлхийн хоёрдугаар дайн чухал нөлөө үзүүлсэн байна. Эрдэс баялгийн эдийн засагч мэргэжлээр дээд боловсрол олгох сургалт 1940-өөд оны сүүлч хүртэл албан ёсны бус явагдаж байгаад анх АНУ-д Пенсельванийн Улсын их Сургуульд уг программыг оруулсан байна. 1950-иад оны үед Пени Штатын нэрт геологич, эдийн засагч Жон Д.Риже уг программыг удирдах болсноос хойш анхны зэрэг цолтой мэргэжилтэн, судлаачид төржээ. Тус Тэнхимийн анхны гишүүдийн нэг нь Жон Жэй Шанз юм. Тэрээр Вашингтон хотод цол хамгаалж, АНУ-ын Засгийн газрын Ирээдүйн нөөцийн газрын ахлах эксперт, судлаач байснаа хожим нь Америкийн Конгрессын судалгааны албанд ажиллаж байжээ.

Эрдэс баялгийн эдийн засаг:Геологийн эдийн засагч, эрдэс баялгийн эдийн засагч

хоёрыг харьцуулья. Энэ хоёр бараг адилхан сонсогдох ч тэс өөр зүйл юм.

Геологийн эдийн засаг гэдэг нь геологийн хайгуулд ашиглах техник технологийн өнөөгийн түвшин болоод уурхай, шинэ орд газраас хүдэр олборлож, үр ашигтайгаар боловсруулах асуудлыг геологи талаас нь судлахыг хэлдэг. Геологийн эдийн засаг нь геологийн ухааны нэг хэсэг юм.

Харин “эрдэс баялгийн эдийн засаг” гэдэг нь өргөн хүрээтэй ойлголт. Зөвхөн геологи, уул уурхай болон металлургийн салбарын бүрэлдэхүүн ч биш, энэ нь уул уурхайн салбар юмуу, бусад шинжлэх ухаан, инженерийн салбарын чиглэлүүдийг хамаарч байна. Гэхдээ эрдэс баялгийн эдийн засаг чиглэлээр ажиллаж байгаа хүмүүс хоорондоо уялдаа холбоотой дээрх олон салбаруудын талаар тодорхой боловсрол, ойлголттой байхыг зүй ёсоор шаардаж байна.

Эрдэс баялгийн эдийн засаг гэдэг нь эдийн засгийн салбарын шинжлэх ухаан. Товчоор тодорхойлбол: эрдэс баялгийн эдийн засаг гэдэг нь металл болоод металл бус эрдэс түүхий эд болон түлш зэргийг хамгийн бага зардлаар олборлох, боловсруулах,

133

олон улсын зах зээлд борлуулах, эцсийн үйлдвэрлэлд хэрэглэх, дахин боловсруулах, уул уурхайн шинэ төслийг санхүүжүүлэх зэрэг асуудлыг хамарсан эдийн засгийн онол, практикийн асуудал юм. Энэ нь аж ахуй хөтлөх арга бөгөөд эрдсийн салбарын оновчтой бодлогыг тодорхойлох, хувийн секторт зохистой шийдвэр гаргах чухал хөшүүрэг болж байна.

Эрдэс баялгийн эдийн засагчдыг хаана бэлддэг вэ? Эрдэс баялгийн эдийн засагчдыг барууны нилээд олон

оронд бэлтгэж, бие даасан тусгай программын дагуу сургадаг байна.

Анх Америкийн Ренн Штат-д анхны программаар сургалт эхэлж, түүнээс хойш байгалийн шинжлэх ухаан болон уул уурхайн инженерийн томоохон тэнхимтэй Англи, Америк, Канадын болон Австралийн хэд хэдэн дээд сургуульд эрдэс баялгийн эдийн засагчдыг бэлтгэх болжээ. Нөгөөтэйгүүр энэ чиглэлээр зэрэг цолыг олгодог юм байна.

Мк.Гилл-ийн дээд сургууль, Канадын Бритиш Колумбын дээд сургууль, Колорадогийн уул уурхайн сургууль, Колумбын их сургууль болон Аризонагийн их сургууль, Америкийн Вест Виржинагийн их сургууль, Англи болон Австралийн хэд хэдэн их, дээд сургуульд зэрэг цол олгодог курс, сургалт явагддаг байна. Эхний үед хичээлийг ихэвчлэн байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр мэргэшсэн доктор, профессор багш нар заадаг байжээ. 1960-аад оноос мэргэшсэн эдийн засагч багш нар хичээл зааж эхэлсэн бөгөөд өнөөдөр сургуулиудын тэнхмүүд төрөл бүрийн мэргэжлийн багш, гишүүдээс бүрдэж байна.

Эрдэс баялгийн эдийн засагчид юу судалдаг вэ?20 дугаар зууны гурав дахь хагаст эрдэс баялгийн эдийн

засаг онолын хувьд бэхжихийн хамт хүрээ нь өргөжиж эхэлжээ. Гол нэр төрлийн эрдэс түүхий эд, металлын сэдвүүдээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийгдэж байв. Эрдэс баялгийн эдийн засгийн докторын зэргийг анх Пенн Штат-д олгосон бөгөөд цол хамгаалагчдын нэг нэрт эрдэмтэн Джон

134

Жэй Шанз бөгөөд цагаан тугалганы олон улсын гэрээ, контрактын асуудлаар эрдэм шинжилгээний ажил хийж, тэр нь уг металлын эрэлт, нийлүүлэлт, зах зээлийн үнийг олон жил тогтвортой байлгахад зохицуулалт хийжээ. Түүнээс хойш хэдхэн жилийн дараа газрын тосны үйлдвэрлэлд тухайн Засгийн газруудын эрх үүрэг, ач холбогдол сэдвээр цол хамгаалжээ. Цаг хугацаа өнгөрөх тутамд бэлтгэгдсэн эдийн засагчид нэмэгдэж, судалгааны ажилд авсаархан компьютер нэвтрүүлж, зарим сэдвээр улам нарийвчилсан шинжилгээ, судалгааны ажлыг хийдэг болов. Үүний зэрэгцээ эрдэс баялгийн эдийн засгийн зарим сонсогчид, профессорууд улс орны нийгэм-эдийн засгийн бодлого, үндэсний эдийн засгийн хөгжлийн асуудлаар зөвлөмж, бодлого боловсруулахад өргөнөөр оролцжээ.

Эрдэс баялгийн эдийн засагчид хаана ажилладаг вэ?Мэргэжлийн эдийн засагчид Колорадогийн уул уурхайн

сургууль зэрэг төрөлжсөн дээд сургууль юмуу, барууны бусад их, дээд сургуульд бэлтгэгдсэн, эсвэл томоохон их, дээд сургуулийн эдийн засгийн тэнхимд салбарт суралцсан ч байсан ялгаагүй төрөл бүрийн чиглэлээр ажил, алба олж болох юм. Тухайлбал Засгийн газар, төрийн яамны аппаратад ажиллах, уул уурхайн салбар, банк, санхүүгийн байгууллага, пүүс, тээвэр зуучлалын байгууллага зэрэгт ажил албанд орох, багшлах боломжтой юм.

Нилээд хэсэг нь уул уурхайн чиглэлээр ажилладаг улсын болон хувийн пүүс, компаниуд эдийн засагчаар орж ажиллана. Жишээ нь олон нэр төрлийн, эрдэс түүхий эдийн олборлолт, үйлдвэрлэлийн чиглэлээр дагнаж ажилладаг үндэстэн дамжсан Рио Тинто, Би Эйч Пи, Би Пи болон Русал зэрэг корпорацид зах зээл судалдаг, үнийн прогноз хийдэг экспертээр ажиллаж байна. Зарим нь Дэлхийн банк, НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллага, олон улсын бусад байгууллагуудад ажилладаг байна.

Ямар чиглэлийн хичээл үздэг вэ?Сургалтын энэ салбар нь дэлхийн эдийн засагтай нягт

уялдаатай учир үргэлж өөрчлөгдөн хөгжиж байдаг. Эрдэс түүхий

135

эд, түлшийг нь олон улсын зах зээл дээр өргөнөөр арилжаалж байна. Ямар нэгэн шинэ эрдсийн орд олдох нь тухайн эрдсийн бүтээгдэхүүний эрэлт нийлүүлэлтэд нөлөөлж, улмаар дэлхийн зах зээл дээр тэр металлын үнэ өөрчлөгдөхөд хүргэдэг байна. Энэ нь уул уурхайн пүүс, компаниудад чухал нөлөөтэй аж. Нэгэнт шинээр нээгдсэн орд газрын геологийн нөхцөл байдал, нөөцийн анхны хэмжээ, түүний ажиллах хугацаа, ашиглалтын явцад ихэнхдээ өөрчлөгдөхгүй хэвийн байдаг. Гэхдээ олборлон боловсруулах зардлыг зохистой байлгаж байхын тулд хүдрийн агуулга, техник технологи, ордын байршил, бусад ерөнхий үзүүлэлтүүдийг өөрчлөх замаар олон зүйлийг хийж болох аж. Нэгэнт шинэ орд газрыг ашиглаж эхлээд байтал дэлхийн өөр бүс нутагт томоохон ижил төрлийн орд олдох боломжтой юм. Үүнийг эрдэс баялгийн зарим эдийн засагчид судалж байдаг. Энэ талаарх тодорхой мэдээллийг түүхий эд, металлын олон улсын зах зээлийн чиглэлээр зөвлөлгөө өгдөг холбогдох улсын болон хувийн пүүс, компаниудаас авч болно.

Хэрэв уул уурхайн пүүс, компаниуд одоогийн олборлож байгаа уурхайгаас өртөг зардал багатай өөр нэгэн шинэ уурхай олж нээвэл хуучнаа хаах арга хэмжээ ч авч болох юм. Учир нь өртөг зардал ихтэй хуучин орд газар дэлхийн түвшинд өрсөлдөх чадвар багатай билээ.

Зах зээлийн өрсөлдөөн:Ажиллаж байгаа уурхай болон боловсруулах

үйлдвэрүүдийг олон улсын өрсөлдөх чадвар хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг урьдчилан харж тооцож, үр ашгийг нь үе шаттайгаар дээшлүүлэх эсвэл шинэ ашигтай орд газрыг олж илрүүлэхтэй холбогдон өртөг зардлын шинжилгээ, судалгаа хийж байх нь эрдэс баялгийн эдийн засагчдын бас нэг гол чиглэл юм.

Зах зээл дээрхи өрсөлдөөнийг байнга анхаарч байх хэрэгтэй. Энэ нь зөвхөн зах зээлийн үнэ, орд газрыг санхүүжүүлэх зээлийн нөхцлийн түвшинтэй холбоотой асуудал биш. Зах зээлийн өрсөлдөөнд үнээс гадна эрдэс түүхий эд металлыг, тээвэрлэх нөхцөл, тухайлбал тээвэрлэх хугацаа,

136

график, гаалийн экспорт, импортын тариф болон худалдаалан арилжаалах нөхцөл чухал ач холбогдолтой байдаг. Түүхэн үеэс харахад эрдэс баялгийн шинэ ордыг илрүүлэх нь чухал ололт, нээлт байлаа. Хэрэв геологчдын илрүүлсэн ашигт малтмалыг олборлох үйлдвэр барьж, үйлдвэрлэлээ эхэлвэл гол ажил хийгдчихлээ гэж уул уурхайн компаниуд үздэг байсан. Учир нь оновчтой сонгон үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг борлуулах нь төвөг багатай, зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээ их, үйлдвэрлэгч үнээ тогтвортой байлгах боломжтой байв. Тийм ч учраас үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчид Лондонгийн Металлын Бирж дээр үнийн уналтаас сэргийлэх хэджин худалдаа, үйлчилгээ авах боломжтой байна.

Аль ч уул уурхайн компаний хувьд өөрийн үйл ажиллагааг өргөжүүлэх, худалдаа, наймаагаа идэвхижүүлэх гол хөшүүрэг нь шинэ орд газрыг олж илрүүлэх явдал мөн боловч үүний зэрэгцээ олон төрлийн хүчин зүйлүүд нөлөөлдөг байна. Бид үүнийг дэлхийн хамгийн өндөр агуулгатай зэсийн орд болох Замби Улсын Коппербелт ашиг багатай байгааг мэднэ. Коппербелт уурхай төслийн хүч чадлыг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байгаа бөгөөд олон жилийн турш олборлолтын хэмжээ нь буурсаар байна. Учир нь уг улсад геологийн хувьд сайн шинэ орд газрууд нээгдсэн байна. Өнөөдөр металл үйлдвэрлэгчдийн өмнө нэгэн томоохон бэрхшээл тулгараад байна. Шинжлэх ухаан, техникийн дэвшил хурдасч, бага агуулгатай хүдэртэй ордыг олборлон боловсруулах боломжтой болсны зэрэгцээ зах зээлийн өрсөлдөөн улам ширүүсч байна. Үүний тодхон жишээ нь хаягдал хүдрээс шүлтжүүлэн уусган хими цахилгаан-“Sx/Ew” аргаар цэвэр металл гаргаж авах арга өргөнөөр нэвтэрч байна. Эрдэс түүхий, металлын эдийн шинэ хэрэглээ гарч ирсэн. Жишээ нь зэс утсан кабелийг цахилгаан дамжуулах холбооны газрын шугамд өргөн хэрэглэж байна. Хэдэн арван жилийн өмнө энэ чиглэлээр зэсийг ашигладаггүй байв. Гэхдээ энэ нь удаан хугацаагаар үргэлжлээгүй. Өнөөдөр харилцаа холбоо сатэлайтаар дамжин дэлхийн өнцөг буланд тарж, гар утас, компьютер, бусад авсаархан зөөврийн төхөөрөмж өргөнөөр нэвтэрч байгаа боловч

137

зэс утасны хэрэгцээ хурдацтай өсөхгүй байна. Энэ нь дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн ерөнхий түвшинд зэсийн хэрэглээний өсөлт удаан байгааг харуулж байна. Монгол Улсын хувьд зэсийн хэрэглээ хөрш зэргэлдээ Хятад Улсад улам өсч байгаа нь Эрдэнэт үйлдвэрийн зэс, молибдены баяжмалыг экспортлох найдвартай зах зээлийг нээж өгч байна. Нөгөөтэйгүүр Чили, Австрали зэрэг орнууд Хятад Улсад зэсийн баяжмалаа борлуулах хэмжээ эрчимтэй өсч байгааг анхаарах нь чухал юм.

Урьд өмнө байгаагүй өрсөлдөөний өөр нэг хэлбэр гарч ирж байна. Жишээ нь цахилгаан хэрэгсэл, бүтээгдэхүүнд материал бага оруулж, ижил төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Урьд нь металлаар заавал хийдэг байсан компьютерийн дэлгэцийг металл биш түүхий эд, шавар, газрын тос зэргээр хийдэг болсон явдал юм. Эцэст нь хэлэхэд баяжмалын хайлуулж, дахин боловсруулан хэрэглэх нь ихэссээр байна. Тухайлбал хар тугалга их хэмжээгээр дахин боловсруулж хэрэглэдэг. Өндөр хөгжилтэй орнуудад авто-машины батарей, яндан хоолой болон бусад зориулалтаар хар тугалгын тэн хагасаас илүүг цуглуулан дахин боловсруулж байна.

Шууд бус зардлууд:Эрдэс баялгийн эдийн засагчдын судалж байх ёстой

зүйлийн нэг нь шинэ уурхай юмуу, уулын боловсруулах үйлдвэрүүдийн ажиллах хугацааны эдийн засгийн үр ашгийн тооцоо, бүрэн зардлыг тооцох, тэдгээртэй холбогдон гарч байгаа зардлын тооцоо юм.

Хаягдлын овоолго хэвээрээ орхигддог, байгаль орчны биотэнцэлийг төдийлөн анхаардаггүй, уурхайгаас хүчил, шүлттэй ус ялгарах нь таатай бус боловч үүний эсрэг тодорхой арга хэмжээ авдаггүй байлаа. Орчин үед энэ бүхэн өөрчлөгдөж, уул уурхайн болон металлургийн компани, пүүсүүд бизнесийг явуулахтай холбоотой бүхий л зардал, тухайлбал уурхайг хаах зардал, газрыг сэргээж унаган төрхөнд нь оруулах, цаашид өөр зориулалтаар ашиглахаар засч тохижуулах зэрэг зардлыг тооцдог болж байна. Энэхүү санхүү, эдийн засгийн тооцоонд уул уурхайн

138

бизнес үйл ажиллагааны бүхий л зардал тусгагдахаас гадна "тусгай нөөц фонд"-ыг байгуулж, түүнийгээ уурхай болон үйлдвэрлэл хаагдах, үнэ унах зэрэг онцгой үед хэрэглэх зориулалттайгаар нөөцлөх болж байна. Энэ асуудлыг бүх талаас эрдэс баялгийн эдийн засагчид тооцож үзэх шаардлага зүй ёсоор гарч ирж байна.

Улсын бодлого:Бид эрдэс баялгийн эдийн засгийн туулж өнгөрүүлсэн түүх,

практикийн асуудлыг гол төлөв бизнес үйл ажиллагааны талаас нь авч үзлээ. Энэ нь зөвхөн нэг л хэсэг нь юм. Эрдэс баялгийн эдийн засагчид нь уул уурхайн салбарын бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх, ашигт малтмалын хууль боловсруулах, уг салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компани, пүүсүүдийн үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн актыг боловсруулж мөрдүүлэх, салбарын бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх, орд газрыг хайх талаар уул уурхайн компани, Засгийн газрын хооронд байгуулах гэрээ, хэлцэлийн нөхцлийг тодорхойлон тохиролцох зэрэг ажилд оролцдог. Засгийн газрын хэмжээнд шинэ орд газар, уурхайн асуудлыг ярилцаж шийдвэрлэхэд эрдэс баялгийн эдийн засагчдын дүгнэлт, зөвлөмж чухал ач холбогдолтой. Засгийн газар болоод орд газрыг эзэмшихэд оролцогч компани, пүүсийн хооронд аль алины эрх ашгийг тэнцвэртэй байлгах асуудал онцгой чухал. Энэ нь орлогын татвар, хувьцаа эзэмших оролцооны хэмжээ, орд газрын төлбөр, гаалийн татвар, онцгой татвар зэрэг олон асуудал хамаардаг. Сүүлийн үед гааль татвартай холбоотой эдгээр асуудлыг шийдэхдээ Засгийн газар юмуу эсвэл олборлолт явагдаж байгаа орон нутгийн засаг захиргааны хооронд орлогоо хуваах чиглэлийг баримталж байна. Засгийн газар, уул уурхайн компани, пүүсүүд сургууль, эмнэлэг, орон сууц зэрэг үйлдвэрлэлийн бус дэд бүтцийн барилга байгууламжуудыг анхаарч, шинэ орд газрыг эзэмших төсөлд зардлыг тусгаж байна.

139

Дүгнэлт:

Эрдэс баялгийн эдийн засаг нь эдийн засгийн бусад салбарын нэгэн адил тасралтгүй хөгжиж байх зүй тогтолтой. 70-аад жилийн өмнө анх Харолд Хотеллинг шавхагдах нөөцийг эдийн засгийн модель, анализ математикийн аргыг хэрэглэн уг салбарын нөөцийг тогтоохыг оролдож байв. Үүний дараа нилээд ул суурьтай томоохон судалгаанууд хийгдэж, тухайн уурхай, компани, уурхайн пүүсүүдийн эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх шийдлүүдийг хийхэд чиглэж байжээ. Дараа нь судалгааны эдгээр аргыг байгаль орчныг хамгаалах, нийгэм улс төрийн томоохон асуудлыг шийдвэрлэх зэрэг макро эдийн засгийн түвшинд хэрэглэх болжээ. Цаашид эрдэс баялгийн эдийн засгийн онол, практикийн асуудлыг Монголын нөхцөлд хэрхэн хэрэглэх, үргэлжлүүлэн судлах, геологи, уул уурхайн олборлох, боловсруулах томоохон төслүүдийн хэлэлцээрийг байгуулж хэрэгжүүлэх, улмаар уул уурхайн үйлдвэрүүдийн олон улсын өрсөлдөх чадварын шинжилгээ хийхдээ ашиглах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

140

УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ ХЭРЭГЛЭГДЭЖ БАЙГАА ТЕХНИК, ТЕХНОЛОГИД ҮНЭЛЭЛТ ДҮГНЭЛТ ӨГӨХ

СУДАЛГАА

Докторант Б. Элбэгзаяа Э-шуудан: [email protected]

Түлхүүр үг: уул уурхай эдийн засаг, үйлдвэрлэл, түвшин, инвестиц, бүтээгдэхүүн.

Хураангуй Уул уурхайн үйлдвэрлэл бол газрын хэвлийг малтаж, ашигт малтмалын хүдэр олборлон баяжуулах тасралтгүй технологийн процесстой, өндөр хүч чадал, үнэ ихтэй хүчний ба ажлын машин, техник, хэрэгсэл, байгууламж, нарийн мэргэжлийн ажиллах хүч, материал, эрчим хүч, ус, химийн бодис, мөнгө хөрөнгийн арвин зарцуулалттай, хүнд нөхцөлтэй аж үйлдвэрийн салбар. Эдгээр нь эдийн засгийн бусад салбараас ялгагдах онцлог юм. Уул уурхайн үйлдвэрийн технологийн системийн горимын аль нэг параметр хэлбэлзэж алдагдах агшин бүртээ бүх үйл ажиллагаанд доголдол үүсч, найдвартай ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Энэ нь эдийн засгийн үр ашгийг бууруулах гол нөхцөл үүсгэнэ. Уул уурхайн үйлдвэрлэлийг өндөр үр ашигтай удирдах дотоод механизмууд нь техник, технологи, эдийн засгийн параметрүүдийн агшин тутмын нэгдмэл эргэх холбооны үйлчлэлд бүрдэнэ. Харин үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд илүү сөрөг нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн учир шалтгаан уурхайн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтийн интеграл түвшингээр судлагдан, инновац, инвестицийн стратегийн шийдлүүд боловсруулах үндэс болж өгдөг. Иймээс уул уурхайн үйлдвэрийн бүх үйл ажиллагааны функциональ үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн шинжлэх шаардлага байнгын ажил байдаг. Үйлдвэр бүр үйл ажиллагааныхаа техник-эдийн засгийн функциональ үзүүлэлтүүдийг гаргаж, тэдгээрийг

141

салбарынхаа дотор илүү адил, төсөөтэй уурхайнуудтай харьцуулан хүрсэн түвшингээ тодорхойлох нь бизнес, үйлдвэрлэлийг өрсөлдөөнтэй удирдах нэг гол арга болно.

Оршил Манай орны эдийн засагт уул уурхайн салбарын нөлөө,

ашигт малтмалын нөөцийн нөхөн үйлдвэрлэл эрс өсч, хөгжлийн голлох хүчин зүйл болж байна. Олон орд газрыг ашиглах уул уурхайн шинэ үйлдвэрүүдийн төсөл капиталжихдаа техникийн хүч чадал нэмэгдүүлж, технологийн хязгаарыг боловсруулалт, эцсийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх стратегийн хандлагатайгаар эрчимтэй шинэчилж эхэлж байна.

Ашигт малтмалын ордуудыг ашиглах процесст уулын ажлын технологийн систем, уурхайн дотоод тээвэр, хүдэр баяжуулалт, дэд бүтцийн бүрэлдэлт, эдийн засаг, санхүүгийн механизм зэрэгт гадаадын инвестицийн эх үүсвэрийн хэлбэрүүдээр орчин цагийн уул уурхайн үйлдвэрлэлийг эрхлэх улс улсын онцлогтой арга ажиллагаа өрсөлдөөнтэй төдий л ил тод биш нэвтэрч байна.

Энэ нь гадаад, дотоодын бизнес, ашиг сонирхолын ажил хэрэгч бүлгүүдийн уул уурхайн үйлдвэрлэлийг тухайн ордын онцлогт хяналттай, экологийн цэгцтэй, хөдөлмөрийн аюулгүй, уурхайчдын амьжиргааны орчныг дээшлүүлэх, орон нутгийн хөгжилд туслах зэрэг нэгдмэл, ард иргэдэд ил тод системээр эрхлэх үйл ажиллагаанд салбарын үндэсний бодлогын функциональ механизмуудаар нөлөөлөх нийгмийн шинэ захиалгыг зүй ёсоор бүрэлдүүлж байна. Иймээс юуны өмнө уул уурхайн үйлдвэрлэлийг эрхлэх олон улсын жишигт нийцсэн үндэсний стандарт, технологи-экологийн параметр, капитал зарцуулалтын норматив, мэдээллийн бүртгэл, багцлалт, хадгалалт, түүний вертикаль, горизинталийн орон зай, цагийн эргэлт, ил тод, хяналтай байх механизмуудыг уул уурхайн салбарын онцлогт боловсруулан хэрэглэх зайлшгүй шаардлага бий боллоо.

142

Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн макро, микро түвшинд техник, технологи, экологи, эдийн засаг-санхүүгийн дотоод функциональ хамааралтай шинжилгээ судалгааны ажлын үр дүн тус салбарыг хөгжүүлэх, удирдах бодлогын шинжлэх ухааны тулгуур үндэс болж байна.

Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны тенхик-эдийн засгийн түвшинг тооцоолж, салбарынхаа хэмжээнд эрэмбэлэн ранг (рейтенг) тогтоож, тэргүүлэх үйлдвэрүүдийг дэлхийн өндөр түвшний адил төсөөтэй, нэг төрлийн үйлдвэрүүдтэй жишиж, хоцорч яваа үзүүлэлтүүдээ дээшлүүлэх, орчин үеийн техник, технологийн дэвшил, бизнесийн удирдлагын механизмыг сонгон хэрэглэж сурах нь үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх шинэ их нөөц болно. Чухам иймээс уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн түвшинг тооцоолон салбарын хэмжээнд эрэмбэлэх аргачлалыг боловсруулах зорилго тавьсан юм.

Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны техник - эдийн засгийн түвшин тогтоох үзүүлэлтүүд, эрэмбэлэх арга

Үйлдвэрүүдийн техник– эдийн засгийн мэдээллийн багц ангиллын өгөгдлүүдийг боловсруулж, үйл ажиллагааг илэрхийлдэг, интеграл өсөлт бүтцийн харьцаа, ахиуц агууламж, хэмжээс, хувийн зарцуулалт, нэгжийн өгөөж, бүтээмж, чанарын параметрын хэлбэлзэл, эффект, мөн чанарын коэффициент зэрэг түгээмэл хэмжүүрүүдээр практикт ойлгомжтой үзүүлэлтүүдийг бүх уурхайд тэнцвэртэй, зэрэгцүүлж жигд эрэмбэлэх, шударга дүгнэх шаардлагыг хангах зарчмаар сонгоно. Иймээс уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны техник– эдийн засгийн түвшинг тогтоож, эрэмбэлэхэд мэдээллийн багцуудыг боловсруулан доорх үзүүлэлтүүдийг тооцоолж зэрэгцүүлэх нь илүү түгээмэл бөгөөд тохиромжтой. Үүнд:

1. Балансын хүдрийн нөөц өсөлт, бууралт (%); 2. Төслийн хүч чадлын ашиглалт, хүдэр олборлолтоор,

(%); 3. Хүдрийн бохирдолт, хаягдлын өсөлт, бууралт (%);

143

4. Үйлдвэрлэлийн жигд ажиллагаа, уулын цулаар, (%); 5. Нэг уртааш метр өрөмдлөгийн эффект, уулын

цулаар (м3/у.м) 6. Хөрс хуулалтын 1м3-т ноогдох нөхөн сэргээлтийн

зардлын хэмжээ, (мян.төгрөг) 7. Металл авалт ба гаднах чийглэгийн хэлбэлзэл, (%); 8. Баяжмалын чанар, илчлэгийн хэлбэлзэл (%); 9. Суурилуулсан хүч чадлын АҮК–ийн хэлбэлзэл

(%); 10. Уул тээврийн техникийн ашиглалтын

коэффиентийн өсөлт, бууралт (%); 11. Технологийн суурилуулсан 1квт чадлын бүтээмж,

үйл ажиллагааны ашгаар; 12. Инженер– техникийн нэг ажилтанд ноогдох

мэргэжилтэй ба засвар, технологийн үйлчилгээний ажиллагсдын тоо;

13. Ажиллагсдын дансны коэффициент; 14. Үйлдвэрлэлийн технологийн ажиллагааны горимын

жилийн үргэлжлэлд техникийн бүтэн ээлжийн сул зогсолтын эзлэх хувь;

15. 100 ажиллагсдад ноогдох хөдөлмөрийн чадвараа алдсан ба онц хүнд ослын тооны харьцаа, тоогоор;

16. Үндсэн ба эргэлтийн капиталын нийт дүнд эзлэх харьцаа (%:%);

17. Үндсэн капиталын өртөгт урт хугацаатай зээлийн эзлэх хувь;

18. Дебитор авлага, кридитор өглөгийн харьцаа, (%:%); 19. Санхүүгийн левриждийн коэффициент (%); 20. Цалингийн 1000 төгрөгт ноогдох уулын цул (м3); 21. Үндсэн хөрөнгийн ЭХШ-ийн 1000 төгрөгт ноогдох

уулын цул (м3); 22. Материаллаг зардлын 1000 төгрөгт ноогдох уулын

цул (м3);

144

23. Үйлдвэрлэлийн нийт зардлын 1000 төгрөгт ноогдох үнийн өсөлтийг хасч тооцоолсон үйл ажиллагааны ашиг, (төгрөг)

24. Эргэлтийн хөрөнгийн эргэцийн тоо; 25. Үйлдвэрийн санхүүгийн төлбөрийн чадварын

түвшин

Эдгээр үзүүлэлтүүдийг тооцоолохдоо заавал суурь-зэрэгцүүлэх ба тайлант оны харьцуулалтыг ихэвчлэн хэрэглэнэ. Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны техник– эдийн засгийн түвшинг эрэмбэлэх үзүүлэлтүүд нь өмнөх дурьдсан үйл ажиллагааны бүтцийн нэгж бүрийн төрх байдлын хувьсалтын мөн чанарыг илэрхийлэхээр тооцоологдоно. Энд дурьдсан үзүүлэлтүүд нь үйлдвэрлэлийн дотоод дэд бүтэц бүр биеэ даасан байдлаар гадаргуу дээрээ илэрхийлэгддэг, тэр чанараараа хоорондоо хамаарал шууд мэдрэгдэхгүй боловч функциональ дотоод хэлхээ, холбогдлоороо хамгийн нягт уялдаатай, нэг үзүүлэлт нь бусад олон үзүүлэлтэд нөлөөлдөг механизмуудтай, хувьсамтгай систем байдаг.

Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник- эдийн засгийн түвшинг тогтоож, хүрсэн эерэг, сөрөг төрх байдлаар нь эрэмбэлэхэд тэгш нөхцөл нь ихэвчлэн нэгжийн хувийн зарцуулалт, өгөөж, бүтээмж, ахиуц хэмжээс байна.

Салбарын хэмжээнд техник–эдийн засгийн түвшингээр эрэмбэлэн байр эзлүүлж, ранг тогтооход мэдээлэл бодитой байх л гол аргумент нь байна. Гаднах ажиглалтаар чухам яаж эрэмбэлэх вэ, хэр бодитой вэ гэдэг дээр эргэлзээ үүсч болно. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг МАК-ийн Олон овоотын үйлдвэртэй харьцуулах нь цар хүрээ, нөлөөллөөрөө санаанд багтамгүй шиг боловч дотоод мөн чанарыг илэрхийлдэг үзүүлэлтүүд нь бүгдийг нэг орон зай, цагийн хэмжээст авч үздэгт үнэн бодит байдал тодорхойлогдоно. Дээр дурьдсан үзүүлэлтүүдээр тухайн цаг хугацаанд хамрагдсан уул уурхайн үйлдвэрүүдийг жагсаан техник– эдийн засгийн түвшинг эрэмбэлэхдээ үзүүлэлт бүрийн эзлэх байрыг өсөх ба буурах мөн чанарын эффектыг баримтлана. Тухайлбал, төслийн

145

хүч чадлын ашиглалтын хувь өсөх хандлагаар буюу багаасаа ихрүүгээ нэмэгдэх оноотой байхад инженер-техникийн ажилтанд ногдох мэргэжилтэй ба засвар, технологийн үйлчилгээний ажилчдын тоо цөөрөх хандлагаар оноо нь өсөх эрэмбэтэй. Иймээс сонгосон үзүүлэлтүүдийн нэг бүрийн ач холбогдол, системд нөлөөлөх хүчин зүйлээр нь min-max эсвэл max-min гэсэн зарчмаар ердийн ажиглалтын дарааллаар оноог эрэмблэнэ.

Түвшин тогтоох аргачлалын апробаци (approbation) Уул уурхайн гадаад орны том үйлдвэрүүдийн үйл

ажиллагааны мэдээлэл, өөрийн орны томоохон үйлдвэрүүдийн төлөвлөлт, бүртгэл, тайлан мэдээллийн тогтсон материалуудыг эрдэмтэд, инженер– мэргэжилтэнүүдийн бичиж боловсруулсан онол, арга зүйн ном, товхимолууд, зарим хууль, заавар, оюуны бусад бүтээлүүд, судалгааны ажлын туршлагадаа тулгуурлан энэ аргачлалын апробацийг 2008-2009 онуудад хийж, цаашид мөрдөж болохыг нотлов. Тус салбарын тэргүүлэх 9 том уурхайн 2007-2008 оны техник –эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг авч судалгаа, шинжилгээний энэ ажлын мэдээллийн үндсэн санг бүрэлдүүлэв. Судалгаанд хамрагдсан үйлдвэрүүд нь:

1. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр; 2. Олон овоотын алтны уурхай; 3. Эрдмин (SX/EW) үйлдвэр; 4. Төмөртэйн уурхай (цайрт минерал); 5. Нарийн сухайтын (Чин Хау) уурхай; 6. Шивээ – Овоогийн нүүрсний уурхай; 7. Бороо гоулдын алтны уурхай; 8. Бөр-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр; 9. Багануурын нүүрсний уурхай.

