2011 VAN DEPREMİ VE VAN ŞEHRİNİN DİRENÇLİLİĞİ · terim hem 'normal' hem de beklenen stres düzeylerini ayarlama ve ani oklara ve olağandıúı taleplere uyum sağlama becerisini

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

2011 VAN DEPREMİ VE VAN ŞEHRİNİN DİRENÇLİLİĞİ

S.Ü. Dikmen1, Ö. Akboğa Kale2 , R. Akbıyıklı3 ve S. Baradan4

1 Doç. Dr., Kandilli Rasathanesi Deprem ve Araştırma Enst., Deprem Mühendisliği ABD, Boğaziçi Üniversitesi

2Dr. Arş. Gör., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Ege Üniversitesi 3 Doç. Dr., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Düzce Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi

4Yrd. Doç. Dr., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Ege Üniversitesi

Email: [email protected]

ÖZET:

Türkiye’de farklı şehirlerde, değişen zaman aralıklarında karşılaşılan ve toplumsal olarak gerek maddi gerekse

manevi bir tahribata yol açan deprem gerçeği birçok araştırmacı tarafından farklı açılardan incelenmektedir. 23

Ekim 2011 tarihinde Van ve çevresinde meydana gelen Mw=7.2 büyüklüğündeki deprem, 604 can kaybı, 4152

yaralanma ve 2262 binanın tamamen yıkılmasına yol açmıştır. Hiç şüphesiz ki ortaya çıkan can kayıplarının

dışında deprem sonrası bölge sakinlerinin hayatlarının sosyal, ekonomik ve psikolojik açıdan büyük oranda

etkilendiği bir gerçektir. Bu bağlamda bir toplumun bu tür olaylar karşında değişen koşullara uyum sağlaması,

rahatsızlık karşısında işlevsellik kazanması ve yeniden canlanma kapasitesi “dirençlilik” olarak tanımlanmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, deprem sonrası Van şehrinin nüfus, imar durumu, yapı ruhsatı izni ve GSYH gibi

göstergelerinin değerlendirilerek, şehrin bu tür bir afet sonrasında ki dirençliliğinin incelenmesidir. Çalışma

kapsamında bölgenin belirlenen parametreler açısından analiz edilmesi amacıyla deprem öncesi ve sonrası olmak

üzere Türkiye İstatistik Kurumu veri tabanından faydalanılmıştır.

ANAHTAR KELİMELER : Van Depremi, Dirençlilik, Veri Analizi

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

2011 VAN EARTHQUAKE AND RESILIENCE OF VAN

S.Ü. Dikmen1, R. Akbıyıklı2, S. Baradan3 ve Ö. Akboğa Kale4

1 Doç. Dr., Kandilli Rasathanesi Deprem ve Araştırma Enst., Deprem Mühendisliği ABD, Boğaziçi Üniversitesi

2 Doç. Dr., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Düzce Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi

3Yrd. Doç. Dr., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Ege Üniversitesi 4Dr. Arş. Gör., İnşaat Mühendisliği Bölümü, Ege Üniversitesi

Email: [email protected]

SUMMARY:

The earthquake reality, encountered in Turkey in different cities and at different time intervals, leads to socially

and materially moral destruction, is investigated by different researchers from different angles. The magnitude of

Mw = 7.1 earthquake in Van and its surroundings on 23 October 2011 caused 604 casualties, 4152 injuries and

2262 completely destroyed buildings. Without a doubt, it is a fact that, out of the resulting loss of life, the lives of

the residents of the city after the earthquake are greatly influenced by social, economic and psychological aspects. In this context, a “resilience” is defined as the capacity to adapt to changing conditions and to maintain or regain

functionality and vitality in the face of stress or disturbance. The purpose of this study is to examine the city's

resilience after such a disaster by evaluating the indicators such as population of the city of Van after the

earthquake, zoning status, building permit, and GSH. Within the scope of the study, in order to analyze the region

in terms of the determined indicators, Turkish Statistical Institute database was used in for before and after the

earthquake.

