2009-Stanowisko kultury łużyckiej w Popowlanach, gm. Tykocin, pow. białostocki

PODLASKIELESZYTY

RCHEOLOGICZNE

5źo09

Muzpuivt PoprAsI(IE w BrłłyMSToI(U

PODLASI(IEZESZYTYARCHEOLOGICZNE

5l2oo9

Brłł,ysror

Redakc|a:

Halina I(arwowska, Ireneusz I(ryńskiI(atarzyna Rusin, Urszula Stankiewicz

Recenzent:prof. dr hab. Tadeusz Grabarczykdr hab. )erzy Libera

Adres Redakcji:ul. Bema 11, l5-369 BiałystokLeL08574'ż65 53, tel,/fax OB5 742I7 20

e-mail: archeologia@muzeu m.bialystok.pl

Tłumaczenia:angielskie - Maria Muczkorosyjskie - Elżbieta Owerczukz j. białoruskiego na j. polski - Adam'Wawrusiewicz

Korekta:Halina iMarek Ławniccy

Opracowanie graficzne, sklad, łamanie:NAVIGATOR studio s.c.

Ar|ur Mnich

Projekt okładki:I(rystyna I(rakówka

w Białymstoku

iuszki l0, 15-426 Bialystokl./ fax 085 74214 40

.,.=. nuzeum,bialystok.pl

ISSN: l895-4243Naklad:4OOegz.

n.uł, ł+#ffir*, Białystok, teI.85 868 40 60

spls rnpścl

Lech pawlata

ZygmuntSzrnit (1895-1929). Wspomnieniearcheologa zDrohiczyna .,........5Lech pawlata

I(urhanytrzcinieckiewl(orycinach, gm. Grodzisk, pow. siemiatycki .,...... 17

Lech pawlata

Stanowisko kultury łużyckiej w Popowlanach, gm. Tykocin,

pow.białostocki .,,. ......,55urszula stankiewicz

Militaria z wczesnośredniowiecznego grodziska w Trzciance,

pow.Sokółka ..,...97I(rystyna Bieńkowska

Badania ratownicze kurhanu w Czarnej Wielkiej, stanowisko 8, gm. Grodzisk,pow.Siemiatycze,woj.podlaskie .,..... 115

Aldona Andrzej ewska, Urszula Stankiewicz\r)fl'czesrrośredniowieczne grodzisko w Trzciance, gm, Janów pow. Sokółka . . 137

Aleksander Andrzejewski, I erzy SikoraDrohiczyn średniowieczny i nówożytnyw świetle badań z roku 2006 . ...,.. 153

Adam'tJ/'awrusiewicz'Wstępne sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowychrealizowanych w 2009 roku na stanowisku 2 w )eronikach,gm, Clroroszcz,pow, białostocki, woj. podlaskie . . . ,. .... ..... I97

urszula stankiewiczI(aflelreraldycznezSupraśla.,,.. ......2I3

Aleksander Andrzej ewski, Halina l(arwowskaZałożenierezydencjonalnewCzerlonienaBialorusi ...., .... 227

Aleg DziarnowiczI(artuzja bereska jako metnorandum Sapiehów: badania archeologiczne

naterenieklasztoru ......239

,ech PalvLata

SrłNowIsKo I(uLTu Ry Łu życI(IEJw Popo,wLANAcH, GM. Tyt{ocIN,Po,§y. BIAŁosTocI(I

Starrowisko 2 w Popowlantrclr odkr),te zostało wiosrrą 1987 r. przez ekipę gcomor-fologów z Ośrodka Bacltrri N:rr-rkowyclr w Biaiyrrrstoku. W rrraju l987 r. została clokona-

na inspekc,ja terellowa przez \rVojewódzkiego I(onserwatora Zabytków Arclreologicz-nych w Białymstokur. Ratowtricze badarria wykopaliskowe2 przeprowadzone zostałyr,ye wrześniu 1987 r. przez arclreologów z Muzettm Podlaskiego (wówczas Okręgowego)lv Białymstoku. \rVyeksplorowano 3 pochówki jamowe (groby 1 - 3). Prace kontynuo-wtll1o w lipcu i sierprriu 1988 r. odkrywając kolejne obiekty. Badaniar-ni kierował atttorsprawozdania przy współudziale rngr Jerzego Maciejczul<a fMaciejczuk },, Pawlata L.

1988; Pawlata L.1992).

Stanowisko polozorre jest w strefie dolin1, 2ąlęryowej Narwi (ryc. lA) na obszarze\Ęsoczyzny Białostockiej (843, 33), starrowiącej podprowinc;ę w obr,ębie Wysoczyzl,tPodlasko-Białoruskich. Praktycznie jedrrak znajduje się na styku kilku jedrrostek fizjo-graficznyclr, gdyż Narew stanowi w tym miejscu grarricę wlaściwej \i/ysoczyzny Bialo-stockiej, oddzielającą Nieckę I(nyszyńskr1 na pótnocy i Wysoczyznę Wysokornazowie-cką na zacl-rodzie fl(orrdracki I.2002, s. 210, ryc, 33]. Cmerrtat,zysko zrrajduje się na

płaskiej rvydmie, wzlloszącej się ok. 1 - 1,5 m ponad poziom doliny zalewowej Narwi,w odległości ok. 200 m od koryta rzeki. Wyniesienie, utworzone przez kilka wydm po-

łączonych fazem, tworzy wał. Ciągrrie się on nieregularlryrn pasem na dlugości ponad200 m wzdIuż osi wschód-zachód, przybierając maksymalrrą szerokośc do 70 - 80 m.

Stanowisko usytuowatre zostało w centralr-rej partii tej formy terenowej, w rniejscu jed-

rrej z kilku wyoclrębniających się kulmirracji. Szerokośc podstawy wydrny wynosi

I Nit lniejscu potrvierdzolro lirkt niszczenia stanorviskł archeologicznego 1lrzez wl,§ięl2ysl<o 1llachrr.Oprócz rvystępolvatria zal>ytków ruchonrych: ceramiki i przepalonvcIl ludzkich lcości, rv prof'iIaclr zaobser,u/owltno lliszczolte y,l,pełlriska obiektórv groborvl,gh Cnlentlrzysko ciłioplrlne zostrło rvl,tl,powane doprzeprorvaclzen ia rirtorvlriczyclr badań wykopaliskowycIl.ż Badania sfinatrsou,atre zostaly przez \Wojewódzkiego i(onseru,atora Zabytkórv w Biaiynrstoku.

56 Podlaskie Zesz,vtv Archeologicz.lre. Zcszyt 5l2009

w tym lnieiscu 25 - +0 metrów. Slady osadrrictwa zanotowano również w innych par-

tiaclr wałlr: na wschód i zachód od miejsca usytuowania wyl<opów (ryc.2).

Zachodnia cześc kulminacji wzniesienia została całkowicie zniszczona przez wy-bierzysko piasku. Wykopy trsytuowalro przy wsclrodniej krawędzi piaskowni (ryc. 1B).'Zasięgterelru badanego ograniczorry został brakiern możliwości sondażowtrnia na tere-

nie przyległego ocl wsclrodr-t pastu,iska. Dokotrane tu obselrwacje (ollecnosc warstwykultulowej, występowania materiałtr zabytkowego) potwierdziły rozciąganie się strefy

osadniczej d:rlej w kierunku wsclrodnim. Nieliczrre arteftrkty w postaci zabytków krze-

miennych i ułamków naczyli znajdorł,ano nie tylko rv różnych rejorrach tego wyniesie-

nia, ale również na sąsiedniej wydmie położonej ok. 150 m tra zaclrócl od star-rowiska 2.

Silrre rozdrobnienie i zniszczenie cerarniki, jak również odpadkowy clrarirktet, znale-

z-isl< l<rzetlliennych, nie pozwrrlają powiązirć ich z okresern furrkcjonowania cmentarzy-

ska ciałopalnego.

Obserwacji nawat,st,uvieri dokonywano na terenie objętyrn badirnialni wykopalisko-wl,rni, jak i w innych clostępnyclr partiach. Na całym obszarze zwydmionym wyróżrrio-no trzy podstawowe warstwy:

l. Humus o rniąższości 20 - 25 cm. Na grubośc jego miała wpływ stosowana w prze-

szłości orka tego terenLt. Jej niszczące dzialanie zaobserwowano w szczytowyclrpartiaclr badanej części sti. nowiska;

2. Warstwa iluwialna o miąższości 20 - 35 cm związtrna z poziornem osadniczym.Tworzyl ją brurratno-ceglasto-żółty piasek z przebarwieni:rrni poclrodzenia or-

garricznego. Z warstwą tą zwi4zane jest występowarrie materiału zabytkowego;

3. Zołty piasek calcowy pochodzenia wydmowego, miejscarni zorsztyrriony,W obrębie arów: 2 ćw. C i 4 cw. B wyodrębrriono lrumlts pierwotny dzielący po-

ziom iluwialny na górny i dolrry, Wtrrstwa ta jest słabo Llchwytntr, nieregttlarna, znie-kształcorra przez ślady po korzeniaclr. W szczytorvycl-r partiach wydmy wyróznionotylko jeden poziom. Spowodowane to zostało zapewne w znacznej części przez niwela-cyjrry clrarakter orki. |ednak główntr przyczyn,<\ tnirrła clrarirkter natltrtrlny, związanyz wegetacją roślin i działarriern czynrrików erozyjnyclr. \rV dolnostokowyclr, lepiej na-

wilżonych partiach, roślinnośc znajdowała korzystnicjsze warttlrki rozwoitl w stosullkudo wierzcholka rrajbardziej narażorrego na erozję w wyrriku clziałalności wód opado-wyclr i wiatrów.

W wyniku przeprowadzonych wykopalisk przebadano powicrzchnię 170 m2. Wy-eksplorowarro wypełrriska 5 obiektów grobowych oraz 8 jarn (ryc. 3). Obiekty osadni-cze wydzielano bezpośreclrrio pod warstwą orną oraz w obrębie ilulvittm. Materiał za-

bytkowy wyoclrębniono z warstwy ornej, poziomu iluwialnego oraz w,ypełrrisk obiektów.