Эдгээр үйлдвэрүүдээс ирүүлсэн материалын тус бүрийн 79 үзүүлэлтийг доорх 8 багц болгон бүлэглэж, боловсруулалт хийв. Үүнд:

Нэгдсэн үр дүнгийн үзүүлэлт – 8; Хүдрийн нөөц, уулын ажлын үзүүлэлт – 20;

146

Баяжуулалтын процессын үр дүн – 8; Үйлдвэрлэлийн хөрөнгийн бүтэц, техник ашиглалтын

үзүүлэлт – 11; Үйлдвэрлэлийн зардлын ерөнхий бүтэц – 8; Ажиллах хүчний бүрэлдэхүүн – 5; Борлуулалт, үр ашгийн үзүүлэлт – 7; Санхүүгийн үр дүн, байдал– 12.болгон багцалж

тэдгээрийн дотоод функциональ холбогдлуудыг шалган тооцоолж, эдгээрээс уул уурхайн үйлдвэрийн техник– эдийн засгийн түвшинг тодорхойлоход оруулах, нийтлэг, жишиж харьцуулахад илүү тохиромжтой энэ аргачлалын судалгааны тайлангийн хэсэгт сонгосон 25 үзүүлэлтүүдийн агуулга, шаардлагыг хангаж чадахыг туршилт нотолгоо болгон тооцоолов.

Зарим үзүүлэлтийг үйлдвэрүүд ч ирүүлээгүй, мэдээ, материал шаардахдаа ч орхигдуулсан байна. Шаардлагагүй, үйлдвэр бүрийн онцлогт жич гаргадаг, функциональ холбогдолгүй үзүүлэлтүүдийг түвшин тогтоох тооцоонд оруулаагүй болно. Энэ тооцоог хүснэгт 1-д үзүүллээ.

147

Уул уурхайн тэргүүлэх үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн 2008 оны үзүүлэлт (2007 онтой харьцуулж засварлан тооцоолсноор

Хүснэгт 1

№

Үйл

двэр

ийн

нэр

Үзү

үлэл

түүд

Хэм

жих

нэг

ж

Эрд

энэт

үйл

двэр

Оло

н ов

ооты

н ал

тны

уу

рхай

Эрд

мин

(SX

/EW

)

Төмө

ртэй

н (ц

айрт

ми

нера

л) у

урха

й

Нар

ийн

суха

йт

нүүр

сний

уур

хай

Шив

ээ О

воо

нүү

рсни

й уу

рхай

Боро

о го

улд

алтн

ы

уурх

ай

Бөр-

Өнд

өр У

БҮ

Бага

нуур

ын

нүүр

сний

уу

рхай

1 Хүч чадал м.тн 26000.0 300.0 3000.0 350.0 2000.0 2000.0 2550.0 450.0 3500.0 2 Хөрс хуулалт м.м

3 7885.9 7144.9 - 1232.5 9058.9 3219.3 5812.6 450.0 12750.0

3 Уулын цул м.м3

26665.9 8600.0 2800.0 1138.9 10663.3 5812.6 12360.1 882.8 16520.0

4 Хүдэр олборлолт

м.тн 27780 244.9 3100.0 362.0 1146.0 1450.0 2548.7 432.8 2900.0

5 Металл авалт ба нүүрсний илчлэг

% ккал/кг

85.8 79.91 84.0 51.54 4200.0 2690.0 85.3 71.5 3418.2

6 Нийт өрөмдлөг n/м 346881 158952 - 5786 158952 38700 575111 13786 307359 7 Нийт капитал м.$ 590400 29483.1 13556.0 38700.0 4709.8 56795.0 381820.0 18178.0 64900.0 8 Үндсэн м.$ 329300 21166.6 7956.0 30382.0 3558.3 38238.0 123750.0 11616.0 54700.0

148

капитал 9 Эргэлтийн

капитал м.$ 261100 8316.5 5600.0 8318.0 1151.5 18556 258070.0 2562.0 10200.0

10 Эцсийн бүтээг-дэхүүн

м.тн.кг

547.2 610.0 3167.0 63.1 1146.0 1450.0 Au 7920.0 Al 1196.0

170000 2900.0

11 Хүдрийн олборлол-тын хаягдал, бохирдолт

М.тн.кг

6.88% 1943.05

9.1 53.04

16.0% 13.4 721.4

9.8 6.2 64.450

13.2% 50336

8.1% 6.9% 228.570

12 Суурилуулсан чадал

мВт 120.0 4.8 9.1 6.3 5.8 12.3 16.3 21.0 42.0

13 Суурилуулсан чадлын АҮК

% 92.0 89.3 93.0 90.2 91.0 93.4 91.9 91.2 88.3

14 Техникийн бэлэн байдлын коэф

% 88.3 84.3 94.0 83.5 85.3 0.68 85.0 87.0 0.69

15 Техникийн парк ашиглалт-ын коэф

% 92.0 89.4 98.0 91.0 89.0 0.72 94.7 90.1 0.75

16 ЭХШ м.$ 29953.0 1306.7 1523.8 14318 169.8 2315.8 11619.7 1002.3 6489.5 17 Ажиллагсдын

тоо хүн 6187 547 110 288 110 612 657 1567 1126

ИТА хүн 865 42 19 39 12 66 179 282 145 18 Автоматжуулс

ан ба механикжсан

хүн 5035 431 89 204 88 459 590 1215 819

149

техник, төхөөрөмж дээр ажиллагсад

19 Цалингийн фонд (НДШ-тэй)

м.$ 35340.0 1706.0 1110.7 1130.4 801.3 1340.5 36407.6 5114.4 7527.0

20 Үйлдвэрлэлийн нийт зардал

м.$ 564900 13669.3 6328.1 7982.4 10787.0 10938.4 43281.2 17899.3 33566.2

21 Зах зээлийн min үнэ (нэгжийн)

тн/$ y/$

6200 800 6200 24000 42 800.0

22 Борлуулалтын min үнээр

м.$ 949840 19250.0 19635.0 16663.0 24652.0 12150.0 121800.0 19275.0 55670.0

23 Үйл ажиллагаа-ны ашиг

м.$ 384940 5581.8 12806.39 8680.0 13865.0 1211.6 78518.8 1375.7 2103.8

24 Уртын зээлийн капитал

м.$ - 12000.0 - 21000.0 3000.0 54000.0 - - 64000.0

150

Энэ аргачлалын дагуу үйлдвэрүүд үйл ажиллагааныхаа үндсэн мэдээллийг боловсруулан салбарын нэг стандартаар төрийн төлөөллийн мэргэжлийн төв байгууллагад гаргаж тайлагнадаг байж болох юм. Ингэхэд үйлдвэр бүрийн бизнесийн нууц алдагдахгүй, харин мэдээлэл ил тод болж зах зээлд өрсөлдөх чадварын хандлага нэмэгдэж, хоцорч байгаа шалтгаанаа нарийвчлан судлах боломж бүрэлдэнэ.

Чөлөөт зах зээлийн харилцаанд үйлдэрт байдаггүй, эсвэл маш төвөгтэй үзүүлэлтийг гаргуулж болохгүй. Уг аргачлалыг боловсруулахын тулд 2009 оны эхээр цуглуулсан үйлдвэрүүдийн мэдээлэлд энэ аргачлалаар санал болгож байгаа 25 үзүүлэлтийг бүрэн, ханамжтай тооцоолж чадаагүй. Зарим үзүүлэлтийг орлуулсан, баримжаалсан болно. Энэ нь уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник– эдийн засгийн түвшинг тооцоолж эрэмбэлэх арга зүйн зарчимд харшлахгүй юм.

Хүснэгт 1-ийн үндсэн дээр гол үзүүлэлтүүдийг бодсон болно. Зах зээлийн харилцаанд бизнес эрхлэгчдийн анхаарлын төвд нэгжийн хувийн зарцуулалт, бүтээмж чөлөөт шударга өрсөлдөөний гол аргумент болдог байна. Иймээс кумалятив (багцалж нэгтгэсэн) үзүүлэлтээр үйлдвэрүүдийн үр дүнг харьцуулах нь өрсөлдөөнд эрх тэгш зарчмыг хангадаггүй, заавал дискримнац үүсгэдэг.

151

Үйлдвэрүүдийн оноо, ранг Хүснэгт 2

№ Үйлдвэрийн нэр Үзүүлэлтэд ноогдох дундаж оноо

Нийт оноо

Эзэлсэн ранг

Онооны арифметик дундажтай харьцуулсан хэлбэлзэл

Хамгийн өндөр рангаас хэлбэлзэх оноо

1 “Эрдэнэт” үйлдвэр 6,46 155 III +38 -10 2 Олон Овоотын

алтны үйлдвэр 4,04 97 V -20 -69

3 “Эрдмин” SX/EW 6.50 156 II +39 -10 4 Цайрт минерал 4,0 96 VI -21 -70 5 Нарийн Сухайтын

нүүрсний уурхай 3,88 93 VII -24 -73

6 Шивээ Овоогийн уурхай

3,42 82 VIII -35 -84

7 Бороо гоулд 6,92 166 I +49 - 8 Бор-Өндөрийн УБҮ 5,42 130 IV +13 -36 9 Багануурын уурхай 3,17 76 IX -41 -90

152

Хүснэгт 2-ийн статистик боловсруулалтыг нэгтгэвэл: Арифметик дундаж -117 Квадрат дундаж хэлбэлзэл-33 Вариацын коэффициент (V)-2.8

Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн түвшин тогтоох аргачлалыг хэрэглэх апробацаас дүгнэхэд үр дагаврын давуу ба сул талууд доорх байдалтай байна.

Давуу талууд Сул талууд -Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг бүх талаас нь нэгтгэн шинжилж, харьцуулан салбарын хэмжээний стратеги, бодлого боловсруулах боломжийг бий болгоно. -Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны ил тод байдлыг бий болгож зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлнэ. -Үйлдвэрүүд үзүүлэлт бүрээр хүрсэн түвшингээ харьцуулан, хоцорч яваа үзүүлэлтээ сайжруулах инновацийн төслүүд боловсруулна. -Үйлдвэрлэлийн технологи-экологи, эдийн засгийн арга, менежментийн нэгдлийг хангаж, уулын ажлын соёлыг дээшлүүлнэ. -Үйлдвэрүүд хүрсэн түвшингээ мэдэрч харьцуулан дэлхийн бусад орны ижил төсөөтэй тэргүүлэх үйлдвэрийн туршлага олж

-Уул геологийн хүнд нөхцөлтэй, үнийн хязгаарлалттай, төрийн өмч давамгайлсан үйлдвэрүүд техник-эдийн засгийн түвшинд эзэлсэн рангаа хүлээн зөвшөөрөхгүйд хүрч болно. -Өндөр хүч чадалтай үйлдвэрүүд доогуур түвшинд ранг нь тогтоогдвол хөдөлмөрийн хамт олны сэтгэл зүйд сөрөг нөлөөлж, хөдөлмөрийн идэвх сулрана. -Түвшингээ ахиу болгох гэж функциональ хамааралгүй үзүүлэлтийг үндэслэлгүй гаргах, тооны хойноос хандаж, бодит байдлыг үгүйсгэж, явцуу эрх ашиг үүсгэж болно. -Энэ аргачлал нь үзүүлэлтүүд болон үйлдвэрийн хүч чадлаар дифференциацгүй нь техник-эдийн засгийн түвшинг тодорхойлоход хялбарчилсан хандлагатай байж болно. -Үйлдвэрүүдийн түвшин тогтоох арга зүй, аргачлал нь

153

нэвтрүүлнэ. -Уул уурхайн салбарын техник-эдийн засгийн судалгаа, шинжлэх ухааны арга зүй дээшлэнэ.

дэлхийн уул уурхайн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтийн нэгдсэн стандартаас зөрүүтэй байж болох талтай. -Энэ аргачлал уул уурхай өндөр хөгжсөн орнуудын туршлагад бүрэн тулгуурлаагүй

Дээр дурьдсан сул талууд байгаа ч гэсэн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг нэгдмэлээр авч үзэж харьцуулах нь бүх талаараа давуу ашигтай. Уул уурхайн үйлдвэрүүд үйл ажиллагааны техник-эдийн засгийн түвшин, түүнийг тодорхойлогч үзүүлэлтүүд үйлдвэрийн хамт олондоо ч, ард иргэдэд ч ил тод байх нь ашигт малтмалын ордыг ашиглахад хий хардахыг зогсоох, шударга шүүмжлэл, нийгмийн зүгээс хяналт тавих боломжийг чөлөөтэй болгоно.

Уул уурхайн үйлдвэрийн түвшинг гадаадын тэргүүлэх үйлдвэрүүдтэй харьцуулах арга зүй

Уул уурхайн салбарынхаа үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн түвшинг тодорхойлж, тэргүүлэх байранд рангтай үйлдвэрүүдээ дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын нэг төрлийн, адил төсөөтэй үйлдвэрүүдтэй жишиж харьцуулж, хүрсэн түвшиний баримжаатай болж чадвал гадаад зах зээл дээр өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлнэ.

“Эрдэнэт” үйлдвэрийн техник-эдийн засгийн зарим үзүүлэлтийг дэлхийн тэргүүлэх 10 үйлдвэртэй харьцуулан жишиг болголоо. Хүснэгтэд дэлхийн 11 том үйлдвэрийн ерөнхий төрх байдлыг харьцуулж үзүүллээ.

154

Дэлхийн зэсийн уулын баяжуулах том үйлдвэрүүдийн голлох ерөнхий үзүүлэлтүүд хүснэгт 3

№ Ү

йлдв

эрий

н нэ

р

Бүс

нута

г

Хүд

рийн

ба

данс

ын

нөөц

, (с

ая т

н)

Зэси

йн а

гуул

га

(%/т

н)

Хүд

эр

олбо

рлол

т (с

ая. т

н)

Аж

илла

гсад

Баяж

мал

гарг

алт

1 Лос Пелембрэс Лат.ам 2.074,0 0,91 41,3 1570 856,5 2 Ескондида Лат.ам 2.050,0 1,43 70,3 4144 2.322,7 3 Каллахауз Лат.ам 1.376,0 1,55 24,4 2041 861,8 4 Эрдэнэт Төв ази 1.275,6 0,65 26,2 5868 510,8 5 Вату Хайж Австрали 1.055,8 0,72 45,2 6545 927,7 6 Бутт Хойт. ам 382,7 0,35 12,5 346 131,5 7 Алумбрера Лат.ам 350,9 0,65 34,5 385 721,9 8 Конделария Лат.ам 301,5 0,97 23,9 1505 727,2 9 Хайланд Велли Копер Хойт.ам 252,3 0,42 49,0 956 439,1 10 Ок Теди Австрали 245,5 0,87 28,2 3560 671,4 11 Кадия Хайлл Австрали 189,3 0,22 17,4 562 132,8

155

Дээрх хүснэгтэд дэлхийн 11 зэсийн уулын баяжуулах үйлдвэрийг балансын хүдрийн нөөц, зэсийн хүдэр дэх агуулга, ажиллагсадын тоо, баяжмал гаргалтаар жагсаавал “Эрдэнэт” үйлдвэр 4-т орж байна. Үйл ажиллагаа нь тус бүртээ онцлогтой, техник, технологи, инвестицийн түвшин хоорондоо адилгүй, иймээс эдгээр үйлдвэрийн техник-эдийн засгийн дотоод функциональ-өртгийн хамаарлыг авч үзэх хэрэгтэй. Хэрэглэж байгаа техникийн хүч чадал, технологийн процесс, автоматжуулалтын түвшин, ордынх нь уул-геологийн нөхцөл, хүдрийн биетийн байдал хоорондоо ихээхэн ялгаатай. Хүснэгтээс үзэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэр “Каллахауз” үйлдвэртэй балансын хүдрийн нөөц, олборлолт, баяжуулалтын физик хэмжээгээр ойролцоо боловч ажиллагсадын тоогоор 3827 хүнээр илүү байна. “Каллахауз” үйлдвэрийн хүдрийн зэсийн агуулга “Эрдэнэт”-ээс 0,9%/тн-оор баян учир үйлдвэрлэж байгаа баяжмалын хэмжээ 1,6 дахин их байна. Зөвхөн эдгээр үзүүлэлтээр техник-эдийн засгийн түвшинг авч үзэж болохгүй, үзүүлэлтүүдийн дотоод функциональ-өртгийн холбогдлыг судлах хэрэгтэй. Үзүүлэлтүүдийн дотоод хамаарлаар эдгээр үйлдвэрүүдийг дараах хүснэгтэд эрэмбэлэв.

156

Үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн үзүүлэлтүүд хүснэгт 4

№ Үйлдвэрүүдийн нэр

Хөрс хуулалтын коэф

Металл авалтын хэмжээ (%)

1тн баяжмалд зарцуулах хүдэр (тн)

1тн хүдэр баяжуулах өртөг ($/тн)

1хүн-цагийн бүтээмж, баяжмалаар (тн)

Жилийн дундаж цалин (мян.$)

1 Каллахауз 3.85 87.5 28.3 7.12 20.4 29.4 2 Конделария 3.76 94.7 32.9 5.84 22.4 23.3 3 Вату Хайж 3.64 88.6 48.7 6.13 34.4 13.4 4 Кадия Хайлл 3.63 80.1 131.1 5.22 86.4 58.6 5 Ескондида 3.32 84.2 30.3 7.48 32.6 29.4 6 Алумбрера 2.46 89.3 47.3 4.35 75.9 15.9 7 Ок Теди 1.70 85.7 42.0 9.98 30.8 34.4 8 Лос Пелембрэс 1.70 89.6 50.0 5.01 35.4 22.4 9 Бутт 0.86 82.0 95.0 4.62 41.4 48.4 10 Эрдэнэт 0.64 85.0 48.9 4.3 13.8 5.9 11 Хайланд Велли

Копер 0.4 88.4 111.6 3.53 55.4 65.4

157

Эндээс үзэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэр өөрийн адил төсөөтэй, хүч чадал ойролцоо, технологийн зарчим нэг үйлдвэрүүд дотроо техник-эдийн засгийн түвшингээр 10-т орж байна. Тухайлбал, эдгээр үйлдвэрийн 1 хүн-цагийн бүтээл 20,4-86,0 тн, ажиллагсдын дундаж цалин 13,4-65,4 мянган доллар байхад “Эрдэнэт” үйлдвэрт дээрх үзүүлэлт 13,8 тн/хүн-цаг, цалин нь 5,9 мянган доллар байна. Энэ бол цөөн хэдэн үзүүлэлтээр дүгнэгдэж байгаа ч гэсэн тэргүүн байрт орж чадахгүй байна. Ийм харьцуулалтын ач холбогдол нь ашиглаж болох нөөц, туршлага, давуу талуудыг аль үйлдвэрт хайж эрэх, ямар техник, технологи, норматив, стандарт, горим байгааг судлах, харьцуулах явдал юм.

Уул уурхайн аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн орнуудад дэлхийн тус салбарын үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн түвшинг иж бүрэн хандлагаар судалдаг эрдэм шинжилгээний лабораториуд ажиллаж байдаг бололтой.

Тухайлбал, ОХУ, АНУ-д дэлхийн нефтийн ордуудын үүсэл, нөөц, ашиглалтын цооногийн сүлжээний нягтрал, хүдрийн биет агуулсан давхрагуудын энергетикийн горим, шингэний нэвчилт, урсах хурд, чулуулгын чанар, бөх бат, физик параметр, дебитийн эдийн засгийн үр ашгийн түвшингээр харьцуулан судлах лаборатори 1930-аад оны дунд үеэс бараг зэрэг ажиллаж эхэлсэн байна. Энэ лабораториуд дэлхийн нефтийн ордуудаас ОХУ-ын Туймазинскийн ордын үүсэл, балансын нөөц, коллекторын үзүүлэлтээр илүү хоорондоо төсөөтэй АНУ-ын Өмнөт Техасын ордын ашиглалтын горим алдагдсан орсон шалтгаан адилхан учир технологийн эффект, үр ашиг, дебитийг харьцуулах мэдээлэл солилцон олон жил хамтран ажилласнаар энэ хоёр ордын ашиглалтын үзүүлэлтүүдийг зэрэг эрс сайжруулсан туршлага байна.

Иймээс уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны техник-эдийн засгийн түвшинг шинжлэн судлах, түвшин тогтоох ажлын дагалдах ач холбогдол нь тус салбарын үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн асуудлыг шийдвэрлэх гадаад орны адил төсөөтэй үйлдвэрүүдтэй харьцуулан судалж, арга ажиллагааны давуу талыг нь олж хэрэглэх явдал юм. Энэ асуудлыг

158

шийдвэрлэхийн тулд юуны өмнө тус салбартаа тогтсон арга зүй, стандарттай болох хэрэгтэй байна.

Дүгнэлт 1. Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн ажлын ээлж тутамд

технологи, эдийн засгийн шуурхай зохицуулалт шинэчлэгдэж, нэгдмэл параметрийн удирдлагатай болж чадаагүй нь салбарын тэргүүлэх 9 үйлдвэрийн үйл ажиллагааны 2007-2008 оны олон талт мэдээлэл, материалд хийсэн боловсруулалт, судалгаанаас тодорхой мэдрэгдэж байна.

2. Үйлдвэрүүдийн технологи, экологи, техник ашиглалт, эдийн засаг, санхүүгийн үйл ажиллагааны мэдээллийн бүртгэл, багцлалт, эрэмбэ, дотоод функциональ хамаарлын систем, уялдаа холбоотой стандартад ороогүй, шинжилгээнүүд нь зөвхөн тайлан илтгэлд хэрэглэх чиг үүрэгтэй хэвээр, үйлдвэрлэлийн шуурхай удирдлагын мэдрэмжийн эргэх холбоо болж чадаагүй, ёс төдий хандлагатай хийгдэж байгаа юм шиг байна. Энэ нь гадаадын инвестицийн оролцоотой хамтарсан үйлдвэрүүдийнхтэй харьцуулахад тод харагдаж байна.

3. Уул уурхайн салбарыг бодлогоор удирдахад үйлдвэрүүд дээр үйл ажиллагааны стандарт, уулын ажлын уян хатан параметрийн хязгаар, технологийн зааварчлага, капитал зарцуулалт, техник ашиглалтын нормативын байнгын шинэчлэл гүнзгий судалгаанд тулгуурлан боловсрогдохгүй байх шиг.

4. Үйлдвэрлэлийн удирдлагын бизнесийн эрх чөлөө, институциональ чадварыг дээшлүүлэхгүй ашигт малтмалын зах зээлийн үнэнд найдвар тавих хандлага үүсч байна.

5. Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааны техник-эдийн засгийн түвшинг тооцоолж салбарын

159

түвшинд эрэмбэлэн ил тод болгох нь цагаа олсон ач холбогдолтой оролдлого мөн байна. Иймээс үүнийг хэрэглэж, практикт туршлагыг боловсронгуй болгох хэрэгтэй.

6. Уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник-эдийн засгийн шинжилгээг нэгдсэн аргачилалтай, байнгын мэдээллийн цэгцтэй сүлжээтэй, үйл ажиллагааны болон ашигт малтмалын ордын үнэлгээ, ашиглах төслийн үндэсний стандарттай болох хэрэгтэй болжээ.

7. Уул уурхайн салбарын уулын ажил, технологи, экологи, менежмент, эдийн засаг, санхүүгийн стратеги боловсруулж, хэрэгжүүлэх оюуны өрсөлдөөнийг хүчтэй болгох цаг болсон байна.

Зохиогчийн тухай

Б.Элбэгзаяа нь 2000 онд МУТИС-ын Уул уурхайн инженерийн сургуулийг уул уурхайн инженер, эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. 2010 онд МУШУИС-ийн докторын ангид элсэн орсон докторант. Уул уурхайн салбарт 2000-2002 онд уул уурхайн “Монгол Чех Металл” УҮГ-т ажилтан, инженер, 2002-2003 онд “Шарын гол” ХК-ийн “Бурхант” –ын алтны үйлдвэрт уулын инженер,2004-2005 онд “ЭДЭ” ХХК-ийн үйлдвэр эрхэлсэн захирал, 2006-2012 онд АМГ-ын Уул уурхай, судалгааны хэлтсийн Тасгийн даргаар ажиллаж байна.

160

УУЛ УУРХАЙН САЛБАРЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ ШИНГЭЭХ ЧАДВАРЫГ АЖИЛЛАХ ХҮЧНИЙ ТҮВШИНД

ҮНЭЛЭХ НЬ

Докторант С.Ганбаатар Магистр Б.Цэцэнбилэг

Хураангуй Монгол орны уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт

нэмэгдэхийн хирээр түүнийг шингээх чадварыг үнэлэх зайлшгүй шаардлагатай байна. Хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадвар нь ихэнхи тохиолдолд “компанийн хүрээлэн байгаа орчноосоо мэдлэгийг үнэлэх, өөрийн болгох, нэвтрүүлэх” чадварыг үнэлэхийн тулд ашиглагддаг байна.

Практикт шингээх чадварыг хэмжиж тодорхойлох төгс боловсруулсан үзүүлэлтүүд байхгүй байгаа нь түүний талаархи харьцуулсан судалгаа явуулах боломжийг хязгаарладаг ч тус судалгааны ажлаар хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг тооцох үнэлэмжийг гаргахад чухал ач холбогдолтой энэхүү үзүүлэлтийг уул уурхайн салбарын ажиллах хүчний жишээн дээр тооцоолох боломжийг судаллаа.

Түлхүүр үг: хөрөнгө оруулалт, ажиллагчид, үнэлгээ, үр дүн

Удиртгал Бизнесийн удирдлагын салбарт хөрөнгө оруулалтын

шингээх чадвар гэдэг нь байгууллагын шинэ мэдлэгийг үнэлэх, өөрийн болгох болон нэвтрүүлэх чадварыг хэмжихэд хэрэглэгддэг онол эсвэл загвар байдаг.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь эдийн засгийн өсөлт, хөгжилд ихэвчлэн эерэг нөлөөтэй болох нь олон судалгааны ажлуудаар нотлогдсон байна.

161

Ихэнх судалгааны ажлуудад гадаадын хөрөнгө оруулалт ашигтай байх эсэх нь тухайн орны хөрөнгө оруулалтын шингээх чадвараас ихээхэн хамаардаг болохыг эрдэмтэд тогтоожээ.

Хувь хүмүүс нь шингээх чадвараа дээшлүүлж чадсан улс орны хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадвар өснө гэж үздэг. Шингээх чадварт нөлөөлдөг хүчнн зүйлсийг дараах байдлаар тодорхойлсон байдаг. Үүнд:

Технологийн ялгаа Ажиллах хүчний боловсролын түвшин Санхүүгийн хөгжил Институцийн хөгжил Маркетингийн чадамж Өмнө мэдэгдэж байсан мэдлэгийн баазын хэмжээ Ажил дээрээ суралцах гэх мэт. Энэхүү тодорхойлолт болон судлаач Кохен, Левиндаль

нарын тодорхойлсноос харахад ажиллах хүчний чадавхиас хөрөнгө оруулалтын шингээх чадвар ихээхэн хамааралтай болох нь харагдаж байна.

Үүнд үндэслэн уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд ажиллах хүчин хэрхэн нөлөөлөхийг авч үзэх судалгаанд шаардлагатай тоон үзүүлэлтүүдийг түүвэрлэн авч дараах хүснэгтээр үзүүллээ.

162

1-р хүснэгт Уул уурхайн салбарын тоон үзүүлэлтүүд

Он

Уул

уур

хайн

сал

бары

н хө

рөнг

ө ор

уула

лт, с

ая

ам.д

олл

Үнд

сэн

хөрө

нгий

н то

оцоо

1аж

илчн

ы 1

жил

д ав

ах

хөдө

лмөр

ийн

хөлс

, мян

.төг

Ний

т ца

линг

ийн

сан,

мя

н.тө

г

Ний

т аж

ичны

сар

ын

дунд

аж ц

алин

, мян

.төг

Ний

т аж

илла

гчды

н то

о

Нэг

ж б

үтээ

гдэх

үүн

үйлд

вэрл

эхэд

зарц

уула

х хө

д хө

лс, м

ян. т

өг

1 хү

нд н

оогд

ох Д

НБ,

мян

. тө

г

МУ

-ынн

ДН

Б-д

УУ

С-ы

н эз

лэх

хувь

хэ

мжээ

Уул

уур

хайн

ний

т ол

борл

олт

тэрбум төг % мян. ₮

2003 33 46835.90 870 27753000 72.5 31900 34.99 594.3 1479.7 12.6 793174.8 2004 53 71820.77 1060.8 35536800 88.4 33500 30.22 854.5 2152.1 17 1175913.2 2005 82 107830.23 1198.8 47712240 99.9 39800 32.61 1091 2779.6 16.6 1463318 2006 126.1 157760.06 1675.2 70190880 139.6 41900 33.23 1440.7 3715 29.9 2112010.1 2007 436.8 520477.51 2504.4 106186560 208.7 42400 40.79 1895.5 4956.6 27.1 2602935.4 2008 502.5 594816.59 3564 163587600 297 45900 55.86 2465.1 6555.6 20.2 2928278.7 2009 750.9 1088226.02 4024.8 181236744 335.4 45030 58.47 2432.3 6590.6 19.5 3099819.6 2010 1121 1519173.83 5557.2 267301320 463.1 48100 139.64 2992.8 8255.1 22.8 1914273.8 2011 1059.9 1350320.23 6148.8 318876.77 512.4 51860 130 3130.2 8758 26.03 2391296.6

163

Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт, холбогдох үзүүлэлтүүдийн харилцан хамаарлыг графикаар үзүүлбэл:

1-р зураг. Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт

2-р зураг. Уул уурхайн салбарын үзүүлэлтүүдийн харилцан хамаарал

Дээрх хүснэгтээс нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь хэмжээг тооцоолж, салбарын хөрөнгийн нийт дүн, ажиллах хүчний тоо гэсэн өгөгдлүүдийг авч дараах хүснэгтэд нэгтгэв.

y = -4.3625x3 + 79.219x2 - 263.09x + 251.23R² = 0.9713

0

200

400

600

800

1000

1200

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Уул уурхайн салбарын хөрөнгө оруулалт

0.0

20.0

40.0

60.0

80.0

100.0

120.0

140.0

160.0

0.0

1000.0

2000.0

3000.0

4000.0

5000.0

6000.0

7000.0

8000.0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1ажилчны 1 жилд авах хөдөлмөрийн хөлс

1 хүнд ноогдох ДНБ

Нэгж бүт-н үйлдвэрлэхэд зарцуулах хөд хөлс

Expon. (1ажилчны 1 жилд авах хөдөлмөрийн хөлс )

164

2-р хүснэгт Уул уурхайн салбарын үзүүлэлтүүд

Он

Уул уурхайн салбарын Дотоодын нийт

бүтээгдэхүүнд эзлэх хэмжээ, Ү, /GDP/

Ажиллагчдын тоо, L

Үндсэн хөрөнгө, K,

тэрбум төгрөг 2003 1479.7 31900 46.84 2004 2152.1 33500 71.82 2005 2779.6 39800 107.83 2006 3715.0 41900 157.76 2007 4956.6 42400 520.48 2008 6555.6 45900 594.82 2009 6590.6 45030 1088.23 2010 8255.1 48100 1519.17 2011 8758.0 51860 1350.32

Хүснэгтэд нэгтгэсэн үзүүлэлтүүдийг ашиглан � � � ∙ �� ∙ ��хэлбэрийн Кобба-Дугласын үйлдвэрлэлийн функцийг MS-Excel/Data Analysis программ ашиглан үнэлгээ хийлээ. Үнэлгээний үр дүнг дараах байдлаар үзүүлэв.

165

SUMMARY OUTPUT

Regression Statistics Multiple R 0.994792R Square 0.989611Adjusted R Square 0.986148Standard Error 0.073743Observations 9ANOVA

df SS MS F Significance F Regression 2 3.108005 1.554002671 285.769 1.12E-06Residual 6 0.032628 0.005437968Total 8 3.140633

Coefficients Standard

Error t Stat P-value Intercept 8.7161 2.063614 3.375337185 0.014944Ln(L) 0.260038 0.039668 4.003112436 0.007094Ln(K) 0.734729 0.052803 5.008712639 0.002431

166

Үр дүнгээс харахад � � 6000.28 ∙ �.� ∙ �.� , �� � 0.99 , � �285.77 �� � 0.00�

Шинээр 1 төгрөгийн нэмүү өртөг бүтээхэд оролцож байгаа хувь хэмжээ нь капиталын хувьд 0.74 төгрөг, ажилах хүчний хувьд 0.26 гарч байна. Өөрөөр хэлбэл капитал зэвсэглэмж нь 0.74 байгааг илэрхийлж байна. Детерминацийн коэффициент �� �0.99 гарсан нь тус тэгшитгэлээр ДНБ-ийг тооцоолоход бүрэн боломжтойг илтгэж байна. Мөн Стьюдентийн коэффициент ItI>2 бол коэффициент итгэх магадлал маш өндөр болохыг илтгэдэг.

Академич Т.Дорж нарын бүтээлээс иш татан дээрх тэгшитгэлээр тооцоолсон дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийн хандлагыг дараах 3-р хүснэгт, 4-р зургаар үзүүллээ.

3-р хүснэгт Уул уурхайн салбарын үзүүлэлтүүдийн 2020 он хүртэлх прогноз

Он

Уул уурхайн салбарын

ДНБ-д эзлэх хэмжээ, Q, /GDP/

Ажиллагчдын тоо, L

Үндсэн хөрөнгө, K,

тэрбум төгрөг 2013 9752.8 53375 1401.99 2014 10116.3 54149 1462.92 2015 10476.8 54934 1517.44 2016 10845.6 55730 1571.51 2017 11226.1 56539 1626.83 2018 11619.7 57358 1683.92 2019 12027.0 58190 1742.96 2020 12448.5 59034 1804.05

Хүснэгтээс харахад үндсэн хөрөнгийн өсөлтөд жил бүрийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нөлөөлж байгаа ба үүнээс ажиллах хүчний тоо, ДНБ-ий өсөлт шууд хамааралтай байна.

167

4-р зураг. Монгол Улсын ДНБ-ий өсөлтийн хандлага /2020 он хүртэл/

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний энэхүү өсөлтийг ашиглан ажиллах хүчний хөрөнгө оруулалтын шингээх чадварыг тооцоолохын тулд Солоугийн хүмүүн капиталаар өргөжүүлсэн үйлдвэрлэлийн функцийг ашигласан судалгааны үр дүнг орууллаа.