KEY WORDS: Van Earthquake, Resilience, Data Analysis

1.GİRİŞ

Dünya üzerinde sel felaketleri, kasırgalar, toprak kaymaları ve deprem gibi birçok doğal afet olayları

yaşanmaktadır. Ciddi şekilde can ve mal kayıpları olan bu doğal afetleri ne yazık ki önlemek mümkün değildir.

Ancak alınan tedbirlerle en az düzeyde zarar görmeye çalışılmaktadır. Bu doğal afetlerden biri de zelzele olarak

da adlandırılan depremlerdir. Dünyanın oluşumundan bu yana fay hatlarında ve sismik yönden hareketli olan

yerlerde depremler meydana gelmektedir.

Ülkemiz dünyanın en etkin deprem kuşaklarından birinin üzerinde bulunmaktadır. Ülkemiz topraklarının %92’si

deprem bölgesi içerisinde yer almaktadır. Yapı stokunun durumu, tehlikenin derecesini artırmakta ve

nüfusumuzun azımsanamayacak bir kısmı deprem riski altında yaşamaktadır (AFAD, 2014). Şüphesiz ki deprem

felaketinden sonra, bu doğal afetin yaşandığı şehir sakinleri fiziksel ve psikolojik olarak etkilenmekte ve kayıplar

vermektedir. Öncelikle barınma ihtiyacı ortaya çıkmakta, eğitim sekteye uğramakta, hastane ve sağlık merkezleri

yetersiz kalmakta ayrıca erzak, kişisel temizlik malzemeleri, giyim, su ve ilaç eksikliği ön plana çıkmaktadır. Bu

bağlamda bir toplumun bu tür olaylar karşında değişen koşullara uyum sağlaması, rahatsızlık karşısında işlevsellik

kazanması ve yeniden canlanma kapasitesi “dirençlilik” olarak tanımlanmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, deprem sonrası Van şehrinin nüfus, imar durumu, yapı ruhsatı izni ve GSH gibi

göstergelerinin değerlendirilerek, şehrin bu tür bir afet sonrasında ki dirençliliğinin inşaat sektörü açısından

incelenmesidir. Çalışma kapsamında bölgenin belirlenen parametreler açısından analiz edilmesi amacıyla deprem

öncesi ve sonrası olmak üzere Türkiye İstatistik Kurumu veri tabanından faydalanılmıştır.

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

2. DİRENÇLİLİK

Dirençlilik kavramı genelde güç ve esnekliği belirtmek için, çevresel araştırmalardan, malzeme bilimi ve

mühendisliği, psikoloji, sosyoloji ve ekonomi alanlarına kadar değişen disiplinlerdeki araştırmalarda rutin olarak

kullanılmaktadır (Bruneau et. al, 2003). Sözlük tanımına göre dirençlilik "hastalıktan, değişmeden veya

talihsizlikten hızlı bir şekilde kurtulma yeteneği (canlılık)" ya da “bükülmüş, gerilmiş veya sıkıştırıldıktan sonra

orijinal şeklini veya konumunu almasını sağlayan bir malzemenin özelliği (elastikiyet)” olarak tanımlanmaktadır

(New International Webster’s Comprehensive Dictionary 1996). Dirençlilik, "öngörülemeyen tehlikeler karşı

ortaya çıktıktan sonra başa çıkmayı öğrenme kapasitesi” (Wildavsky 1991, p. 77) olarak da tanımlanabilir.

Deprem felaketlerine ve özellikle de afet sonrası tepkiye odaklanan Comfort (1999, s.21) dirençliliği "mevcut

kaynakları ve becerileri yeni durumlara ve çalışma koşullarına uyarlama kapasitesi" olarak tanımlamaktadır. Bu

terim hem 'normal' hem de beklenen stres düzeylerini ayarlama ve ani şoklara ve olağandışı taleplere uyum

sağlama becerisini ifade eder.