W związku z występowatlienr rnateriału krzetniennego orżlz prilwdopoclobllyn1

Lech Parvlatir . S ta l nl, isko k ult t t t-1, htżlc k iej w Popowla nac Il ..

wielofazowym clrarakterem osadnictwa, jedr-rolitą warstwę kulturową eksplorowano

poziornami mechanicznymi, rozdzielając materiał zabytkowy z jej partii stropowej

l spągowe].

Opis materiałtt zaby tkowegoHumus:

1) 2 fragmenty naczynia o cylirrdrycznyrn wylewie, powierzclrniach wygładzonych,

spękanyclr; duża ilośc domleszki tłucznia, również białego sktrlenia. Barwa ciem-

nobrunatna,

2) 14 ułamlów naczyń o powierzclrniaclr zewnętrznych schropowacorrych przez

obrzucanie lub obrzucanie i przecieranie (3 fragmenty), wewnętrznych wygla-

dzonyclr, barwy brunatnej. Duża ilośc domieszki grubo- i średr-rioziarnistego

tłucznia,

3) 4 fragmenty naczyri o powierzclrniach obustronnie wygładzonych, barwy bru-

lrirtnej, z domieszką śreclnio- i grubozir.rnistego tłucznia, w tyrn 1 wtornie prze-

Palon1,,

4) rrieregularrra bryłka g|iny z odciskami linii papilarrryclr,

5) 10 drobnyclr i rrieclrarakterystycznych okruchów naczyli z domieszką tłuczniir,

6) przekłuwacz (ryc.5 - 5) z l<rótkim kolcern w partii wierzclrołkowej półsurowca,

7) rdzeń krzemienny wiórowo-odłupkowy, jeclnopiętowy. Pięta przygotowana, od-

łuprria wąska, boki f'ormowane (ryc. 6 - 10),

8) 5 odtupków (1 korowy, 1 przepalony), łuszczka i drobne okruclry krzemicnne.'Wa rstwa kttltulow:,t (strop):

1) l10 fragnlentów naczyń o powiel,zchlli zewnętrznej schropowaconej przez ob-

rzucanie (45 szt., w tym jederr fragment brzuśca górą gładzony), obrzucarrie

i przecierarrie (56) oraz obmazywanie palcami (1). I(ilka niechirrakterystyczrryclr.

Powierzchnie wewnętrzne wygładzorre, barwy brunatnej. Duża ilośc clomieszki

grubo- i średrrioziarnistego tłucznia (głównie białego skalenia). Wyodrębniono 6

wylewów o ściętycl-r krawędziaclr, pocl-rodzącycl-r z rraczyń jajowatycir i beczul-

kowatyclr (l z wygładzorrym pasern),

2) 46 ułamków lraczyń obustronnie wygładzonych, w tyrn: fragrnerrt naczynia be-

czułkowtrtcgo z otworktrmi pod l<rawędzią (ryc. 5 - L)) z dornieszką białego skale-

nia, fl,agrnent brzegu płaskiego talerza, 3 ułamki l-raczyń beczułkowatych o pła-

sko ściętyclr krawędziach, fragrnent wylewr-r misy półkulistej, 3 okrr-rchy rraczyń

o cylindrycznyclr wylcwach, 6 Lrłamków płirskicl-r den (2 poclcięte w partii przy-

derrrrej, a 1 wyodrębrriony w rodzaj pełnej stopki). Powierzclrrrie spękarre od dużej

57

58 Podlask ie Zeszyty A lcheologiczn e, Zeszy l 5 l 2009

ilości ziaren gruboziarnistego tłucznia, rówrrież skalenia. Częśc pochodzi nie-

wątpliwie z naczyli o chropowacorryrn brzuścu,

3) 115 drobnyclr i nieclrarakterystycznyclr okruchów naczyń,

4) fragrnent glinianej polepy,

5) zgrzel>lo lateralne (rvc. 5 - 7) z retuszem boku na stronę spodnią,

6) zgrzebło skośne na grubym odłupku (rys. 5 - 8) z retuszem jedrrego boku na

stronę wierzchnią,7) 6 rdzeni wiórowyclr jednopiętowych, w tym: z lraturalną piętą i zaczątkową eks,

ploatacją dwu rozdzielnyclr odłupni (ryc. 6 - 12), z naturalnego otoczaka z piętą

przygotowaną (ryc. 5 - 6), rdzeń z piętą naturalną (ryc. 5 - 11), jeden z zaplawą

pięty (przepalony) i 2 formy szczątkowe,

8) rdzeń wiórowo-odłupkowy z drugą piętą krawędziową, eksploatowaną techniką

łuszczniową (ryc. 6 - 14) oraz ze zmienioną orientacją, zaclrowany w formie

szczątkowej,

9) 12 wiórków (ryc. 6 - 9,15 - 18): 1 rnikrołuskany, 2 jedrropiętowe, 1 łuszczrriowy,

1 zatępiskowy (ryc.6 - 20) oraz 7 rriecharakterl,stycznyclr fragmentów,

10) 19odłupl<ów(ryc.6-8):1zfragmentarycznym retuszem(ryc,5-4),1przepa-lony oraz odnawiak z rdzenia wiórowego jednopiętowego (ryc. 6 - il),

i1) 10 łuszczek,

12) 7 łusek (2 przepalone),

13) łuszczeri jednobiegunowy ze szczątkowej formy rdzenia jedrropiętowego wió-rowego (ryc, 5 - 10), oraz 6 drobnych łuszczni dwubiegurrowyclr (ryc, 6 - 13)

i 1 jednobiegunowy doraźny,

14) 12 odpadkowyclr okruclrów krzemiennych,15) gładzik kamienny z otoczaka z wybłyszczoną wskutek ttżytkowania jedną po-

wierzchnią (ryc.5 -2),16) fragment kamiennego rozcieracza. Slady starcia płaskiej powierzchni i boku

(ryc. 5 - 3),

17) część przepalonego kamienia szlifierskiego (rożowy piaskowiec) z wyraźnyrniśladami starcia węższego końca,

18) ułanlek płytki kamiennej ze śladarni użytkowania na obu bokach oraz fragmen-

ty 3 kamierri przepalonych w ogrriu (różowo-szary granitoid), z ptaskimi po-

wierzclrniam i, bez wy rażniejszych śladów użytkowania.\rV'arstwa kulturowa (spąg):

1) 12 fragrnentów naczyń, w tym: 5 ułamków cienkościennego naczynia o po-

wierzchniach wygładzonych, barwy jasnobrurratnej. Duża ilość drobnoziarnistej

Leclr Parvlatr , Stcutolvisko ktłltury fużlckiej w Popowlanrlch

domieszki tłucznia, 4 fragmenty chropowacon e przez obrzucanie i przecieranie,

oraz3 przez obrzucanie z domieszką średnio- i gruboziarnistą tłucznia,

2) clrobrry niecharakterystyczlly okruclr naczytria,

3) rdzeń wiórowo-odłupl<owy o zrnienionej orientacji (ryc.6 - 2'3),

1) 2luszczt,tie, w tym jeden z,e szczątkowej formy rdzenia wiórorł,ego jedrropięto,

wego, z rnikrołtrskanierrr bokr.r (ryc.6 - 24),

5) wiór odntlwiakowy z rdzeniajednopiętoił,ego (ryc. 6 - 2I),

6) 4 luszczl<i kt,zctnielrlrc,

7) 4 odlLrpki, w tym jeclen z partii zatępisk:r (ryc. 6 - 25),

8) 3 fiagmerrty wiórkórł, (ryc. 6 - 19,22),

9) szczątkowa fblma rdzenia wiórowo-odłr-tpkowego, jedrropiętowego, przepalorra

rv ognitt ofaz 2 drobne okruclry rdzeniowe,

10) fragmer.t kirmiennego toporka z partii ostrza (ryc, 5 - 1). Przekrój poprzeczrry

czworoŚcielln),. Otrvór ttsytttorvanv lekl<cl as),metryczrrie. SzerokoŚc - 4,B cm,

zachol,vana cllugośc - 6 cm, wysokośc - 6 cm. Znaleziony rra północ od grobu 1.

Grób 1 (ryc. 8A), Wyoclrębr-riony na giębokości 40 cm w poziomie iluwium. Za-

chocłnia część obiektu zostałir zniszczona przez wybierzysko piachu. Strop l]ilrtlszony

przez współczesrry dół posłupowy. IGztałt zaclrowanej części w planie nieregularlrie

półkolist1,, o średnic1, ok. 150 crrr, w profilu cylindryczny o głębokości 75 cm, z ptaskim

dtrern. Vlateriirl z:rbytkowy wystąpił w czarlrej zicmi w środkowej partii warsŁwowane-

go wypełniska obiektu.I tlwenta rz,:

1) część lraczynia gliniarrego (ryc, 4 - 1) o zewnętrznej powierzchrri schropowaco-

nej przez obrzucanie. Powierzchnia wewnętrzna oraz wąski pas zewnętrznej

przy drrie i wylewie wygłi,tdzorre, I(rawędź płasko ścięta. Slady iepienia ścianek

z tirśtrl glirry, Barwa brtttrirtna, Glina z clornieszką średnioziarr-ristego tłucznia.\rV' tnirsie clrropou,acącej duża ilość grLrbo- i średnioziarnistej dornieszki. Viy-rniary: średnica wylewu - 23 cm, średnica dna - 1 1 cm, wysokoś c - 27,5 cm,

2) 6 fiagmentów przepalonego grubościennego traczynia o powierzchniach wygła-

dzonyclr (zewr'ętrznej silniej) i spękarrycl-r. Barwa szaro-brutlatna. Dttża i]ośc do-

mieszki gruboziarnistego tłucznia,

3)karnieri szlifierski (?) (ryc. 4 - 2) z płaską porvierzcl-rrlią noszącą ślady starcia.