Хүмүүн капиталаар өргөжүүлсэн Солоугийн загвар: Хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлүүлэх гол эх үүсвэрийг:

1) нэг ажилчинд ноогдох капиталын хэмжээ нэмэгдэх; 2) технологийн дэвшил буюу нийт хүчин зүйлсийн

бүтээмжийн өсөлт гэж үзэж байсан бол сүүлийн хорин жилд эдийн засагчид судалгаагаар боловсрол, сургалт бүтээмжийг дээшлүүлэх гол хүчин зүйлс болдгийг харуулсан. Үйлдвэрүүд биет капиталын нөөцийг бий болгодог шиг мэдлэг чадварыг боловсрол, ноу-хау, ажлын байран дээрх сургалтын хэлбэрээр нөөцөлж бас болдог. Энэхүү материаллаг бус капиталыг “хүмүүн капитал” гэж нэрлэдэг.

Тэгвэл Солоугийн загварт эдийн засаг биет болон хүмүүн капиталыг нөөцөлдөг гэж үзвэл хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх эх үүсвэр нэмэгдэж:

0.0

2000.0

4000.0

6000.0

8000.0

10000.0

12000.0

14000.0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

168

нэг ажилчинд ноогдох биет капиталын хэмжээ нэмэгдэх нэг ажилчинд ноогдох хүмүүн капитал нэмэгдэх технологийн дэвшил гарна үздэг.

Засгийн газар боловсролын бодлогоор нийгэм дэх хүмүүн капиталын хуримтлалд нөлөө үзүүлж чадах учир энэхүү өргөжүүлсэн загварыг ашиглан ажиллах хүчинд зарцуулах зарцуулах хөрөнгийг нэмэгдүүлбэл ирээдүйн ДНБ-д ямар өөрчлөлт гарахыг судалж болно. Дараах үнэлгээнүүдэд 2003-2011 оны тоон мэдээллээр тооцсон зохицуулах гишүүнийг ашигласан. Загварыг хүмүүн капиталаар өргөжүүлэхэд дараах байдлаар өөрчлөгдөнө

�� � А ∙ ��� ∙ ������� ∙ �� (1) ���� � �1 � ���� (2)

���� � �1 � ���� � ���� (3) ���� � �1 � ���� � ���� (4)

Үүнд: H - хүмүүн капитал sK - орлогын биет капиталын хуримтлалд зориулах хувь

sH - орлогын хүмүүн капиталын хуримтлалд зориулах хувь

Энэ загвар үндсэн загвараасаа хоёр байдлаар өөрчлөгдсөн байна. Нэгдүгээрт үйлдвэрлэлийн функцэд хүмүүн капитал гэсэн хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэх шинэ хүчин зүйлс (Ht) нэмэгдсэн. Хоёрдугаарт биет капиталын нэгэн адилаар хүмүүн капитал нь динамик тэгшитгэлээр илэрхийлэгдэнэ. Энэ тэгшитгэлээр хүмүүн капитал элэгдэж хорогддог ба боловсрол сургалтын үр дүнд нэмэгдэж нөөцлөгддөг гэдгийг илэрхийлсэн.

Одоо хүмүүн капиталын гарцад эзлэх хувь β, нийт хуримтлалаас хүмүүн капиталд хийгдсэн хөрөнгө оруулалтын хувь sH, хүмүүн капиталын элэгдлийн хувь H-ын утгыг тогтоох шаардлагатай. Үнэлгээгээр β-ын утга 0,26 гарсан. Ажиллах хүчний өсөлтийг n=1.45 гэж жилийн дундаж үзүүлэлтээр тооцооллоо. sH нь мэргэжил дээшлүүлэгчдийн нийт ажиллах

169

хүчинд эзлэх хувь буюу судалгааны үр дүнгээс 10%-иар тооцлоо. Мөн Шинэ өсөлтийн онолын бусад судалгааны ажлуудтай дүйцүүлэн H = K = 10% гэсэн утгыг хишиг болгон авлаа.

Боловсрол хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлдэг хамгийн гол хүчин зүйлс байдаг. Жишээ нь АНУ-д судалгаагаар нэг жилийн нэмүү боловсрол цалинг 10%-иар өсгөдөг гэдгийг тогтоосон. Энэ ажлын үр дүн ч мөн энэ судалгааны дүгнэлттэй дүйж байна (4-р хүснэгт, 5-р зураг).

4-р хүснэгт Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /2032 оны прогноз/

Үнэлгээний хугацаа

Нийт хүчин зүйлсийн

бүтээмжийн өсөлт

Боловсролын зардал

нэмээгүй, (цэнхэр)

Боловсролын зардал нэмсэн, (улаан)

1980-2011 1,97 14500$ 15600$

5-р зураг. Ажиллагчдын боловсролд зарцуулах зардлын прогноз

Графикаас харахад хөрөнгө оруулалтыг шингээх ажиллах хүчний боловсролд зарцуулах зардлыг тооцоход 2012 онд 5000$ орчим гарсан бол 20 жилийн дараа 15600$ болж өсөх үнэлгээ гарч байна. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө оруулалтыг шингээх чадварыг сайжруулах шалгуурын нэг болох ажиллах хүчний

170

чадавхийг сайжруулснаар бүтээмж, үр дүн сайжирна гэсэн үр дүн харагдаж байна.

ДҮГНЭЛТ Тус судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэснээр дараах дүгнэлтэд хүрч байна. Үүнд: 1. Судлаачдын ажлын үр дүнгээс аливаа хөрөнгө оруулалтыг

шингээх гол хүчин зүйл нь ажиллах хүчний чадавхи болох нь харагдаж байна. Үүнийг судлаач Кохен, Левиндаль нарын багцаас тодорхой харж болно.

2. Уул уурхайн салбарын хувьд олборлох аж үйлдвэрийн салбарт ажиллагчдын тоо өмнөх оныхоос 4.7%-иар өссөн үзүүлэлтэй байна. Аж үйлдвэрийн салбарын нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2012 оны эхний хагас жилийн байдлаар өмнөх оны мөн үеийнхээс 435.7 тэрбум төгрөг буюу 19.6%-иар өсснөөс уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийнх 274.1 тэрбум төгрөгөөр өмнөх оноос өссөн байна. Мөн уул уурхай, олборлох аж үйлдвэр 2012 оны эхний хагас жилийн байдлаар 1820.5 тэрбум төгрөгийн эрдэс бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж 1733.4 тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн гадаад зах зээлд борлуулсан нь 2011 оны мөн үеийнхээс 4%-иар өссөн байна.

3. Уул уурхайн салбарт нүүрсний экспортын хэмжээ бусад салбарыг тэргүүлсээр байна. 2012 оны эхний хагас жилийн байдлаар 1076.3 сая ам долларын чулуун нүүрсийг хилийн чанадад гаргасан нь өмнөх оны мөн үеийхээс 343.0 сая ам. доллараар илүү буюу 32 хувиар өссөн байна.

4. Монгол Улсын уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө оруулалтаас хамааралтай нэг хүнд ногдох ДНБ-ны өсөлт 12448,5$-т хүрэхээр прогноз гарч байна. Үүнээс гадна үйлдвэрлэлийн функцийг хүмүүн капиталаар өргөжүүлсэн Солоугийн загвараар шингээх чадварыг сайжруулах ажиллах хүчний боловсрол буюу сургалтын зардал тооцсон судалгаанаас ДНБ 2032 он гэхэд 15600$ байх шаардлагатай гэсэн тооцоо гарч байна.

171

5. Солоугийн загварыг цаашид уул уурхайн салбарын хүний нөөцийн сургалт, мэргэжил дээшлүүлэх, чадавхижуулах зардлыг төлөвлөхөд ашиглаж, ажиллах хүчний шингээх чадварыг нэмэгдүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх бүрэн боломжтой гэж үзлээ.

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ 1. Н.Батсайхан “Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт”, УБ., 2003

он 2. Д.Ган-Очир “ДНБ-ны алдагдлыг тооцох нэг хувьсагчийн

хандлага” судалгааны ажил 2007 он 3. Т.Дорж нарын “Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын шингээх

чадварын судалгаа”, УБ., 2010 он 4. Б.Мэндбаяр “Төсөв, мөнгөний бодлогын уялдааг хангах

асуудал буюу импляцийн эсрэг хамтын ажиллагаа” нийтлэл 5. Д.Моломжамц “Хөрөнгө оруулалт” УБ 2008 он. МУИС, ЭЗС

“Хөрөнгө оруулалт: бодлого эрх зүйн зохицуулалт, төлөвлөлт, санхүүжилт”, УБ., 2005 он

6. Д.Нямдаваа “Монголын эдийн засгийн бүтцийн жижиг загвар МPCM” судалгааны ажил

7. Статистикийн эмхэтгэл 2001-2011 он., ҮСХороо 8. Н. Содномдорж “Хөдөлмөрийн зах зээл, хөдөлмөрийн шинэ

харилцаа, шинэ зууны үйлдвэрчний эвлэл” УБ.2006. 5 дахь тал

9. Б.Отгондорж “ Монгол дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт”, 2008 он

10. Хөрөнгийн биржийн лекцийн эмхтгэл, 1991 он 11. Ричард Дуту “Монгол Улсын урт хугацааны өсөлт, макро

эдийн засгийн тогтвортой байдал”, Тайлан 1., УБ., 2012 он

172

БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ МЭДЭЭЛЛИЙН САН

М. Баясгалан Ph.D, Г. Батхишиг, Ж. Сумьяасүрэн, Н.Гандолжин Байгаль орчны мэдээллийн төв, БОНХЯ

Оршил Сүүлийн жилүүдэд хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх

асуудал нилээд хурцаар тавигдаж төрөөс ч нилээд анхаарах болсон нь дэвшилттэй зүйл юм. Хариуцлагатай уул уурхайн хүрээнд яах аргагүй байгаль орчны асуудал гол байр суурийг эзэлдэг. Ийм учраас аливаа уул уурхайн хайгуул, олборлолт, ашиглалттай холбоотой үйл ажиллагаа явуулах, төсөл хэрэгжүүлэх Иргэн аж ахуйн нэгж, байгууллага нь “Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай” хуульд заасны дагуу байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг заавал хийлгэдэг журамтай.

Уул уурхайн ашиглалтаас байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөг үнэлэх, уул уурхайн нөхөн сэргээлтэнд мониторинг хийх, хяналт тавих, төр болон иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, мэдээллийг сонирхогч талуудад нээлттэй хүргэх зорилгоор 2009 онд байгаль орчны үнэлгээний мэдээллийн санг байгуулж өнөөдрийг хүртэл төрийн, орон нутгийн захиргааны болон бусад байгууллагууд үр ашигтай ашигласаар ирлээ.

Мэдээллийн сангийн бүтэц, агуулга, зохион байгуулалт, технологийн шийдэл

Мэдээллийн сан нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий болон нарийвчилсан үнэлгээний, үнэлгээний компани гэсэн дараах хэсгээс бүрдэнэ.

Ерөнхий үнэлгээний хэсэг нь төсөл хэрэгжих газар төсөл хэрэгжүүлэгч

173

төслийн тодорхойлолт ерөнхий үнэлгээний дүгнэлт шинжээчдийн талаарх мэдээлэл

Нарийвчилсан үнэлгээний хэсэг нь төсөл хэрэгжих газар төсөл хэрэгжүүлэгч төслийн тодорхойлолт байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр байгаль орчны төлөв байдлын суурь үнэлгээ байршлын тойм зураг кадастрын зураг үнэлгээ хийсэн компани тайлан батлагдсан

Үнэлгээний компани үндсэн мэдээлэл үнэлгээ хийх эрх экспертүүд холбоо барих хаяг, хүн

Шинжээч нэр албан тушаал холбоо барих хаяг зэрэг мэдээллийг тус тус

агуулна. Нийтдээ үзүүлэлтийг агуулсан 16 хүснэгтээс бүрдэнэ.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний мэдээллийн сан нь Вэб-д суурилсан газарзүйн мэдээлэлд суурилсан харилцан уялдаат мэдээллийн сан юм. Эх мэдээ, мэдээллийг бүрдүүлэгч болон хэрэглэгчийн өргөн цар хүрээ, мэдээ болон хэрэглээний онцлог, мэдээллийн сангийн хүртээмжтэй байдал, хөрөнгө мөнгө, мэдээллийн системийн олдоц, шинэчлэн өөрчлөх боломж зэргээс хамааран энэхүү мэдээллийн санг дараах нээлттэй эхтэй программ, мэдээллийн системийг ашиглан өөрсдөө хөгжүүлсэн ч болно.

174

Мэдээллийн сангийн удирдлагын систем: PostgreSql/PostGIS Үйлдлийн систем: Linux OS Мэдээллийн технологи: Web/GIS Programming: PHP, XML Web Server: Apache with PHP, MapScript

Мэдээллийн сангийн үндсэн үйл ажиллагаа Мэдээллийн сан нь дараах үндсэн үйл ажиллагааг хангана.

Өгөгдлийн менежмент хийх (хүснэгтэн, зурган) Хэрэглэгч болон эрхийн зохицуулалт Өөрчлөлт хийхэд протокол хөтлөх Мэдээ оруулах, өөрчлөх Мэдээ хайх, эрэмблэх Мэдээ харах, татаж авах (хүснэгт, зураг, файл) Экспортлох, хэвлэх

Мэдээллийн сангийн хэрэглэгч нь хандах мэдээ, зөвшөөрөгдөх үйлдлээрээ ялгаатай админ, үнэлгээний компаниуд, байгаль орчны яамны ажилтнууд, төрийн байгууллагын ажилтнууд, олон нийт гэсэн бүлэгт хуваагдана.

Internet Explorer, Mozila Firefox гэсэн вэб браузерыг ашиглан http://geodata.mne-ngic.mn/ хаягаар байгаль орчны мэдээллийн сангийн үндсэн цонхоор дамжин үнэлгээний мэдээллийн санд хандана. Үнэлгээний мэдээллийн сангийн үндсэн нүүр хуудсыг дараах зурагт харуулав.

175

Зураг 1. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний мэдээллийн сангийн нүүр хуудас

Мэдээллийн сангийн тусгай зөвшөөрөл бүхий системд бүртгэгдсэн хэрэглэгч мэдээ оруулах цонхыг ашиглан мэдээг оруулна. Компанийн болон нарийвчилсан үнэлгээний тайлан мэдээг үнэлгээ хийсэн компаниуд, тайлан батлагдсантай тухай мэдээг яамны үнэлгээний мэргэжилтэн, ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийг төвийн ажилтан оруулдаг.

Мэдээг он, төслийн нэр, дугаар, лизенц, төсөл хэрэгжүүлэгчийн нэр, байршлаар доорх зурагт үзүүлсэн үзүүлэлтээр хайх бүрэн боломжтой.

176

Зураг 2. Мэдээллийн сангаас хайлт хийх цонх

Мэдээг хүснэгт, зурган хэлбэрээр хайх, харах болон гаргаж авч болно.

Зураг 3. Байгаль орчны үнэлгээний мэдээг зурган хэлбэрээр харах цонх

Төсөл хэрэгжиж буй газрын кадастрын зураг дээр даран тухайн төслийн талаарх төслийн тодорхойлолт, төсөл хэрэгжүүлэгч, уул уурхайн кадастрын зургийг томруулан харах,

177

байгаль хамгаалах төлөвлөгөө, байгаль орчны мониторингийн хөтөлбөр зэрэг бүх мэдээллийг харах боломжтой.

Мэдээллийн сангаас үнэлгээтэй холбоотой тайлан мэдээг гаргаж болно. Доорх зурагт 1997-2013 онд хийгдсэн бүх тайлангийн дүнг гаргах жишээг харуулав.

Зураг 4. Мэдээллийн сангаас тайлан гаргах цонх

Мөн энэ мэдээллийн сангаар дамжуулан хэн ч зар тавих, олон нийт гэсэн хэсгийн “Санал, хүсэлт оруулах” гэсэн холбоос дээр дарж ямар нэгэн төсөл, үнэлгээтэй холбоотой санал, хүсэлтээ илгээх боломжтой. Энд орсон мэдээлэлтэй холбогдох албан тушаалтнууд тогтмол үзэж танилцдаг.

Дүгнэлт Энэхүү үнэлгээний мэдээллийн сан байгуулснаар байгаль

орчинтой холбоотой хэрэгжиж буй төслүүд, түүний дотор уул уурхайн хайгуул болон ашиглалттай холбоотой хэрэгжиж буй төслийн талаарх мэдээлэл, төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий болон нарийвчилсан үнэлгээний тайлан мэдээ, кадастрын зургийн талаарх хүссэн мэдээллээ хэн ч дурын газраас Интернэтээр хандан хурдан шуурхай авах боломжийг бүрдүүлсэн юм.

Өнөөдрийн байдлаар мэдээллийн санд ерөнхий үнэлгээний 3730, нарийвчилсан үнэлгээний 3427 тайлан мэдээ орсон байна.

Цаашид энэ сан нь уул уурхайн үйл ажиллагаанаас эвдрэлд орсон газар, нөхөн сэргээлтийн мэдээллийн сантай холбогдон хариуцлагтай уул уурхайд тавих хяналт, үйл ажиллагааг бодит мэдээллээр шуурхай хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэх болно.

178

ЭРДЭНЭТ УУЛЫН БАЯЖУУЛАХ ҮЙЛДВЭРИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧИНД НӨЛӨӨЛӨХ БАЙДЛЫН

ШИНЖИЛГЭЭ

Магистр Х. Нандинцэцэг ШУТИС, Уул уурхайн инженерийн сургууль

Хураангуй: Улс орны эдийн засгийн хөгжлийн шийдвэрлэх олон

асуудлын дотор хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах, экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах явдал нилээд хүчтэй байр суурь эзлэх болсон. Нийгэм эдийн засгийн хэрэгцээ шаардлагыг даган уул уурхайн үйлдвэрлэл хөгжлийн шинэ шатанд гарч байгаа хэдийч энэ хөгжлийг даган байгаль экологид үзүүлэх нөлөөлөл их байна. Байгалийн баялгийг үр ашигтай ашиглан экологит хал багатай технологи хэрэглэж, экологийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулахгүй үйлдвэрлэл явуулах нь зүйтэй. Иймээс байгаль орчны бохирдолт болон цагаан тоосыг багасгахад энэхүү судалгааны ажлын зорилго оршино.

Оршил Ашигт малтмалыг олборлон боловсруулж, эдийн засгийг үр

ашгаар нь үнэлдэг шалгуур үзүүлэлт нь 21-р зууны тогтвортой хөгжлийн шаарлагыг хангахгүй болохыг дэлхийн улс орнууд хүлээн зөвшөөрсөн. Монгол Улсын эдийн засгийн тогтолцоонд уул уурхайн салбарын хөгжил томоохон байр суурь эзэлж байгаа. Үүний зэрэгцээ уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчин доройтох, нөхөн сэргээлтийн ажил хийгдэхгүй орхигдох эрдэс баялгийн салбарт бэрхшээлтэй байна. Иймээс эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх экологийн доройтлыг арилгах асуудал уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж дууссаны дараа бус олборлолт, боловсруулалт эхлэхээс өмнө тавигдах шаардлагатай болж байна. Үүнээс үүдэн Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлэх

179

сөрөг нөлөөллийг судаллаа. Судалгааны ажлын хүрээнд Эрдэнэт уулын баяжуулах үйлдвэрээс байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөллийг үйлдвэрийн хаягдалд хийсэн лабораториудын шинжилгээний үр дүнгүүдэд тулгуурлан боловсруулсан.

1. Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл

Энэ нь аж ахуйн үйл ажиллагаа, үйлчилгээний явцад хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд учирч болзошгүй хөнөөлтэй нөлөөллийг урьдчилан тодорхойлж, түүнийг багасгах, арилгах арга хэмжээг авахад чиглэгдэнэ.

1. Уурхайн эдэлбэр нь тусгай хамгаалалтын газрын цэсэд орсон эсэх, нэн ховордсон биологийн төрөл зүйл уг нутаг дэвсгэрт байгаа эсэх

2. Орчны бохирдол болон бусад асуудлаар онцгой анхаарах тохиолдол гарсан эсэх

3. Ашиглалтын явцад цэвэрлэгээнд хамрагдах ойн талбай га-аар үйлдвэрлэлийн усан хангамжийн талаарх технологийн шийдэл зэрэг болно.

Уулын үйлдвэрлэлээс байгаль орчинд нөлөөлдөг үндсэн чиглэлүүд ба түүний үр дагаврууд

1.1-р хүснэгт

Байг

аль

орчн

ы

элем

ент

Нөлөөллийн чиглэлүүд Нөлөөллөөс үүсч болох үр дагавар

Уса

н ма

ндал

Ордыг хатаах, ус таталт. Гол усны гольдирлыг өөрчлөх, шилжүүлэх. Уурхайн болон шүүрэлтийн усыг гадаргууд хаях. Үйлдвэр, ахуйн зориулалтаар далан, хаалт хийх.

Гүний болон гадаргын усны нөөц багасгах. Бүс нутгийн гидрогеологийн тогтсон хэв маяг, дэглэм зөрчигдөх. Усан мандалын чанар муудаж, бохирдох. Жижиг гол горхи ширгэх.

180

Ага

ар

манд

ал Хорт утаа, тоос,

тоосонцор шууд ба шууд бусаар агаар мандалд цацагдана.

Уурхай болон ойр орчмын агаарт утаа, шороо, тоос дэгдэн амьд организмын оршин тогтнох нөхцөлд сөргөөр нөлөөлөн, орчин доройтох.

Хүй

ман

дал

Уулын малталт нэвтрэлт. Хөрс хуулалтын овоолго, хаягдлын аж ахуй, инженерийн байгууламж, иргэний ба үйлдвэрлэлийн барилга барих.

Газрын гадаргын хэлбэр, хаялбар өөрчлөгдөх. Үржил шимт талбайн гарц, өгөөж хэмжээ багасах. Хөрс, шороо бохирдох. Ургамал амьтдын амьдрах нөхцөл доройтох.

Газр

ын

хэвл

ий

Ашигт матмал болон бусад эрдэс баялгийг хэвлийгээс олборлохын тулд өнгөн хөрсийг хуулна. Уулын чулуулгийн усыг шүүрүүлнэ. Нүүрс ашигт малтмал өөрийн шаталт үүснэ. Үйлдвэрлэлийн хаягдал болон хорт бодисыг газрын хэвлийд булж агуулна.

Эрдэс түүхий эдийн баялаг хомсдох. Уулын чулуулгын хүчдэл байдал, геологийн тогтоц өөрчлөгдөх. Гүний усны нөөц болон түвшин буурч багасах. Газрын хэвлий бохирдох. Олборлолтын үеийн ашигт малтмалын хаягдал гарах. Газрын хэвлийд ан цав, хөндий, орон зай үүсэх.

2. Эрдэнэт УБҮ-н байгаль орчны төлөв байдал Эрдэнэт үйлдвэрийн захиалгаар Английн Seffen Robertson

компани цагаан тоосны тархалтыг загварчлах анхны оролдлогыг хийсэн. Эрдэнэт үйлдвэрээс байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөллийг судлах үйлдвэрийн хаягдалыг үнэлэх, үнэлгээ хийх “Чанар хяналтын хэлтэс”, “Хөдөлмөр хамгаалал байгаль орчны хамгаалалтын хэлтэс” албууд ажиллаж мөн тус үйлдвэрийн захиалгаар “Геомон” шинжилгээний лаборатори зэрэгт судалгаа хийгдсэн байна.

Байгалийн нөхцөлийн хувьд: Ойт хээрийн бүсэд багтах бөгөөд ойн ургамал тархсан хадлан тэжээлийн ургамлаар баялаг юм. Гадаргын усны сүлжээ дунд зэрэг хөгжсөн боловч хэмжээ

181

бага цэвэрших чадвар дорой. Хангалын голд Зуны гол, Баянцагаан гол, Говил гол, Эрдэнэтийн гол цутгана. Жилийн урсацын 21% нь хаврын шар ус 44,9% нь хур борооны ус 33,9% нь газар доорх ус болно. Газар эдэлбэр нь анх Эрдэнэт үйлдвэрийг байгуулахад 1970-аад оны дундуур 5859.1га газрыг үйлдвэрийн эзэмшилд олгосон бөгөөд үйлдвэрийн өсөлттэй уялдуулан 6426 га газрыг нэмж олгосноор одоо бүгд 12002.35 га газар болсон байна.

Уурхайн карьерын орчимд тэсэлгээний дараа үүсэх тоосонцор

Энэ нь уулын чулуулгийг тэслэхэд 30-40 сек-ийн дараа тоосжсон хий бүхий үүл үүсч дараагийн 60-120 сек-д түүний томоохон хэсгүүд газарт унадаг. Харин тоосонцор үүл нь салхиар нилээд хол зөөгдөж тухайн газар орчмын агаарыг бохирдуулж орон нутгын экосистемд сөргөөр нөлөөлөөд зогсохгүй эрүүл ахуйн нөхцөлийг муутгадаг. Нэг удаагийн тэсэлгээгээр 300-400 мян.м3 уулын цулыг суллан, 1.9 тн тоос агаарт цацаж, хамгийн багадаа 200.000м3 эзэлхүүн бүхий агаарыг бохирдуулж байна. Эрдэнэт үйлдвэрийн баяжуулах цех болон бусад хэсгүүдийн үйл ажиллагаанаас байгаль орчинд дараах сөрөг нөлөөг үзүүлж байна. Үүнд:

1. Хаягдлын сан 2. Хаягдлын сангын хөвөөнөөс дэгдэх цагаан тоос 3. Хаягдлын сангаас шүүрэх усны хэмжээ, бохирдол 4. Гадаргын болон газар доорх усны бохирдол

Одоогоор Эрдэнэт үйлдвэрийн орчимд экологийн тааламжтай бус нөхцөл байдал үүсэж байгаа нь лабораторийн шинжилгээгээр харагдаж байна.

Ил уурхайгаас үүсэх агаарын бохирдолтыг бууруулах аргачлал: Өнөөгийн байдлаар Эрдэнэтийн хүдрийн ил уурхайн агаар бохирдол буюу тоосыг бууруулахад доорх 2 аргыг ашиглаж байна.

Ажилласан масло-г замын гадаргууд цацах

182

Замын гадаргууг услах 1. Ажилласан масло-г замын гадаргууд цацах. Ажилласан маслыг ил уурхайн замын гадаргууд асгахдаа ЗИЛ-130 машин хэрэглэдэг. Жилд нийтдээ 3 сарын хугацаанд /өвөл болон хавар/ өдрийн 6 цагийн хугацаатайгаар ажиллуулдаг. Маслоны зарцуулалт нийт 150тн байдаг.

Ө=(Пөө∗Тж)(1) Үүнд: Ө-арга зүйн өртөг, төг Пөө-нэгж хөдөлмөр зарцуулалт буюу ЗИЛ-130-ийн 1 цагийн өртөг, төг/цаг Тж- жилийн ажиллах хугацаа,цаг Пөө= 15726 төг/цаг Тж= (tс*tө)=540цаг Tс- жилд ажиллах өдөр Tө- өдөрт ажиллах хугацаа Ө=15726төг/цаг*540цаг=8492,04 мян.төг

2. Зам услах зориулалт бүхий усны машин Уурхайн орчинд зам болон уурхайн ажлын талбайн түр замын гадаргууд тоос дарах ажилбарыг гүйцэтгэхдээ нийт 5-н белаз-ыг жилдээ 5 сарын хугацаагаар өдөрт 15 цаг ажиллуулдаг. Авто тээврийн байгууллагад усны белаз-н 1 цагийн хөлс болох 37437 төг-ийн төлбөр хийсэн байгааг тооцоонд авч үзье.

Ө=(Пөө∗Тж) төг(2) Үүнд: Ө-арга зүйн өртөг, төг Пөө-нэгж хөдөлмөр зарцуулалт буюу усны машины 1 цагийн өртөг, төг/цаг Тж- жилийн ажиллах хугацаа,цаг Пөө= 37437 төг/цаг Тж= (tс*tө)=5205цаг Tс- жилд ажиллах өдөр Tө- өдөрт ажиллах хугацаа Ө=37437төг/цаг*5205цаг=194859.585мян.төг-ийн зарцуулалттай гарч байна. Нэг усны машины зардал нь Ө=194859.585мян.төг байна.

183

Хүдрийн ил уурхайн цагаан тоос дарах зардлын тооцоо 2.1-р хүснэгт

№Арга зүй 1 цагт ажиллах

зардал (мян.төг) Жилд ажиллах зардал (мян.төг)

1. Ажилласан масло /540цаг/

15.73 8492.04

2. Усны белаз /5машин 5205 цаг/

37.4 194859.585

Үйлдвэрийн хаягдал цагаан тоосны тархалтын судалгааг авч үзвэл:

Цагаан тоос газрын гадаргад хуримтлах хэмжээ 2.2 –р хүснэгт

№ Үзүүлэлт Зөөгдсөн зай, км

Нэгж талбайд хуримтлах тоос кг/м�

1. Хоногийн дундаж 1.8 3.3 6.7

1.2*10��1.3*10��3*10��

2. Жилийн дундаж 3.3 10.4 25.0

- 0.4-0.5 0.04-0.05

3. Хорин жилд 4.0 11.7 25.0

6*4.5 0.7-0.5 1.1*10��1.9*10��

Цагаан тоос газрын гадарга дээр бууж ургамал, хөрс бохирдуулж байна. Газрын гадаргад хуримтлагдаж байгаа цагаан тоос нь цас, борооны усаар туугдан Зуны гол Хангалын голд орж усны бохирдолыг нэмэгдүүлнэ. Хортой тоос хийгээр бохирдсон ургамлыг мал идээд хордож, заримдаа үхэж байна гэсэн яриа малчдын дунд байх боловч одоогоор нотлогдоогүй байна.

184

Тоосны хортой шинж чанар хүнд нөлөөлөх байдал: Тоос ажлын байрны агаарын найрлагад зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс их байх нь хүний бие организм, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд дараах байдлаар нөлөөлнө. Үүнд:

1. Хүний бие махбодид амьсгалын замаар дамжин орж уушигны өвчлөлийг бий болгох

2. Хүний арьсан дээр бууж шарх бий болгох 3. Амьсгал, нүд, хамар, амны салст бүрхэвчинд хортой 4. Уушиганд нөлөөлж мэргэжлээс шалтгаалах өвчлөл үүсэх

зэрэг нөлөөллүүдийг бий болгоно. Тоосны ерөнхий шинж чанараас хамааран цахиур агуулсан тоостой орчинд силикоз, төмрийн хүдрийн тоостой орчинд табакоз зэрэг өвчин тохиолддог.

Уурхайн үйл ажиллагаанаас үүсэх тоосонцорыг бууруулах арга зам. Хүнд нөлөөлөх тоосны төлөөлөл талаас: Эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг багасгах арга зам.

Уурхайн цех хэсгүүдийн онцлогт тохирсон тоосыг саармагжуулах арга хэмжээ авах, тохирсон хөтөлбөр боловсруулах

Ажлын төлөвлөгөөнд орлуулан төлөвлөх, хэрэгжүүлэх Тоосонцорын эх үүсвэр хольц зэргийг уул геологийн

онцлогт тохирсон сургалт явуулах, мэдээллээр хангах Уурхайн хөдөлмөр хамгаалалын хэрэгслүүдийг

сайжруулах Эрүүл ахуй, цэвэрлэгээнд анхаарах, сайжруулах

Хүрээлэн буй орчинд нөлөөлөх тоосны төлөөлөл талаас: Чийгтэй нойтон нөхцөлд өрөмдлөг хийх Өрөмдлөгийн үед тоосыг хуурайгаар нь наалдуулан авах Өрөмдлөгийн үед тоосыг шингээх Нүүрсийг чийглэх болон нүүрсны давхаргыг урьдчилан

чийглэх Тусгай хамгаалах хэрэгсэл хэрэглэх

185

Уурхайн үйл ажиллагааны тоосонцороос үүсэх сөрөг үр дагаварыг бууруулахын тулд ажилчин бүхэн идэвхитэй санаачлагатай байж өөрийгөө, бусдыгаа болон байгаль орчноо сөрөг үр дагавраас хамгаалах нь зүйтэй.

Дүгнэлт

Уурхайнууд газрын хэвлийгээс ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааныхаа үр дүнд байгаль орчинд сөрөг нөлөөллийг үзүүлж экологийн өөрчлөлтөд хүргэж байгаагаа хүлээн зөвшөөрч, байгаль орчинд үзүүлэх хор хөнөөлийг багасгаж зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байлгах, сайжруулах үүрэг хүлээх хэрэгтэй. Хэдийгээр өнөөгийн байдалд уул уурхайн компаниуд нь шинэ дэвшилтэд техник, технологи ашиглан үйл ажиллагаа нь өндөр бүтээмжтэй ажиллаж байгаа хэдий ч байгаль орчинд сөрөг үр дагаврыг үзүүлсээр байна.

1. Нөхөн сэргээлтийн нарийвчилсан төсөл боловсруулж, байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн төв байгууллагад оруулан шүүмж хийлгэж байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө, хяналт шинжилгээний хөтөлбөр боловсруулах

2. Иргэн бүр байгаль орчныг хамгаалах үндэсний уламжлал, зан заншил эзэмшин хэрэглэх, экологийн хүмүүжил олгох үүрэгтэй.

Ашигласан материал 1. Р.Мижиддорж “Байгаль орчны үнэлгээний аргууд” УБ

2002 он 2. П.Очирбат “Тогтвортой хөгжлийн боловсрол” УБ 2004 он 3. “Байгаль орчны хөтөлбөр” БОЯам УБ 2003 он 4. “Цагаан тоос” хөтөлбөр, Эрдэнэт 2010 он 5. “Эрдэнэт үйлдвэрийн” Нийгмийн хариуцлагын тайлан

2010 он

186

УУЛ УУРХАЙ БА БАЙГАЛЬ ОРЧИН

магистр Д.Эрдэнэсүрэн магистрант Г.Чинзориг

Уул уурхайн салбар нь Монголын эдийн засгийн голлох салбар төдийгүй цаашдаа эдийн засагт гүйцэтгэх үүрэг нь улам бүр нэмэгдэж байна. Уул уурхайн салбар дотоодын үйлдвэрлэл, орлогод ихээхэн хувь нэмэр оруулж байгаа боловч сүүлийн хэдэн жилийн байдлаар олборлох салбарын байгаль орчин, нийгэмд үзүүлж буй сөрөг нөлөөлөл давамгайлж байна. Байгалийн нөөцийг ашиглах хүний үйл ажиллагаа байгаль орчинд зайлшгүй нөлөөлдөг. Хэдийгээр уул уурхайн салбарын үйл ажиллагааны байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөллийг үнэлэх оролдлогууд хийгдэж байгаа ч албан ёсоор уг салбарын байгаль орчинд учруулж буй болон цаашид учруулах хохирлын хэмжээг системтэйгээр үнэлсэн бодитой үнэлгээ, дүгнэлт хараахан хийгдээгүй байна.