3. VAN DEPREMİ

23 Ekim 2011 tarihinde, saat 13:41:21’de, Mw=7.2 büyüklüğünde Van ili, Tabanlı Köyü merkezli bir deprem

meydana gelmiştir. Depremin aletsel büyüklüğü, T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Başkanlığı – Deprem

Dairesi Başkanlığı (AFAD) tarafından ML=6.7 olarak kamuoyuna duyurulmuştur. Depremin büyüklüğü Boğaziçi

Üniversitesi – Kandilli Rasathanesi (http://www.koeri.boun.edu.tr) ve Deprem Araştırma Enstitüsü (KRDAE)

tarafından ML=6.6, Mw=7.2; United States Geological Survey (USGS) tarafından Mw=7.2; European‐Mediterranean Seismological Centre (EMSC) tarafından Mw=7.3, Postdam Sismoloji Merkezi, Almanya

(GEOFON) tarafından Mw=7.1, İsviçre Sismoloji Servis (SED)da Mw=7.3 olarak tanımlanmıştır (Güney, 2011). 9 Kasım 2011 Çarşamba günü 21.20 sularında Van Merkez’e 16 kilometre uzaklıktaki Edremit ilçesinde, Mw =5.7

büyüklüğünde yeni bir deprem meydana gelmiştir. Meydana gelen ana depremin ardından, bir ay boyunca, günlük

ortalama 180 artçı deprem meydana gelmiştir. Toplamda ise 11 binin üzerinde artçı deprem kaydedilmiştir

(AFAD, 2014).

Şekil 1. Deprem sonrası oluşan hasarlar (Sözcü, 2016; İMO,2016)

Deprem nedeniyle 644 kişi hayatını kaybetmiş ve 1.966 kişi de yaralanmıştır. Erciş ilçesi en çok kaybı veren ilçe

olmuştur. Hasar tespit çalışmaları kapsamında yaklaşık 187 bin yapı incelenmiştir. 49 bine yakın yıkık/ağır hasarlı

yapı tespit edilmiştir. Depremde yüz civarında çok katlı betonarme yapı tamamen yıkılmıştır. Bu binalarda çok

sayıda can kaybı meydana gelmiştir. Deprem sonrası Erciş ilçesinin su, elektrik ve kanalizasyon alt yapısı

çökmüştür (AFAD, 2014). Depremlerden yaklaşık olarak 650.000 kişi doğrudan etkilenmiş, deprem nedeniyle

36.203 konut, 2.884 işyeri ve 9.602 ahır yıkılmış ya da ağır hasar görmüştür. Van’da ve Erciş’te eğitim ve öğretime

iki ay süreyle ara verilmiştir (Akman ve Altınel, 2012). Deprem nedeniyle Van ilindeki öğrencilerin yaklaşık dörtte

biri ili terk ederek başka illerde eğitim görmüşlerdir. Haziran 2012 itibariyle giden öğrencilerin %55’i Van’a geri

dönmemiştir (AFAD, 2014).

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

4. VERİLER VE VERİLERİN ANALİZİ

Deprem nedeniyle Van ili gerek barınma, gerek eğitim ve gerekse ekonomik problemler nedeniyle çeşitli göç

hareketlerine sahne olmuştur. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’ten elde edilen verilere göre Van ilinin nüfusu

2010 yılında 1.035.418 iken, 2011 yılında 1.022.532’ye düşmüştür. Diğer bir ifadeyle nüfusta 12.886 kişilik bir

azalma meydana gelmiştir. Bu azalmanın oransal karşılığı %1,24’tür. Başka bir yaklaşımla, deprem öncesi ilin

nüfus artışının 2000-2010 aralığı için yıllık ortalama %1.48 olduğunu dikkate alırsak, 2011 yılında il nüfusunun

1.050.750 olması gerektiğini düşünebiliriz. Bu bağlamda nüfus azalışının veya diğer bir deyimiyle şehirden

deprem nedeniyle göçün 28.200 kişi mertebesinde olduğu tahmin edebiliriz. Bu durumda nüfus azalışı %2.7

olacaktır. Oysa aynı dönemde Türkiye geneli için nüfus değişimine bakıldığında, nüfusun %1,36 oranında arttığı

görülmektedir.

Şekil 1. 1998-2017 yılları arası Van Nüfusu.