Wynriary: 6x5,4x4ctn,4) 5 frirgrrrcrrtów przepalorryclr karnierri, w tyr-n drobr-ry ltłanrck rozcieracza z jedną

płaską powicrzclrnią, l1oszącą ślady starciii,

59

60 PodIilskie Zeszyty Archeoiogiczn e , Zeszyt 5lż009

5) rdzeń l<rzemienny (ryc.4 - 3 ) wiórowy, z wąską odłupnią oraz tvłem i bokamirraturalnYmi, przegrz^ny w ogniu, Zaczątkowa eksploatacja techrriką łuszcznio-wą od strony spodniej,

6) 6 zabytków krzenriennych, w tym: dwr-rbiegunowy i wąski łuszczeń z negatywŁr-mi wiórowymi (ryc. 4 - 5), łuska z gładzorlej siekiery, 3 odłupki (l przepalony)(\,c. 4 - 4,6) oraz przcpalona łuszczka krze mienna kyc. + - 7),

7) 7 drobnyclr okruchów przeptrlorrych kości.Grob 2 (rYc.7). WYróżrriony w profilu wybierzyska, ktore zniszczvło zachodrrią

jego część. strop obiektu zarysował się na głębokości 48 cm od powierzclrni, w spąguPoziomu iluwialnego. I(ształt zachowal.ej części w planie zbliżony do półkolistego,o średrricy ok. 140 crn, w profilu rrieckowaty, z ptaskim dnern. Głębokośc 40 cm. Wy-Pełnisko Wtlrstwowane. Materiał zabytkowy, wrazz fragmelrtami przepalonycl-r kości,wystąpił w warstwie czarnej ziemi w środkowej partii obicktu.

l nwelrtarz:

l) 17 ti,agmentów dwu naczyń: głębokiej miski półkrrlistej (ryc. 4 - l0), o śreclnicywylewu 12 cn, oraz naczynia wazowatego (ryc. 4 - 9). Powierzclrnie wygłrrdzo-rre (zewtrętrzne silniej) barwy brunatno-szarej. Duża ilośc clornieszki różnoziar-nistego tłucznia,

2) kilka fiagnrentów jajowatego przeclrrriotu glirriarrego (ryc. 4 - 8). Powierzclrr-riewygładzone. Małir ilośc dornieszki drobnoziarnis[ego tłr-tcznia,

3) 29 fragrnentów prawdopodobnie jedrrego naczynia o powierzclrni zewnętrznejclrropowaconej przez obrzucanie, wewrrętrznej wygładzonej, spękanej ocl zitrrendorniesz]<i. Duża ilośc gruboziarnistego tłucznia, w masie chropowacącej do-mieszka nieco drobniejsza,

4) ok. 50 drobnyclr okruchów naczyti,5) 2 grudki polepy glinianej,6) fragnrent kamiennego rozcieracza (?) z dwicma płaskimi powierzchniami, bez

wy rażniejszych śladów użytkowania,7) dwie łuski, w tym jedna przegrzana (ryc.4 - 12) orazwielobiegunowy łuszczeń

Gyc.4 - 11),

8) 18 drobnyclr okruclrów przepalonych kości,Gr,ób 3 (ryc. 9). Strop obiektu wyróżniono na głębokości 48 cm oct powierzchni

grtttrtlt, \Ą/ spągu poziomtt 2. Prz1, północnej i północno-wschodniej krawędzi wypelni-ska grobu wYodrębniorro ślady dwtt starszych obiektów jarnowyclr 6 i 6a. )irma grobowaw planie miata kształt zbliżony do owalnego o wymiaraclr I20 x I4Ocm, w profilu - cy-lirrdryczrrego, z płaskirn clnenr na gtębokości 60 cm. Materiał zabytkowy wystąpił tylkow czarnej ziemi warstrł,owanego wypełniska,

Lech PaTvlata . Stanowisko kultury tużyckiej w Popowlanach

Inwentarz zabytkowy:

l) część naczynia wazowatego (ryc. Ą - 13). Powierzchnia zewnętrzna schropowa-

cona przez obrzucanie. 'Wewnętrzna, cylindryczna szyjka oraz wąski pas przylekko wyodrębnionym dr-ric wygładzone. Barwa żohto-szara. Duża ilość domiesz-

ki grubo- i średnioziarnistego tłucznia.'Wymiary: średnica wylewu - 14 cm, śred-

nica dna - 8,5 cm, wysokość - 1B,5 cm,

2) fragmerrtarycznie zachowane naczynie doniczkowate z wyodrębnionym dnem

ty". 4 - 14). Powierzchnie wygładzone barwy brunatnej. Brzeg płasko ścięty.

Gruba i średnioziarnista domieszka białego ska]enia w glinie. 'W'ymiary: średni-

ca wylewu - 15 cm, średnica dna - 8,5 cm, wysokość - 12,5 cm,

3) 2 ułarnki grubościennego naczynia beczułkowatego (?). Powierzclrnia zewnętrz-

na schropowacorra grubą warstwą narztttki. 'Wewnętrzna oraz wąski pas przywylewie na zewnątrz wygładzone. Barwa szaro-brunatrra, Dużą ilośc gruboziar-

nistej domieszki tłucznia w glinie,

4) 3 łuszczki, w tym z fragmentarycznym retuszem boku (ryc. + - 15) i przegrzana

tyc.4 - 17), fragment wiórka (ryc.4 - 16) oraz 2 okruchy krzemienne,

5) kilka kamieni i ich termicznie spękanych fragmentów, w tym gładzik z otoczaka

ze startą krawędzią,

6) 7 drobnyclr okruchów przepalonych kości,

7) kilkadziesiąt przepalonych ziaren, co najmniej dwu gatunlów zboż oraz ziarnagrochu, znalezione pod fragmentami naczyń.

Grób 4 (ryc. 8B). Wyodrębniony bezpośrednio pod warstwą humusową, w obrębie

następnego poziomu, na głębokości ok. 25 cm. Wypełnisko obiektu, silnie rozmyte

i rozsunięte, star-rowił piasek szaro-brunatny, z zawartością węgli drzewnych, słabo kon-trastujący z jaśniejszym tłem iluwium. W planie kształt trudno uchwytny, nieregular-

nie owalny, o wymiarach ok. 1B0 x 100 cm. W profilu płaskoderrny, o głębokości do

15 cm. Na poziomie stropu zrraleziono kilkanaście kamieni i ich fragmentów, stanowią-

cych prawdopodobnie pozostałośc bruku zniszczonego przez orkę, będącą przyczyną

występowania kości poza zarysem grobu. W wypełnisku jamy znajdowało się kilka-dziesiąt węgli drzewnych,

Inwentarz zabytkowy:

1) około 160 drobnyclr fragmentów przepaionych kości,

2) 3 ułamki naczyń o powierzchni zewnętrznej schropowaconej przez obrzucanie

i przecieranie, jeden z nich dodatkowo częściowo wygładzony, jeden przepalony.

Barwa brunatna. Domieszka grubo- i średnioziarnistego tłucznia, głównie białe-

go skalenia,

3) przepalony, ;ednopiętowy, odłupkowy rdzeń bryłowaty z zakoloną odłupnią.

61

62 Podlaskie Zeszyty Archeologiczn e . Zeszyt 5 l 2009

Grób (?) 5. Wyróżrriony pod warstwą kamiennego bruku jako soczewkowata war-

stwa szarego piasku, zalegająca koliście na przestrzelli o średnicy ok, 70 cm. Grarrice

silnie zrriekształcone, W profi[u kształt nieregularny o glębokości do 15 cm, Bezpośred-

rrio pod karnienianri bruku odkryto ułarnek naczynia o powierzchni sclrropowacorrej

z dornieszką tłuczrria w glinie oraz drobny okruch przepalonej kości. Przynależnośc

obiektu do tej kategorii jest niepewna ze względu na brak większej ilości kości i charak-

terystycznego inwentarza grobowego. Wyróżniono go w miejscu najgęściej ułożonyclr

kamieni, możliwe, że zsuniętyclr z górnych partii stoku, Do tego samego pochówku

mogą należec drobne fragmenty kości znalezione luzem na półr-roc od omawianego

obiektu.

)ama 1 (ryc. 9A).'Wyodrębniona pod warstwą lrumusową na głębokości ok. 25 crn.

W plarrie kształt nieregularnie owalny o rozmytych granicach i wymiarach ok. 100 x85 cm, w profilu nieregularnie nieckowaty, Uchwycona głębokośc ok. 20 cm, Wypełni-sko stanowiła czarna ziemia przesycona węglami drzewnyrni.

Inwentarz:

1) 5 drobnych fragmentów naczyń o powierzchniach wygładzonych barwy brunat-

nej. Duża ilośc gruboziarnistej domieszki białego tłucznia,

2) wiórek (ryc. 6 - 1) oraz drobny, przernysłowy okruclr krzemienny,

3) kilkadziesiąt węgli drzewnych.

|ama2 (ryc. 10B). Wyróżniona w obrębie ara 1 cw. B w spągu iluwium, na głęboko-

ści ok. 60 crn. W'planie kształt owalny o wymiarach 180 x 100 cm, w profilu nieckowa-

ty, o głębokości 50 cm, Jednolite wypełnisko tworzyI szaro-brunatny piasek. I(ontury

rozmyte.

Inwentarz:

1) kilkanaście drobrrych węgli drzewnych,

2) łuszczrriowaty wiórek krzernienny (ryc.6 -7),|ama 3 (ryc, 11A), !fl'yróżniono ją w obrębie aru 2 (cw. B i D), między poziomami

iluwium górnego i dolnego, rra głębokości ok. 40 cm, W planie kształt nieregularnie

owalny o wymiarach ok. 180 x 85 cm, w profilu nieckowaty. I(ontury silnie rozmyte

i zniekształcor'e. Niejednolitą treść jamy stanowiła czarna, piaszczysta ziemia z zawar-

tością węgli drzewnych, przemieszana z szaro-brunatnym i żółto-szarym piaskiem.

W spągu pozostałości zwęglonego korzenia (?).

Inwentarz:

1) 8 fragmentów oraz 8 okruchów naczyń barwy brunatnej o zewnętrznej po-

wierzchni sclrropowaconej przez obrzucanie. Domieszka gruboziarnistego

tłucznia,

Lech Pawlata . S tanowisko kuLn.u,1 htżlckiej w Po1lowlanach

2) wiórek krzemienny z rdzerria jedllopiętowego (ryc. 6 - 3), odłupek, łuszczka (ryc.