Улсын мэргэжлийн хяналтын байгууллага болон Байгаль орчны яамнаас уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж буй аж ахуйн нэгжүүдийн байгаль орчинд хийж буй нөхөн сэргээлтийн байдалд шалгалт хийж, шалгалтын үр дүн бүхий тайлан тус тусдаа гаргасан нь уул уурхайн байгаль орчинд үзүүлж буй нөлөөллийг хянах, энэ талаарх мэдээллийг олон нийтэд хүргэх зэрэг ач холбогдолтой чухал алхам юм.

Байгаль орчны яамны тайланд 190 аж ахуйн нэгж байгууллага 1270.1 га газарт олборлох үйл ажиллагаа явуулсны 92.5%-д техникийн нөхөн сэргээлт, 66.5%-д нь биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн гэж мэдээлсэн байхад УМХГ-ын тайланд тус онд техникийн нөхөн сэргээлт 41.2%-тай байсан гэжээ.

1. Уул уурхайн салбарын хөрс, газрын гадаргад үзүүлж буй нөлөө. Ухагдаж эвдэрсэн газрын 43.6% буюу 22 мянган га газар нь уул уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой ба үлдсэн хэсэг нь

187

батлан хамгаалах, барилга инженерийн шугам сүлжээ, засварын ажлаас болсон байна.

Ашигт малтмал олборлох явцад хатуу хог хаягдал буюу их хэмжээний бохирдсон шорооны овоолго үүсч байна. Тухайлбал, Эрдэнэтийн баяжуулах үйлдвэрээс жилд 10-12 сая тонн хатуу хог хаягдал буюу хоосон агуулгатай хүдэр гарч байдаг бол Багануурын уурхай 1978-2011 оны хооронд 162 сая м3 хатуу хог хаягдал гаргасан байна. Алт олборлодог гол 7 аймагт гэхэд л 200 гаруй мянган тн шлам буюу овоолсон, бохирдсон шороо үүсчээ.

Байгаль орчинд учруулсан хохирлоо бууруулахын тулд уулын ажилд хэрэглэсэн газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх замаар ургамалжуулж, цаашид ашиглах боломжтой болгон хүлээлгэж өгөх үүргийг уул уурхайн компаниуд хуулийн дагуу хүлээсэн байдаг. Гэтэл биологийн нөхөн сэргээлт байтугай, техникийн нөхөн сэргээлтийг хангалтгүй хийж байна. Жишээ нь: Төв, Булган аймгийн нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа 13 компани нийт 2526.2 га эвдэрсэн газрын 28.7%-д техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн бол биологийн нөхөн сэргээлтийг ердөө 4.9%-д нь л хийжээ. Биологийн нөхөн сэргээлт огт хийдэггүй, техникийн нөхөн сэргээлтийг дутуу хийдэг компани нэлээд байхад техникийн нөхөн сэргээлт ч хийдэггүй компаниуд байна. Харин нөхөн сэргээлтээ хангалттай сайн хийсэн компани ганц хоёроор л тоологдож байна.

Хүснэгт 1. Төв, Булган аймагт алт олборлодог компаниудын нөхөн сэргээлтийн байдал

Компанийн нэр Эвдэрсэн

газар (га)

Техникийн нөхөн сэргээлт

хийсэн (га)

Биологийн нөхөн сэргээлт

хийсэн (га)

1 “Монполимет” ХХК

168.2 168.2

2 “Санчир инвест” ХХК

29.0 11.0 -

3 Алтан Дорнот 1574.0 320.6 87.9 4 “ӨрмөнУул” 117.0

188

ХХК 5 “Шижир алт”

ХХК 347.4 117.8 3.6

6 “Уулс- Заамар” ХХК

5.8 5.8

7 “Зэрэгцээ” ХХК 86.0 1.0 8 “Төсөлч” ХХК 10.0 5.4 0.2 9 “Дацан трейд”

ХХК (Ихгалт) 14.6 11.7 3.25

10 “Их Алт” ХКХ 50.0 25.0 11 “Тод Ундрага”

ХХК 69.0 30.0 20.0

12 “Баталт” ХХК 55.2 28.0 10.0 13 “Уянган” ХХК 13 Нийт 2526.2 724.5 124.9

Албан секторт ажиллаж буй компаниуд нь нөхөн сэргээлтийг дутуу дулимаг хийж, түүн дээр нь албан бус олборлогчид ажиллан газрыг онгичон улам бүр дордуулан орхидог байдал газар авсаар байна. Тухайлбал, Төв аймгийн Заамар сумын Заамарын хөндий овоолсон шороо, ухсан нүх, тоос манарсан газар болж хувирчээ.

Уул уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой механик хөрсний гэмтлээс гадна химийн хортой бодисоор хөрсийг бохирдуулсаар байна. Албан бус олборлогчид болон зарим нэг компаниуд хуулиар хориглосон химийн хортой бодис болох мөнгөн ус, цианы хүчлийг үйл ажиллагаандаа ашигласнаар газрын хөрс, ус, агаарыг бүхэлд нь хордуулж байгаа жишээ олон байгаа юм. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутгаас авсан хөрсний дээжинд мөнгөн усны агуулга зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 3-370 дахин их, Манлай суманд 17-130 дахин их, Гурван тэс суманд 18-63 дахин их байна. Хөрсөн дэх мышьякийн агуулга Цогтцэций сумын нэг цэгт зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 50 дахин их, Даланзадгад суманд 19 дахин их байна. Гурвантэс суманд цианы хүчлийн агуулга зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс өндөр байна (зөвшөөрөгдөх хэмжээ 1мг/кг байхад 1.3 мг/кг). Энэ бүгдээс

189

харахад зөвхөн мөнгөн ус төдийгүй, цианидын хүчил болон хүнд металлаар хөрс бохирдсон байна.

Хөрсний эвдрэл болон бохирдол нь хөрсөн дэх микро организмд нөлөөлж улмаар амьтдын идэш тэжээлд өөрчлөлт орохоос гадна, газар тариалангийн хувьд ургацын гарц эрс буурдаг. Эндээс харахад уул уурхайн том төслүүд хэрэгжсэнээр бэлчээрийн гарц эрс багасна гэсэн малчдын таамаглал нь ор үндэслэлгүй зүйл биш юм. Хөрсний бохирдол нь цаашдаа хүнсний аюулгүй байдал, эрүүл мэнд, хөдөө аж ахуйн салбарын тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлөх аюултай юм.

2. Уул уурхайн салбарын ус, гол мөрөнд үзүүлж буй нөлөө. Уул уурхайн салбарын жилийн усны хэрэгцээ нь 93.8 сая шоо метр бөгөөд энэ нь хүн амын ундны усны жилийн хэрэгцээнээс 31 хувиар их байна. Ус ашиглалтын 82 хувийг уул уурхайн салбар дангаараа, үлдсэн 18 хувийг бусад салбар хэрэглэдэг байна. Хуулийн дагуу уурхайн үйл ажиллагааг эхлэхээс өмнө мэргэжлийн байгууллагаас ус ашиглалтын дүгнэлт гаргуулж, орон нутагтай гэрээ хийх ёстой байдаг. Дүгнэлт гаргуулаагүй үед усны хэрэглээг тодорхойлж, түүнд хяналт тавьж чадахгүй болж байна. Эдгээр уурхайн үйл ажиллагаа орон нутгийн усны хангамжид сөргөөр нөлөөлөхийг үгүйсгэх аргагүй юм.

Усны тухай хуулинд зааснаар уурхайд ашиглах усыг голын гольдролыг өөрчлөхгүйгээр хоолойгоор татах ёстой байдаг. Гэтэл гол, усны гольдролыг өөрчилж, түүнийгээ буцааж хэвэнд нь оруулалгүй орхих тохиолдлууд гарсаар байна. Усны гольдролыг хэд дахин өөрчилж, тасалснаар Онги, Орхон зэрэг голууд тасарч, Улаан Цутгалан усгүй болж, Улаан нуур ширгэсэн. Гол, ус тасарснаас түүний дагуу амьдарч байсан малчдад нэлээд хохирол учирах нь дамжиггүй.

Компаниуд болон албан бус олборлогчид усыг зөвшөөрөлгүй, үр ашиггүй хэрэглэж ялгарсан бохир усаа цэвэрлэхгүйгээр буцааж голд цутгадаг үзэгдэл байсаар байна. Ингэж бохирдсон усанд хүнд металл, янз бүрийн химийн бодис

190

агуулагдаж байгаа бөгөөд эдгээр нь урсгал усанд алга болдоггүй учраас голын урсгал доор байгаа усны ургамал, амьтад болон уснаас ундаалж байгаа хүн, мал амьтдад аюул учруулж байна. Жишээ нь: 2007 онд ундны усны стандартад заасан үзүүлэлтээр Өмнөговь аймгийн усан хангамжийн эх үүсвэрээс авч бактериологийн шинжилгээ хийсэн нийт 113 дээжийн 10 хувь нь ундны усны стандартын шаардлагад нийцэхгүй гэсэн үзүүлэлттэй гарчээ.

Химийн бодисоор ус бохирдсон тухай хэд хэдэн дүгнэлт, тайлан гарсан. Үүнд, мөнгөн усны бохирдлыг хэмжих судалгаагаар (JICA, 2004) Бороо голын усан дахь мөнгөн усны хэмжээ зөвшөөрөгдөх хамгийн дээд хэмжээнээс 6.6 дахин, Хараа голын ёроолын хөрсөнд 1.8 дахин их байжээ. Өмнөговь аймгийн Ноён сумаас авсан дээжинд усан дахь цианидын агуулга зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс 12-15 дахин их, уст цэгүүдээс авсан дээжинд цианид 5-27 дахин их байна. Энэ мэт жишээгээр бохирдсон усанд хүн, мал хордож, улмаар хүмүүс эрүүл мэнд, амьжиргааны эх үүсвэрээ алдаж байна. Мөн уурхайгаас голд орж байгаа булингартай ус нь урсгал дагуух усны булингарын түвшинг нэмэгдүүлж, нарны гэрлийн нэвчилтийг бууруулж усан дахь ургамал, амьтны амьдрах орчинд сөргөөр нөлөөлж байна.

Дэлхийн хэмжээнд усны бохирдлоос болж өдөрт дунджаар 14 мянган хүн амь насаа алддаг байна. 2011 оны дэлхийн хүний хөгжлийн илтгэлд дурьдсанаар хүн амынхаа 70-аас доош хувийг цэвэр усаар хангадаг буурай хөгжилтэй 40 оронд Монгол Улс орсон. Уул уурхай эрчимтэй хөгжсөн сүүлийн 3, 4 жилийн дотор усны бохирдол хурц асуудал болж байгаагаас харахад хүн амын цэвэр усны хангамж цаашид улам буурч болохыг үгүйсгэх аргагүй юм.

3. Уул уурхайн салбарын агаарт үзүүлж буй нөлөө. Хөрс, усны зэрэгцээ агаарыг уурхай болон түүнийг дагалдах үйл ажиллагаагаар дамжуулан бохирдуулж байна. Албан бус олборлогчдын талаарх судалгаагаар Төв, Дархан-Уул, Сэлэнгэ аймгуудад албан бус олборлолт хийж буй цэгүүдээс 15 дээж авч

191

шинжилгээ хийхэд тоосжилтийн хэмжээ зөвшөөрөгдөх хамгийн их түвшнээс 7-43.3 дахин их, албан бус олборлолт явагдаж байгаа газруудаас 45 удаа хэмжилт хийхэд хад, чулуу бутлах үед дуу чимээ зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 5.5-аас 110 dbA-р илүү байжээ.

Өмнөговь аймгийн Сэврэй, Даланзадгад, Ханхонгор, Цогтцэций, Ханбогд сумдад агаарын чанарын судалгаагаар “Таван толгойн нүүрсний уурхай”, тус уурхайгаас хил хүрэх замд азотын давхар ислийн агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 1.09-1.82 дахин их байжээ. Мөн уг газруудад тоосжилт их байгаа бөгөөд нарийн ширхэгтэй тоос талаас илүү хувийн агуулгатай байна. Өмнөговь аймгийн суурь судалгаанд дурьдснаар тоосжилтын гол шалтгаан нь хур бороо хомс, хуурайшилт их байгаа болон Таван толгойн уурхайн хүнд даацын машинууд байдаг байна. Үүнд 60-80 тонны даацтай машинд даацаасаа бараг 2 дахин их (110 тн хүртэл) нүүрс ачсан байдаг нь замын хөрс эвдрэх, сул шороо үүсэх гол нөхцөл болдог байна. Уул уурхайн албан болон албан бус салбарын үйл ажиллагаагаар агаарын тоосжилт, дуу чимээ их хэмжээгээр нэмэгдэж, азотын давхар ислийн агууламж хэтэрсэн байна. Агаарын бохирдол нь хуурай газрын амьд амьтны эрүүл мэндэд хамгийн хурдтай нөлөөлж, амьдрах боломжийг нь хязгаарладгаараа хамгийн их хортой байдаг.

192

Дүгнэлт

1. Уул уурхайн салбарын үйл ажиллагааны байгаль, экологид үзүүлж байгаа нөлөөллийг хянаж, шалгадаг мэргэжлийн байгууллагуудын судалгаа шинжилгээг чанаржуулах, боловсон хүчнийг чадавхижуулах, хэрэгцээтэй тоног төхөөрөмжөөр хангах шаардлагатай.

2. Нөхөн сэргээлтийг зөвхөн хөрсний эвдрэлийг сэргээх техникийн нөхөн сэргээлтээр хязгаарлахгүйгээр биологийн нөхөн сэргээлтийг иж бүрэн хийлгэж хэвших, уул уурхайн салбарын компаниудын хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах төдийгүй эвдэрсэн газрын хохирлыг нөхөн төлүүлдэг эрх зүйн орчинг шинэчлэх шаардлагатай байна.

3. Олборлолт эхлэхээс өмнө тоосжилт, агаарын бохирдол үүсэх нөхцөлийг шинжилж, тэдгээрийг бууруулах арга зам, дэд бүтцийг шийдэх шаардлагатай байна.

4. Цаашид усны хэрэглээг үр ашигтай болгож, усны алдагдлыг бууруулах оновчтой арга зам олж, уул уурхайн орчмын жижиг гол горхи, нуурын усны нөөцийг хомсдохоос хамгаалах арга хэмжээ авах шаардлагатай байна.

193

Ашигласан материал 1. Байгаль орчны яам. Байгаль орчны төлөв байдлын

тайлан. УБ: 2011 2. Ministry of Nature and Environment. Report on the state of

the environment of Mongolia 2006-2007. UB: 2008 3. УМХГ. Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газрын 2010, 2011

оны үзлэг тайлан. УБ: 2008 4. The World Bank.A review of environmental and social impact

in the mining sector: Mongolia. Discussion paper: 2006 5. Charles.H et al. Mongolia Mining Sector: Managing the

future. 2003 6. Эрүүл мэндийн яам. Мөнгөн усны хэрэглээтэй

холбоотойгоор үүсч буй эрүүл мэндийн нөлөөллийн талаарх судалгаа. УБ: 2008-2009

7. УИХ. Усны тухай хууль. УБ: 2004 8. УМХГ.Уул уурхайн салбар дахь химийн бодисын хэрэглээ.

илтгэл, УБ: 2008 9. ШУТИС, Экологи тогтвортой хөгжлийн төв, Онги голын

ус татарч буй шалтгаан, нэгдсэн дүгнэлт. УБ: 2006

194

ОЦЕНКА РЕСУРСА МЕХАНИЧЕСКИХ ТРАНСМИССИЙ МАШИН ЭНЕРГЕТИЧЕСКИМ МЕТОДОМ

УДК 622.232.002

В.В. Габов, , д-р техн. наук, проф., С.Л. Иванов, д-р техн. наук, проф., Ю.В. Лыков , к-т. техн. наук, доцент, А.С. Фокин, к-т.

техн. наук. Россия E-mail: [email protected]

Ключевые слова: зубчатая передача, энергоресурс.

В статье представлен обзор методов теоретической оценки ресурса элементов машин. Показана перспективность термодинамического подхода при анализе расходования ресурса элементами системы. Предложена методика оценки энергоресурса на основе экспериментальных исследований.

Недостаточная точность в оценке периодичности работ по техническому обслуживанию и ремонту горного оборудования ведет к увеличению его простоев из-за внезапных отказов, недоиспользованию ресурса отдельных сборочных единиц. Особую актуальность этот вопрос приобретает в горнодобывающей отрасли, где разнообразное проявление условий эксплуатации оказывает значительное влияние на работу горных машин, а критерии оценки ресурса оборудования не всегда точно соответствуют фактическому техническому состоянию машины. Получить более точные оценки ресурса возможно, если критерии этой оценки будут связаны с физическими процессами повреждения в элементах трансмиссий машин, и учитывать напряженность их работы.

Известно, что внезапные и постепенные отказы оборудования, вызванные изнашиванием, поломками и деформацией деталей, можно описать с единой энергетической

195

точки зрения [10]. Последние исследования по усталостному разрушению металлов, трению и износу в деталях машин показывают, что объем материала детали разрушается при достижении критического значения внутренней энергии, то есть каждый элемент, в частности трансмиссии, имеет свой энергетический ресурс. Скорость расходования этого ресурса будет определять время работы элемента. Энергетический подход также позволяет учесть напряженность работы как машины в целом, так и отдельных ее элементов.

В тридцатые годы начали разрабатываться энергетические теории, описывающие процесс разрушения твердого тела. Наиболее общими являются термодинамические модели оценки реологических и прочностных свойств металлов с учетом микро- и макро-механизма его пластических и упругих деформаций. Такой подход, применяемый в работах Журкова С.Н., Киялбаева Д.А., Чудновского А.Н., Федорова В.В., Качанова Л.М., Ивановой В.С., Терентьева В.Ф., Новожилова В.В. и ряда других ученых, позволяет учесть влияние на предельное состояние твердого тела энергии, поглощаемой материалом при его деформировании и энергии, рассеиваемой в окружающую среду. Текущее значение накапливаемой внутренней энергии рассчитывается на основании первого закона термодинамики.

Согласно М. Борну, деформируемый объем достигает предельной энергоемкости, если он поглощает энергию, равную теплоте его плавления. Таким образом, энергоресурс материала WЭ [1] до разрушения можно определить из выражения (1)

пл

0

э

T

TpdTсVW , (1)

где V– деформируемый объем; cp - приращение удельной теплоемкости; T0, Tпл– начальная температура и температура плавления материала соответственно. Однако, энергоемкость сталей, определенная при механических испытаниях на разрушение, существенно отличается от энергии, необходимой для ее плавления. По-видимому, это связано с невозможностью

196

учета начального состояния материала при теоретическом расчете энергии плавления [6].

На основании проведенных испытаний образцов при различных деформациях и напряжениях [7] величину энергии W, необходимую для их разрушения, определяют по формуле (2)

,22

2 3

3

3

30

)(

KTshKT

KTch

VKTeW ppp

KTU

(2)

где К – постоянная; – возможное смещение активного атома; 0

– частота колебаний активного атома; V - скорость изменения напряжений; U – кинетическая энергия активного атома; Т – температура по шкале Кельвина.

В соответствии с энергетическим критерием усталостного разрушения в работе [8] предложено оценивать относительную опасную энергию разрушения W . В критериальной записи ее величину эквивалентную энергоресурсу можно описать выражением

1,К10

*ф

в

N

maaram dnfrRW

(3)

где *ar – среднее значение амплитуды остаточной деформации;

),( maf – функция разупрочнения материала; Кф=3– коэффициент петли гистерезиса; , R, r – параметры уравнения кривой усталости материала в координатах lgWc-lgN. В формуле (3) выражение в квадратных скобках является энергией,рассеиваемой за цикл нагружения.

Рассмотренные зависимости (1-3) можно использовать лишь для простых образцов. Вместе с тем использование выражения (2 и 3) требует предварительной экспериментальной оценки ряда параметров разрушаемого материала, а выражение (3) для своего решения требует построения кинетической диаграммы циклического деформирования образцов.

197

Термодинамические методы инженерной оценки ресурса, например, очистного комбайна, трудноосуществимы из-за неоднородности среды (корпус, валы, подшипники, зубчатые колеса, электродвигатель и т.д.), сложности определения изменения полей напряжений и деформаций в элементах привода машины. Однако такой подход, основанный на физической сущности микромеханизма разрушения и базирующийся на законе сохранения энергии, прогрессивен и может быть учтен при оценке ресурса трансмиссии горной машины.

Сформулированная Р. Хевилендом гипотеза [9] о скорости изменения свойств объекта в функции энергии реакций, происходящих в пределах этого объекта позволила связать время работы объекта с влиянием изменения энергии среды при условии, что энергия влияет на скорость старения объекта через эквивалентное время работы объекта tЭ.

mn

i

mm

эiie tEtE

1

, (4)

где Ee – суммарная внешняя энергия; ti – i-й интервал времени, в котором на объект воздействует энергия Ei; m– показатель наклона кривой усталости в двойных логарифмических координатах.

Энергетические методы анализа и определения ресурса машин и их элементов основаны на сопоставлении величины энергоресурса (предельного количества энергии, которая может быть рассеяна в приводе или его элементах), со средней работой, теряемой в машине за единицу времени при ее эксплуатации, что и определяет интенсивность разрушения элементов и системы в целом. Энергоресурс выступает как некий эквивалент по отношению к которому относят величины потерь мощности рассеиваемой в приводе в период его эксплуатации.

В.И.Морозов предлагает определять величину энергетического ресурса машины в целом или отдельных ее деталей, учитывая природу внезапных и постепенных отказов, вызываемых усталостными поломками или изнашиванием деталей очистных комбайнов, по формуле [7]:

198

wm

P PN эк в 0 , (5)

где N – средневзвешенное значение мощности, определяемое по графику нагружения машины; [ ], экв – допускаемое и эквивалентное напряжение, определяемое плановым режимом нагружения; [Ро ] – базовое значение ресурса.

В этом случае энергетический ресурс машины отражает физический процесс усталости и однозначно определяет достижение деталями машины и самой машиной предельного состояния. Однако, представляемый выражением (5) энергетический ресурс не является постоянной величиной и изменяется в зависимости от внешних условий эксплуатации. Таким образом, величину Pw правильнее называть приведенным энергоресурсом.

Коломийцов М.Д. исходит из положения, что величина энергоресурса постоянна для однотипных машин и определяется свойствами материала деталей, кинематикой привода, технологией его изготовления и не зависит от величины и характера нагрузки, если она не превышает максимально допустимого предела [2]. При этом чем больше потери мощности в приводе, тем интенсивнее расходуется его энергоресурс и пропорционально раньше наступает предельное состояние элементов и сокращается ресурс привода в целом. Энергоресурс, таким образом, является свойством данного привода машины и может быть рассчитан по формуле:

constdttPKPT

K 0

, (6)

где P - средние потери мощности в приводе за время t. Энергоресурс любой машины, привода может быть

определен экспериментально [4] путем регистрации потерь мощности в приводе машины и времени отработанного ресурсаТР в эксплуатационных условиях или по результатам стендовых испытаний. Имея такую информацию, можно оценить

199

энергоресурс системы и прогнозировать ее ресурс для конкретных условий ее эксплуатации.

Однако подобный подход в определении энергоресурса требует значительных затрат времени и средств для получения статистически достоверной информации в период эксплуатации горной машины. Его реализация не возможна на ранних стадиях проектирования, что существенно снижает область использования предложенного метода. Кроме того при таком подходе практически невозможно в общем энергоресурсе объекта определить соответствующие величины энергоресурсов отдельных элементов.

С другой стороны, известные величины энергоресурсов отдельных элементов, составляющих систему позволяют определить величину энергоресурса всей системы. В качестве основных элементов составляющих систему трансмиссии выступают элементы, которые можно рассматривать как звенья соединенные между собой кинематическими парами. Разрушение кинематических пар и звеньев приводит к отказу системы, при этом наименее надежными, как правило, являются кинематические пары именно в них рассеивается максимальное количество энергии при работе системы.

Проявление внешнего и внутреннего трения связано с диссипативными процессами, реализуемыми в трибологическом контакте. При этом внутреннее трение характеризует взаимодействие, происходящее в деформируемом объеме детали, а внешнее осуществляется между разными телами, т.е. в паре трения. Необратимые изменения, происходящие в элементах системы, сопровождаются выделением тепла, часть энергии преобразуется в звуковые волны и шум.

Поскольку формулы, оценивающие величину потерь в элементах трансмиссии, эмпирические и их точность оценивается по совпадению расчетов с экспериментом, то эти потери мощности будут интегрально оценивать все проявления диссипативных потерь, имеющих место при эксплуатации. В свою очередь, элементы трансмиссии представляют собой

200

узлы и детали машин, например, зубчатые колеса, зубчатые передачи, подшипники качения. При проектировании, для оценки долговечности таких элементов системы трансмиссии широко применяют стандартные методики, которые и дают хорошую сходимость расчета с экспериментом в условиях стационарных нагрузок.

Таким образом, с одной стороны имеются выражения, позволяющие оценить потери энергии в элементах системы при заданных нагрузках, а с другой – известные методики, способные оценить долговечность этих же элементов при сходных нагрузках. Для определения энергоресурса детали, узла или их совокупности достаточно знать количество энергии (работы), затраченной на их разрушение, и число циклов нагружения, за которое это разрушение произошло при заданном уровне нагрузки, так как величина энергоресурса не зависит от условий эксплуатации и является неизменной величиной для данного элемента. Используя общую область применимости выражений для оценки потерь энергии в элементах трансмиссии и предельного числа циклов их нагружения соответственно, можно установить функциональную связь между потерями энергии и ресурсом элемента системы и оценить его энергоресурс [2].

Выявив указанную взаимосвязь и производя суммирование рассеянной в элементе энергии за каждый цикл при заданной нагрузке получаем искомую величину энергоресурса. Однако в зависимости от величины нагрузки часть энергии идущая собственно на разрушение элемента в общем балансе потерь не будет оставаться постоянной и в силу этого полученный таким образом энергоресурс можно использовать в оценке долговечности элемента лишь при аналогичных нагрузках. Получение средней величины энергоресурсов элемента во всем диапазоне рабочих нагрузок позволяет снять указанное замечание.

С другой стороны учитывая тот факт, что энергоресурс есть величина условная, его величину можно получить задав некоторую условную нагрузку, приложенную к идеальному

201

элементу (узлу трения или кинематической паре) во всем диапазоне рабочих нагрузок указанного элемента, тогда кривую энергоресурса по аналогии с многоцикловой усталостью можно представить степенной зависимостью:

constп1 ANP m , (7)

где P ' – удельная мощность потерь, равная работе диссипативных потерь за цикл нагружения; N – число циклов нагружения.

В логарифмических координатах кривая энергоресурса представляется в виде прямой линии: lgP’ = lgAП – m1lgN, где lgAп– отрезок на оси ординат, отсекаемый продолжением прямой; m1 – тангенс угла наклона указанной прямой к оси абсцисс; как показывает практика, величина показателя степени m уравнения кривой энергоресурса меньше единицы и является положительной величиной.

Величина энергоресурса будет равна определенному интегралу с пределами интегрирования от a до Nmax, где а 0, пренебрежимо мало и соответствует началу нагружения, а с учетом (9) можно записать:

1

пп 1

11max1

max

mNAdNNA

mm

N

a

=Э , (8)

где Nmax – предельное число циклов нагружения. Число циклов нагружения N (Nmax) целесообразно

ограничить предельной величиной, равной 1,2108. Используя описанный выше подход для определения

долговечности элемента системы в зависимости от внешнего силового воздействия может быть использована любая методика или статистически надежная информация, позволяющая наиболее надежно связать усилие, воспринимаемое элементом в процессе эксплуатации, с его долговечностью, учитывающая особенности конструкции, смазки и прочие факторы.

В отличие от подшипников качения, где стандартная методика однозначно определяет число циклов нагружения от величины внешних воздействий, в зубчатых передачах отдельно ведут расчет на контактную выносливость активных

202

поверхностей профилей зубьев и на выносливость зубьев при изгибе. Кроме того, могут проводиться расчеты на износ зубчатых передач (открытые передачи). Для оценки влияния каждого вида разрушения в процессе выработки ресурса зубчатой передачи они рассмотрены как независимые.

Вычислив величину условного энергоресурса для одинаковых условий эксплуатации, соответствующего трем критериям разрушения по величине наименьшего из ряда предельных чисел циклов (Nн max, NFmax, NJmax) определяется лидер-критерий, по которому зубчатое колесо будет выходить из строя. Этим числом циклов Nlim и будет определяться его долговечность.

Учитывая то, что разрушающие факторы действуют совместно и независимо, выделим потери, приходящиеся на каждый из видов разрушения. Положим, что величина проявления того или иного фактора разрушения пропорциональна максимальному числу циклов нагружения при расчете условного энергоресурса. Представим их в виде коэффициентов влияния факторов KBi по каждому из критериев разрушения. Такое допущение справедливо, так как исходным пунктом в расчете является неизменная для данной шестерни и колеса величина потерь, т.е. сравниваемые максимальные числа циклов нагружения являются приведенными.

Суммируя величины энергоресурсов по всем видам разрушения для числа циклов Nlim, получим выражение для энергоресурса зубчатого колеса передачи:

n

i i

Bim

mKAN

i

i

1

1lim

1Э , (9)

Энергоресурс пары равен сумме энергоресурсов шестерни и колеса, при этом число циклов нагружения определяется по наиболее слабому звену, с учетом передаточного числа пары.

Проведение стендовых испытаний по установлению величин фактических потерь мощности в функции нагрузки позволяет использовать предложенный подход, рассчитывать

203

величину ресурса новой зубчатой передачи при заданных условиях нагружения, а дополнительная информация о наработке передачи позволит прогнозировать её остаточный ресурс.

Однако при переходе в оценке ресурса энергетическим методом важно добиться высокой достоверности полученных результатов. Но это возможно лишь при всестороннем исследовании как самого феномена– энергоресурс, так и при выявлении функциональной зависимости его расходования в функции внешней нагрузки и собственно диссипативных потоков энергии, безвозвратно теряемых системой при её работе.

Таким образом в первую очередь необходимо экспериментально подтвердить (или опровергнуть) одно из основных допущений об энергоресурсе элемента (системы) как некоторой постоянной величине. С этой целью в НМСУ «Горный» создан стенд на котором ряд одинаковых образцов подвергается мало и многоцикловому нагружению с одновременной оценкой соответствующей работы разрушения.

На втором этапе экспериментальных исследований оценка совместного действия на систему изгибных циклических нагружений и износа с замером потерь энергии в системе и поэлементно по каждому из видов разрушения. В качестве такой системы так же выступает универсальный испытательный стенд, представляющий собой физическую модель зубчатой передачи. Интенсивность износа в системе целесообразно оценивать отдельно, в частности посредством акустико-эмиссионного сигнала в паре трения [3].

Таким образом проводимые в Горном Университете исследования позволят со значительно большей точностью оценивать состояние и величину остаточного ресурса механической системы типа трансмиссии энергетическим методом.

204

Литература 1. Абраменко Ю.Е., Албагачиев А.Ю. Ударное упрочнение

чугунов. / Абраменко Ю.Е., Албагачиев А.Ю. Вестник машиностроения, 1988. №4.

2. Иванов С.Л. Повышение ресурса трансмиссий горных машин на основе оценки энергонагруженности их элементов. / Иванов С.Л. СПб.: РИЦ СПГГИ(ТУ), 1999. – 92 с.

3. К вопросу оценки ресурса элементов трансмиссии горных машин / Артемьев А.А. [и др.] // Горные машины и электромеханика. - 2007. - №9. – С. 31-35.

4. Коломийцов М.Д. Энергетический метод прогнозирования ресурса горных машин. / Коломийцов М.Д. Л.: Записки ЛГИ, 1987, Т. 117, С. 69-76.

5. Красников Ю.Д. Повышение надежности горных выемочных машин. / Красников Ю.Д., Солод С.В., Хазанов Х.И. М.: Недра, 1989. - 215 с.

6. Фадеев Л.Л., Албагачев А.Ю. Повышение надежности деталей машин. /Фадеев Л.Л., Албагачев А.Ю. М.: Машиностроение, 1993. – 96 с.

7. Федоров Д.И., Бондарович Б.А. Надежность землеройного оборудования землеройных машин. / Федоров Д.И., Бондарович Б.А. М.: Машиностроение. 1981. – 280 с.

8. Фомичев П.А. Энергетический метод расчета долговечности при нерегулярном нагружении. Сообщение 1. Учет последовательности действия нагрузок. Проблемы прочности, 1995, № 7, с. 3-12.

9. Хевиленд Р. Инженерная надежность и расчет на долговечность. /Пер. с англ. Б.А. Чумаченко/ М.: Энергия, 1966. - 232 с.

10. Шубина Н.Б. Предупреждение разрушения деталей забойного оборудования / Шубина Н.Б. [и др.]; Под ред. В.И. Морозова - М.: Недра, 1985. – 215 с.

205

ОЦЕНКА СМАЗЫВАЮЩЕЙ СПОСОБНОСТИ КОНСИСТЕНТНЫХ СМАЗОК ДЛЯ ТРАНСМИССИЙ

ГОРНЫХ МАШИН

УДК 622.232.002

А.С. Фокин, к-т. техн. наук, Ю.В. Лыков , к-т. техн. наук, доцент, С.Л. Иванов, д-р техн. наук, проф., В.В. Габов, , д-р

техн. наук, проф. Россия

E-mail: [email protected]

В статье представлен результат эксперимента по сравнительному испытанию смазывающей способности консистентной смазки. Описаны условия эксплуатации горных машин, которые определили режим воздействия на испытываемый образец в испытательном стенде. Показаны промежуточные результаты на различных тапах обработки, а также сравнительный анализ нескольких образцов консистентной смазки.