Diğer yandan, Türkiye İstatistik Kurumu’nda yayınlanan İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması verilerini

kullanarak 2003-2015 yılları için tarım, sanayi, hizmetler ve Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) değişimini

incelenmiştir (Şekil 2). Öncelikle tarım verimlerinde 2011 yılında açık bir yavaşlama gözlenmektedir. Diğer

kategorilerde ise durum biraz farklıdır. Hizmetler ve sanayi kategorileri 2008 ekonomik krizinden etkilendiği için

o kategorilerde yavaşlama 2008 yılında başlamış görülmektedir. Bu bağlamda o kategorilerde depremin etkilerini

net olarak görmek oldukça zordur. Şekil 2’de de görüldüğü gibi deprem afetinin meydana geldiği 2011 yılı

sonrasında bütün kategorilerde iyileşme meydana gelmiş ve GSYH artış sergilemiştir.

850 000

875 000

900 000

925 000

950 000

975 000

1 000 000

1 025 000

1 050 000

1 075 000

1 100 000

1 125 000

200

0

200

1

200

2

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

201

4

201

5

201

6

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

Şekil 2. Van İl Bazında Gayrisafi Yurtiçi Hasıla ve alt bileşenleri (2004-2014).

Afet sonrasında bir yörenin dirençliliği ile ilgili önemli bir gösterge bölgedeki inşaat faaliyetleridir. İnşaat

faaliyetleri yöre insanının ne denli hızlı bir şekilde barınma, eğitim, sosyal hizmet ve altyapı hizmetlerinin aynası

durumundadır. Bu bağlamda yapı ruhsatları incelenmiştir. Van ilinin deprem öncesi ve deprem sonrası yapı

ruhsatları incelendiğinde (Şekil 3) özellikle bir ve iki daireli bina yapı ruhsatında artış gözlenmektedir. Üç veya

daha fazla daireli bina sayısı 2012 yılında ciddi bir artış göstermiş sonrasında 2013 yılındaki düşüşle birlikte küçük

artışlar sergilemiştir. Yani süratle konut ihtiyacı giderilmiş ve 3 yıl gibi bir sürede ihtiyaçlar tümüyle giderilerek

üretim miktarı eski olağan seviyelerine geri dönmüştür.

Deprem bölgesinde yaşayan çocukların yerleşim yerlerine göre devam ettikleri okul türüne bakıldığında ilköğretim

öğrencilerinin yüzde 56,2’si Van merkezde, yüzde 24,1’i Erciş’te, yüzde 19,7’si Van merkeze bağlı köylerde

yaşamaktadır. Orta öğretim ve yükseköğretim öğrencilerinin büyük bir oranı Van merkezde ikamet ettikleri

görülmektedir (Tuna et. sl, 2012).

Bunun yanında Van’da depremden en çok etkilenen hizmet sektörünü hastaneler, oteller, okullar ve dershaneler

oluşturmaktadır (Çocuk Akademisi, 2012). Van’da yıkılan okulların yerine yenilerinin yapılması için

hayırseverlerle işbirliği sağlanarak 33 yeni okulun yapılması için protokol yapılmıştır (AFAD, 2011). Şekil 3’de

de görüldüğü gibi okul, üniversite ve araştırma binaları yapı ruhsatlarında ciddi bir artış meydana gelmiştir. Diğer

yandan altyapı sınıfına dahil edilecek olan su depoları, silolar ve depolarda ise 2014 yılında bir artış meydana

gelmiştir. Yani bu tür kamu yatırımları esas itibariyle çoğunlukla depremden 3 yıl sonra hız kazanmıştır.

200 000

400 000

600 000

800 000

1 000 000

1 200 000

1 400 000

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

Tarım

500 000

1 000 000

1 500 000

2 000 000

2 500 000

3 000 000

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

Sanayi

1 000 000

2 000 000

3 000 000

4 000 000

5 000 000

6 000 000

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

Hizmetler

1 000 000

3 000 000

5 000 000

7 000 000

9 000 000

11 000 000

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

GSYH

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

Şekil 3. Van İl Bazında Yapı Ruhsatları, 2004-2014.