6 - 4),2 łuski i łuszczeń (ryc.6 - 2),

13) drobny ulamek przepalorrej kości znaleziony na dnic obiektu,

|ama 4 (ryc. 11B). Zlokrrlizowano ją w obrębie ara 2 (cw. B). Strop wyoclrębniono

w trakcie eksploracji poziollu iluwialrrego na głębokości ok. 35 cm. 'W planie kształt

nieregularl-rie kolisty o śrcdnicy ok, 90 cm, w profilu nieckowaty, o glębokości 35 cm.

Wypełnisko o rozmytych granicach tworzyI szaro-brunatny piasek z domieszką węgli

drzewnych.

Inwentarz:

1) 3 fragmenty naczyrria o powierzchni schropowaconej przez obrzucanie i prze-

cieranie. Barwa brlttratna, wewnątrz szaro-żóita. Domieszka grubo, i średnio-

ziarnistego t tuczrria,

2)clrobny ułamek glinianego przedmiotu (?) z odciskarni linii papilarnych. Glinabez dornieszki,

3) łuszczeń krzemienny dwubiegunowy wyl(onany rra wiórze (ryc. 6 - 5) i odłr,rpek

degrossisażowy (ryc. 6 - 6),

4) fi,agrnerrt przepalonego kirmierria żarnowego z wl<lęsłą powierzchnią noszącą

ślacly starcia. Grirnitoid barwy szarej,

5) kilkanaście drobnych węgli drzewnych.

)ama 5:(ryc. 11A). Wyodrębniona w trakcie eksploracji poziolTlu iluwialnego, na

głębokości ok. 40 crn, w obrębie ara 2 (ćw. D). I(ształt w planie nieregularrrie kolistyo średnicy ok. 100 cm, w profilu zbl.iżony do cylrndrycznego, z piaskim dnern i głębo-

kości ok. 35 cm. Jednolite wypełnisko stanowił szaro-brunatny piasek. Drobny frag-

ment naczynitr o powierzclrni sclrropowacollej zrraleziono w stropie obie]<tu.

Jama 6 (ryc. 9). \Myodrębniona przy północnym brzegu grobu 3. Jednolite wypełni-sko, nartrszone przez wkop grobowy, stanowił szaro-brunatny piasek, l(ształt obiektu

rrieregr_tlarrrie owalny o wymiarach B0 x 100 cm, w profilu zbliżony clo cylirrdrycznego

o głębokości ok. 60 cm. Materiatu zirbytkowego brak.

)amir 6a (ryc. 9). Zlokalizow:rna przy wypełniskirch grobu 3 ijarrry 6. 'Wyodrębnio-

no ją w calcu jako przylegające do tyclr obiektów od stror-ry zaclrodrriej nieregularnie

orł,alne zacietlrlrienie. Wynrialy obiektu w planie wynosilv 120 x 90 cm. W profilukształt rrieckowaty o r-tclrwyconej głębokości ok, 25 cm.

Itrwentarz: drobny fragment karniennego toporka sllrowca btrrwy zielonkawej(dioryt ?),

63

64 Podlłskie Zeszyt1, A rclreologiczn e . Zesryt 5 l 2009

Nierł,ielka część rnateriału poclroclzi spoza terenu objętego w\4(opalni, Zabytkipozyskal1o z punktów obserwi-rcji stratygraficzrrej (naturt.lnych odkrywek i wkopów)w różrrych rejotrirch wydrr-ry (ryc.2).

Punkt obserwacyjrry rrr 1

\rV miejsctt tym zanotowano istnienie warstwy kulturowej i janry osadowej.Zwar-stwy kr_rlturowei wydobyto nateriat zabytkowy: 3 fragnrenty clrropowaconego naczy-

rria becztLlkowiltego, w tynr ttlatrrek w),lewu oraz_ w1l6dlębrrionej i wygłtrdzonej partiiprzvdenrrej. 1X/ pobliżu na powierzc.lrni znaleziotro 2 drobrre tuszczrrie oraz odłupekkrzemienny.

|arna 7, Z|okalizowar-ro ją ok. 70 m na zaclród od wykopów w miejscu naturalllejodkrywki - osypiska rŁlmienia wydmy. 'Wyeksplorowano wschodtrią, uszkoclzoną częścobiektu, pozost:rlą częśc zabezpieczotro. Strop jamy wyoclrębrriono rv obrębie poziomuiluwiaInego, I(ształt rvyel<splorowirnej części półkolisty, w profilu rrieregtrltrrnie niecko-waty: śreclrricy ok. 90 cm i głębokości 55 crn. Zawartośc wypełniska tworzył ciemno-szŁlry, nawęglony piascl<. Inwentarz: 1) fragrnerrt brzuśca naczyrria o powierzchni ze-wrrętrznej sclrropowaconej pflez ukośne obmazywanie pa]cami, wewnętrzr-rej

wygtadzonej. Barwa źółtawa do ciemnoszarej wewnątrz. Domieszka średnioziarrristaorzrz rriewielka ilość grr-rboziarnistej.

Pltlrkt obserwacyjny nr 2

We wkopie posłqlowyrn zirobserwowano istrrienie poziomu iluwialnego. Materia-lu zabytkowego lrie znaleziono.

Purr]<t obserwacyjny rrr 3

W dole posłupowym udoktttnentowarro istnienie warstwy kulturowej, z której wy-dobyto materiał zabytkowy: 2 drobne fragmerrty naczy|1o clrropowircorrych powierzcl'-rriaclr.

Okoio 150 rn rTa półrrocny zaclród od starrowiska, rra sąsiedrriej plaskiej wyclmiepotożoncj ok. 50 rn na połudrrie od koryta starorzecza, znaleziono drobrry ułarnek prze-palonej kości, 2 fiagmenty przepalorryclr wiórków wierzclrnik z rdzeniajednopiętowe-go i okrr-rclr krzemienrry. Gęste poszycie i zarośla uniemożliwiły dokładrriejsze spene-

trowanie tego terenu. Istnieje rnożliwośc, iż pradziejowi użytkownicy badanegostatrowiska korzystali również z tej jak i innyclr sąsiedniclr wydm. Charakter sposobuwykorzystania tego obszirru przez niclr pozostanie niewyjaśniorry do czaslr przeprowa-dzenia szcze gółowyclr bird;rń.

Lech Pawlata. Startotui.sko kultury łuĄckiej w Potlolulanach,

Analiza materiału zabytkowego

Materiał zabytkowy uzyskany z badań wykopaliskowych jest bardzo ubogi, ograni-

czony zasadniczo do ceramiki oraznarzędzi krzemiennych i kamiennych.

Podstawowym rodzajem inwentarza zabytkowego jest ceramika naczyniowa.

OgrarTiczony zasób ilościowy form naczyń uniemożliwił dokonywanie analiz poszcze-

gólnyclr grup forrnalrrych, czy ich różnic teclrnologiczrryclr. Udało się jednak wyróżnić

pewien zasób cecl', które charakteryzują cały materiał ceratniczny ze stanowiska 2

w Popowlanach.

1. Clrropowacenia brzuśców naczyli dokonywano przez obra)canie masą zawiera-

jącą prawie zawsze dużą ilośc domieszki tłucznia średnio, i gruboziarnistego,

czasem jednak innego (drobniejszego) niż w masie naczyniowej. Często po-

wierzclrnię obrzucaną dodatkowo przecierano miękkim wieclrciem traw w celu

jej wyrównania. Fragmenty naczyń obmazywanych palcami należą do znalezisk

sporaclycznych (2 ułarnki).

2.WygIadzanie pasów powierzchni zewnętrznej przy wylewach i dnach naczyń.

Szerokośc ich waha się od 0,5 do kilku cm,

3, Płaskie dna naczyń często podkreślano dodatkowo poprzez podcięcie partii

przydennych lub uforrnowanie w rodzaj pełnej stopki.

4.Wyrażne wykończenie krawędzi wylewów przez icĘ płaskie lub lek]<o ukośrre

ścinanie, ścieniarrie lub wyodrębrrianie od strony zewnętrznej niewielkim zgru-

bieniem krawędzi lub podcięciem partii podkrawędziowej.

5. Ogólrra tendencja do uproszczenia tektoniki naczyń poprzez ujednolicenie liniiprofilowych do przekroju łukowatego. Wytwarzano formy proste: naczynia jajo-

wate, beczułkowate, głębokie misy półkuliste i doniczkowate. Profile modyfiko-

wane są tylko w partiach przywylewowyclr i przydenrrych. Bardziej rozwinięte

formy prezentuje naczynie wazowate z wyodrębnionym załomem oraz garnek

z wydzieloną cyiindryczną szyjką.

6. Stosunkowo jednolity skład masy surowcowej określa stosowanie domieszki

tłucznia grubo- i średnioziarnistego, uzyskiwanego z przepalonych w paleni-

skach kamieni. Charakterystyczna jest przewaga \Ą,ystępowania skalenia będące-

go często jedyną domieszką w glinie. Taki skład masy naczyniowej powoduje, że

ceramika jest krucha, pękająca na ziarnach mimo spoistej i tłustej gliny. Stąd

duża ilośc okruchów ceramicznych o niecharakterystycznyclr powierzchniach.

Analiza przełomów w kilku przypadkach pozwoliła (ryc.4 - 1, 13) na odtworzenie

procesu lepienia naczyń. Formy były tworzorre z taśm lub płatów gliny, szerokości 5 - 9

cm, poprzez nakładanie ich na brzeg dna, oraz w dolnej partii brzuśca na siebie od ze-

wnątrz, w górnej od wnętrza naczynia.

65

66 Pod ll sk ic Zeszyty A rcheologiczn e . Zeszy l, ż009

Pod względelTr cech certlmika ze stanowiska 2 w Popowlanach nawiązuje do lI gru-

py teclrnologicznej wyoclrębrrionej przezJ, Dąbrowskiego i charakterystycznej dla gru-

py suraskiej I(Ł3 [por. Dąbrowski J. 1997, s. 19], Cechy takie jak dornieszka i sposób ob-

róbki powierzchni znajdują uzasaclnienie rrajpewniej w kontynuowaniu miejscowej

tradycji [por. Czopek S.1992, s,56 i rr]. Specyficzne właściwości grupy suraskiej I(Ł,

zbliżt9ące tę ceramikę do technologii I(T zostały już zasygllalizowane w literatttrze

przedmiotu [Dąbrowski l. t997, s, 14, l9]. )ednocześnie skład surowcowy nawiązuje do

naczyń I(GI(l, Sprecyzowanie przynależności kulturowej do I(Ł, i(GI(l i I(PM na pod-

stawie cech tcchnologicznyclr drobnych ułamków j est niejedno znaczne. Podobieństwo

powoduje, że trudności napotyka próba rozdzielenia ceramiki tych kultur, zwłaszcza

rrieliczrrych i drobrrych ułarnków pochodzącyclr z baclań powierzclrniowych [por. Mo-gielnickr-Urban M. 1984, s. 58; Purowski T. 2004, s. 9Bl.