Ключевые слова: трение, акустическая эмиссия, трансмиссия, горные машины, диагностика

Эффективную работу горных машин невозможно представить без эффективной смазки их элементов, в том числе трансмиссий и открытых зубчатых передач.

Изменение характера и вида трения, особенно важно знать при эксплуатации тяжелонагруженных подвижных соединений горных машин и в частности крупномодульных зубчатых передач их трансмиссий.

В таких зубчатых передачах контактные давления достигают до 2 ГПа, при скорости скольжения в открытых крупномодульных цилиндрических передачах до 3 м/с, при этом температура в контакте может достигать 150 ÷ 200 ºС. В столь

206

тяжелых условиях эксплуатации смазка должна гарантировать разделение контактирующих поверхностей, предотвращать задир и заедание, снижать износ. Кроме перечисленных требований, смазка должна иметь стабильную вязкость, низкую температуру застывания, хорошие противокоррозионные свойства.

Вопросам оценки смазывающей способности трансмиссионных масел методом акустической эмиссии были посвящены работы [2,3,4,5], однако оценка смазывающей способности консистентных смазок до настоящего времени комплексно не проводилась.

Для оценки работоспособности консистентных смазок и их смазывающей способности был задействован специальный стенд с измерением акустико-эмиссионного сигнала, в трибосистеме индентор-смазка-плита, прибором АРП-11 [2]. Изменение величины акустико-эмиссионного сигнала, пропорционального коэффициенту трения проводились при изменяющейся нагрузке в контакте от 40 до 120 МПа и скорости относительно плиты от 25 до 65 рад/с.

Величина нагрузки в контакте задавалась грузом, а изменение частоты вращения осуществлялось управлением работы двигателя стенда посредством частотного регулирования. Для недопущения перегрева консистентной смазки стальная плита выполнена массивной, что позволяет отводить тепло в металл со значительными временными перерывами. Температура фиксировалась посредством электронного термометра.

Испытание смазывающей способности проводились на образцах консистентных смазок, применяемых в тяжелонагруженных тихоходных узлах горных машин.

Учитывая тот факт, что результаты экспериментов имели хорошую повторяемость, величину показателя акустической эмиссии получали как среднее арифметическое трех измерений в эксперименте для каждого сочетания частоты вращения и давления в паре.

207

В зависимости от величины показателя акустической эмиссии определялся тип трения. Показание до 50 единиц соответствует объемному (жидкостному).

Показание от 50 до 250 единиц соответствует граничному режиму трения характерному для низкоскоростных узлов трения, при котором трущиеся тела разделяются граничными слоями, образующимися в результате физической адсорбции или химической реакции смазочного материала с материалом трущихся тел.

Показание свыше 250 единиц соответствует сухому трению, при котором смазка не в состоянии разделить трущиеся тела, в результате происходит физический контакт твердых тел. Данный показатель является предельным для смазки и характеризует ее смазочную способность.

При обработке экспериментально полученных дааных был проведен анализ влияния каждого из рассматриваемых факторов (угловой скорости и давления в паре) на характер трения для исследуемых смазок.

На рис.1 представлены графики изменения величины акустическо-эмиссионного сигнала позволяющего оценить величину и характер изменения диссипации энергии, возникающей при взаимодействии объектов, происходящем в акустическом и ультра акустическом диапазоне, выраженном через показатель D[1], для последовательного ряда угловых скоростей при неизменных давлениях в паре. Результаты экспериментальных данных были обработаны с получением среднегармонической оценки трех измерений с последующей апроксимацией степенной функцией.

208

Рис. 1 Зависимость вида трения от скорости в паре трения смазки «Солидол Ж»

Как видно из представленного рисунка существует устойчивая тенденция увеличения показателя D с возрастанием угловой скорости, при этом чем выше давление в паре трения тем интенсивнее происходит переход от объемного к сухому трению.

На рис. 2 представлены графики изменения величины акустической эмиссии для последовательного ряда давлений в паре трения при неизменных угловых скоростях. Экспериментально полученные данные не удалось апроксимировать с достаточной точностью какой либо одной функцией поэтому данные были подвергнуты линейной фильтрации.

209

Рис. 2 Зависимость вида трения от давления в паре трения смазки «Солидол Ж»

Подобно влиянию угловой скорости просматривается тенденция изменения величины акустической эмиссии, соответствующей коэффициенту трения, в зависимости от величины давления в паре. У всех кривых имеется характерная точка перегиба, в зоне граничного трения, после прохождения которой происходит резкое возростание трения, сопровождающийся стремительным переходом в зону сухого трения. В зонах объемного и граничного трения имеют место нелинейное изменение с промежуточным экстремумом измеряемого показателя D. Переход к сухому трению при высоких скоростях происходит уже при небольших значениях давления, при этом на малых скоростях в паре трения сохраняется объемное трение даже при значительных усилиях.

Учитывая выявленные тенденции на основании лабораторных экспериментов удалось выявить для разных видов смазок общие области граничного трения и описать математически верхнюю и нижнюю ее границы. Данная область является предельной для конкретного вида смазки и разделяет области объемного и сухого трения.

210

На рис. 3 показан график для смазки «Солидол Ж» прошедшей испытание на стенде по оценке их смазывающей способности. Данный график позволяет оценить условия работы пары трения и выбрать рациональные условия ее эксплуатации для данного вида смазки.

Общим для всех рассматриваемых смазок («Солидол Ж», «Литол», «Lincoln», «Castrol MS3», «Castrol MLX») является форма области граничного трения– увеличивающаяся в диапазоне высоких скоростей и малых давлений в паре и сходящая нанет при меньших скоростях и больших давлениях в паре трения. При этом среди исследуемых смазок наименьшей смазочной способностью обладает консистентная смазка «Солидол Ж», а наибольшей - «Castrol MLX».

Рис. 3. Зависимость вида трения от давления и угловой скорости в паре трения для смазки «Солидол Ж»

Исключение представляет «Графитная» смазка, для которой область граничного трения представляет собой полосу неизменной ширины как при больших скоростях и малых давлениях в паре, так и при пониженных коростях и больших давлениях. Постоянная ширина этой области, вероятно объясняется наличием твердых частиц графита в смазке, которые и разделяют соприкасающиеся поверхности при повышенном для смазки давлении и не срываются при больших скоростях.

211

Впрочем указанное исключение скорее подтверждает выявленную для рассматриваемых смазок тенденцию.

Рис. 4 Зависимость вида трения от давления и угловой скорости в паре трения для смазки «Графитная»

Для сравнения смазывающей способности отечественных консистентных смазок «Литол» и «Графитная» с образцом смазки марки «Castrol MLX» приведен рис. 5.

Из графика представленного на рис. 5 видно, что при определенных условиях работы (например скорость в паре трения 50 рад/с и давлении в пятне контакта 30 МПа) может быть использована как графитная смазка, так и «Литол». Результаты данного эксперимента позволяют наглядно продемонстрировать приимущества использования той или иной консистентной смазки в сравнении с аналогами. А также выбрать оптимальную смазку для условий работы любого узла горной машины еще на этапе проектирования.

212

Рис. 5 области граничного трения в функции давления и скорости скольжения в пятне контакта

Разработанный стенд, позволяет оценивать смазывающую способность консистентных смазок. При этом для каждой смазки имеется предельная область граничного трения, ограничивающая диапазон скоростей и давлений в смазываемой паре трения ниже которой возможно эффективное применение данной смазки. Как правило, область граничного трения в координатных осях угловая скорость (скорость скольжения) и давление в паре трения, расширяется при повышенных скоростях и малых давлениях и резко снижается при повышенных давлениях и пониженных скоростях.

213

Литература 1. К вопросу оценки ресурса элементов трансмиссии горных

машин /Артемьев А.А. [и др.]// Горные машины и электромеханика. - 2007. - №9. – С. 31-35.

2. Оценка смазывающей способности масел трансмиссий горных машин /Иванов С.Л. [и др.] //Записки горного института. Проблемы горно-транспортных систем и электромеханики. - 2008. - №178. - С. 86-90.

3. Власов В.М., Мельниченко Н.В., Рейзер Е.С. Диагностирование методом акустической эмиссии разрушения мостиков схватывания при трении сталей без смазочного материала //Трение и износ. 1989 Т.10, №2 С.257-261.

4. Евсеев А.С. Понижение механических потерь в зубчатом зацеплении из чугуна и стали путем модификации смазки, Трение, износ, смазка Том 9 № 4 Декабрь 2007.

5. Левченко В.А и [др.] Новые материалы, обеспечивающие управление смазочной способностью масел /А.В. Лавренко и [др.]- Международная конференция "Нанотехнологии и их влияние на трение, износ и усталость в машинах" 14-15 декабря 2004. Москва.– 2004.

214

БҮС НУТГИЙН ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛД ЛАГИЙГ БОЛОВСРУУЛАХ ТУРШИЛТЫН ҮР ДҮН

Ц.Ганбаатар ХААИС

Э-шуудан. [email protected] Хураангуй

Улс үндэстний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын тогтвортой хөгжлийг илэрхийлэх гол чухал үзүүлэлт бол хүн амын цэвэр усны хангамж юм. Ус бол үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл болохын хувьд давтагдашгүй үнэт баялаг юм. Монгол орон газрын доорх цэвэр усны нөөц жилд унах хур тунадасны хэмжээгээрээ дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад бага орны тоонд ордог. Монгол орны усны нөхөн сэргээгдэх нөөц буюу гол мөрний хэмжээ 34.6км3 юм. Үүний 3.6% нь буюу 22км3 нь гадаргын, 6.3% нь буюу 12.6км3 нь гүний усаар тэжээгддэг.

Хүн амыг цэвэр усаар хангах, ахуйн болон үйлдвэрийн бохир усыг татан зайлуулж цэвэрлэх, эргүүлэн ашиглах асуудал нь улс үндэстэн бүрийн салбарын инженерүүд түүнчлэн эрдэмтэдийн гол тулгамдсан асуудал болж байна.

Монгол оронд 120 гаруй цэвэрлэх байгууламж ажиллах боломжтой боловч зөвхөн 35 нь ажиллаж байна. Учир нь тоног төхөөрөмж хуучирсан, засвар үйлчилгээ, шинэчлэлийн өртөг зардал шаардлага хангахгүй, 30-50 жил ажилласан, мараалын элэгдэлд орсон, бохирдлын болон гидравлик ачаалалтай технологи хоцрогдсон, байгаль цаг агаарын нөхцөлд тохиромж багатай, цэвэрлэгээний түвшин хангахгүй дунджаар 80-97% биологи цэвэрлэгээ хийхэд идэвхит лагийн өсөлт сул ашиглалтын зардал ихтэй, эрчим хүчний хэрэглээ өндөр байна. Одоогийн байгууламжийн төлөвлөлтийг өөрчлөхөд бэрхшээл их модирфикаци хийх боломж бага, лаг тунадас боловсруулах талаар оновчтой шийдэл байхгүй, салбар бүтэц зохион байгуулалт менежмент сул, норм стандарт экологийн мониторинг зэрэг олон хүчин зүйлүүдийг нарийвчлан тооцож байж, бохир ус

215

цэвэрлэгээний шинэ дэвшилтэд технологи нэвтрүүлэх шаардлагатай байна.

Түлхүүр үг: биогаз, ус цэвэрлэх, метатенк, боловсруулах, хаягдал ус

Оршил Ахуйн болон үйлдвэрийн бохир усыг цэвэрлэхэд зайлшгүй

гарч ирдэг асуудал бол бохир ус цэвэрлэгээний явцад гарах тунадас юм. Лагийг зайлуулах, дахин боловсруулж ашиглах асуудал нь шинжлэх ухаан техникийн орчин үеийн ололт амжилтан дээр тулгуурлан шийдэх, тулгамдсан асуудал юм. Ялангуяа түүнийг боловсруулах технологийн схем бий болгох нь нэн хүндрэлтэй байдаг.

Манай орны бохир ус цэвэрлэх байгууламж нь түүхий тунадасаа лагийн талбайд зайлуулж, байгалийн аргаар хатаадаг. Энэ аргыг XIX зууны сүүл үеэс хэрэглэж ирсэн бөгөөд ХХ зууны эхэн үед лаг боловсруулах байгууламж гарч ирсэнээр ашиглахаа больсон.

Монгол Улсын хэмжээгээр бохир усны сүлжээгээр дамжуулан жилд 120 сая гаруй шоо метр усыг ямар нэгэн цэвэрлэгээгүйгээр байгаль орчинд хаяж, цэвэр усны нөөцийг бохирдуулж хүн амын өвчлөлийг нэмэгдүүлэх нөхцөл бий болгож байна. Мөн олон зуун мянган үйлдвэр, гэр хороолол, бие засах газар, муу усны нүх, уул уурхайн ашигт малтмалын олборлолт зэрэг олон үйл ажиллагаагаар бохирдож байна. Сэлэнгийн ай савд жилд 91 сая м3 бохир ус, 1800 тонн бохирдуулагч бодис голын ай савруу хаягдаж байна. 1м3 бохир ус 40-60 м3 цэвэр усыг бохирдуулж байна. (1000 л бохир ус 40000-60000 л цэвэр усыг бохирдуулна)

Монгол Улсад 1964 оноос хлор ашиглан, усыг халдваргүйжүүлж эхэлжээ. Бохир усанд 450-500 тн хлор хэрэглэдэг. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд маш их хор нөлөөлөлтэй байхын зэрэгцээ диоксид трихлор, метан зэрэг хорт бодис ялгарч, хорт хавдрыг үүсгэх гол шалтгаан болж байна. ОХУ, Хятад

216

Улсаас шингэн хлорыг худалдан авч бохир усыг цэвэрлэж халдваргүйжүүлдаг байсан. Өнгөрсөн жилүүдэд ТЦБ-аас гарч буй лагийг байгалийн аргаар талбайд хатааж усгүйжүүлдэг байсан. Ингэж хатаахад 3-4 жил шаарддаг бөгөөд энэ хугацаанд агаарт их хэмжээний эвгүй үнэр тархдаг.

Лагийн найрлагын 3% нь ус байдаг. Энэ нь нэг талаар маш ихээр бохирдсон ус болохоор бидний амьсгалж буй агаарын бохирдуулагч хүчин зүйлсийн нэг болж байна. Цэвэрлэх байгууламжаас гарсан лагийг лагийн картанд хаях нь байгаль, орчин тойрондоо хөрс, агаар, хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг.

Хөрсөнд үзүүлэх нөлөө: Төв цэвэрлэх байгууламж нь анхан шатны буюу механик

цэвэрлэгээнээс гарсан лагийн тунадасыг боловсруулахгүй ойролцоох талбайд зайлуулж, байгалийн аргаар хатаадаг. Үүнээс болж тухайн газрын хөрсний бүтэц алдагдан ургамал ургах нөхцөлгүй болж, хогийн ургамал ихээр ургадаг.

Агаарт үзүүлэх нөлөө: Төв цэвэрлэх байгууламжийн лаг хатаах талбайгаас гарч

буй эвгүй үнэр нь агаарын бохирдол үүсгэдэг. Энэхүү эвгүй үнэр нь салхиар дамжин хотын нэг хэсгийг нь хамаардаг. Энэ нь эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг.

Хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөө:

Ус хангамж, усны хүрэлцээ, чанарын аюулгүй байдал нь хүн амын дунд цагаан хорхой, гэдэсний халдвар үүсгэгч нянгууд, цусан суулга, булчин задрах тахал зэрэг халдварт өвчин тархахад нөлөөлж байна. Төв цэвэрлэх байгууламж нь өөрөө маш том инженерын шийдэл юм. Тийм учраас шаардлагатай техник технологийг бүрэн гүйцэт ажиллуулснаар хаягдалгүй, байгаль экологид сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй байх боломж бүрдэнэ. Иимээс лаг боловсруулах байгууламжийг барьж ашиглалтанд оруулах

217

шаардлагатай. Улаанбаатар хотын ТЦБ нь 2009 онд хэт ягаан туяагаар халваргүйжүүлэх үйл явцыг найдвартай түвшинд хэрэглэх нөхцөл бүрдсэн. Хлор хэрэглэх хэмжээ 50%-иар буурна. Мөн лаг усгүйжуулагч “BS-25” төхөөрөмж тавигдаж туршилтын журмаар ажиллуулж байна. Механик аргаар лагийг усгүйжуулж байгаа нь лагаас гарч буй эвгүй үнэр харьцангуй багасах юм.

Өнөөдөр Дархан Уул аймгийн ХААС “Лаг боловсруулах туршилтийн станц”-ыг ХБНГУ-аас оруулж ирэн цэвэрлэх байгууламж дээр “Био газ” үйлдвэрлэх метатенкийн туршилтын ажил хийж байна.

Одоогоор Монгол Улсад лагийг боловсруулж эрчим хүч үйлдвэрлэх, био газ үйлдвэрлэх, бордоо гарган газар тариалангийн салбарт ашиглах боломжууд байгаа боловч өнөөдөр ашиглаж чадахгүй байна. Одоогоор зөвхөн саарал усыг ашиглан газар тариалан болон гангийн үйлдвэрт ашиглаж байна.

1 дүгээр зураг. Лагийг боловсруулан ашиглах боломжийн бүдүүвч

Монгол оронд цэвэрлэх байгууламжаас гарч байгаа хог хаягдлаа ил задгай хогийн цэг дээр хаяж байна. Мөн гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах талаар ямар ч үйл ажиллагаа явуулахгүй байна.

Монгол Улсын усны хуулинд ус ашиглалтын явцад ялгарах бохир усыг стандартын түвшинд хүртэл цэвэршүүлэх барилга

218

байгууламжтай байх, хаягдал усыг дахин ашиглах, хэмнэлттэй зарцуулах технологитой байх зэргийг тус тус хуульчлан заасан байдаг. Мөн гэр хорооллын оршин суугчдын эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулах, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах, өтгөн ялгадас, шингэнийг боловсруулан зайлуулах тээвэрлэх, зохицуулалтын талаар хуулинд тусгаагүй гэх мэт олон дутагдал байна.

“Лаг боловсруулах туршилтийн станц”-ыг ХБНГУ-аас оруулж “Био газ” үйлдвэрлэх метатенкийн туршилтын ажлыг өнөөдөр Дархан Уул аймгийн 7-р багийн гэр хорооллын 12 бие засах газрыг иргэдийн хэрэгцээнд барьж шилжүүлэн өгсөнөөр цугларсан бохирдлыг 7 хоногт 1 удаа портер машинаар зөөвөрлөн Дархан-Ус Суваг ХК-ийн цэвэрлэх байгууламжид байрлуулсан Метатенк лаг боловсруулах станцад нийлүүлэн судалгаа хийн үр дүнг тооцож байна.

Лаг боловсруулах туршилтын станцын бүтэцийг дараах зурагт үзүүлэв.

219

Метантенк байгууламжийн зураг

Биогаз боловсруулах танк хүчин чадал: Хоногт 37,5 л лаг боловсруулдаг.

Бохир боловсруулах танк

220

Биогаз нэрэх төхөөрөмж

Удирдлагын шит, төхөөрөмж

221

Туршилтын үр дүн

y = 0.0109xR² = 0.7116

0.00

0.50

1.00

1.50

-30 20 70 120org.

Rau

mbe

last

ung

(kg

oTR

/m3 *

d)

хатуу хэсгийн хэлбэлзэл

y = 0.0027xR² = -0.304

0.000.100.200.300.400.50

-30 20 70 120org.

Rau

mbe

last

ung

(kg

oTR

/ m3 *

d)

(d)

org. Raumbelastung FBB

y = 0.01xR² = -2.867

00.5

11.5

2

0 20 40 60 80 100

TR (%

)

Zeit (d)

D2-ын хатуу хэсэг

222

y = 0.1061xR² = -583.6

0.002.004.006.008.00

10.0012.00

0 20 40 60 80 100

pH (-

)

Zeit (d)

pH-усны орчин D2

y = 0.9353xR² = -0.627

0

100

200

300

400

0 20 40 60 80 100

Gas

bild

ungs

rate

(LN/d

)

time (d)

биохийн гаралтын хэлбэлзэл D2

y = 1.1095xR² = -1.625

y = 0.393xR² = -15.40

153045607691

106121

0 50 100

CH

4, C

O2

(%)

time (d)

Биохий D1

Me…

223

Дүгнэлт Судалгаанаас үзэхэд: 1. Лаг бол дахин ашиглах түүхий эдийн нөөц юм. Манай оронд

төв цэвэрлэх байгууламжаас гарч байгаа лагийг шууд ашиглах боломжгүй. Учир нь ахуйн болон үйлдвэрийн бохир ус нийлчихсэн байдаг учраас лаг нь найрлагандаа хүнд метал агуулж байна.

2. Хэрэв стандартын шаардлаганд нийцсэн үйлдвэрийн бохир ус ахуйн бохир усны цэвэрлэх байгууламжуудад нийлүүлбэл лагийг боловсруулж, эргүүлэн ашиглах бүрэн бололцоотой юм.

3. Лагийг боловсруулсанаар эрчим хүч, ахуйн хэрэглээний хий гаргаж, бордоо болгон ашиглах ба энергийн хэмнэлт гарах бүрэн боломжтой.

4. Туршилтын үр дүнгээс харахад pH-ийн орчин нь био газ үйлдвэрлэхэд тохирч байна.

Ашигласан материал 1. Ю.В. Воронов. Е.В. Алексеев “Бохир ус зайлуулах систем” 2. Ариутгах татуургийн гадна сүлжээ ба байгууламж БНБД

40-01-06 3. Lecture for sludge processing 4. Усны менежмент

224

ХОТЫН ГАЗРЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ (Улаанбаатар хотын жишээн дээр)

Ө.Туул ШУТИС

Уул уурхайн инженерын сургууль

Оршил Сүүлийн жилүүдэд Улаанбаатар хотын газрын эрэлтийг

нэмэгдүүлэх болсон шалтгаануудын нэг нь хүн амын механик өсөлтөөс үүдсэн газрын хомсдол билээ. Сүүлийн 5 жилийн статистик үзүүлэлтээс харвал хөдөөгөөс Улаанбаатар хотод 193,085 хүн нүүн ирсэн байна4. Эдгээр хүмүүсийн дийлэнх хувь нь гэр хороололд зөвшөөрөлтэй болон зөвшөөрөлгүйгээр суурьшжээ.

Манай оронд хот суурин газруудад л газрын зах зээлийн асуудал яригдаж байгаа бөгөөд өнөөгийн байдлаар төдийлөн сайн хөгжиж чадаагүй байна. Албан ёсны зах зээл газар өмчилж авсан хүмүүсийн хувьд шинэ, хязгаарлагдмал байгаа юм. Газрын түрээсийн харилцаа сайн хөгжөөгүй, бараг л байхгүй гэж болно. Энэ нь зарим талаар удирдлага зохион байгуулалт, эрх зүйн асуудал бөгөөд далд зах зээл асуудлыг бүр дордуулж байна.

Материал аргазүй

Энэхүү илтгэл нь “Үр ашигтай хотын газрын зах зээлийг бий болгон институцийн зохион байгуулалт” сэдэвт судалгааны ажлын хэсэг бөгөөд судалгаанд чанарын судалгааны аргыг ашиглан, мэргэжлийн төрийн болон хувийн байгууллагуудын мэргэжилтнүүдтэй бүлгийн ярилцлага хийж, ард иргэдээс нээлттэй хариулт бүхий асуулгаар санал авч дүн шинжилгээ хийсэн.

4Үндэсний статистикийн эмхтгэл 2008

225

Хотын газрын зах зээлийн өнөөгийн байдал 1.Газрын зах зээлийн үйл ажиллагааны төрлүүд

Хотын газрын зах зээлийн үйл ажиллагаа нь хувийн үл хөдлөх хөрөнгө, хувийн өмчийн газар болон газар эзэмших эрхийн худалдаа, мөн газартай холбоотой санхүүгийн үйл ажиллагаа болох барьцаа, түрээсийн асуудлыг өөртөө багтаадаг. Газрын зах зээл нь газартай холбоотой олон төрлийн эрх шилжүүлэх үйл ажиллагаанаас бүрдэх бөгөөд манай орны хувьд дараах төрлүүд байна:1. Төрийн өмчийн газрын эзэмших, ашиглах эрхийг худалдаалах зах зээл. Энэ төрлийн зах зээл дээр төр өөрийн өмчийн газрыг эзэмших ашиглах эрхийг дуудлага худалдаа, төсөл сонгон шалгаруулах, тендер зарлах замаар иргэд аж ахуйн нэгжид худалддаг. Энэ төрлийн зах зээл дээр газрын эрхийн бүртгэл албан ёсоор найдвартай хийгддэг, газар ашиглалтын зориулалт, байршлаас шалтгаалан газрын үнэ өндөр байдаг ч, нөгөө талаас газрын байршил зориулалтаас шалтгаалан дуудлага худалдаанд оролцох хүний тоо бага байдаг. 2. Төрийн өмчийн газрын эзэмших эрхийн шилжүүлэх зах зээл. Энд иргэд, аж ахуйн нэгжүүд газар эзэмших эрхээ хуулиар заасан эрхийн дагуу бусдад шилжүүлдэг. Газар эзэмших эрх шилжүүлэх гэрээ нь зөвхөн Монгол Улсын иргэдийн хооронд хийгддэг. Нэгэнт газар эзэмших эрхийг шилжүүлж барьцаалж болно гэж хуулиар зөвшөөрсөн учраас энд хамгийн их далд худалдаа, хар зах зээлийн үйл ажиллагаа явагддаг. 3. Хувийн өмчийн газрын зах зээл. Энд газар өмчилж авсан иргэд өөрсдийн газрыг худалдаалах бөгөөд зөвхөн иргэдэд газар өмчлүүлэхийг зөвшөөрсөн учраас худалдаа иргэдийн хооронд л хийгддэг. 4. Санхүүгийн зах зээл. Өмнө дурдсанчлан манайд газрын түрээсийн зах зээл төдийлөн сайн хөгжөөгүй бөгөөд газраа барьцаалах үйл ажиллагаа түлхүү явагддаг.

226

2.Газрын зах зээлийн оролцогчид

Газрын зах зээлд худалдагч, худалдан авагчид оролцохоос гадна төрийн болон хувийн мэргэжлийн байгууллагууд, зуучлагчид, иргэд аж ахуйн нэгжүүд оролцдог (зураг 1). Газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн худалдаанд үнэлгээ, санхүүгийн болон үл хөдлөх хөрөнгийн мэргэжилтнүүд дэмжлэг үзүүлдэг. Мөн төрийн байгууллагууд нь хувийн сектороо дэмжиж байдаг.

Зураг 1 Хотын газрын зах зээлийн оролцогчид

Зах зээлд оролцдог гол хувийн секторт нотариат, үл хөдлөх зуучлалын компаниуд болон лицензтэй үнэлгээчид, банк, кадастрын хэмжилт зураглалын компаниуд, барилгын компаниуд болон хувиараа зуучлагчид болно. Төрийн байгууллагуудын хувьд ГХБГЗЗГ, Нийслэл дүүргийн газрын албад, Улсын бүртгэлийн газар, тухайн шатны Засаг дарга нар эрхийн баталгаа, бүртгэл, эрх зүйгээр хангахаас гадна Санхүү эдийн засгийн яам мэргэжсэн үнэлгээчдээр хангаж өгдөг ба дараах хүснэгтэд (хүснэгт 1) оролцогчдын үүргийг товч харуулсан.

227

Хүснэгт 1 Газрын зах зээл дэх төрийн ба хувийн секторын үүрэг

Хувийн Төр Үйл ажиллагаа

Үнэлэх Маркетинг Санхүүжилт Зөвлөгөө Зуучлал

Гэрчилгээжүүлэлт Эрхийн бүртгэл Эрхийн баталгаа Удирдлага зохион байгуулалт Эрх зүйгээр хангах

2.Газрын зах зээлийн үзүүлэлтүүд

Үр ашигтай газрын зах зээлийг тодорхойлогч үзүүлэлтүүдийг эдгээр үзүүлэлтүүдийн зорилго нь тухайн улс орны газрын зах зээл хэр ажиллаж байна вэ гэдгийг үнэлдэг. Газрын эдийн засгийн хөгжлийг хангах нөхцлүүд болох сайн хөгжсөн эрхийн бүртгэл, төлөвлөлт, үнэлгээ, хөрөнгийн мэдээлэл, газрын татварын систем, тодорхой газрын бодлого зэрэг байснаар газрын зах зээл нь үр ашигтай ажилладаг (Dale, 2002, х. 18). Дейл болон Балдвин нар газрын зах зээлийн “Гурван тулгуурт загвар” (ibid, хууд. 4-6)-ыг тодорхойлсон ба энэхүү загварын зохицуулагч нэгдүгээр багана–газрын бүртгэл, зохицуулагч хоёрдугаар багана–үнэлгээ бөгөөд зохицуулагч гуравдугаар багана–санхүүгийн үйлчилгээ. Хэрэв төрөөс эдгээр багануудыг бий болгож дэмжиж чадвал газрын зах зээл нь зах зээлийн оролцогчид (газрын эзэд, түрээслэгчид), бараа үйлчилгээ (газар болон газар ашиглалт), болон санхүүгийн хэрэгслүүд (мортгейж, зээл, хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт) гэсэн динамик орчинг бий болгодог байна. Газрын зах зээлийн үр ашигтай эсэхийг тодорхойлдог, мөнхүү тодорхой хэмжээний нөлөөтэй гэгдэх элементүүдэд:

Бодлогын болон эрх зүйн зохицуулалт Зах зээлийн үнэлгээ Газрын бүртгэл

228

Газрын үнэлгээ Санхүүгийн үйл ажиллагаа зэрэг орно.

Эдгээр элементүүд байгаа, эсвэл сайн дэмжигдсэн байвал газрын зах зээлд эерэг нөлөөтэй, эдгээр элементүүд сул хөгжсөн, эсвэл байхгүй тохиолдолд газрын зах зээлийн хөгжил хязгаарлагдмал байдаг юм байна. Түүнчлэн эдгээр элементүүд газрын зах зээлийн хөгжлийн нөхцөл байдлыг тодорхойлогч индикатор болдог бөгөөд тус бүрдээ 0-5 (0 хамгийн муу, 5 хамгийн сайн) оноогоор үнэлэгддэг.

Энэхүү үнэлгээний системийг шилжилтийн орнуудын газрын зах зээлийн хөгжлийг үнэлэхэд хэрэглэдэг бөгөөд Улаанбаатар хотын газрын зах зээлийн өнөөгийн нөхцлийг үнэлэхэд мөн хэрэглэсэн ба үзүүлэлт тус бүрийн үнэлгээг дараах хүснэгтэд (Хүснэгт 2) үзүүлэв.

Хүснэгт 2 Улаанбаатар хотын газрын зах зээлийн индикаторууд

Бодлого 2.2 Зах зээлийн үнэлгээ 2.5 Газрын бүртгэл 2.8 Газрын үнэлгээ 1.5 Санхүү 2.2 Нэгдсэн үнэлгээ 2.5

Дээр дурдсан хүчин зүйлсээс харвал манайд үр ашигтай, бүрэн хөгжсөн газрын зах зээл хараахан бий болж чадаагүй байна.

229

Дүгнэлт Манай орны хувьд нээлттэй, үр ашигтай газрын зах зээл

хараахан сайн хөгжиж чадаагүй байгаа бөгөөд энэ нь эрх зүйн болон бодлогын зохицуулалт, үнэлгээ болон байгууллагуудын хоорондын үйл ажиллагааны уялдаа холбоо, мэдээллийн нээлттэй байдлаас ихээхэн хамаарч байна. Түүнчлэн газрын шинэтгэлийн үндсэн зорилгуудын нэг нь газрыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах боловч өнөөдөр эдийн засгийн эргэлтэнд орох хувийн өмчийн газар нь зөвхөн гэр хороололд байгаа асуудалд мөн нөлөөлж байна.

Ашигласан материал

1. Dale, P. and Baldwin, R. (2000): Lessons Learnt from the Emerging Land Markets in Central and Eastern Europe, FIG Quo Vadis Conference Prague, 2000

2. Dale, P., Mahoncy, R., and McLaren, J. (2002) Land Markets and the Modem Economy.London. 3. Deininger, K. and Feder, G. (1998): Land institutions and land market, Policy research working paper 2014, World Bank, Rural development, Development research group. 4. Dowall, D. E. (1993): The role and function of urban land markets in market economies. In Workshop on privatization of land in Ukraine, Kiev, Ukraine 5. Williamson, I. and Jude Wallace, J. (2007): Building Land Markets in the Asia Pacific Region “Good Land Administration–It’s Role in the Economic Development” International Workshop, Ulaanbaatar, Mongolia. June 27 -29, 2007 6. World Bank. (2002) World Development Report: Building Institutions for Markets, Washington, D.C.

230

“ГОЛ МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХ, УСНЫ САН БҮХИЙ ГАЗРУУДЫН ХАМГААЛАЛТЫН БҮС, ОЙН САН

БҮХИЙ ГАЗАРТ АШИГТ МАЛТМАЛ ХАЙХ, АШИГЛАХЫГ ХОРИГЛОХ ТУХАЙ” МОНГОЛ УЛСЫН

ХУУЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АСУУДАЛ

Д.Содном, Эко-Ази” Байгаль орчны дээд сургуулийн багш, “Эко-Сфера” ХХК-ий ерөнхий захирал, профессор Б.Ихбаяр, “Байгаль орчны үнэлгээ эрхлэгчдийн холбоо” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал, “Байгаль-Экологи” ХХК-ий захирал, доктор

Хураангуй: Улс орон зах зээлийн харилцаанд шилжсэнээс хойш ашигт малтмал олборлолтын ажил эрчимтэй явагдсанаас хөрс, газрын хэвлийд их хэмжээний эвдрэл үүсч, ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалтаас байгалийн унаган төрх алдагдаж, мал аж ахуй, газар тариалангийн үйл ажиллагаанд ч тодорхой хэмжээний бэрхшээл учруулж байгаагийн зэрэгцээ олон тооны гол горхи ширгэж, усны түвшин эрс буурч байгаа бөгөөд байгаль орчинд ихээхэн хэмжээний сөрөг нөлөөлөл учруулж байна.