0

60

120

180

240

300

360

420

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

Bir daireli bina sayısı

0

20

40

60

80

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

İki daireli Bina sayısı

0

100

200

300

400

500

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

Üç veya daha fazla daireli bina sayısı

0

5

10

15

20

25

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

20

16

Okul, üniversite ve araştırma binaları

0

5

10

15

20

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15

Su depoları, silolar, depolar

4. Uluslararası Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı

11-13 Ekim 2017 – ANADOLU ÜNİVERSİTESİ – ESKİŞEHİR

5. SONUÇLAR

Sonuç olarak deprem sonrası Van şehrinin nüfus, imar durumu, yapı ruhsatı izni ve GSYH gibi göstergelerinin

değerlendirilerek, şehrin bu tür bir afet sonrasında ki dirençliliği incelenmiştir. Çalışma kapsamında bölgenin

belirlenen parametreler açısından analiz edilmesi amacıyla deprem öncesi ve sonrası olmak üzere Türkiye İstatistik

Kurumu veri tabanından faydalanılmıştır. Nüfus parametresi açısından inceleme yapıldığında şehirde deprem

sonrası meydana gelen göçün ardından gelen yıllarda nüfus artışının ivmelenerek arttığı gözlenmiştir. GSYH ve

parametreleri incelendiğinde 2011 yılı için tarım kategorisinde bir düşüş gözlense de diğer kategorilerde gözle

görülür bir azalış yoktur ve her biri yıllar içinde artışını sürdürmüştür. Van ilinin deprem öncesi ve deprem sonrası

yapı ruhsatları incelendiğinde özellikle bir, iki ve üç veya daha fazla daireli bina yapı ruhsatında artış

gözlenmektedir. Yani süratle konut ihtiyacı giderilmiş ve 3 yıl gibi bir sürede ihtiyaçlar tümüyle karşılanarak

üretim miktarı eski olağan seviyelerine geri dönmüştür. Verilerin analizinden de anlaşıldığı gibi Van İlinin

"mevcut kaynakları ve becerileri yeni durumlara ve çalışma koşullarına uyarlama kapasitesi" olarak tanımlanan

dirençlilik açısından incelendiğinde sürece adaptasyonunu pozitif olarak gerçekleştirdiği söylenebilir.

KAYNAKLAR

AFAD (T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı), 2014, “Müdahale, İyileştirme ve

Sosyoekonomik Açıdan 2011 Van Depremi”. Ankara

Akman, P., ve Altınel, G., 2012, “Van Depremi Psikososyal Destek Çalışmaları Sonuç Raporu (24 Ekim 2011 –

09 Mart 2012)”, Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği.

Bruneau, M., Chang, S. E., Eguchi, R. T., Lee, G. C., O’Rourke, T. D., Reinhorn, A. M., Shinozuka, M., Tierney,

K., Wallace, W. A., Winterfeldt, D., 2003, “A Framework to Quantitatively Assess and Enhance the Seismic

Resilience of Communities”, Earthquake Spectra, Volume 19, No. 4, pages 733–752, DOI: 10.1193/1.1623497

Comfort, L., 1999. Shared Risk: Complex Systems in Seismic Response, Pergamon, New York.

Çocuk Akademisi, 2012, “Van Depremi Sosyo-Ekonomik Ve Psikolojik Durum Tesbiti Araştırması Sosyolojik

Gözlem Raporu”.

Güney, D., 2011, “Yıldız Teknik Üniversitesi 23 Ekim 2011 Van Depremi Teknik İnceleme Raporu”.

İMO, İnşaat Mühendisleri Odası, 2016, “23 Ekim Van Depreminin 5. Yılında Güvenli Yapı Üretiminin

Neresindeyiz?” http://www.imo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=17511&tipi=3&sube=0#.WR2J3OvyhQI

(Erişim Tarihi: 18/05/2017).

New International Webster’s Comprehensive Dictionary of the English Language, 1996. Trident Press

International, Naples, FL.

Sözcü, 2016, “Sosyal medya Van Depremi’ni böyle andı!”, http://www.sozcu.com.tr/2016/gundem/sosyal-medya-

van-depremini-boyle-andi-1464538/ (Erişim Tarihi: 18/05/2017).

Tuna, A. K., Parin, S., Tanhan, F., 2012, “Van Depremi Sosyo-Ekonomik ve Psikolojik Durum Tesbiti Raporu”,

Çocuk Vakfı, Çocuk Araştırmaları Merkezi. Rapor No:15

Wildavsky, A., 1991. Searching for Safety, Transaction Publishers, New Brunswick, NJ.