Określenie clrronologii \Ą/ oparciu o irnalizę ziclentyfikowanyclr czy zrekonstruowa-

nyclr form jest utrudrrione ze względtl rra iclr długowieczrrośc, Zarówno naczynia ja;o-

wate i beczułkowate, jak i rnisy półkuliste czy doniczkowate, są typami długotrwałymi,

aplzez to rnniej przydrrtnyrni do clatowania. Naczynia jajowate (ryc.4 - 1) i beczułko-

wate st1 rriemal wyłącznie clrropowacotre i brak dla rriclr wyróżnikow clrrtujących [Dą-

bl,orvski I.1997, s. 33]. Otworki pod krawędzią tyclr rraczyń (ryc. 5 - 9) uznaje się za e.Ie,

rnent późniejszy, d:rtowany od V okresu EB do okresu H:r [W'ęgrzyrrowicz T. L973, s.57,

74; DąbrowskiI.1997, s. 26l. Uw:iżane są za wspólrry element I(Ł iszeroko rozumialrej

I(PM (łącznie z I(GI(I), zwłaszcza z jej II fazy przypadające1 na okres HaD [Czopek S.

1992, s.99]. Naczynia takie występują powszechnie od doliny środkowego Bugu na

połudrriu po dorzecze Narwi fDąbrowski I. 196l, tabl. I - 17 - 19, tabl. I] - 2,3, 6, tabl.

III - 2; Głosik 1.1969, s.7l, ryc.6 - b; Pawlata L. 1991, ryc. i; I(obylińska U. 2003, ryc. 53

- l, ryc. 58 - 6]. \i/ mięclzyrzeczu Wisły i Osy określone zostały jako elemerrt naplywo-

wy i datowane na VI okres EB (HaC) lGackowsl<i ]. 2004, s.9]. Na Mazuraclr otworkipod krawędzią naczyń we wczesnej EZ występowały rzadl<o. Uznawatre są za element

łużycko-kloszowy przejęty z terenów grupy tarnobrzeskiej i m:rzowiecko-podlaskiej.

Odnotowano je na naczyniach z wczesnożelaznych stano,w,isk Mazur wschodnich (Ro-

gale, pow. ełcki, Orzysz, pow. piski i in.) oraz w woj. warmińsko-mazurskim fAntonie-wiczJ, 1964, s. l47, l52; Hoffmann M. ). 1999, t:rbl. LXVII - 2+, LXXVII - 2, ,j, lI,LXXVIII - 3 - 6,LXXXI] - 4 - 6;Gackowski J. 2000, fig. + - 7, 16].

] W oprłcowaniu zastosowano porvszeclrnie używane skróĘ,: l(Ł - kultura łużycka, l(T - kultura trzci-niecka, I(PM - kttltrtra pomorska, l(GI(l - ktrlttrra grobów l<loszowych, l(CSzt - ku]tttra ceullriki sztry-chowane;, K|<ZB - ku]|ura l<urlranów zac}rodniobahyjskich, EB - epol<a brązu, HaC - okres halsztacki

C, Lt - okres laterlski, OPR - okles przedrzl,r-rrski,

Lech Palvlatr . SLatnlyisko kulturl,tużyckicj w Popol+,lanlch.

Naczynia doniczkowate (ryc. 4 - 14) uważane są za jedną z forrn clrarakterystycz-

nych dla grupy suraskiej I(Ł. Występują na stan. 3 w Surażu, pow. białostocki, stan. 2,

wMały52Syyce, pow. sokólski [Dąbrowski I.1997,s.34,95, ryc.67 - a, d, ryc.68 - e]

oraz st:rtl. 8 w Do}kach, pow. białostocki [I(obyliriska U, 2003, ryc.54 - 5, ryc.6l, - +).

Clrarakteryzuią je szerokie, płaskie dna i przebicg ściarrek prosty lub lekko wypukły.

Zirclrowirne fragmentarycznie w materiale z Popowlan naczynia doniczkowate i głębo-

t<ie półkuliste misy są trudne do rozróznienia na podstawie niewielkich fragrnentów

przywyleworł,ych.

Głębokie rnisy półkuliste z lekko wyodrębniorr),m brzegielx (ryc.4 - 10) są formą

występującą rv dorzeczu Narwi fl(obylińska U. 2003, ryc. 51 - 1, 6]. Naczyni:r takie po-

siadają liczne analogie na strrtrowiskaclr wczesnożelazrryclr: z osiedli obrorrrryclr I(I(ZB

w Starzykowie Małym, pow. iławski, I(retowirraclr iPleśrrie, pow ostródzki [Arrtonie-wiczJ.1964,s.59,125,I31,L3l;Okulicz Ł.1970,tabl, XXVI -2,+,6,23 -26, XXXI - 21],

Płaskie dna, charakterystyczne dla wczesnej fazy tej kultury, uważalle są tam za przeję-

tą z grupy tnazursko-warmińskiej tradycję łużycką. Formy mają swoją kontynuację

rórł,nież w okresie późrriejszym. znane są ze schyłkowolralsztacko-lateńskiego cmentŁt-

rzyska I(PM w Drolriczyrrie nad Bugiem, stan. 9, pow. sierniatycki [I(ryński L 2006, tabl.

3 - 5,7, tabl.4 - 4], z lateriskiego stanowiskaw Hackaclr, pow. bielski fl(obyliński Z.,

Szymariski \)fl. 2005, ryc. III - 10] i cmentarzyska w Piastorvie, pow. pruszkowski [Nie-

węglowski A. 1962, tabl VIII - 7, 9).I(rawędzie wylewów tyclr naczyń w I(I(ZB jak

i I(PM są pogrubiane i często wygniatane palcami. Misy z głębokirn wcięciem pod kra-

wędzią są charakterystyczne dla mlodszych faz I(PM [Okulicz Ł.1970, s. 25, typ Vl - a;

Czopek S. 198Z s, 113].

Zachowane frirgrnent:rrycznie naczynie wazowate |ryc.4 - 9) posiada ostro zaznit-

czoną wydętośc brzuśca i stożkowatą szyjkę. Forrny o podobrrym profilu, zbliżorrym do

czarek, uzlraje się za clrarakterystyczne cllrr rniędzyrzecza Narwi i Biebrzy. Zrraleziorro

je w Małyszówce, stan, 4, pow. sokólski, na stan. 3 w Surażu fDąbrowski I. 1997, s,27,

ryc.67 - c, ryc.68 - a] oraz w Dołkach, stan. 8, pow. białostocki [I(obyliriska U. 2003,

ryc.54 - 4]. Płaską odmiarrę profilu reprezentują czerpirki sporaclyczne spotykane ntr

północnyrn Mazowszu, datowarre rra V - VI okres EB [DąbrowskiJ.1997, s. 23, rnapa 9;

Zurawsktr A. 2003, ryc.3 - 3l. Obecnośc podobnie profilowanych rnis zanotowano na

osadzie obrorrnej I(Ł w Gzirrie na I(ujawaclr, w pow. bl,clgoskim fClrudziakowaJ.1992,tabl. 3 - DIII, FI], Zbliżone formy naczyń zllane są ze stanowiska I(PtvI w Drolriczynie,

stan. 9, pow. siemiatycki [I(ryński I.2006, tabl 1 - 3] i lateńskiego cmentarzyska w Pia-

stowie, pow. pruszkowski [Niewęgłowsl<i A,.1962, tabl. VII - 2, 1, tabl, VIII - 1, 6], For-

rny dwudzielne, o profilu górą lekko wklęsłe - dolem lekko wypukłe, są charaktery-

styczne dla ceramiki I(I(ZB (czarki, misy i wazy) oraz I(PM, występując w warstwaclr

67

68 Pocllaskie Zeszyty Alcheologiczll e , Zeszyt5l2009

datowalryclr na schyłek HrrD i okres Lt, przy czym późniejsze okazy są bardziej rozwi-rrięte [Antoniewicz I. 1964, s.56,62, I25, lj9, 163; Okulicz Ł. 1970, s.25, ?,7, typ III-a,

[X-a; Sosnowska A, i995, s, l5; Hoffmarrn M. ]. 1999, tabl. LXXVII - 1 - 3, 5, LXXXI -8, 10, l2, lZ LXXXIII - 1, 3, 8; Sikorski D. 2000, tabl. 1 - rraczyrria wazowate, zwlaszcza

typ VlI, tabl. 3].

Specyficzną formę prezeIltuje chropowacony garnek z l<rótką, cylirrdryczną, wy-gładzoną szyjką (ryc. + - 13), Naczynia tego typu znane są z I(GI(l, gdzie peiniły furrkcję

popielnic [por, Węgrzynowicz T. 1988, s. 13, ryc, 1 - typ \ł odrrr. C;2006, ryc.7 - l7).

Cylindryczne i lejkowate, krótkie wylewy, pochodzą złużyc|<iej osady w Dołkaclr, stan.

8, pow. białostocki, lecz iclr związek z arralogicznymi f'ormarni naczyńjest rriepewny

wskutek silnego rozdrobnienia materiału ceramiczncgo [por. I(obyliriska U. 2003, ryc.