Иймээс ашигт малтмал эрж хайх, олборлох, боловсруулах үйл ажиллагааг байгаль орчинд халгүйгээр явуулах шаардлага зүй ёсоор урган гарч байгаа тул 2006 онд Монгол Улсын Засгийн газрын 309 дүгээр тогтоолоор “Ашигт малтмал олборлох ажлыг байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл, хохирол багатай явуулах хөтөлбөрийг баталсан. Мөн УИХ-аас 2009 оны 7 дугаар сарын 16-ны өдөр “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулийг баталсан тул уг хууль болон хөтөлбөрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх нь нэн тулгамдсан асуудал болоод байна.

Түлхүүр үг: Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газрын байгаль орчны хохирол, нөхөн сэргээлт

231

1. Хуулийг хэрэгжүүлэх зохион байгуулалтын арга хэмжээ

“Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулийн хэрэгжилтийг хангахтай холбогдуулан Монгол Улсын Засгийн газрын 2010 оны 06 дугаар сарын 08-ны өдрийн 174 дүгээр тогтоолын дагуу хуулиар хориглосон бүсэд үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийн тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас 2011 онд дээрх хууль болон хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс болон ойн сан бүхий газарт байршилтай алтны шороон ордуудад олборлолт явуулснаас үүдэн байгаль орчинд учруулсан хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцох ажлыг байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний мэргэжлийн компаниудын оролцоотойгоор зохион байгуулж явуулав.

Мэргэжлийн компаниуд нь байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцох ажлыг эхлэхийн өмнө төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгжүүд дээр ажиллаж, ажлын зорилго, ач холбогдлыг танилцуулах, шаардагдах бичиг баримтуудтай танилцах, тэднээс холбогдох материалыг гаргуулан авах зэрэг ажлыг гүйцэтгэсэн. Мөн уг ажлын хүрээнд мэргэжлийн экспертүүдийг оролцуулан 2011 оны 7-9 дүгээр саруудад өөрсдийн хуваарьт газруудад хээрийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэн газар дээр нь нарийвчилсан хэмжилт хийж, газрын эвдрэлийн хэмжээ, ангиллыг тогтоосны зэрэгцээ шаардлагатай газруудаас ус, хөрсний дээж авч, мэргэжлийн итгэмжлэгдсэн лабораториудад шинжилгээ хийлгэв.

Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний мэргэжлийн компаниуд нь гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс болон ойн сан бүхий газарт байршилтай ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайнуудын ашиглалтын үйл ажиллагаанаас үүссэн байгаль орчны хохирлын

232

үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн ажлын хэмжээг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Сайдын 2010 оны 5 дугаар сарын 27-ны өдрийн А-156 дугаар тушаалаар батлагдсан “Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал” [1], нөхөн сэргээлтийн зардлыг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Сайдын 2009 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдрийн 417 тоот тушаалаар баталсан “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх аргачлал” [2]-ын дагуу тус тус тооцсон.

2. Алт олборлолтод өртсөн талбай

Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцох ажлын хүрээнд хээрийн судалгааны явцад хийсэн хэмжилтэд тусгай зөвшөөрлийн нийт 59.27 мян.га талбайн 76.7% буюу 45.47 мян.га талбай нь “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулиар хориглосон бүсэд багтаж байна. Мөн дээрх тусгай зөвшөөрлийн талбайн 21.2% буюу 12.56 мян.га талбайд ашиглалт явуулаагүй байгаагийн дотор хуулиар хориглосон бүс дэх талбайн 19.9% буюу 9.05 мян.га талбайд ашиглалт явуулаагүй байв.

2.1.1. Алт олборлолтын явцад үүссэн газрын эвдрэл

Тусгай зөвшөөрөл нь цуцлагдсан нийт талбайн хэмжээнд 5.08 мян.га, хуулиар хориглосон бүсэд 4.79 мян.га талбай алт олборлолтын үйл ажиллагаанд өртөж эвдрэлд оржээ. Алтны шороон ордын олборлолтын явцад үүссэн эвдрэлийг бүс нутгаар авч үзвэл 26.8% нь Заамарын бүс нутагт, 26.8% нь Хангайн бүс нутагт, 25.8% нь Сэлэнгэ аймагт, 8.2% нь Дархан-Уул аймагт байна. Харин хуулиар хориглосон бүсэд эвдэрсэн талбайн 34.7% нь Сэлэнгэ аймагт, 16.28% нь Заамарын бүс нутагт, 30.28% нь Архангай, Өвөрхангай аймгийн нутагт, 9.41% нь Баянхонгор

233

аймагт, 7.63% нь Дархан-Уул аймагт, 1.71% нь Хэнтий, Дорнод аймагт, 0.37% нь Увс, Хөвсгөл аймгуудын нутгийг тус тус хамарч байна.

Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцоход хамрагдсан алтны шороон ордуудын талбайн байршил нь “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” хуулиар тогтоосон бүсийн аль нэгэнд, эсвэл 2-3 бүсэд давхцалтай байна. Үүнээс гол мөрний урсац бүрэлдэх эхэд 21.1 мян.га, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсэд 14.8 мян.га, ойн сан бүхий газарт 7.9 мян.га талбай байгаагийн дотор гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, ойн сан бүхий газарт хамгийн их давхцалтай буюу 7.99 мян.га, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт 1.1 мян.га, харин гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсэд 427.4 га, гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт хамгийн бага буюу 400.64 га талбай тус тус давхцалтай байна.

2.1.2. Хуулиар хориглосон бүсэд эвдэрсэн талбай

Тусгай зөвшөөрөл бүхий талбай дахь нийт эвдэрсэн газрын хэмжээг байршлаар нь авч үзвэл тусгай зөвшөөрлийн талбайд 5085.52 га, үүнээс хуулиар хориглосон бүсэд 4778.84 га, тусгай зөвшөөрлийн талбайн хилийн гадна 711.76 га талбай эвдрэлд өртсөн байна.

234

Хүснэгт 1. Газрын эвдрэлийг бүс нутгаар болон талбайн байршлаар тогтоосон хэмжээ

№ Бүсчилсэн нутаг

Уурхай-лалтаар эвдэрсэн нийт талбай, га

Эвдэрсэн талбайн байршил

ТЗ-ийн талбай дотор

Хуулиар хориглосон бүсэд

ТЗ-ийн талбайн гадна

га хувь га хувь га хувь 1 Хангайн бүс нутаг 2101.60 1401.44 66.7 1446.94 68.8 240.93 11.5

2 Заамарын бүс нутаг 2185.01 1127.59 51.6 778.05 35.6 75.47 3.5

3 Баянхонгор аймаг 699.61 358.65 51.3 449.82 64.3 9.13 1.3 4 Дархан уул аймаг 547.03 341.48 62.4 364.65 66.7 140.37 25.7 5 Сэлэнгэ аймаг 2186.33 1533.27 70.1 1628.23 74.5 221.69 10.1 6 Төв аймаг 34.73 13.11 37.2 12.00 34.1 0.9 4.1 7 Баруун бүс 251.09 244.10 97.2 17.61 7.0 0.00 0.0 8 Зүүн бүс 142.18 65.88 46.3 81.54 57.3 23.24 16.3

ДҮН га 8147.58 5085.52 62.4 4778.84 58.6 711.76 8.7 хувь 100.0 62.4 58.6 8.7

235

2.1.3. Голын голдиролд учруулсан нөлөөлөл

“Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал”-ын дагуу алт олборлох үйл ажиллагааны улмаас байгаль орчинд учруулсан хохирлыг байгалийн бүрэлдэхүүн хэсгээр үнэлж тогтоосноос үзвэл гадаргын усанд учруулсан хохирлын үнэлгээ хамгийн өндөр буюу байгаль орчинд учруулсан нийт хохирлын 72.0 хувийг эзэлж байна. Энэ нь алтны шороон ордууд ихэвчлэн голын хөндийгөөр байрладаг тул алт олборлолтын ажилд гадаргын усыг их хэмжээгээр хэрэглэж байгаатай холбоотой бөгөөд гадаргын усанд учруулсан хохирол Заамарын бүс нутагт хамгийн өндөр байгаа нь алт олборлогч аж ахуйн нэгжүүд Туул голоос ус татаж нуур үүсгэх, драг ашиглах зэрэгтэй холбоотой Тусгай зөвшөөрлийн талбайг дайран өнгөрөх голуудын хэмжигдсэн нийт урт 256 км, үүнээс уурхайн ашиглалтад өртсөн голын голдирлын урт 118.9 км байгаа ба 52.8 км газарт голын голдирол өөрчилсний зөвхөн 10.2 км-т нөхөн сэргээлт хийсэн байна.

236

Хүснэгт 2. Алт олборлолтын үйл ажиллагаанаас голын голдиролд үзүүлсэн нөлөөлөл

№ Бүсчилсэн нутаг

ТЗ-ийн талбай дахь нийт голын урт, м

Голын голдиролд хийсэн хэмжилтүүд

Уурхайлалтад өртөөгүй голдирол, м

Уурхайлалтад өртсөн, м

Өөрчилсөн голдирол, м

Нөхөн сэргээсэн голдирол, м

1 Хангайн бүс нутаг 106 660 46 160 60 500 14 930

2 Заамарын бүс нутаг 25 699 23 262 13 784 3 800

3 Баянхонгор аймаг 27 950 4 900 23 050 19 495 6 320 4 Дархан уул аймаг 45 133 21 637 22 416 2 060 678 5 Сэлэнгэ аймаг 35 025 12 750 24 975 11 530 3 200 6 Төв аймаг 675 480 195 7 Зүүн бүс 14 900 9 750 5 150 1 010 ДҮН 256042 118939 150070 52825 10198

237

3. Байгаль орчинд учруулсан хохирол

Байгаль орчинд учруулсан хохирлын тооцоогоор тусгай зөвшөөрөл бүхий талбайд үйл ажиллагаа явуулсны улмаас нийт 8.15 мян.га талбай эвдэрч, байгаль орчинд 1.16 их наяд төгрөгийн хохирол учирсан байна. Байгаль орчинд учирсан нийт хохирлын 59.1 хувь нь Заамарын бүс нутагт тооцогджээ.

Хүснэгт 3. Алт олборлолтын улмаас үүссэн байгаль орчны хохирлын хэмжээ

№ Бүс нутаг

Уурхайлалтаар эвдэрсэн нийт талбай, га

Байгаль орчинд учирсан нийт хохирлын хэмжээ сая.төг хувь

1 Хангайн бүс нутаг 2101.60 224557.0 19.3

2 Заамарын бүс нутаг 2185.01 686688.5 59.1

3 Баянхонгор аймаг 699.61 57579.1 5.0 4 Дархан-Уул аймаг 547.03 33594.4 2.9 5 Сэлэнгэ аймаг 2186.33 149622.6 12.9 6 Төв аймаг 34.73 406.1 0.0 7 Баруун бүс 251.09 290.1 0.0 8 Зүүн бүс 142.18 8714.0 0.8 ДҮН 8147.58 1 161451.8 100.0

4. Байгаль орчны хохирлын бүтэц

Байгаль орчны хохирлыг түүний экосистем дэх бүрэлдэхүүн хэсгүүдээр ялгавартайгаар үнэлснээс үзвэл Заамарын бүс нутагт гадаргын усны хохирлын хэмжээ нийт байгаль орчны хохирлын 90 орчим хувийг, зүүн бүсэд ургамлан нөмрөгийн үнэлгээ 50 орчим хувийг, Сэлэнгэ аймагт хөрсөн бүрхэвчийн үнэлгээ 30 гаруй хувийг тус тус эзэлж байна. Бүсүүдэд байгаль орчны үнэлгээ янз бүрээр тооцоологдож байгаа нь бүс нутгийн онцлог, түүнд хамаарах байгаль орчны үнэ цэнэ

238

бүхий элементүүд (ус, хөрс, ой, ургамал г.м)-ээс хамааралтай болох нь харагдаж байна. Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт учруулсан байгаль орчны хохирлын бүтцийг дараах зурагт үзүүлэв.

Зураг 1. Хуулиар хориглосон бүс дэх байгаль орчны хохирлын бүтэц

4.1. Эдэлбэр газар, газрын хэвлийд учруулсан хохирол

Алтны шороон ордуудын уурхайлалтын нөлөөгөөр нийт 8147.58 га талбай эвдрэлд орсноос 21.1%-д нь ухаш, карьер үүссэн ба газрын хэвлийд учруулсан хохирлын хэмжээ байгаль орчинд учруулсан хохирлын нийт дүнгийн 5.8%-ийг эзэлж байна. Бүс нутгийн хувьд авч үзвэл Сэлэнгэ аймагт газрын хэвлийн хохирол хамгийн их буюу 28.2 тэрбум төгрөг байгаа нь газрын

43%

2%

19%

20%

0%12%

3% 1% 0%

Ойн сан зонхилсон хамгаалалтын бүсэд байгаль орчинд учруулсан хохирлын бүтэц

Гадаргын усГазрын доорхи усХөрсөн бүрхэвчУргамлан нөмрөгЭдэлбэр газарГазрын хэвлийОйн санАмьтанАгаар мандал

88%

3%4%2%

0%

3%

0% 0% 0%

Усны урсац зонхилсон хамгаалалтын бүсэд байгаль орчинд учруулсан хохирлын бүтэц

Гадаргын усГазрын доорхи усХөрсөн бүрхэвчУргамлан нөмрөгЭдэлбэр газарГазрын хэвлийОйн санАмьтанАгаар мандал

239

хэвлийд учруулсан нийт хохирлын 40.0%-ийг эзэлжээ. Заамарын бүсэд газрын хэвлийд учирсан хохирол 16.5 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь нийт газрын хэвлийн хохиролд 25.0 хувийг эзэлж, харин Төв аймаг болон баруун, зүүн бүсэд газрын гадаргад учруулсан хохирлын хэмжээ 49.6-589.2 тэрбум төгрөгөөр тооцогдсон нь нийт газрын хэвлийд учруулсан хохирлын 2.0 хүрэхгүй хувийг эзэлж байна (Зураг 2).

Зураг 2. Эдэлбэр газар болон газрын хэвлийд учруулсан хохирол

4.2. Гадаргын болон газрын доорхи усанд учруулсан хохирол

“Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх,

7%1%2%

3%54%

0%

0%

0%

Эдэлбэрт газар учруулсан хохирлын хэмжээ, бүс нутгаар

Хангайн бүсэдЗаамарын бүсБаянхонгор аймагДархан Уул аймагСэлэнгэ аймагТөв аймагБаруун бүсЗүүн бүс

22%

25%4%6%

42%

0%0%

1%

Газрын хэвлийд учруулсан хохирлын хэмжээ, бүс нутгаар

Хангайн бүсэдЗаамарын бүсБаянхонгор аймагДархан Уул аймагСэлэнгэ аймагТөв аймагБаруун бүсЗүүн бүс

240

ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын хуулиар хориглосон гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хэмжээ нийт 35.9 мян.га талбайг хамарсан байна. Үүнээс 14.6 мян.га нь Баянхонгор аймагт, 11.5 мян.га нь Хангайн бүс нутагт, 7.2 мян.га нь Заамарын бүс нутагт хамаарч байна. Бүс нутгийн хэмжээнд Заамарын бүс, Хангайн бүс буюу Архангай, Өвөрхангай аймгуудын нутагт гадаргын болон газрын доорх усанд учруулсан хохирлын хэмжээ хамгийн өндөр байгаа бөгөөд нийт хохирлын 75.0 хувийг эзэлж байна (Хүснэгт 4).

4.3. Ой, ойн санд учруулсан хохирол

Хуулиар хориглосон ойн сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсэд нийт 17.4 мян.га талбайг хамааруулсны 45.8% буюу 7.98 мян.га нь Сэлэнгэ аймагт, 29.8% буюу 5.2 мян.га нь Хангайн бүсэд, 9.6% буюу 1.7 мян.га нь Дархан-Уул аймагт, 7.5% буюу 1.3 мян.га нь Заамарын бүсэд байршиж, үлдсэн 5.6% буюу 1.0 мян.га нь баруун болон зүүн бүсэд байна. Харин Баянхонгор аймагт байгаль орчны хохирол тооцох ажлын хүрээнд ойн сан бүхий газар тооцогдоогүй.

Байгаль орчинд учруулсан хохирлыг тооцсон ажлын дүнгээр алтны шороон ордод олборлолт явуулснаар ойн санд нийт 12.8 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Ойн санд учирсан хохирлын 88.5% нь Сэлэнгэ аймагт, 8.6% нь Дархан-Уул аймагт, 1.9% нь Хангайн бүсэд, 0.2% нь зүүн бүсэд ногдож байна (Хүснэгт 5).

241

Хүснэгт 4. Гадаргын усанд учруулсан хохирлын хэмжээ

№ Бүсчилсэн нутаг

Нийт хохирлын үнэлгээ, сая.төг

Гадаргын усанд усруулсан хохирол

Газрын доорх усанд учруулсан хохирол

сая.төг

нийт хохиролд эзлэх хэмжээ

сая.төг нийт хохиролд эзлэх хэмжээ

1 Хангайн бүс нутаг 224,557.0 128,496.2 57.2 5,384.2 2.4 2 Заамарын бүс нутаг 686,688.5 611,862.4 89.1 21,147.3 3.1 3 Баянхонгор аймаг 57,579.1 49,432.5 85.9 1,206.0 2.1 4 Дархан-Уул аймаг 33,594.4 15,721.6 46.8 1,108.6 3.3 5 Сэлэнгэ аймаг 149,622.6 31,682.1 21.2 1,536.1 1.0 6 Төв аймаг 406.1 5.4 1.3 82.4 20.3 7 Баруун бүс 290.1 88.9 30.6 0.0 8 Зүүн бүс 8,714.0 2,338.4 26.8 89.9 1.0 ДҮН 1,161,451.8 839,627.4 72.3 30,554.6 2.6

242

Хүснэгт 5. Ой, ойн санд учруулсан хохирлын хэмжээ, бүс нутгаар

№ Бүсчилсэн нутаг

Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, сая. төг

Ойн сан учруулсан хохирлын хэмжээ

сая.төг нийт хохиролд эзлэх хэмжээ, %

1 Хангайн бүс нутаг 224,557.0 249.1 0.1

2 Заамарын бүс нутаг 686,688.5 94.3 0.0

3 Баянхонгор аймаг 57,579.1 -

4 Дархан-Уул аймаг 33,594.4 1098.0 3.3

5 Сэлэнгэ аймаг 149,622.6 11344.2 7.6 6 Төв аймаг 406.1 - 7 Баруун бүс 290.1 - 8 Зүүн бүс 8,714.0 31.0 0.4 ДҮН 1,161,451.8 12816.7 1.1

4.4. Хөрсөн бүрхэвчид учруулсан хохирол

Хөрсөн бүрхэвчид учруулсан нийт хохирлын хэмжээ 107.4 тэрбум төгрөг буюу нийт хохирлын 9.3%-ийг эзэлж байгаа бөгөөд 1.0 га хөрсөн бүрхэвчид учирсан хохирлын хэмжээ 0.4-18.8 сая төгрөг байна (Хүснэгт 6).

Хүснэгт 6. Хөрсөн бүрхэвчид учруулсан хохирлын хэмжээ

Бүсчилсэн нутаг

Нийт хохирлын үнэлгээ, сая.төг

Хөрсөн бүрхэвчид учруулсан хохирлын хэмжээ

1.0 га хөрсөн бүрхэвчийн хохирлын үнэлгээ, сая.төг сая.төг хувь

1 Хангайн бүсэд 224,557.0 30,323.0 13.5 15.1

2 Заамарын бүс 686,688.5 24,468.7 3.6 11.2

3 Баянхонгор аймаг 57,579.1 2,379.1 4.1 3.4

4 Дархан Уул 33,594.4 7,598.1 22.6 13.9

243

аймаг

5 Сэлэнгэ аймаг 149,622.6 41,057.9 27.4 18.8

6 Төв аймаг 406.1 52.4 12.9 1.5 7 Баруун бүс 290.1 109.4 37.7 0.4 8 Зүүн бүс 8,714.0 1,454.8 16.7 10.2 ДҮН 1,161,451.8 107,443.5 9.3 13.2

4.5. Ургамлан нөмрөгт учруулсан хохирол

Алтны шороон ордуудын үйл ажиллагааны улмаас байгаль орчинд учруулсан хохирлын тооцоогоор ургамлан нөмрөгийн хохирлын үнэлгээ нь байгаль орчны хохирлын нийт үнэлгээнд 8.5 хувийг эзэлж байгаа бөгөөд энэ нь бүс нутгуудаар харилцан адилгүй байна. Зүүн бүс буюу Хэнтий, Дорнод аймгийн нутгуудад тооцогдсон ургамлан нөмрөгийн хохирлын үнэлгээ 4.2 тэрбум төгрөг байгаа ба эвдэрсэн талбайн хэмжээнд авч үзвэл нэг га талбайн ургамлан нөмрөг 31.1 сая төгрөгөөр үнэлэгдсэн байна. Архангай, Өвөрхангайн бүс нутагт ургамлан нөмрөгийн нийт үнэлгээ 44.4 тэрбум, Сэлэнгэ аймагт 32.1 тэрбум төгрөгөөр тус тус тооцогдсон нь эвдэрсэн талбайн хэмжээндээ нэгж га-д дунджаар 22.1-32.9 сая төгрөг ногдож, ургамлан нөмрөгийн нийт үнэлгээнд 60.0 орчим хувийг эзэлж байна (Хүснэгт 7).

244

Хүснэгт 7. Ургамлан нөмрөгт учруулсан хохирлын хэмжээ

№ Бүсчилсэн нутаг

Нийт хохирлын хэмжээ, сая.төг

Ургамлан нөмрөгт учруулсан хохирлын хэмжээ

сая.төг эзлэх хувь

1 Хангайн бүсэд 224,557.0 44,442.4 19.8 2 Заамарын бүс 686,688.5 12,491.3 1.8

3 Баянхонгор аймаг 57,579.1 1,716.7 3.0

4 Дархан Уул аймаг 33,594.4 3,237.5 9.6

5 Сэлэнгэ аймаг 149,622.6 32,102.6 21.5 6 Төв аймаг 406.1 7.3 1.8 7 Баруун бүс 290.1 12.4 4.3 8 Зүүн бүс 8,714.0 4,194.4 48.1 ДҮН 1,161,451.8 98,204.5 8.5

Эндээс үзвэл Архангай, Өвөрхангай, Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймаг, зүүн бүс нутгаар ургамлан нөмрөгт учруулсан хохирлын хэмжээ нийлбэр дүнгээрээ 79.0 тэрбум төгрөг буюу нийт хохирлын 80.0 гаруй хувийг эзэлж байгаа нь ой, ойн сан бүхий нутагт ургамлан нөмрөгийн сан хөмрөг арвин болохыг харуулж байна.

4.6.Хуулиар хориглосон бүсэд учруулсан байгаль орчны хохирол

Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт байршилтай тусгай зөвшөөрлийн эрх нь цуцлагдаж байгаа алтны шороон ордуудын хуулиар хориглосон бүсэд хамаарах нийт талбайн хэмжээ 45.9 мян.га, түүний дотор эвдэрсэн талбай 4778.84 га байгаагийн зэрэгцээ тусгай зөвшөөрлөөр олгогдсон талбайн гадна аж ахуйн нэгжүүд 711.76 га талбайг эвдрэлд оруулсан байна. Тиймээс

245

хуулиар хориглосон бүсэд эвдэрсэн талбай дээр тусгай зөвшөөрлийн гадна эвдэрсэн талбайн хохирлыг нэмж тооцсон.

Байгаль орчинд учруулсан нийт хохирлын хэмжээ 1.16 их наяд төгрөг, хуулиар хориглосон бүсэд ногдох хохирол 672.0 тэрбум төгрөг болж байна. Үүнийг байгаль орчны бүрэлдэхүүн тус бүрээр авч үзвэл агаар мандалд 1.96 тэрбум.төг, гадаргын усанд 839.6 тэрбум.төг, газрын доорх усанд 30.5 тэрбум.төг, хөрсөн бүрхэвчид 104.4 тэрбум.төг, ургамлан нөмрөгт 98.2 тэрбум.төг, эдэлбэр газарт 1.66 тэрбум.төг, газрын хэвлийд 67.0 тэрбум.төг, ойн санд 12.8 тэрбум.төг, ан амьтанд 3.3 тэрбум.төг-ийн хохирол учруулжээ.

246

Хүснэгт 8. Хуулиар хориглосон бүсэд учруулсан байгаль орчны хохирлын хэмжээ

№ Бүсчилсэн нутаг Нийт хохирлын хэмжээ, сая.төг

Хуулиар хориглосон бүсэд учруулсан хохирол

сая. төг хувь нийт хохиролд эзлэх хэмжээ, %

1 Хангайн бүс нутаг 224,557.0 212,086.1 31.6 94.4 2 Заамарын бүс нутаг 686,688.5 223,946.2 33.3 32.6 3 Баянхонгор аймаг 57,579.1 57,579.1 8.6 100.0 4 Дархан-Уул аймаг 33,594.4 29,937.8 4.5 89.1 5 Сэлэнгэ аймаг 149,622.6 139,052.7 20.7 92.9 6 Төв аймаг 406.1 406.1 0.1 100.0 7 Баруун бүс 290.1 290.1 0.0 100.0 8 Зүүн бүс 8,714.0 8,714.0 1.3 100.0 ДҮН 1,161,451.8 672,012.1 100.0 57.9

247

5. Эвдэрсэн газрын нөхөн сэргээлт

Судалгааны явцад эвдрэлд өртсөн 8147.58 га талбайгаас 2097.8 га-д техникийн нөхөн сэргээлт, 632.2 га-д биологийн нөхөн сэргээлт хийснийг тогтоожээ. Үүнээс үзвэл нийт эвдэрсэн талбайн 25.7 хувьд нь техникийн, 7.8 хувьд нь биологийн нөхөн сэргээлт хийсэн байгаа нь туйлын хангалтгүй тоо юм.

Нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн 76.8 хувьд нь техникийн нөхөн сэргээлт хийсэн буюу газрын гадаргууг тэгшлэх, хэлбэршүүлэх ажил хийсэн бол 23.2 хувьд нь биологийн нөхөн сэргээлт хийж ургамалжуулсан байна. Ургамалжуулсан талбай нь нийт эвдэрсэн талбайн зөвхөн 7.7 хувийг эзэлж байна.

5.1. Нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай талбайн хэмжээ

Уурхайлалтаар эвдэрсэн талбайн дийлэнх нь одоогоор эвдрэлтэй байгаа 7096.1 га талбайд нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай гэсэн тооцоо гарсан байна. Нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай дээрх талбайд биологийн нөхөн сэргээлтийг бүрэн хийхийн тулд 5057.1 мян.га талбайд техникийн нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай ажээ .

5.2. Хуулиар хориглосон бүсэд хийх нөхөн сэргээлтийн зардал

Хуулиар хориглосон бүсэд хийх нөхөн сэргээлт нь нийт 59.18 тэрбум төгрөгт багтах боломжтой ба түүний 64.9 хувийг техникийн нөхөн сэргээлтэд, 24.1 хувийг биологийн нөхөн сэргээлтэд зарцуулахаар тооцогдсон. Заамарын бүс нутагт хуулиар хориглосон талбайд 11.03 тэрбум төгрөгийн нөхөн сэргээлтийн зардал гарахаар байгаа нь энэ бүс нутгийн нөхөн сэргээлтийн нийт зардлын 43.4 хувийг эзэлж байна.

248

Хүснэгт 9. Эвдрэлд өртсөн болон нөхөн сэргээлт хийсэн талбайн хэмжээ

№ Бүсчилсэн нутаг Уурхайлалтаар эвдэрсэн нийт талбай, га

Нөхөн сэргээлт хийсэн талбай, га

Үүнээс:

Техникийн Биологийн

1 Хангайн бүс нутаг 2101.6 459.23 454.43 4.8 2 Заамарын бүс нутаг 2185.01 982.91 657.18 325.73 3 Баянхонгор аймаг 699.61 586.35 394.81 191.54 4 Дархан уул аймаг 547.03 103.46 76.47 26.99 5 Сэлэнгэ аймаг 2186.33 516.8 433.66 83.14 6 Төв аймаг 34.73 21.2 21.2 0 7 Баруун бүс 251.09 6.99 6.99 0 8 Зүүн бүс 142.18 53.06 53.06 0 ДҮН 8147.58 2730 2097.8 632.2

249

Хүснэгт 10. Хуулиар хориглосон бүсэд хийгдэх нөхөн сэргээлтийн зардлын хэмжээ

Бүсийн нэр Нийт зардал, сая төг

Үүнээс:

Хуулиар хориглосон бүсэд хийх нөхөн сэргээлтийн зардал

Үүнээс:

ТНС* БНС** сая төг % ТНС % БНС % Хангайн бүс 20627.1 12666.9 6572.3 17663.0 85.6 11126.3 87.8 5269.0 80.1 Заамарын бүс 25403.5 20502.6 2724.7 11028.0 43.4 7811.1 38.1 1806.4 66.3 Баянхонгор 5430.4 3316.5 874.9 5430.4 100.0 3316.5 100.0 874.9 100.0 Дархан-Уул 10740.0 2952.7 653.5 3084.2 28.7 2262.6 76.6 416.3 63.7 Сэлэнгэ аймаг 22719.0 14437.8 6253.1 20713.2 91.2 13307.4 92.2 5408.4 86.5 Төв аймаг 69.4 27.1 39.1 69.4 100.0 27.1 100.0 39.1 100.0 Баруун бүс 195.3 124.4 60.1 31.2 16.0 - 28.7 47.8 Зүүн бүс 1158.2 589.19 455.3 1158.2 100.0 589.2 100.0 455.3 100

ДҮН 86342.9 54617.18 17632.8 59177.4 68.5 38440.1 70.4 14298.1 81.1

Тайлбар: * техникийн нөхөн сэргээлт, ** биологийн нөхөн сэргээлт

250

Бүсчлэлээр авч үзвэл, Баянхонгор, Төв аймаг, зүүн бүс нутгуудад тусгай зөвшөөрлийн талбайнууд нь бүхэлдээ хуулиар хориглосон бүсэд багтах тул хуулиар хориглох бүсийн нөхөн сэргээлтийн зардал нь нөхөн сэргээлтийн нийт зардалтайгаа тэнцүү байна. Харин баруун бүс нутагт хуулиар хориглосон бүсэд нөхөн сэргээлт хийх зардал нь биологийн нөхөн сэргээлтэд бүрэн зарцуулагдахаар байна.

5.3. Нөхөн сэргээлт хийхэд шаардагдах нийт зардал

Дээрх зургаас үзвэл бүс нутгуудад нөхөн сэргээлт хийх зардлын хэмжээ нь зөвхөн нөхөн сэргээх шаардлагатай талбайн хэмжээнээс хамаарахгүй байна. Нөхөн сэргээх зардал хамгийн ихээр буюу 25.4 тэрбум төгрөгөөр тооцогдсон нь Заамарын бүс нутаг юм. Заамарын бүс нутаг нөхөн сэргээх шаардлагатай талбайн хэмжээгээрээ Хангайн бүс нутгаас 165 гаруй га-аар бага, харин зардлын хэмжээ нь 2.7 тэрбум төгрөгөөр их байна. Заамарын бүс нутагт нөхөн сэргээлтийн нийт зардлын 80.7 хувийг техникийн нөхөн сэргээлтэд зарцуулах тооцоо гарсан байна.

Эвдэрсэн газарт нөхөн сэргээлт хийх нийт зардал 86.3 тэрбум.төг, үүнээс техникийн нөхөн сэргээлтэд 54.6 тэрбум.төг, биологийн нөхөн сэргээлтэд 17.6 тэрбум.төг, голын голдирлыг нөхөн сэргээхэд 7.7 тэрбум.төг, хаалтын зардалд 999.1 сая төг, хяналт мониторингийн зардалд 5.2 тэрбум.төг тус тус шаардлагатай гэсэн тооцоо гарсны дотор хуулиар хориглосон бүсэд эвдэрсэн нийт талбайг нөхөн сэргээхэд 59.2 тэрбум.төг байгаагаас ойн санг нөхөн сэргээхэд 22.8 тэрбум.төг, техникийн нөхөн сэргээлтэд 17.7 тэрбум.төг, биологийн нөхөн сэргээлтэд 11.0 тэрбум.төг тус тус шаардагдахаар байна.

Алт олборлогч компаниуд нөхөн сэргээлтийн ажлыг төгс хийснээр “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газруудын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” Монгол Улсын

251

хуулийн хэрэгжилтийг хангахад дорвитой хувь нэмэр оруулах боломжтой юм.

Дүгнэлт Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн

зардал тооцох ажлын хүрээнд байгаль орчны мэргэжлийн компаниуд газар дээр нь хэмжилт, судалгаа хийх үеэр 1 аж ахуйн нэгж шинээр нэмэгдсэнээр ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч 138 аж ахуйн нэгж нийтдээ 239 тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байгаагаас 115 аж ахуйн нэгж 184 тусгай зөвшөөрлийн талбайд олборлолт явуулсан ба 23 аж ахуйн нэгж 42 талбайд огт олборлолт явуулаагүй байна. Олборлолт явуулсан 115 аж ахуйн нэгжээс 113 аж ахуйн нэгжид байгаль орчны хохирол, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцсон бөгөөд түүний 111 нь хуулиар хориглосон бүсэд үйл ажиллагаа явуулсан байна. Хэмжилт, судалгааны нэгдсэн дүнгээс үзэхэд тусгай зөвшөөрлийн талбайд 5085.5 га, хуулиар хориглосон бүсэд 4778.8 га, тусгай зөвшөөрлийн хилийн гадна 711.8 га, нийт 8147.6 га талбай эвдрэлд орсон байна.

Байгаль орчинд учруулсан нийт хохирлын хэмжээ 1.16 их наяд төгрөг, хуулиар хориглосон бүсэд ногдох хохирол 672.0 тэрбум төгрөг болж байна. Үүнийг байгаль орчны бүрэлдэхүүн тус бүрээр авч үзвэл агаар мандалд 1.96 тэрбум.төг, гадаргын усанд 839.6 тэрбум.төг, газрын доорх усанд 30.5 тэрбум.төг, хөрсөн бүрхэвчид 104.4 тэрбум.төг, ургамлан нөмрөгт 98.2 тэрбум.төг, эдэлбэр газарт 1.66 тэрбум.төг, газрын хэвлийд 67.0 тэрбум.төг, ойн санд 12.8 тэрбум.төг, ан амьтанд 3.3 тэрбум.төг-ийн хохирол учруулсан байна.