5I - 2,'3, ryc.52 - 8, ryc. 53 - 4, ryc. 58 - 5]. Naczyrria wazowate i baniaste, zcylin-drycznyrn wylewern i gładzorrt1 szyjką oraz chropowaconym brzuścem, występują dośćprlrvszeclrrrie na osadzie obrorrnej w Gzirrie, pow. bydgoski, clatowarrej rra okres FIaDoraz starszy OPR [Clrudziakowa I.1992, s. 12, tabl.I - typy B iD, tabl.25 - jama 59,

tabl, 36 - jama 71, Zestawiellic 1]. Tal<ie niezdobione f'ormv zlrane są z rnłoclszej osadyw Biskupinie, pow. zrririski, oraz orriamentowatre listwarrri z grobów l<loszowyclr Ma-zur i lv[azowsza, gdzie datowane są lra Ha - wczeslly Lt [AntoniewiczJ.1964, s.60).Częściowo zdiżone egzemplarze, o wyżej urnieszczonej i wyraźrriej zaznaczonej wydę-tości brzuśca, znajdujemy tra stan. nr 37 w Surażtr, pow. białostocki, wśród ceramikisztryclrowalrej poclroclzącej już z młodszego OPR. Znalcziolro tam szereg ułirrnkórvo powierzclrniach zervnętrznych pokrytyclr kresl<owarriem lub wyg}adzonych, pocho-clzącyclr z naczyti o krótkich, cylindrycznyclr lub lekko lejkowatych wylewach, Różr-rią

się one ocl tr:rszego egzemplarza zdecydowanie prostszym (wiadrowatyrn) ukształtowa-niem dolnych partii [por. I(rasnodębski D., Olczal< H.2002, ryc. 1 - 4, ryc.2 - 5, 9, 10l.

Drobny fragrlent gładzorrego talerza nie pozwala na dokonanie porówrrari. Obec-noŚc glinianych placków odnotowano wielokrotnie w I(Ł jak i kulturach postłużyckich

[WęgrzyrrowiczT.1973, s. 36 i n.;Czopek S. 19BZ s. 107; GackowskiJ. 2000, s. 62,fig.4 _ 1,2],

V/śród wyrobów ceramicznych wyróżnia się fragment owalnego przedmiotu gli-nianego (ryc.4 - B) znaleziorrego w grobie nr 2. Obrzędgy,y clrarakter tego znalezisl<a

posiada potwierdzerrie w wyrrikacl-r innych badari. W jamie z V okrestt EB w Poltrnaclrodkryto jajorł,aty przedmiot karnienny w towarzystwie naczynia z utrrlconytn uchemoraz kości i zębów zwierzęcych przykrytych misą [Węgrzyrlowicz T. 1982, s, 33 i rr.].

V/ zestawie wyrobów gliniarrych luclności I(Ł, były rlie tylko naczynia, ale r,ówrrież fi-gr_trki zoomorficzrre, grzechotki i inne przeclmioty związane z obrzędowością fMogiel,nicka-Urbarr M. 1984, s. 149 i n].

Lech Pawlata. Stanowisko kultury lużyckiej w Popowlanach .,

\ii/ materiale ceramicznym zwraca uwagę bral( ornamentyl(i skośnego żłobkowa-

nia, nawet w iego rrajpóźniejszej postaci. |est to cecha właściwa dla naczyń grupy sura-

skiej. Może również stanowic o późnym jej datowaniu [por. Dąbrowski J. 1997, s. 97).

Wykazane wyżej podobieństwa niektórych form do naczyń I(GI( znajdują potwier-

dzenie w porównaniu ceramiki obu kultuł wskazującym na ich genetyczny zwi4zek

|Węgrzynowicz T. 1988, s. 12]. Byc może wskazujążródIo i kierunek ewolucyjnego roz-

woju form oraz sposób ich zaadaptowania w inwentarzu użytkowym rozwijających się

społeczności,

Zabytki kanrienne reprezentowane sąprzezi fragmenty toporków, gładziki, rozcie-

racze i kamienie szlifierskie oraz czę,ścżarna.f+agmenty toporków (ryc. 5 - 1) są mało

charakterystyczne, co uniemożIiwia klasyfikację typologiczną. Usytuowanie znalezisk

nie pozwala również na pewne określenie ich przynależności kulturowej. Drobny frag-

mert toporka znal,eziony został w wypełnisku jamy 6a niezawierającym elementów da-

tujących. Fragment ostrza drugiego egzem;llarza odkryto w dolnym poziomie warstwykulturowej. Toporki kamienne znane są z nadnarwiańskich inwentarzy I(Ł fGłosik J,

1969, ryc,6 - c]. Gładziki, kamienie szlifierskie i rozcieracze (ryc.4 - 2;5 - 2,3), podob-

nie jak fragment kamienia żarnowego znaleziony w wypełnisku jamy 4, stanowią stały

sktadnik inwentarzy I(Ł. Narzędzia te wchodzą do zestawu wyrobów kamiennych gru-

py suraskiej I(Ł. \(/ sąsiedniej grupie mazowiecko-podlaskiej I(Ł zastosowanie kamie-

nia miało również duże znaczenie [Mogielnicka-Urban M. 2004, s, 78].

Spośród 74 zabytków krzemiennyclr zdecydowana większość to łuski, łuszczki, od-

łupki i okruchy przemysłowe. |ako surowiec zidentyfikowano krzemień narzutowy bał-

tycki zbierany z powierzchni. I(onkrecje o niewielkich rozmiarach i eolicznych po-

wierzchniach, z nielicznymi negatywami odbic, pochodzą z etapu wstępnej obróbkii kwalifikacji przydatności surowca. Szczątkowo zachowaną korę stwierdzono na nie-

liczrrych egzemp|arzach. Nieliczne większe egzemplarze, rdzenie i półsurowiec wióro-wy, wykazują ślady starszej, mezolitycznej i neolitycznej techniki, Zaledwie kilka zabyt-

ków z tego surowca zaliczyć można do narzędzi: zgrzebeł (ryc.5 -ł,8) i przekłuwacza

z retuszetn boków (ryc,4 - 5), Stosunkowo duża ilość łuszczni jedno- i wielobieguno-

wych (ryc. 4 - 3, 5, 11; 6 - 13, l+,24), niejednokrotnie wykorzystujących szczątkowe

formyrdzenioweipółsurowiecznegatywamiwiórowymi(ryc.5-10;6-2,13,14,24),rdzenie odlupkowe o zmienionej orientacji (ryc.6 - I4,23) orazpółsurowiec łuszcznio-

wy, są clrarakterystyczne dla krzemieniarstwa EB i I(Ł [por, Dąbrowski }. 199Z s, 95 i n.,

mapa 14; Piotrowska D. 2000, s.297;Mogielnicka-Urban M.2004, s.70,78]. Łuski, łusz-

czki, drobne odłupki i wiórki występują stosunkowo często w grobach grupy mazowie-

cko-podlaskiej I(Ł [Mogielnicka-Urban M. 2004, s.75|.Znaleziska półsurowca inarzę-dzi krzemiennych w pochówkach I(Ł są dobrze udokumentowane i stosunkowo częste.

69

70 Pod]askie Zeszyty Archeologjczne. Zeszyt512009

Mimo możliwej przypadkowości dostarria się do zespołów grobowych niektórych krze-

mieni, wykazuiących ceclry techrrologiczne starszych kultur (odłupek neolitycznej sie-

kierki w wypełnisku grobu 1o), częśc krzemieni została niewątpliwie celowo tam

umieszczona [por. Piotrowska D. 2000, s.294,309,312]. Nie można również wykluczyczastosowania krzenrieni w celu wy|<orzystania ich do obrzędów pogrzebowyclr i celo-

wego zdeponowatlia. Brak jedrrak wyraźrryclr śladów przemrrwiającyclr za takim iclr ztr-

stosowanieln. Duza ilośc materiału o clrarakterze odpacll<owym może byc efektern

sprawdzalria surowcŁ1 l-i:r miejscu lub czyrrrTości o clrarakterz-e obrzęclowym. Otrzyma-ny połsurowiec wykorzystywano bez dalszej obróbki lub z fragmentarycznym retu-

szern [Balcer B.1997, s. 303 i n; Piotrowska D.2004, s.297,308 i n]. Obecnośc śladów

ogrria na rriektórych z nich przyjrnule się jako świadectwo celowego działania związa-nego z rł,ypostrżatriem zmarłego w rrarzęclzia składane na stosie [Dąbrowski l. 1997,

s. 138 i n.]. Ślady działania ognia rroszą również niektóre ]<rzemienie z wypełnisk obiek-

tów grobowych i poziomu użytkowego crrentarzyska w Popowlanach. W każclymzgrobów1-4zna|ezionozabytki krzemienne,przyczymwobiektach1,3i4niektórez krzemierri nosiły ślady działania ognia, podobnie jak okruclry przepalonych kamieniz pochówków 1 i 3. Symbolika ognia odgrywała w wierzeniach ówczesnej społecznościznacząc1 rolę podczas sprawowallycl-r obrzędów ku czci zmarlych.Związek krzemieniaz ogniern jako świadectwo sprawowanyclr obrzędów był wielokrotnie dokumentowany

[Gecliga B. 1976, s. 165; Balcer B.1997, s. 313 i n; Mogielnicka-Urban M.1997, s. 282 i rr;

Piotrowska D.1997, s. 303 i n].

Z zespołu wyodrębniollo grupę krzemieni posiadajrlcyclr wyraźnie wcześrriejsze

ceclry. Są to rclzenie jednopiętowe (ryc. 5 - 6,Il;6 - 10, 12) i wielopiętowe po zmianieorientacji (ryc.5 - 10;6 - l+,23), wiórowe iodłupkowe (razem 13 szt.), wwiększościwyzyskane, oraz wióry i odłupki ze śladami jedtropiętorvości (ryc. 6 - I,3,8 - 9,15 - 22)

poclrodzące rówrrież z napraw rdzeni (ryc. 6 - 5,1,21). Neolityczrry lub wczesnobrą-zowy rviek tego inwelrtarza potwierdza obecnośc łuski z gładzonej siekierki znalezionejw wypełniskLt grobu 1. Ceramiki odpowiadającej tym zabytkom krzemiennyrn nie zntt-

leziono, Potwierclza to, że przynajmniej częśc krzemierri została zebrana w irrnym miej-

scu i przyrriesiona tu w formie surowca. Cechy techniki jednopiętowej noszą równieżinwentarze mezolityczne. Nie można więc wykluczyc jako pierwotnej mezolitycznej

chronologii części zabytków krzemiennych.

Zbiór materiału zabytkowego uzupelniają nieliczne i drobne fragmenty polepy,

w tym ułaml<i glirry z odciskami linii papilarnych. Zwraca uwagę znikoma jej ilośc, której

a Możelrry tu miec clo czynierria ze zjawiskiem reutylizacji surowca. Na taką nrożliwośc irrterpretacji zn:r,

lezisl< zwrócil trwagę prof. |erzy Libera,

Lech Pawlata. Stanowisko kultury łużyckiej w Popowlanach..

występowanie jest charakterystyczne dla strefy mieszkalnej. Sytuacja ta podkreśla ne-

kropoliczrry charakter badanej części stanowiska.

Interpretacja materiału zabytkowegoMożIiwości zastosowania porównań i analogii są w przypadku cmentarzysl(a

w Popowlanaclr znacznie utrudnione zarówno ze względu na niewielką ilośc przebada-

nych obiektów jak i brak materiałów porównawczych z najbliższego sąsiedztwa stano-

wiskas. Usytuowanie stan. 2 w Popowlanach na wydmie zbliżaje charakterem położe-

nia do łużyckoł<loszowego stan, 2 w Grądach-Woniecku, pow. zambrowski, gdzie oprócz

pojedynczego grobu kloszowego i niecharakterystycznych grobów jamowych przeba-

darro pozostałości osady I(Ł [por. Burek I(. 1976, s. 82; 1977, s. 105; 1981, s. 23B i n.].

Taka lokalizacja znajdowała uzasadnienie najpewniej w zintensyfikowanej formie wy-.

korzystania gospodarczego strefy doliny zalewowej Narwi.

\X/'śród 13 obiektów odkrytych i przebadanych na terenie stan. 2 w Popowlanach,

wyróżniono jamy o nieokreślonej funkcji oraz obiekty związane z obrządkiem pogrze-

bowym. Obiekty mogące być pozostałością osady to przede wszystkim ja my 2, 5, 6 i 6a.

Łączy jejednolity charakter wypełnisk pozbawionych często wyposażenia. Ułamki ce-

ramiki znalezione w jamach 1 i 5 są mało charakterystyczne dla precyzyjnego datowa-

nia, jednak pozwalają zaliczyc te obiekty do fazy osadnictwa łużyckiego. Drobny frag-

ment toporka znaleziony w obiekcie 6a nie umożliwia identyfikacji formy mogącej

stanowic poclstawę określenia przynależności kulturowej. Położona w pewnyń odda-

leniu od terenu cmentarzyska jama nr Z stosunkowo regularnych kształtów możebyć

uznana za obiekt pełniący funkcję gospodarczą. Położenie osady w bezpośrednim są-

siedztwie współczesnego jej cmentarzyska zarejestrowano w I(amionce Nadbużnej,

pow. ostrowski [Hildt-WęgrzynowiczT.196l, s. 166 i n]. Cechy technologiczne cerami-

ki z jamy 7 nie odbiegają od materiału z cmentarzyska I(Ł. Inne obiekty są mniej regu-

larne, stanowiąc prawdopodobnie pozostałości bliżej nieokreślonych czynności zwią-

zatrychzużytkowaniem terenu. Chodzi tu przede wszystkim o karczowanie (i wypalanie)

krzewów i drzew (jama 1, 3), oraz wyrównywanie terenu. Działania te mogły pozosta-

wac w bezpośrednim związku zarówno z zakładaniem osady, jak również zprzygoto-

wywaniem miejsca pod crnentarzysko. Brak śladów które mogłyby jednoznacznie

określic ich cel. W jamaclr znajdowały się pojedyncze fragmenty ceramiki I(Ł oraz

5 Materiały z badań wykopaliskowych osad l(Ł w Grądach-Woniecku, pow. zambrowski, Małyszówce,

pow. sokólski oraz w Surażu, pow. białostocki, nie zostały dotychczas opublikowane (z wyjątkienr ratowni-

czyclr badań wykopaliskowych przeprowadzonych w Surażu przez J. Głosika [1968, 1970]). Osady w Pato-

kac]r i Dołkach, pow, białostocki, dostarczyły silnie rozdrobnioną ceramikę i niewlel ką ilość zabytków z EB

[por. I(obylińska U. 2003,2003a].

7l

72 Podlirsl<ie Zeszyty Archeologiczne, ZeszyŁ 5 lżOOL)

zabytki krzemienne. )ama nr 1 usytuowaniem i charakterem wypełniska nawiązuje do

zawartości grobll nr 4, podobnie obiekt jamowy nr 5. Możliwośc starszego datowaniadołów pozbawionych wyposażenia stwarza obecnośc neolitycznyclr zabytków krze-mierrnyclr. Brak towarzyszącej im ceramiki mocno podważa taką interpretację.

Na stanowisku wyodrębniono 5 obiektów o charakterze sepulkralnym. W procesiekwalifikacji decydującym był fakt wystąpienia w nich przepalorrych kości ludzkich6.Niewielka ilość szczątkow zmarłych w trzech zespołach grobowych skłania dotraktowania ich jako pochówków [por, WęgrzynowiczT. 1982, s.27 i n]. Mamy tudo czynienia ze zrożnicowaną formą obiektów grzebalnych, Typowym dla I(Łjest jamowy grób nr 4. W jednolitym wypełnisku wystąpiły porozrzlcane ułamkiprzepalonych kości wraz z resztkami stosu w postaci licznych węgli drzewnych.Występujące niekiedy w dużej ilości węgle drzewne oraz szczątki stosu są \M wy-pełniskach jam grobowych stosunkowo częste [Dąbrowski 1.7997, s. 137 i n.], De-strukcyjna ingerencja człowieka i czynników przyrodniczych spowodowaIa, żekości znajdowały się również poza zarysem obiektu. I(ilkanaście drobnych ka-mieni znajdujących się w stropie stanowiło pozostałość zniszczonego bruku.

|ama grobu 4wyróżnia się spośród innych stosunkowo dużymi rozmiarami. For-mę typowych pochówków jamowych stanowią zwykle obiekty o średnicy 30 - 40cm. W takiej jamie kości składano w pojemniku organicznym (w skupisku) bądźsą rozsypane [Czopek S. 7992, s. 117 i n.]. Zbliżony konstrukcją jest grób 5 - wy-różniony na podstawie pojedynczego fragmentu kości i skupiska kamieni. Byćmoże pozostałością tego samego pochówku, związanego pierwotnie z występo-waniem bruku kamiennego, jest znalezisko kilku przepaionych kości nieco dalejna północ w warstwie kulturowej. 'Wyróżniony obiekt może być faktycznie pozo-stałością zniszczonego grobu. Orka i procesy denudacyjne spowodowały zsunię-cie się kamieni bruku i przepalonych kości w partie stoku położone niżej. Ciało-palne pochówki jamowe są formą długotrwałą na cmentarzyskach płaskich I(Ł,a ich datowanie utrudnia z reguły ubogie wyposażenie. W wypełnisku grobu 4znaleziono kilka fragmentów naczyń oraz przepalony rdzeń krzemienny. W dru-gim, zniszczonym obiekcie, znajdował się ułamek naczynia I(Ł. Bruki kamiennewystępują na cmentarzyskach od IV okresu EB do schyłku I(Ł. Szczególnie cha-rakterystyczne są dla grupy północnomazowieckiej [Dąbrowski J, 1997, s. 136i n.;Mogielnicka-Urban M.2004, s,69 i n.], ZŻebrow Wielkich, pow. wysokoma-zowiecki, znane jest cmentarzysko I(Ł pochodzące z prze\omu epok, z konstruk-cjami kamiennymi [Mogielnicka-Urban M, 2004, s.73 - tam dalsza literatura].

ń Materiał kostny dotychczas nle zostai poddtrny analizie antropologicznej

Leclr Paw]ata . Stanowisko kulLury łużyckiei u, Popowlanach...

Nasypy kamienno - ziemne i kamienne są charal(terystyczne także dla obrządkupogrzebowego leżących za Biebrzą stanowisk KKZB [Okulicz Ł. L979, s. L79;

Okulicz-I(ozaryn |. 1989, s. 5B9 i n,]. Materiały z cmentarzyska w Siemiątkowie -I(oziebródzkim, pow. żuromiński, na północnym Mazowszu, łączą elementy

I(I(ZB, I(Ł i I(GKI [por. Mogielnicka-Urban M.2004, s.70 - tam dalsza literatu-ra], więc przenikanie się wpływów i oddziaływań między tymi kulturami niewąt-pliwie istniało.

Odmienny typ pochówku reprezentują groby jamowe nr 1 - 3. Charaktery-zują się one regularnymi kształtami zbliżonymi do form obiektów gospodarczych

z osad: w planie kolistymi, w profilu cylindrycznymi i nieckowatymi z płaskimdnem. Materiał zabytkowy wystąpił w środkowych partiach tych obiektów,w warstwie czarnego piasku zawierającej węgle drzewne oraz nieliczne ułamkiprzepalonych kości ludzkich, Obok nich jako wyposażenie znajdowały się dużefragmenty celowo rozbitych naczyń, drobne przedmioty z kamienia i krzemienia,a w jednym przypadku ziatna zboż, Wagowa ilość przepalonych kości w tych po-chówkach znacznie odbiega od zaobserwowanych na cmentarzyskach I(Ł i nieznajduje analogii także w innych kulturach [por. Węgrzynowicz T, I9B2, s.27),Nawet po uwzględnieniu niekorzystnych warunków glebowych, mogących do-prowadzić do zniszczenia śladów kremacji, ilość ułamków jest zbyt mała i nabie-ra nieprzypadkowego charakteru. W grobie 4, w identycznej sytuacji glebowej,

kości zachowały się w ilości kilkunastokrotnie przekraczającej zawartość po-chówków 1 - 3,

W przypadku obiektów 1 - 3 w Popowlanach jamy określone jako grobowe

składają się z dwu zasadniczych części. Obserwacje nawarstwień pozwalająstwierdzić, że kości zmarłego wraz z wyposażeniem o charakterze ofiarnym niezostały zIożone na dnie wykopanego dołu. Istnieje możIiwość, że obiekt jamowyzostał wykorzystany jako miejsce pochówku po upływie bliżej nieokreśIonegoczasu od jego wykopania, Przed złożeniem wyposażenia część wypełniska zosta-

ła zasypana w sposób naturalny, a może i poprzez celową działalność człowieka.