Нөхөн сэргээлт хийвэл зохих нийт талбайн хэмжээ 7096.1 га байгаагаас 5057.1 га талбайд техникийн нөхөн сэргээлт, 7096.1 га талбайд биологийн нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай байна. Нөхөн сэргээлт хийхэд шаардлагатай нийт зардал 86.3 тэрбум.төг, үүнээс техникийн нөхөн сэргээлтэд 54.6 тэрбум.төг, биологийн нөхөн сэргээлтэд 17.6 тэрбум.төг, голын голдирлыг нөхөн сэргээхэд 7.7 тэрбум.төг, хаалтын зардалд 999.1 сая төг,

252

хяналт-мониторингийн зардалд 5.2 тэрбум.төг тус тус шаардлагатай гэсэн тооцоо гарсан. Үүнээс хуулиар хориглосон бүсэд эвдэрсэн нийт талбайг нөхөн сэргээхэд 59.2 тэрбум.төг, ойн санг нөхөн сэргээхэд 22.8 тэрбум.төг, голын голдирлыг нөхөн сэргээхэд 7.7 тэрбум.төг, техникийн нөхөн сэргээлтэд 17.7 тэрбум.төг, биологийн нөхөн сэргээлтэд 11.0 тэрбум.төг шаардлагатай байна.

Эндээс үзэхэд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч аж ахуйн нэгжүүд алт олборлохдоо байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, олон улсын шилдэг туршлагад тулгуурласан дэвшилтэт техник, технологи ашиглах, технологийн дарааллыг хатуу чанд баримтлан, нөхөн сэргээлтийг цаг хугацаанд нь стандартын дагуу хийж байх шаардлагатай болохыг харуулж байна. Иймээс уул уурхайн компаниуд байгалийн нөөц баялгийг зохистой ашиглан хөгжиж чаддаг, ашигласан орд газрыг байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөлгүй болтол нь нөхөн сэргээж чаддаг, хөгжсөн орнуудын хариуцлагатай уул уурхайн замаар явах цаг нь болжээ.

Эцэст нь тэмдэглэхэд энэ удаагийн ажил нь “Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал”-ыг нэгдсэн байдлаар зүгшрүүлэн хэрэглэх, түүнийг цаашид улам боловсронгуй болгох асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал ач холбогдолтой боллоо.

253

Ашигласан хэвлэл 1. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Сайдын 2010 оны 5

дугаар сарын 27-ны өдрийн А-156 дугаар тушаалаар батлагдсан “Байгаль орчны хохирлын үнэлгээ, нөхөн төлбөр тооцох аргачлал”.

2. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын Сайдын 2009 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдрийн 417 тоот тушаалаар баталсан “Уул уурхайн үйл ажиллагааны улмаас эвдрэлд орсон газарт техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх аргачлал”.

3. “Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт алт олборлосны улмаас үүссэн хохирлын үнэлгээ, нөхөн сэргээлтийн зардал тооцох ажлын нэгдсэн тайлан”. УБ, 2012

254

ОРХОН ГОЛЫН САВ ГАЗРЫН ЭХЭН ХЭСГИЙН ГАЗРЫН БҮРХЭВЧИЙН АНГИЛАЛ, ТҮҮНИЙ ӨӨРЧЛӨЛТ

1Х.Хайрат, 2О.Мөнхдулам1- Байгаль орчны үнэлгээний “Экомон” ХХК-ний

захирал2- ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэнгийн Э/ш-ний дэд

ажилтан

Ñóäàëãààíû àæëûí ¿íäýñëýë: Áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ,

íºõºí ñýðãýýõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ òàâèãäàæ, ýäèéí çàñãèéí çàðèì õºø¿¿ðýã ìåõàíèçì á¿ðýëäýí áèé áîëæ áàéãàà õýäèé ÷ áàéãàëèéí íººöèéí á¿ðýëäýí áèé áîëîõ ç¿é òîãòîë, õóâüñàë ººð÷ëºëòèéí äèíàìèê, ýêîñèñòåìèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààðõ îéëãîëòûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ãàçàð àøèãëàëò, áàéãàëèéí íººöèéí àøèãëàëòûí óëìààñ ýêîñèñòåìä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã òîäðóóëàõ, èðýýä¿éä áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ÿìàð àðãà, àæèëëàãààã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ òàëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

Èéìýýñ áèä Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí ýêîñèñòåìä áàéãàëèéí íººö áà ãàçàð àøèãëàëòûí ººð ººð ìåíåæìåíòèéí õóâèëáàð õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿ð ºãººæ õýðõýí äàãàæ ººð÷ëºãäºõ âý? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëò ºãºõèéí òóëä ºíãºðñºí 10 æèëèéí õóãàöààíä òóõàéí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí ãàçàð àøèãëàëò-ãàçðûí á¿ðõýâ÷èä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé õèéìýë äàãóóëûí ìýäýý àøèãëàí òîîöîí ãàðãàæ, öààøèä áàéãàëèéí íººö àøèãëàëò, ãàçàð àøèãëàëò-ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ýäãýý𠺺ð÷ëºëò íü ãîëûí äóíä áîëîí äîîä õýñãèéí ýêîñèñòåìä õýðõýí íºëººëºõ òàëààð ä¿ãíýëò ºãºõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã õèéñýí áîëíî.

255

Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í: Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí ãàçàð-àøèãëàëò-

ãàçðûí á¿ðõýâ÷èä ãàðñàí ººð÷ëºëòүүдийг цаг хугацааны хувьд 1999, 2009 онуудаар харьцуулан гаргасан юм. Дурьдсан îíóóäûí ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí òºðë¿¿äèéã сонгосон àíãè òóñ á¿ðýý𠺺ð÷ëºëòèéã òîîöîí çóðàã, õ¿ñíýãòýэр харуулав (Ìàõàëàíîáèñûí çàéí àðãààð îðîí çàéí çààãëàã÷èéã àøèãëàí ñîíãîñîí ñàíñðûí ìýäýýí¿¿äèéã àíãèëàõàä íàðèéâ÷ëàë íü 1990 îíû õóâüä 94.1%, 2009 îíû õóâüä 92.5% байв).

Çóðàã 1. 1999 îíû ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí çóðàã

Çóðàã 1. 2009 îíû ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí çóðàã

256

257

258

259

260

261

Õ¿ñíýãò 1Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí

ººð÷ëºëò, 1999-2009 îí

Ä/äСонгосон дэд ангиуд

Òàëáàé (ãà) ªºð÷ëºëò

(ãà) ªºð÷ëºëò

(%)

1999 2009 1999-2009 1999-2009

1 Хад асгатай ºíäºð уул

36609.8 36609.8 0.0 0

2 Îé 77718.5 48951.5 -28767.0 -37.0

3 Óóëûí íóãàò õýýð

48214.0 76124.0 27910.0 57.9

4 Íóãàðõàã õýýð 173904.8 171333.6 -2571.2 -1.5

5 Íóóð. ¯¿íýýñ: (Òóíãààãóóðûí íóóð)

777.9 696.7 (163.5) -81.2 -10.4

6 Óðãàìàëã¿é, äîðîéòñîí ãàçàð

0.0 2570.1 2570.1 2570.1 ãà

Íèéò òàëáàé: 337225 ãà

Ãðàôèê 1. Ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëò, 1999-2009 îí

Ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíû дүнд Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí хэмжээнд дараах өөрчлөлтүүд гарч байна. Үүнд:

0.0

-287

67.0

2791

0.0

-257

1.2 -8

1.2

2570

.1

ªºð÷ëºëò…

262

Ойн талбайн өөрчлөлт. Дурьдсаí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõýí õýñãèéí ºíäºð áîëîí äóíäàæ ºíäºð óóëûí îðîé õÿð, õàæóó, óóëñ õîîðîíäûí õºíäèéí òàéãûí öýâäýãò áà ÷àíäðóóëàã õºðñºí äýýðõ õóø, øèíýñýí, áàðààí øèëì¿¿ñò (õóø, æîäîî, ãàöóóð, øèíýñ) òàéãûí îé íü òàëáàé 1999 îíû áàéäëààð 77718.5 ãà, 2009 îíä 48915.5 ãà áîëæ ººð÷ëºãäñºí ººðººð õýëáýë 10 æèëèéí õóãàöààíä 28767 ãà áóþó 37%-èàð áóóðñàí áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëийн хугацаанд 28767 ãà òàëáàé бүхий îéí íü ò¿éìýð, ìîä îãòëîëòûí íºëººãººð áóøèëç, äààãàí ñ¿¿ë, áèåëýã ºâñò óóëûí íóãàò õýýð, ñººã èõýýð óðãàñàí òîðëîãîîð тус тус солигдон ººð÷ëºãäñºí áàéíà. Óóëûí íóãàò õýýðèéí òàëáàéí ººð÷ëºëò. ªíäºð áîëîí äóíäàæ ºíäºð óóëûí îðîé õÿð, õàæóó, óóëñ õîîðîíäûí õºíäèéí óóëûí õýýðèéí á¿ä¿¿í ÿëçìàãò õ¿ðýí õºðñºí äýýðõ áóøèëç, äààãàí ñ¿¿ë, áèåëýãò ºâñò óóëûí íóãàðõàã õýýðèéí òàëáàé 1999 îíû áàéäëààð 48214.0 ãà, 2009 îíä 76124 ãà áîëæ ººð÷ëºãäñºí ººðººð õýëáýë 10 æèëèéí õóãàöààíä 27910 ãà áóþó 57.9%-èàð íýìýãäñýí íü îéí õîðòîí øàâü, îéí ò¿éìýð ìîä îãòëîëòûí íºëººãººð îéí òàëáàé óóëûí íóãàò õýýðýýð ñîëèãäîí ººð÷ëºãäñºí õîëáîîòîé þì. Íóóðûí òàëáàéí ººð÷ëºëò. 1999 îíû áàéäëààð 79 íóóð, öººðºì 777.9 ãà òàëáàéã ýçëýæ áàéñàí áîë 2009 îíä 140 íóóð, öººðºì 696.7 ãà òàëáàéã ýçëýæ áàéíà. Ó÷èð íü 2009 îíä 140 íóóð, öººðºì (696.7 ãà)-èéí 61 (163.5 ãà) íü 1999 îíîîñ õîéø øèíýýð ¿¿ñãýñýí óóðõàéí òóíãààãóóðûí íóóð, óñàí ñàíãèéí ýçëýõ òàëáàé áºãººä áàéãàëèéí íóóðûí òàëáàé 533.2 ãà áóþó 10 æèëèéí õóãàöààíä 244.7 ãà áóþó 31.4%-èàð áàãàññàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 1999 îíîîñ õîéø óóë óóðõàéí àøèãëàëò íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîéãîîð 163.5 ãà òàëáàé á¿õèé 61 òóíãààãóóðûí õèéìýë íóóð, óñàí ñàíã øèíýýð ¿¿ñãýñýí áàéíà.

Áàéãàëèéí ãàðàëòàé íóóð áîëîí ãîë ãîðõèíû ýçëýõ òàëáàéí õýìæýý áàãàññàí íü ãîëûí ñàâä íýãæ òóíàäàñààñ ¿¿ñýõ óðñàöûí õýìæýý áóóðñàí, îéí òàëáàé áàãàñ÷, óóë óóðõàéí àøèãëàëò íýìýãäñýí, ìºí áýë÷ýýð òàëõëàãäñàíû óëìààñ ãàäàðãûí íýë óðñàöûí õýìæýý èõýññýíòýé õîëáîîòîé áºãººä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí æèæèã ãîë ãîðõè, áóëàã øàíä, íóóð

263

òîéðîì õàòàæ øèðãýñýí áàéíà. ̺í óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿åä ãîëûí ãîëüäðîë äîòîð èõ õýìæýýíèé õºðñ õóóëàëò ÿâóóëñàí, ãîëüäðîëûã ººð÷èëñºí õºðñíèé áîëîí ãàäàðãûí óñûã óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàñàí, òóíãààãóóð áàéãóóëæ óñíû ãàäàðãààñ óóðøèõ óóðøèëò íýìýãäýõ, àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëòûí ÿâöàä ãàçðûí ãàäàðãà èõýýõýí ýâäýãäýõ çýðýã îð÷íû ººð÷ëºëò ãîë ìºðíèé óðñàöûí áàéãàëèéí ãîðèì àëäàãäàæ ãîëûí ñàâ íóòãèéí áàéãàëèéí òýíöâýð àëäàãäàõàä õ¿ðãýæ áàéíà.Íóãàðõàã õýýðèéí òàëáàéí ººð÷ëºëò. Óóëûí õàÿà õîðìîé îð÷ìûí æèæèã ãîë ãîðõè, õóóðàé ñàéðûí íóãà áà íóãàò íàìãèéí õºðñºí äýýðõ áóò ñººã á¿õèé àëàã ºâñò íóãàðõàã õýýðèéí (çàðèì ãàçðààð íàìàãòàé) òàëáàé 1999 îíû áàéäëààð 173904.8 ãà, 2009 îíä 171336.0 ãà áîëæ ººð÷ëºãäñºí ººðººð õýëáýë 10 æèëèéí õóãàöààíä 2571.2 ãà áóþó 1.5%-èàð áóóð÷ óðãàìàëã¿é, äîðîéòñîí ãàçðààð ñîëèãäîí ººð÷ëºãäñºí áàéíà.Õàä ÷óëóóðõàã ºíäºð óóëûí òàëáàéí ººð÷ëºëò. ªíäºð áîëîí äóíäàæ ºíäºð óóëûí îðîé õÿð, õàæóó, óóëñ õîîðîíäûí õºíäèéí õ¿ëðýíöýð öýâäýãò õºðñºí äýýðõ õàã õºâä, õàä àñãàòàé ºíäºð óóëûí òàëáàéí õýìæýý ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà. Орхон голын сав газрын эхэн хэсгийн óóë óóðõàéí àøèãëàëòûí íºëººãººð ¿¿ññýí 2571.2 ãà ýâäýð÷, äîðîéòñîí ãàçàð болон 163.5 ãà òàëáàéã ýçëýõ 61 òóíãààãóóðûí íóóð байршилаар дараах зургаар үзүүлэв (Зураг 3).

264

Çóðàã 3. Орхон голын сав газрын эхэн хэсгийн óóë óóðõàéí àøèãëàëòад өртсөн газар

265

Ä¿ãíýëò: Îðõîí ãîëûí ñàâ ãàçðûí ýõ õýñãèéí ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí ººð÷ëºëòèéí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä îéí ò¿éìýð, ìîä îãòëîëò ÿëàíãóÿà îéí õîðòîí øàâüæèéí íºëººãººð 28767 ãà áóþó 37%-èàð áàãàññàí îéí òàëáàé, óóë óóðõàéí àøèãëàëòûí íºëººãººð ¿¿ññýí 2571.2 ãà ýâäýð÷, äîðîéòñîí ãàçàð ìºí óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí ¿¿ñãýñýí 163.5 ãà òàëáàéã ýçëýõ 61 òóíãààãóóðûí íóóð íü øèéäâýðëýõýä õ¿íäðýëòýé òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëæ õóâèðààä áàéíà.

Àøèãëàñàí õýâëýë 1. Ø.̺íõòóÿà “Õèéìýë äàãóóëûí ìýäýýãýýð ãàçðûí

á¿ðõýâ÷èéã àíãèëàõ àðãàç¿é, òåõíîëîãè” äèññåðòàöèéí õóðààíãóé, ÓÁ, 2011

2. Àâààäîðæ Ä., Æàëáàà Õ., Óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíààñ ýâäýæ äîðîéòóóëñàí ãàçàð õºðñèéã íºõºí ñýðãýýõ àðãà. Ìîíãîë îðíû ãåîýêîëîãèéí çàðèì àñóóäàë, 2006. õ.242-246

3. “Áàéãàëü îð÷íû ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ çºâëºìæ¿¿ä” ÁÎß, ÓÁ., 2007

4. Ìîíãîë Уëñûí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí, óëñûí õÿíàлт áàòàëãààíû òàéëàí (2011)

5. ÌÓÈÑ, ÃÃÔ, ìàãèñòðûí äèïëîìûí àæèë, ÓÁ., 2009 6. Ìÿãìàðöýðýí Ï., Ï¿ðýâöýðýí .,“Ãàçðûí òºëºâ áàéäëûí

ìîíèòîðèíã” ÓÁ, 2005 7. http://glcf.umiacs.umd.edu/8. http://glovis.usgs.gov/

266

БОР-ӨНДӨРИЙН БАЯЖУУЛАХ ҮЙЛДВЭРИЙН ХАЯГДЛЫН САНГААС ХИЙСЭХ ТООСНЫ

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

Доктор (Ph.D) Д.Шийтэр (“Гүрэн” ХХК-ийн зөвлөх)

Уулын баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангаас хийсэх ягаан тоосны тархалтыг авч үзэв. Энэхүү тооцооны арга бол одоо үед экосистемд үзүүлж буй нөлөөлөл буюу бохирдлыг уур амьсгалын олон жилийн мэдээ, үүсгэгчийн талаар тодорхой үзүүлэлтүүдийг харгалзан нилээд нарийн гаргадаг.

Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангийн орчмоос хийсэх тоосны зөөдлийг тооцоолсон дүн

ISC3 (Industral source complex model) загварыг ашиглан хаягдлын сан орчмын талбайн үүсвэрээс хийсэх тоосны тархалтыг Гаусын тэгшитгэлд үндэслэн тооцоолсон болно. Тооцоонд UTM (Universial Transfer Mercator) координатын системийг ашигласан юм. Мөн тооцооны 1 дүгээр зурагт Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангийн сансраас авсан зургийг харуулсан болно. Талбайн эх үүсвэр бүрийн өргөн 950 м урт нь 3800 м гэж тодорхойлсон. Тоосны тархалтыг нийт 950 x 3800м2 талбайг хамарсан, 800 цэг дээр тооцоолов. Эх үүсвэр дээрх тоосны эрчимшлийг:

P=S Wc ү (1) Энд: P- Тоосны эрчимшил S- Судалгаанд хамрагдсан талбай (м2) Wc- Тоосны хувийн хийсэлт (мг/м2 сек) ү- Хөрсний эвдрэлийн коэффициент

P=300000м2 x 0.1 x10-6 мг/м2сек x 0.2 = 0.06 мг/м2сек

267

1 дүгээр зураг. Бор Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангийн орчмоос хийсэх тоосны уналт, тархалтыг тооцоолсон талбайн хэмжээ (шараар хүрээлсэн)

Эх үүсвэр байрлах газар нутгийн улирлын болон жилийн салхины хурд, чиглэлийн /зүг зовхис/ давтамжаас хамаарч тодорхой секторт хуваагдана. Мөн тоос хийсч тархах хэмжээ нь эх үүсвэр бүрээр координатын системд бодогдож интегралчлагдана. Хийсэх тоосны улирлын дундаж хэмжээг:

kji zsl u

QfSVDR

K,,2

(2)

гэж илэрхийлж олно. Энд:

- Нэгжийн шилжүүлгийн коэффициент Q - i-р салхины хурдны категорын, k –р

268

тогтворгүйшлын категорын l-р улирлын бохирдуулах хаягдлын хэмжээ (нэгж хугацаан дахь масс)

F - i-р салхины хурдны категорын, j-р салхины чиглэлийн, k -р тогтворгүйшлын категорын l-р улирлын давтамж

- секторын өнцөг радианаар R - Эх үүсвэрээс тодорхой зайд орших цэг хүртэлх

зай (м) =[(x+xy)2+y2]1/2 X - Салхины чиглэлийн дагуу үүсвэрийн төвөөс

тодорхой зайд орших цэг хүртэлх зай (м) Y - Тоосны тархалтын тэнхлэгээс тодорхой зайд

орших цэг хүртэлх зай (м) Xy - Вертуаль зай, м (цэгэн үүсвэрийн хувьд түүний

барилга утааны тархалтад нөлөөлөхгүй гэж авбал тэг гэж үзнэ)

S - Мөлийлгөх функци Us - i-р салхины хурдны категорын, k-р

тогтворгүйшлын категорын салхины дундаж хурд (м/с)

z - k-р тогтворгүйшлын категорын босоо дахь концентрацийн стандарт хазайлт

V - i-р салхины хурдны категорын, k -р тогтворгүйшлын категорын l-р улирлын босоо хэмжээс

D - i-р салхины хурдны категорын, k -р тогтворгүйшлын категорын l-р улирлын суларлын хэмжээс

(r, ) цэгийн улирлын дундаж хэмжээг дараахи байдлаар тодорхойлно.

4

1

25.0l

la (3)

269

Тоосны уналтын хөдөлгөөн- Fd -г концентрацийн хэмжээ d – тэй адил тооцох бөгөөд тодорхой өндөр zd– дэх тоосны уналтын хурд- vd-ийг тооцоолдог байна.

v=F ddd (4) Тоосны уналтын хурд- vd -г тооцоолохдоо Броуны хөдөлгөөн, инерцийн нөлөө, гравитацын уналтыг ашигладаг. Үүнд:

v+vrr+r+r

1=v ggdada

d

(5)

Энд: vd Тоосны уналтын хурд (см/с) vg Гравитацийн уналтын хурд (см/с) ra Аэрдинамик эсэргүүцэл (с/см) rd Уналтын үе дэх доод давхаргын эсэргүүцэл (с/см)

Салхины хурдны категорт 0-1.5, 1.5-3.1, 3.1-5.1, 5.1-8.2, 8.2-10.8, >10.8 гэсэн градациудыг авч, 6 төлөвийн агаарын тогтворгүйшлын категориос хавар, намрын улиралд бага зэргийн тогтворгүй нөхцлийг тус тус сонгон авав. Австрали Улсын стандартаас харахад тоосны зөвшөөрөгдөх уналын хэмжээ ердийн нөхцөлд 2.0 г/м2, уурхайн орчинд 4.0 г/м2

байдаг байна. Энэхүү утгаас давсан ижил утгын шугамыг 2, 3 дугаар зурагт улаан өнгөөр ялган харууллаа.

270

2 дугаар зураг. Бор Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангийн орчмоос хаврын улиралд хийсэх тоосны

хэмжээ (г/м2)

3 дугаар зураг. Бор Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын сангийн орчмоос намрын улиралд хийсэх тоосны

хэмжээ (г/м2)

381000 382000 383000 384000 385000 386000 387000 388000 389000

5116000

5117000

5118000

5119000

5120000

5121000

5122000

5123000

5124000

02468101214161820222426283032343638404244464850

381000 382000 383000 384000 385000 386000 387000 388000 389000

5116000

5117000

5118000

5119000

5120000

5121000

5122000

5123000

5124000

02468101214161820222426283032343638404244464850

271

Тооцоолсон дүнгээс үзвэл: Хаягдлын сангаас босох тоосны уналын тоон утга

зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хамгийн ихдээ 50 г/м2 хүрч, уг хэмжээнээс даруй 12-25 дахин их байна.

Намар болон хаврын улиралд хаягдлын сангийн орчмоос их хэмжээний тоос хийсч, ихээхэн талбайг хамарч, газарт буух тоосны хэмжээ их байгаа нь ойр орчмын хөрс, бэлчээрийг үлэмж доройтуулах шалтгаан болж байна.

Эдгээр улиралд зүүн урагш зонхилох салхины дагуу хааш хаашаа 4 км-ийн өргөн, 7 км-ийн урт газар тоос зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс харьцангуй их бууж цөлжилтийн эх үүсвэр болж байна.

Уналын талбайн хэмжээ харьцангуй их, зүүн урагшаа сунаж тогтсон байна. Түүний тоон утга эх үүсвэрийн ойролцоо 30-50 г/м2, түүнээс холдоход багасах боловч 4- 8 км зайд, харин хавар намрын улиралд 2-4 км зайд тоос 4 г/м2 их буюу их хэмжээний тоос унаж байна.

Иймд уурхайн хаягдлын сангаас босч буй тоосжилтыг багасгах арга хэмжээг даруй шуурхай авч хэрэгжүүлэн, түүнд орчны хяналт шинжилгээг тогтмол хийж байх шаардлагатай.

Ашигласан материал: 1. Бор-Өндөрийн уулын үйлдвэрийн Адагийн далд уурхай,

баяжуулах фабрикын төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний тайлан. УБ. 2009.

2. Шийтэр Д., Гарьдхүү Ж. Жоншны бүлэг ордын экологийн судалгааны асуудалд. Уул уурхайн сэтгүүл №1 (42) УБ. 2009. 39-41х.

3. Шийтэр Д., Гарьдхүү Ж., Батмөнх С., бусад. Эрдэнэт Үйлдвэр ХХК-ийн Цөөрмийн цагаан тоосны судалгааны асуудалд. ШУТИС-ийн ЭХИС, ЭШБүтээл. УБ. 2008. 166-168х.

272

ГАНГА, ДУУТ НУУР ОРЧМЫН УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТИЙГ МАЛЧДЫН АРГА ТУРШЛАГА,

МЭДЛЭГТ СУУРИЛАН ҮНЭЛЭХ НЬ

Ж.Одгарав, С.Вандандорж Ус цаг уур Орчны хүрээлэн, Орчны судалгааны сектор

Хураангуй

Энэхүү өгүүлэлд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт орших Ганга, Дуут нуурын усны түвшин уур амьсгалын өөрчлөлттэй уялдан хэрхэн өөрчлөгдөж буйг нуурын ойр орчимд нутаглаж буй малчин иргэдийн дунд хийсэн асуулга, судалгааны үр дүнд тулгуурлан нуурын орчмыг хамгаалах арга замыг боловсруулсан үр дүнг оруулсан болно. Энэхүү судалгааны ажлын гол зорилго нь малчдын арга туршлага, мэдлэгт суурилан байгаль орчны доройтол, уур амьсгалын өөрчлөлтийг үнэлэх боломжтой эсэхийг судлахад оршино. Түлхүүр үгс:Уур амьсгалын өөрчлөлт, аман судалгаа, усны түвшин

Судалгааны аргазүй, ашигласан материал Мэдээ цуглуулах. Судалгааны үндсэн агуулгыг тодорхойлж

буй мэдээллийг 2012 оны наймдугаар сард судалгааны багийнхан Дарьганга сумд ажиллан бүрдүүлэв. Судалгаанд хамрагдсан малчин өрхийг сонгохдоо тухайн сум орон нутгийг сайн мэдэх 35-аас дээш насны, нутгийн уугуул иргэн байх ёстой гэсэн шалгуур тавин сумын байгаль хамгаалагчтай хамтран судлаач санамсаргүй түүврийн аргаар сонгов. Судалгаанд ашигласан мэдээллийг Дарьганга сумын Ганга, Дуут нуур орчимд нутагладаг нийт 46 өрхийн 125 малчинтай уулзаж санал бодлыг нь дуу хураагчаар хурааж, тэмдэглэл хөтлөн, баримтжуулсан болно.

273

Судалгаа нь нийт 19 асуултаас бүрдэх бөгөөд гол агуулга нь уур амьсгалын өөрчлөлтийг илэрхийлэх үүднээс одоогийн байгаа бэлчээрийн нөхцөл байдал 20 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад ямар байгаа талаар болон монгол улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас, зах зээлийн эдийн засаг руу шилжсэнтэй холбоотойгоор 10 жилийн өмнөхтэй харьцуулсан байдлаар судалгааны асуултаа боловсруулсан.

Мэдээ боловсруулалт. Анхдагч мэдээллийг малчдаас судалгаа авахдаа оролцоо судалгааны зураглал, баримтжуулалт, ажиглалтын зэрэг аргуудыг ашиглан авсан ганцаарчилсан болон бүлгийн ярилцлагууд, мөн өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгаанд тоон болон чанарын анализ, хоёрдогч мэдээллийн дүн шинжилгээ, статистик боловсруулалтын зэрэг олон аргуудыг ашиглан боловсруулалт хийж нийгмийн бүлгүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөлөл хэрхэн тусч байгааг тодорхойлж зохих дүгнэлт санал зөвлөмжүүдийг дэвшүүлсэн болно.

Судалгааны үр дүн Судалгааны асуулга нь бэлчээрт болон ургамалд гарч буй

өөрчлөлтийн талаар 3, уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар нийт 16 асуултаас хур тунадас, түүний ихсэлт багасалт, хайлалттай холбоотой 5, гол, нуур, худаг, булаг, шандны усны түвшний талаарх 4, агаарын температурын өөрчлөлтийн талаарх 4, ган, зуд, шороон шуурганы талаарх 2 нийт 19 асуултаас бүрдэнэ. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 67.4 хувь нь эрэгтэй, 32.6 хувь нь эмэгтэй байна (Хүснэгт.1).

Хүснэгт: 1 Судалгаанд хамрагдсан иргэд

Бүгд

Эрэ

гтэй

Эмэ

гтэй

Сумын төвд Хөдөөд

Бүгд

Эрэ

гтэй

Эмэ

гтэй

Бүгд

Эрэ

гтэй

Эмэ

гтэй

46 31 15 7 6 1 39 25 14

274

Судалгаанд хамрагдсан нийт иргэдийн дундаж наслалт 48, хамгийн ахмад нь 85, залуу нь 21 настай иргэн байна. Насны ангилалаар нь авч үзэхэд 30-аас доош насны иргэд 11%, 30-50 насны иргэд 50%, 50-иас дээш насны иргэд 39% -ийг эзлэж байна. (Зураг.1)

Зураг.1 Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн насны ангилал

Аман судалгааны асуултын эхний хэсэгт сүүлийн 20 жилд бэлчээрт гарч байгаа өөрчлөлтийн талаар тодруулах зорилготой байсан бөгөөд судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 30% нь 20 жилийн өмнөхийг бодвол бэлчээрийн нөхцөл байдал доройтож, ургаж буй ургамлын төрөл зүйлд гарсан өөрчлөлт бага хэдий ч малд шим тэжээлтэй нарийн ургамлууд буурсан гэсэн дүгнэлт гарсан байна (Зураг.2). Тухайлбал малд шим тэжээлтэй нарийн өвс болох агь, таана, мангир, суль зэрэг ургамал ургахаа больж, шарилж, хамхууль зэрэг доройтлыг илэрхийлэгч ургамлууд бэлчээрт зонхилон ургах болжээ.

275

Зураг.2 Бэлчээрийн өөрчлөлтийн судалгааны үр дүн

Мөн 20 жилийн өмнө олон төрлийн арц, вансэмбэрүү зэрэг эмийн ургамал ихээр ургадаг байсан ч одоо ургахаа больсон байна. Сүүлийн жилүүдэд ургаж байгаа ургамлуудын үндэс суларч, хөрсөндөө бэхлэгдэх чанар муу байгаа нь хүчтэй шуурганд сугарч хөрсөн дээрээ ил гарах болсноор халцзгай газрын хэмжээ нэмэгдэж байна гэж малчид үзжээ. Иймээс малчид бэлчээрийг доройтуулж буй үндсэн шалтгааныг малын тоо ихэссэн, байгаль цаг уурын өөрчлөлтэй холбон тайлбарлаж байна (Зураг.3).

Зураг.3 Бэлчээрийн доройтолд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Аман судалгааны асуултын хоёрдугаар хэсэг уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар тодруулах зорилготой бөгөөд

276

сүүлийн 20 жилд хур тунадасны хэмжээ, гол, нуурын усны түвшиний хэлбэлзэл болон агаарын температурын өөрчлөлт, шороон шуурганы давтамжийн талаарх асуултуудаас бүрдсэн.

Судалгааны үр дүнгээс харахад сүүлийн 20 жилд борооны хэмжээ буурч, эрчим нь нэмэгдэн, үргэлжлэх хугацаа нь богиноссон байна. Ингэснээр хүчтэй ширүүн бороо богино хугацаанд орж хүчтэй үер буух, газрын гадаргын эвдрэл, угаагдлыг үүсгэн тачирхан ургамлыг урсгах зэрэг үзэгдэл ажиглагдах болсон байна. Харин цасны хэмжээ бага зэрэг нэмэгдэж, хавар хайлах хугацаа нь эртсэх буюу хавар эрт хайлж алга болж байгаа гэсэн хариултыг малчид өгсөн байна. Харин гол, нуур, булаг, шанд, худгийн усны түвшин сүүлийн 20 жилд огцом буурсан бөгөөд хатаж ширгэх тохиолдол олширсон байна (Зураг.4).

Зураг 4. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн судалгааны үр дүн

Сүүлийн жилүүдэд нуурын ус ихээр бохирдож байгаа бөгөөд шалтгааныг нь малчид энэ бүс нутагт адуу ихээр нутагладагтай холбон тайлбарласан байна. Дарьганга сумын 2 дугаар багийн малчин Батхүү (нас 60)-ийн ажиглалтаар өдөрт дунджаар 600-800 адуу Ганга нууранд ирж зогсдог байна. Түүний хэлж байгаагаар нэг адуунаас өдөрт 3 удаа 1л орчим шингэн, 1-1.5кг орчим өтгөн ялгардаг байна. Энэ их малын ялгадас нуурыг

277

бохирдуулах нэг шалтгаан болж байна гэж тэрээр үзжээ. Тиймээс 2009 оноос эхлэн нутгийн удирдлагаас Ганга, Дуут нуурыг хашаалж хамгаалах ажил өрнөж Дуут нуурыг битүү хашаалсан байна. Харин Ганга нуурын хувьд 2011 оноос эхлэн хашаалж байгаа бөгөөд одоогоор хараахан бүтэн хашаалаагүй байгаа тул адуу мал ордог хэвээрээ байгаа гэж тэрээр судалгаанд хариулсан байна.

Мөн түүнчлэн сүүлийн жилүүдэд агаарын температурын хэлбэлзэл нэмэгдэж зундаа хэт халуун, намартаа сэрүүн хүйтэвтэр, өвөл цас ихтэй хүйтэн, хавартаа шороон шуурга нэмэгдэж, хахирган хүйтэн, сэрүүн салхитай байдаг болжээ. Ингэснээрээ гангийн давтамж нэмэгдэж, хур тунадаснаас хамааран жил дараалан ган болдог гэж малчид үзсэн байна (Зураг.5).

Зураг.5. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн судалгааны үр дүн

Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 85-аас илүү хувь нь байгаль дэлхий хувьсан өөрчлөгдөж, ган гачгийн давтамж нэмэгдэж байгаа нь дан ганц уур амьсгалын өөрчлөлт бус хүний буруутай үйл ажиллагааны нөлөөллөөс ихээхэн хамаарч байна

278

гэж үзжээ. Тухайлбал сүүлийн жилүүдэд гол, нуурын усны түвшин багасаж байгааг голын бургасыг их хэмжээгээр хугалж түлээнд хэрэглэж байгаатай холбон тайлбарласан байна. Мөн 2004 оноос эхлэн “Алтан овоо”-г төрийн тахилгат овоо болгосноор энэ бүс нутгийг байгалийн өвөрмөц тогтоцод түшиглэсэн аялал жуулчлалын бүс болгон өргөжүүлж байгаатай холбоотой жуулчны бааз, хүүхдийн зуслан зэрэг байгуулагдаж, жуулчид ихээр ирэх болсноор булаг, шандад сүү цагаан идээ өргөх, гол, нуурт машин тэрэг угаах, мод бургасанд хадаг уях зэрэг үйлдэл нь гол, нуур, худгийн усны түвшин багасах, байгаль орчин бохирдох үндсэн шалтгаан болж байна (Зураг.6).

Зураг.6 Орчны бохирдол, бэлчээрийн доройтолд нөлөөлж буй хүчин зүйлс

Бэлчээрийн доройтол, байгаль орчны бохирдол, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг авах арга хэмжээг малчид өгүүлэхдээ:

1. Хэсэгчилсэн байгаль хамгаалагч эсвэл байцаагчтай болох. Сумд нэг байгаль хамгаалагч байгаа нь хаанаа ч хүрэлцэхгүй байна.

2. Ургаж байгаа залуу бургасыг хугалж түлэхгүйгээр унаж өгөрсөн бургасыг түлээндээ хэрэглэх

3. Аялал жуулчлалыг бодлоготой, байгаль орчинд халгүй хөгжүүлэх

279

4. Голын хөндийн, булаг, шандны эх зэрэг байгалийн нөөц ихтэй газруудыг нутгийн уугуул малчин иргэдэд хариуцуулан өгч хамгаалуулах

5. Бэлчээрийг хашиж хамгаалах ажлыг дэс дараатай, хариуцах эзэнтэй болгох зэргээр сум орон нутгийн захиргаанаас зохион байгуулалттай хийх

6. Малын тоо толгойнд хяналт тавих зэргийг нэрлэсэн байна.

Уур амьсгалын судалгааны багийн үр дүнгээс Уур амьсгалын судалгааны багийнхний хийсэн судалгааны

үр дүнгээс үзэхэд Ганга, Дуут нуур орчмоор зуны хур тунадас буурсан нь ургамлын ургалтын хугацаанд чийгшил багасгаж, хуурайшилтыг нэмэгдүүлж зуншлагыг муутгаж, гандах харин өвлийнх буурсан нь хүйтэн жавар, хүйтрэлт, цасан бүрхүүл, цасан бүрхүүлийг тогтвортой тогтох хугацааг цөөн хоногоор бууруулсан байна.

Сүүлийн 11 жилийн 4 жилд нь Ганга, Дуут нуур орчмын ихэнх нутгийг хамарсан ган болсон байх бөгөөд сүүлийн жилүүдэд гангийн давтагдал нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна. Зуны улиралд гангийн давтамж ихсэж, мал сүрэг ундаалдаг олон тооны жижиг гол горхи, булаг, нуур цөөрмийн усны хэмжээ багасаж, ширгэсний улмаас Ганга нуурын орчимд ус бараадан бэлчээрлэх малын тоо толгой нэмэгдэж, энэ орчмын бэлчээрийн даац хэтрэх улмаар бэлчээр талхлагдах, нуурын ус малын баас, шээс шивтэрээр бохирдох нөхцөл бүрдсэн байна. Ургамлын судалгаанаас харахад Шүлхий шарилж, Өлчир шарилж буюу агь, лууль зонхилж байгаагаас хархад 1970-д оны үед шарилж-хялганат бүлгэмдэлтэй байсан бүс нутаг одоо шарилжит бүлгэмдэлтэй болсон байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. Дээрх цаг уурын олон жилийн мэдээнд тулгуурлан хийсэн дүгнэлт нь малчдаас авсан аман судалгааны үр дүнтэй нийцэж байгаа нь цаашид хэмжилтийн мэдээлэл байхгүй үед малчдын арга туршлага мэдлэг чадварт үндэслэн тухайн сум орон нутгийн

280

бэлчээрийн нөхцөл байдал, уур амьсгалын хэлбэлзэл, өөрчлөлтийн талаар ерөнхий үнэлгээ гаргах боломжтой гэж үзэв.

Дүгнэлт 1. Нутгийн иргэдээс авсан асуулгын дүнгээс харахад 20

жилийн өмнөхтэй харьцуулахад бэлчээрийн нөхцөл байдал доройтож, ургамлын төрөл зүйл буурч, малд шим тэжээлтэй ургамал цөөрсөн байна.

2. Сүүлийн жилүүдэд агаарын температурын хэлбэлзэл нэмэгдэж зундаа хэт халуун, намартаа сэрүүн хүйтэвтэр, өвөл цас ихтэй хүйтэн, хавартаа шороон шуурга нэмэгдэж, хахирган хүйтэн, сэрүүн салхитай болсон.

3. Гангийн давтамж нэмэгдэж, хур тунадаснаас хамааран жил дараалан ган болдог гэж малчид үзсэн байна.

4. Нуурын ус ихээр бохирдож байгаа шалтгааныг малчид энэ бүс нутагт адуу ихээр нутагладагтай холбон тайлбарласан бөгөөд өдөрт дунджаар нэг адуунаас 3 удаа 1л орчим шингэн, 1-1.5кг орчим өтгөн ялгардаг байна. Энэ их малын ялгадас нуурыг бохирдуулах нэг шалтгаан болж байна гэж үзжээ.

5. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 85-аас илүү хувь нь байгаль дэлхий хувьсан өөрчлөгдөж, ган гачгийн давтамж нэмэгдэж байгаа нь дан ганц уур амьсгалын өөрчлөлт бус хүний буруутай үйл ажиллагааны нөлөөллөөс ихээхэн хамаарч байна гэж үзсэн.

6. Сүүлийн жилүүдэд зуны хур борооны хэмжээ буурч, эрчим нь нэмэгдэн, үргэлжлэх хугацаа нь богиноссон байна. Ингэснээр хүчтэй ширүүн бороо богино хугацаанд орж хүчтэй үер буух, газрын гадаргын эвдрэл, угаагдлыг үүсгэн тачирхан ургамлыг урсгах зэрэг үзэгдэл ажиглагдах болсон байна.

7. Цасны хэмжээ бага зэрэг нэмэгдэж, хавар хайлах хугацаа нь эртсэх буюу хавар эрт хайлж алга болж байгаа гэсэн хариултыг малчид өгсөн байна. Харин гол, нуур, булаг,

281

шанд, худгийн усны түвшин сүүлийн 20 жилд огцом буурсан бөгөөд хатаж ширгэх тохиолдол олширсон байна.

8. Ганга, Дуут нуур орчмоор малд шим тэжээлтэй нарийн өвс болох агь, таана, мангир, суль зэрэг ургамал ургахаа больж, шарилж, хамхууль зэрэг доройтлыг илэрхийлэгч ургамлууд бэлчээрт зонхилон ургах болжээ.

9. Цаашид хэмжилтийн мэдээлэл байхгүй үед малчдын арга туршлага мэдлэг чадварт үндэслэн тухайн сум орон нутгийн бэлчээрийн нөхцөл байдал, уур амьсгалын хэлбэлзэл, өөрчлөлтийн талаар ерөнхий үнэлгээ гаргах боломжтой гэж үзэв.

Ашигласан материал “Ганга, Дуут нуурын орчмын усны нөөц, уур амьсгалын хэлбэлзэл, өөрчлөлт” судалгааны тайлан, 2012 он

282

ЖОНШНЫ ХҮДЭР БАЯЖУУЛАХ ҮЙЛДВЭРИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ГОРИМ ӨӨРЧИЛСНӨӨР ГАРАХ ҮР

АШГИЙН СУДАЛГАА

Магистрант Б.Баянхүү* МУ-ын зөвлөх инженер Я.Дашдондог**

*- ШУТИС, Уул уурхайн инженерийн сургууль **- Монголросцвемет ХХК

Хураангуй

Монгол орны уул уурхайн салбарын экспортын орлогыг бүрдүүлэхэд тодорхой хувь нэмэр оруулж байгаа эрдэс нь жонш юм. Энэхүү илтгэлд жоншны хүдэр баяжуулахад технологийн горимыг өөрчилж, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулснаар гарах эдийн засгийн үр ашгийг тооцоолсон судалгааны ажлын үр дүнг нэгтгэсэн болно.

Түлхүүр үг: Мэдрэгчид суурилсан технологи, бүтээгдэхүүний чанар, борлуулалт

Оршил Монгол Улс жоншны нөөц, үйлдвэрлэл, экспортоор дэлхийд тэргүүлэх орны тоонд багтдаг. Экспортод бүхэллэг болон флотацийн баяжмалыг гаргадаг. Гэвч сүүлийн жилүүдэд жоншны хүдэр дэх агуулга буурснаар Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрийн технологид ихээхэн хүндрэл гарч байгаа талаар холбогдох эх сурвалж, судалгааны ажлын тайланд тэмдэглэгдсэн байдаг. Үүнээс гадна жоншны бага нөөцтэй орд ашиглаж буй хувийн хэвшлийн технологийн мэдээллийг холбогдох эх сурвалжуудаас авч үзвэл ихэвчлэн хүдрийг бутлан гар аргаар ангилж, 75%-ийн жоншны агуулга бүхий сортын баяжмал,

283

баяжуулах үйлдвэрийн түүхий эд, хаягдал гэсэн бүтээгдэхүүнүүдийг ялган, борлуулалт хийж байна [7]. Ордуудын зүй тогтол, агуулагч чулуулгийн ялгаатай шинж чанараас хамааран өөр өөр ордын хүдрийг хольж баяжуулахад технологийн нарийвчилсан судалгаа шаардлагатай. Үүнээс гадна бага агуулгатай хүдрийг баяжуулах флотацийн процесст зардал их өсдөг ба энэ нь нэгж бүтээгдэхүүний өөрийн өртгийг өсгөж борлуулалтын үр ашгийг бууруулж байна. Иймээс жоншны хүдэр баяжуулах үйлдвэрийн технологийн горимд өөрчлөлт оруулснаар гарах үр ашгийн судалгааг дараах байдлаар харууллаа.

1. Монгол орны жоншны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал

Бүтээгдэхүүний стандарт. Аливаа бүтээгдэхүүний борлуулалтыг зах зээлийн эрэлтийг судалж хийх ба энэ тохиолдолд хэрэглэгчийн шаардлагад нийцсэн бүтээгдэхүүний стандартыг баримтлана. Бүтээгдэхүүний чанарын стандартад нийцүүлэн дотоодын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг ч тогтоох боломжтой юм. Энэ аливаа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нь хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлагыг судлахаас эхлээд нийлүүлэх бүхий л боломжийг судалж, борлуулах зах зээлийн зарчмыг дагаж мөрдөх хэрэгтэй гэсэн дүгнэлтэд хүргэнэ. Иймээс юуны өмнө бүтээгдэхүүний чанарын стандартын талаар дараах мэдээллийг орууллаа. Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа металлургийн, хүчлийн, гагнуурын зориулалттай жоншны эрдэс бодисын найрлагыг хүснэгт 1, 2, 3-р хүснэгтээр, БНХАУ-д мөрдөгдөж байгаа жоншны нунтаг болон металлургийн эрдсийн найрлагыг 4, 5-р хүснэгтээр тус тус үзүүллээ. Эдгээр стандартад заагдаагүй эрдсийн найрлагын хувьд хоёр тал харилцан тохиролцож үнэ тогтоох боломжийг заасан байна.

284

1-р хүснэгт Металлургийн зориулалтын хайлуур жоншны

эрдэс бодисын найрлага/MNS 145 : 2003/

Марк

Фторт кальцийн агуулга, /СаF2/, % багагүй

Бусад эрдсийн агуулга, % (ихгүй)

Цахиурын исэл, SiO2

Нийт хүхэр, S Фосфор, Р

МБФ 95А 95 2.0 0.15 0.1 МБФ 95Б 95 2.5 0.15 0.1 МБФ 92 92 5.0 0.20 0.2 МБФ 85 85 10.0 0.30 0.3 МБФ 75 75 20.0 0.30 0.3 МБФ 65 65 30.0 0.30 0.3 МГФ 92 92 5.0 0.20 0.2 МГФ 85 85 10.0 0.30 0.3 МГФ 75 75 20.0 0.30 0.3 МГФ 65 65 - 0.30 0.3 МГФ 55 55 - 0.30 0.3 МГБФ 75 75 20.0 0.30 0.3

ТАЙЛБАР: Үйлдвэрлэгч ба хэрэглэгч нь цахиурын давхар исэл ба нүүрс хүчлийн кальцийн агуулгыг шаардлагатай гэж үзвэл харилцан тохиролцоно.

2-р хүснэгт Хүчлийн зориулалтын хайлуур жоншны эрдэс бодисын найрлага

Марк Фторт кальцийн агуулга, /СаF2/,

% багагүй

Бусад эрдсийн агуулга, % ихгүй

Цахиурын давхар исэл,

SiO2,

Нүүрс хүчлийн кальци, СаС03

Хүхэр, S

ХФ97А 97 0.8 1.0 0.1 ХФ97Б 97 1.0 1.0 0.1 ХФ95А 95 2.0 1.5 0.2 ХФ95Б 95 3.0 2.0 0.2

285

ХФ92А 92 2.5 2.5 0.2 ХФ92Б 92 3.0 3.0 0.2 ХФ90 90 3.5 4.5 0.2

3-р хүснэгт Гагнуурын зориулалтын хайлуур жоншны эрдэс бодисын

найрлага

Марк

Фторт кальцийн агуулга, СаF2, %-

иар /багагүй/

Бусад эрдсийн агуулга, хувиас ихгүй

Цахиурын давхар

исэл, SiO2

Нүүрс хүчлийн кальци, СаСО3

Нийт хүхэр

/S/

Фосфор /Р/

ГФБ-95А 95 2.5 2.0 0.07 0.015 ГФБ-95Б 95 2.5 2.0 0.07 0.02 ГФБ-92 92 5.0 2.0 0.10 0.04 ГФБ-85 85 - 5.0 0.20 0.15 ГФБ-75 75 - - 0.30 0.20 ГФФ-97А 97 2.0 1.0 0.05 0.015 ГФФ-97Б 97 2.0 1.0 0.05 0.03 ГФФ-95 95 3.0 2.0 0.10 0.03 ГФФ-92 92 3.0 3.0 0.15 0.06 ГГФ-92 92 5.0 2.0 0.10 0.04 ГГФ-85 85 - 5.0 0.20 0.15 ГГФ-75 75 - - 0.30 0.20

БНХАУ-д мөрдөгдөж байгаа стандартын техникийн шаардлагыг хүснэгтүүдийн эхэнд үзүүллээ.

Техникийн шаардлага • Жоншны баяжмалыг 5 ангилна. • Хуурай баяжмалын чийг ≤0.5%, нойтон баяжмал дахь

усны агууламж ≤10% байна. • - 0.154 мм-ийн ширхэглэл 87%-иас багагүй байна. • Жоншны баяжмалд гадны хольц оруулахыг хориглоно.

286

4-р хүснэгт Жоншны нунтаг баяжмалын чанарын стандарт /GB5690-85/

Зэрэг βCaF2, % Хорт хольц (≤), % SiO2 CaCO3 S P

Дээд 1 2 3 4

98 98 97 95 93

0.6 0.8 1.0 1.4 2.0

0.7 1.0 1.2 1.5 -

0.03 - - - -

0.02 - - - -

Жич: хэрэв хэрэглэгчээс хольцын талаар тусгай шаардлага тавьсан тохиолдолд талууд хэлэлцэж шийднэ.

Металлургийн үйлдвэрийн ган хайлагч бодис, хүхэр, фосфорит зэрэг хольцыг цэвэрлэхэд дараах стандартыг баримтлана.

Техникийн шаардлага: • Металлургид хэрэглэх жоншыг агуулгаар нь 7 ангилна. • Ширхэгийн хэмжээ нь 6-350 мм байна.– 6 мм-ийн агуулга

10%-иас ихгүй, +350-400 мм-ийн агууламж 10%-иас ихгүй, +400 мм байж болохгүй.

5-р хүснэгт Металлургийн жоншны чанарын стандарт /YB325-81/

Зэрэг ≥βCaF2, %

Хорт хольц (≤), % Зориулалт SiO2 S P

1 2 3 4 5 6 7

95 90 85 80 75 70 65

4.7 9.0 14.0 19.0 23.0 28.0 32.0

0.1 0.1 0.1 0.15 0.15 0.15 0.15

0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06 0.06

Онцгой төрлийн ган, хайлш боловсруулахад Онцгой төрлийн ган, хайлш боловсруулахад Дээд зэргийн ган боловсруулахад Ердийн ган боловсруулахад Ердийн ган, төмөр

287

боловсруулах, төмөр хайлах Төмөр хайлах, боловсруулахад Төмөр хайлах, боловсруулахад

Жич: Хэрэглэгчийн шаардлагын дагуу гуравдугаар зэрэгтэй SiO213%-иас ихгүй бүтээгдэхүүн нийлүүлж болно.

Жонш үйлдвэрлэлийн өнөөгийн байдал. Сүүлийн жилүүдэд манай улсын жонш үйлдвэрлэл ерөнхийдөө өссөн дүнтэй байна. Ялангуяа бүхэллэг жонш гаргалт илүү өсөлттэй байна (6-р хүснэгт).

6-р хүснэгт Жоншны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл

№ Бүтээгдэхүүн 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Бүхэллэг

жонш, мян.т 233.4 239.4 245.0 219.1 244.2 278.2 300.0

2. Флотацийн баяжмал, мян.т

93.7 108.3 131.8 142.9 115.3 140.7 116.4

2010 оны байдлаар уулын ажлын төлөвлөгөө, тайлан хянуулж батлуулсан 22 аж ахуйн нэгж, байгууллага байгаагаас улс, орон нутгийн төсөвт нийт 2.7 тэрбум төгрөгний орлого оруулжээ [6]. Монгол Улсын жоншны хүдэр боловсруулалт, баяжмалын чанарыг бусад улсуудын үзүүлэлттэй харьцуулж дараах зураг, хүснэгтэд нэгтгэв [3, 4].

1-р зураг. Дэлхийн жоншны үйлдвэрлэлд

эзлэх хувь, % БНХАУ55%Мексик

18%

Монгол8%

Өмнөд Африк

3%

ОХУ4%

Бусад12%

288

6-р хүснэгт Жоншны хүдэр, баяжмалын чанарын харьцуулалт

№ Улс орон Хүдэр дэх агуулга, %

Баяжмалын чанар, %

Жонш авалт, %

1. Монгол 30-35 95-97 75-78 2. БНХАУ 40-55 95-97.5 75 3. ОХУ 31-33 90-92 65-68 4. Мексик 60-80 95-97.5 70

Ийм чанарын бүтээгдэхүүнийг голлон Бор-Өндөрийн уулын баяжуулах үйлдвэр экспортлож байна. Дараах хүснэгтээр тус үйлдвэрийн 2007-2011 оны үйлдвэрлэл, экспортын хэмжээг харуулав [3].

7-р хүснэгт Бор-Өндөрийн УБҮ-ийн жонш үйлдвэрлэл, экспорт

№ Бүтээгдэхүүн

2007 2008 2009 2010 2011

Үйл

д.

Экс

.

Үйл

д.

Экс

.

Үйл

д.

Экс

.

Үйл

д.

Экс

.

Үйл

д.

Экс

.

1. ФФ-75 төрлийн баяжмал, мян.т 21

.797

20.1

04

21.0

22

12.7

63

12.1

32

10.2

91

15.4

21

23.3

94

10.8

38

2.86

3 2. ФФ-95

төрлийн баяжмал, мян.т 78

.63

79.8

16

115.

951

115.

325

69.8

73

69.1

06

125.

444

127.

631

108.

558

103.

363

3. ФФ-97 төрлийн баяжмал, мян.т 32

.025

32.0

00

6.31

5

5.00

0

26.7

85

15.0

00

-

12.0

00

- -

Харин 2012 оны байдлаар жоншны баяжмалд тавих стандарт өссөн, эрэлт буурсан зэргээс экспорт багассан дүнтэй байна.

289

2. Жонш баяжуулах үйлдвэрийн технологийн горимыг өөрчилснөөс гарах үр ашгийн судалгаа Жоншны хүдрийн ордын нөхцөл хүндэрч, анхдагч хүдэр дэх агуулга буурсан зэрэг хүчин зүйлсээс шалтгаалан баяжуулах үйлдвэрийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж гарах баяжмалын хэмжээг хэвийн түвшинд байлгах эсвэл анхдагч хүдрийг урьдчилан ялгаж баяжуулах үйлдвэрт өгөх таваарын хүдрийн агуулгыг нэмэгдүүлж чанарын стандарт хангасан бүтээгдэхүүний гарцыг өсгөх боломжтой юм.

Үүнээс гарах үр ашгийг судлахад Өргөний уулын үйлдвэр болон холбогдох дээжинд хийсэн туршилтаар тодорхой эерэг үр дүнгээ өгөөд байгаа мэдрэгчид суурилсан технологийн талаар авч үзлээ.

Эрдсийн түүхий эдийн боловсруулалтад эцсийн бүтээгдэхүүний чанарыг тогтмол өндөр түвшинд хүргэх болон аль болох бага зардлаар үйлдвэрлэл явуулахын тулд үйлдвэрлэлийн процессыг оновчлох, эцсийн бүтээгдэхүүнийг анхдагч материал болох хүдрийн чанар, агуулгын хэлбэлзлээс үл хамааралтай болгохын тулд стандартчлах зайлшгүй шаардлага тулгардаг бөгөөд энэхүү өндөр шаардлагыг зөвхөн боловсруулалтын оновчтой, эдийн засгийн хувьд өндөр үр ашигтай технологиор хангах боломжтой [2].

Жонш агуулсан эрдсийг өнгө, нягт, хэлбэр дүрсний ялгаанд үндэслэн гар аргаар болон хэмжих багажны тусламжтайгаар ялгах нь баяжуулах технологийн нилээд эртний аргад тооцогддог. Үүнээс гадна гэрэл ойлгох, шингээх чадвар, цацраг идэвхит, цахилгаан, соронзон дамжуулах шинж чанарт тулгуурлан ангилан ялгах төхөөрөмжүүд өргөн хэрэглэгдэж байна. Орчин үеийн электроникийн хөгжлийн хурдцыг даган төрөл бүрийн эрдэс баялгийг боловсруулах салбарт технологийн хөгжлийн шинэ үе шатыг нээж, уламжлалт технологийн ачааллыг бууруулах, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, түүгээр зогсохгүй зарим тохиолдолд бүрэн орлох боломжтой болж байна [].

Иймээс жоншны анхдагч хүдрийг баяжуулахад тус мэдрэгчид суурилсан төхөөрөмжийг хэрэглэж флотацид орох

290

таваарын бүтээгдэхүүний чанарыг өсгөсөн үр дүнд хүрсэн байна. Мэдрэгчид суурилсан технологийн схемийг 2-р зурагт үзүүллээ.

Мэдрэгчид суурилсан технологийн ажиллах зарчим: Материалыг чичиргээт дамжуулгаар дамжуулан жигдрүүлж, хурдасгуурт өгнө (гулсуур). Хурдасгуурын эцэст материал чөлөөтэй унах хэсэгт хэд хэдэн, өндөр нягтралтай өнгөт камерууд байрлах ба эдгээр нь өгөгдсөн материалыг 1200 мм-ийн өргөнтэйгээр “scann”-дана. “Scann”-дсан зурагнуудыг түүнтэй паралель байрлах процессорт боловсруулж, милсекундын хурдтайгаар тухайн танигдсан материал байрлах цэг бүр дээр даралтат агаарын вентилийг удирдах ба энэ нь хольц минералыг материалын урсгалаас салгана [2, 7].

Дараах хүснэгтэд Өргөний ил уурхайн хүдрийн ХБНГУ-ын КОММАДАС-УЛТРАСОРТ үйлдвэрийн оптик аргаар ангилагч төхөөрөмж дээр хийсэн хагас үйлдвэрлэлийн туршилтын үр дүнг харуулав [1].

291

8-р хүснэгт Өргөний жоншны хүдэр баяжуулсан хагас үйлдвэрлэлийн

туршилтын үр дүн

Үзү

үлэл

түүд

Анхдагч хүдэр Баяжмал Хаягдал Ж

ин (к

г)

Эзл

эх

хувь

, %

Жин

(кг)

Эзл

эх

хувь

, %

Жин

(кг)

Эзл

эх

хувь

, %

Хайлуур жонш

12,4 26,8 11,05 81,0 1,35 4,1

Хоосон цулуулаг

33,85 73,2 - - - -

Хаягдал - - 2,6 19,0 31,25 95,86 Нийт 46,25 100 13,65 100 32,60 100

Хүснэгтэд нэгтгэсэн туршилтын үр дүнгээс харахад флотацийн процессын өмнө оптик ангилагчаар урьдчилсан ялгаснаар жонш авалтыг эрс нэмэгдүүлж, баяжуулах материалын хэмжээг багасгаж байна.

Энэ нь баяжуулалтын процесст хэрэглэгдэх эрчим хүч, урвалжын зарцуулалтыг бууруулж, бага өртгөөр чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг бүрдүүлж байна. Энэ нь дараагийн шатны тоног төхөөрөмжийн ачааллыг бууруулж, түүнд зарцуулагдах эрчим хүч болон нормчлогдсон материалын зарцуулалтыг хэмнэх боломжтойг илтгэнэ. Мөн талаас хоосон чулуулгийг флотацийн процесст орохоос өмнө урьдчилан ялгаснаар хаягдлын санд хуримтлагдах нунтаг материалын хэмжээг эрс багасгаж хаягдлын далангийн багтаамжын ашиглалтын хугацааг уртасгахаас гадна түүний тархалт, тоосжилтын хэмжээг бууруулах экологийн чухал ач холбогдолтой байна. Хаягдал дахь ашигт эрдсийн агуулгыг (4.1% хүртэл) бууруулж байгаа нь эрдсийн түүхий эдийг иж бүрэн ашиглах тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд оруулах чухал хувь нэмэр төдийгүй жонш авалтыг нэмэгдүүлснээр гарах

292

бүтээгдэхүүний чанар болон үнэ өсөх эдийн засгийн асар их нөөц боломжийг бүрдүүлэх давуу талтай.

Бор-Өндөрийн баяжуулах үйлдвэрт жилд 460,0 мян.тн хүдрийг нунтаглан флотацийн процесст оруулдаг гэж үзвэл түүний 50%-ийг дээрх технологиор ялгана гэж тооцоод урвалжын зарцуулалтын хэмнэлтийг тооцоход дараах үзүүлэлт гарч байна. Үүнд:

9-р хүснэгт Жилд хамгийн багаар тооцоход гарах урвалжийн хэмнэлт

№ Урвалжын нэр, томьёо Хэрэглээний норм

Жилд гарах хэмнэлт

1 Содот кальци, Na2CO3 0.2 кг/тн 46.0 тн

2 Шингэн шил буюу силикат натри, Na2SiO3

0.78 кг/тн 179.4 тн

3 Таллын хүчлийн масло, ЖКТМ 0.58 кг/тн 133.4 тн

4 Хүхэр хүчлийн хөнгөн цагаан 0.3 кг/тн 69.0 тн

5 Полиакриламид 0.006 кг/тн 1.38 тн

Сүүлийн жилүүдэд уурхайн гүнзгийрэлт нэмэгдэж, нөөцийн хэмжээ багасч байгаатай холбоотойгоор баяжуулалтад орж байгаа хүдрийн агуулга буурснаас ихэнх урвалжын зарцуулалт хэрэглээний нормоос хэтрэх болсон бөгөөд энэ хэтрэлтийн хэмжээг тооцвол урвалжын зарцуулалтаас гарах хэмнэлт дээрх тооцооноос илүү гарах болно [].

Бор-Өндөрийн УБҮ-ийн хүчин чадалд үндэслэн эдийн засгийн үр ашгийн тооцоог хийвэл:

Цагийн хүчин чадал, тн/цаг 65 Жилд ажиллах цаг, цаг 7446 Жилд боловсруулах хэмжээ, тн/жил 483990

293

10-р хүснэгт Нэг тонн хүдэр ялгах зардлын хялбаршуулсан тооцоо

д/д Үзүүлэлтүүд Тоо хэмжээ

Жилийн зардал, €

Нэгжийн зардал, тн/€

1 Тоног төхөөрөмжийн үнэ, € 900000 180000 0.37

2 Компрессор, € 70000 14000 0.03

3 Тоос ялгах төхөөрөмж, € 30000 6000 0.01

4 Угаах, шигших төхөөрөмж, € 50000 10000 0.14

5 Металл болон бусад материал, € 100000 20000 0.67

6 Эрчим хүчний зарцуулалт

120 квт/цаг

98287200 ₮ 203.08 ₮

7

Сервис, үйлчилгээний зардал: € -Тоног төхөөрөмж 50000 0.10 -Компрессор 5000 0.01 -Тоос ялгах төхөөрөмж 5000 0.01 -Шигших, угаах төхөөрөмж 5000 0.01

8 Нэг тонн-д ноогдох нийт зардал, төг 2559.54

Тооцооноос 1 тн хүдрийг ангилах үйлдвэрлэлийн зардал нь 2559 төг гарч байгаа нь өнөөгийн гар аргаар ангилах ажиллагаанаас нмлээд бага байх боломжтой нь харагдаж байна.

294

ДҮГНЭЛТ Дээрх судалгаа тооцоонууудад үндэслэн дараах дүгнэлтүүдийг

гаргаж байна. Үүнд: - Мэдрэгчид суурилсан технологийг нэвтрүүлснээр Монгол

Улсын жоншны нөөц баялгийг технологийн өндөр үр ашигтайгаар боловсруулах, химийн технологийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дэлхийн зах зээлд гаргах, экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах, эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, зэрэг экологи, нийгэм, эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой гарахаар байна.

- Тус технологийг баяжуулах үйлдвэрийн технологийн горимд оруулахад зөвхөн хүдрийг буталж ширхэглэлийг жигдрүүлсний дараа хэрэглэх бөгөөд 1 тн хүдэр ялгах зардал нь урьдчилсан байдлаар 2559₮ гарч байгаа нь маш хямд өртөг болно. Үүнээс гадна өндөр чанарын сортын баяжмал, флотацийн процесст орж байгаа хүдрийн агуулгыг ихээхэн өсгөж урвалжийн зарцуулалтыг бууруулах зэрэг эдийн засгийн бодит хэмнэлт гарахаар байна.

- Мэдрэгчид суурилсан төхөөрөмжийг нэвтрүүлснээр агуулга багатай орд, балансын бус хүдрийн овоолгыг дахин ашиглах, өндөр агуулгатай хүдэр үндсэн процесст өгөх боломж бүрдэнэ. Жонш авалтыг нэмэгдүүлж, түүхий эдийн хаягдлыг бууруулснаар баяжуулах үйлдвэрийн хаягдлын хэмжээ эрс багасч, хаягдлын сангийн талбай ашиглалт сайжрахийн зэрэгцээ цагаан тоосноос үүдэлтэй экологид үзүүлэх сөрөг нөлөөг багасгах, хаягдлын далангийн ашиглалтын хугацааг уртасгах зэрэг нь экологийн үр ашгийг тодотгох үзүүлэлт болно.

Ашигласан хэвлэл: Дотоод:

1. Аахений ТИС-ийн Эрдэс боловсруулалтын институт болон Коммадас-Ултрасорт үйлдвэрт хийсэн туршилтын ажлын тайлан, 2008 он.

295

2. Я.Дашдондог “Мэдрэгчид суурилсан технологи ашиглан эрдсийн түүхий эдийг боловсруулах технологийн боломж, ач холбогдол”. Илтгэл., Эрдэнэт хот., 2011 он.

3. Т.Доржбал “Монголросцветмет ХХК-ийн жоншны олборлолт, үйлдвэрлэл, экспортын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв”. Илтгэл., Бор-Өндөр., 2012 он.

4. Б.Мөнхбат “Жоншны хүдрийн олборлолт, баяжуулалтын техник технологийн өнөөгийн түвшин, шинэчлэл, цаашид авах арга хэмжээ”. Илтгэл., Бор-Өндөр., 2012 он.

5. Технологическая инструкция по обогащению флюоритовой руды на обогатительной фабрике ГОКа Бор-Ундур, 2003г.

6. Ч.Цогтбаатар “Жонш үйлдвэрлэлийн талаарх төрийн бодлого, хэрэгжүүлэх арга зам”. Илтгэл., Бор-Өндөр., 2012 он.

7. Б.Чинзориг “Бага агуулгатай жоншны хүдэр баяжуулах үр ашгийн судалгаа”. Илтгэл., Бор-Өндөр., 2012 он.

Гадаад: 1. Dipl.-Ing. Dieter Reitemeyer, Durchsatzverdoppelung bei der

Feldspataufbereitung durch belastungsabhaengige Prozesssteuerung, Wuppertal, Aufbereitungstechnik 47(2006) №8

2. Dr.Cord Fricke-Begemann, Dr.Peter Jander, Univ,-Prof.Dr.-Ing. Hermann Wotruba, Laser-based online analysis of minerals, Aachen 2008

3. Prof.Dr.Ing.Hermann Wotruba, Werner Juengst, Optoelektronische Sortierverfahren fuer die Kies-und Sandindustie, Aufbereitungstechnik 41 (2000) №3

4. Dipl.-Ing. Hartmut Harbeck, Optoelektronische Sortierung zur Aufbereitung von Feldspat bei Maffei Sarda, Aufbereitungstechnik, Heft 9, 2001

5. Dipl.-Ing. Markus Dehler, Optische Sortierung von mineralischen Rohstoffen, Rohstoffaufbereitung, Mogensen GmbH, Wedel, 2003.