Niewykluczone jest celowe podsypanie wypełniska przed złożeniem w dole właś-

ciwego depozytu. Pozostałości pochówku zajmują środkową częśc jamy, w sposób

sugerujący wtórny charakter wykorzystania obiektu, a właściwie zagłębienia

w ziemi po częściowo zasypanej jamie. Brak materiału zabytkowego w ich przy-dennych partiach uniemozliwia zastosowanie metody porównawczej w stosunkudo inwentarza związanego z wykopaniem jamy. Najpewniej jednak realizacja eta-

pów tworzenia obiektu: wykopania jamy, częściowego zasypania, złożenl,a po-

chówku i wypełnienia następowała w krótkim przedziale czasowym. Nie można

74 Pod laskie Zeszyty A rcheologiczn e . Zeszyt 5 l 2009

wykluczyć możliwości takich działań, podczas których dla celów grzebalnychwykorzystywano zagłębienia po częściowo zasypanych obiektach gospodarczych.Stratygrafia i różnorodność pochówków może wskazywać na wielofazowośćużytkowania stanowiska. Zwraca uwagę poziom występowania obiektów związa-ny zasadniczo ze strefą humusu pierwotnego. lW miejscach, gdzie warstwa ta zo-stala zniszczona, stropy jam były rejestrowane w obrębie poziomu iluwialnegoIub bezpośrednio pod humusem w partiach najbardziej narażonych na erozję,

Jamy 2, 6 i 6a zostały wyodrębnione na poziomie stropu calca. Znalezione nie-charakterystyczne zabytki krzemienne i kamienne nie pozwalają na jednoznacz-

ne określenie ich chronologii. Dwa ostatnie obiekty zostały naruszone przezwkop grobu 2. Mogą one stanowić pozostałość starszego osadnictwa, któregoprzynależności kulturowej nie można sprecyzować, Łączyć je należy najpewniejz osadnictwem neolitycznym, na co wskazuje znaIeziony ułamek toporka ka-miennego. Wymaga wyjaśnienia wzajemny stosunek chronologiczny 1 funkcjo-nalny pozostałych )am i pochówków. Pewnych danych w tym zakresie dostarczawypełnisko jamy 3. lV warstwie zawierającej liczne węgle, związane prawdopo-dobnie z \<arczowaniem roślinności, znaIeziono przy dnie obiektu przepalonąkostkę oraz pozostałości wypalonego korzenia. Układ warstw wskazuje, że jegopowstanie należy wiązac z obecnością cienkiego humusu dzielącego poziom ilu-wialny na górny i dolny, Obecność przepalonej kostki w wypełnisku potwierdzaistnienie pochówków w momencie oczyszczania terenu. Przygotowanie terenupod bruk poprzez usuwanie rośIinności związanebyło z rozszerzaniem obszarusepulkralnego. Związek cienkiej warstwy humusowej z poziomem bruku cmen-tarzyska został potwierdzony przez układ warstw w dolnostokowych partiachwydmy. Na szczycie zwydmienia obiekty grobowe wyodrębniono zarówno podwarstwą współczesnego humusu, jak i w obrębie poziomu iluwialnego. Należy są-

dztć, iż wszystkie obiekty cmentarzyska związanebyły z występującą w nielicz-nych miejscach warstwą współczesnego im pierwotnego humusu. Destrukcjaszczytowych partii wzniesienia spowodowała sukcesywne nanoszenie piaskui odkładanie go w dolnostokowej partii w postaci wydzielonego górnego poziomuiluwialnego,

Zwraca uwagę obrzędowa specyfika niektórych pochówków, Są to jamy z nie-wielką ilością kości i wyposażenia (pochówek 1 - 3) różniące się wyraźnie odpłytkich grobów przykrytych brukiem kamiennym (groby 4 i 5). \X/ badanej wy-kopaliskowo przestrzeni sepulkralnej brak jednoznacznie pewnych obiektówo charakterze osadowyrn. Mogłyby one potwierdzic działania związane z prowadze-niem gospodarstw domowych w bezpośrednim sąsiedztwie obiektów grobowych. Na

Lecll pawlata .,stanwiskl kultury hżvckicj w popowląlnch

wyeksplorowanym obszarze nie zidentyfikowano śladów chat czy półziemianek. Od-

kryte jamy są związane z etapem porządko}vania przestrzeni cmentarzyska lub dodat-

kowo z osadnictwem neolitycznym. Należy przypuszczac, że strefa mieszkalna ludno-ści I(Ł znajduje się poza terenem objętym badaniami wykopaliskowymi, m.in, w rejonie

usytuowania jamy nr 7, bezpośrednio od zachodu przylegając do obszaru nekropolii.

Próba interpretacji pochówków cząstkowychW materiale grobowym zwraca uwagę symboliczna wręcz ilośc przepalonych ko-

ści z grobów l - 3 [por. WęgrzynowiczT.1982, s. 27]. Podobne obiekty znajdujemy na

cmentarzyskach I(PM i I(GI(I. W jamach występują pozostałości palenisl< z węglem

drzewnym, kamieniami i przepalorrymi koścmi. Obecnośc kości w takich obiektach

wydaje się nieprzypadkowa [Czopek S. 1992, s. 118]. Charakterystyczny jest równieżkształt wypełnisk jam zawierającyclr szczątki zmarłycl-r. Skonstruowane rnodele funk-

cjonowania i zapełniarria się obiektów wziemnych wskazują na podobieństwo do jam

osadowych typu gospodarczego [por. Górski l. 2007, s. 15]. Stropowa ich częśc nie za-

pełniła się wskutek procesów podepozycyjnych, lecz wykorzystana została celowoprzez czlowieka. Obiekty jamowe na cmentarzyskach bywają interpretowane różno-

rodnie:jako rniejsca kremacji lub zsypisko szczątków stosu fMarciniak ), 1939, s, l03 i n;

Malinowski T.1962, s. 57 i n.; Czopek S. 1996, s. 56; DąbrowskiJ.1997, s.737 i n.; Brrpreń

B. C. 1999, s. 79 i n.; Woźny I. 2000, s. 49 i n.]. Jednak żad,ne z tych wyjaśnień nie wydaje

się właściwe w stosunku do trzech omawianych pochówków Podobne obiekty, wystę-

pujące w kontekście z typowymi grobami I(Ł, znane są z Brańska, pow. bielski [Maciej-czuk J. 1989, s. 32; 1990, s.35 oraz informacje ustne7]. Przypuszcza się, że taka forma

pochówku może byc efektem regionalnej specyfiki zwyczajow pogrzebowych nakazu-jących grzebać tylko częśc kości pozostałych z kremacji zmarłego. Znikoma ilośc i silne

ich rozdrobnienie w grobach jest charakterystyczne zwłaszcza dla OPR i O!/R nie tyl-

ko na Mazowszu i Podlasiu [por, Niewęgłowski A. 1972, s.57,I98I, s. 24; Dąbrowska T.

1977, s.I34;Węgrzynowicz T.1982, s. 27]. Niewykluczone, że w uzyskanym materiale

znajdują się również kości zwierzęce, co znajduje potwierdzenie na cmentarzyskach

typu kloszowego i jest dla nich charakterystyczne [Węgr zy nowicz T. I97 6, s. 269 ; 7982,

s. 166; Czopek S. 1992, s. 118]. Jednak do czasu przeprowadzenia badań specjalistycz-

nych kwestia ta musi pozostac otwarta.

Na drugą ewentualnośc nieco światła rzucają odkrycia rnłodszych stanowisk z po-

granicza wschodniego (I(rasne Sioło nad rz. Roś, rej. wołkowyski, Trostjanica i Radośc

' Za informacje otrzymane w trakcie omawiania problematyki składam w tym mie.jscu podziękowaniaautorowi badań mgrowi |erzemu Maciejczukowi.

75

76 PodlasI<ie Zeszyty Archeologiczne, ZeszyL 5 l2009

w rej. brzeskiln). Do tego lroryzorrtu włączarre są również stanowiska z ceramiką sztry-

clrowaną z Poc[lasia: Grochy Stirre, sttrn, 1, Suraż, starr. 3Z pow bialostocki, oraz Hry-

lliewicze Wiel[<ie, stal1.2, pow. bielski, Starrowiska te, cl:rtowane na sclryłek Lt i pierwsze

wieki rl.e., to osacly znajdujące się rv bez-pośrednim silsiedztwie płaskich cmerrtarzysk

cialopalnycl-r, Groby jalnowe rnaj11 r-rbogie wyposażerric, a w bezpośrednirn ich sąsiedz-

twie zrlajdują się obiekty rł,typie jarn gospodarczych, z ptlleniskami z:rwierającymi nie-

liczne wyposażetrie: fl,agmer-ity naczyti, przepalone kości ludzkie w liczbie od kilku do

kill<r-rrrastu orŁlz kości zwierzęce. Obiekty wiązane są z obrzędami ,,wspomirrania zmar,lyclr dornowrrików". \Wzmiarrkowilne świaclectwa obrzędowości występuji1 rra stanowi-

skaclr arclreologiczrryclr noszącyclr w materiale zabl,t|i6*r,.r-, wyraźne cechy mieszane,

I(CSzt i I(Z z elernel-rtarni lokalrrego podłoża późnołużycko-kloszowo-pornorskiego,

Zarejestrowarro je również w północno-wschodrriej części Podlasia. Materiały z Surażauważalle są zil reprezentatywne dla najstarszyclr tradycji tego zwyczajLr lEełaseu B.

2005, c. 253, 256].Inwentarz zabytkowy z tego stanowiska datowany jest na I w. p.n.e. - I w.

rr.e., jedrrak jest to clrronologia przybliżona z racji specyfiki materiału zabytkowego, rriepod-

budowarrejdatami bezwzględrryrni [por. I(rasnodębskiD., Olczak H.2002, s. 220 i n,l.

Obecność w wypełniskaclr jam grobowyclr jeclyrrie części rTaczyri zwiilzanych ści-

śle z warstrvą czarrrej ziemi zawierającej spalerrizrrę, nieliczrrych kości i ziaren zboż(grób 3) jest znamienrra. Przyjmuje się, że obecnośc składrril<ów organiczrrych (roślin-

rryclr i zwierzęcyclr) stanowi wyznacznik rniejsca ofiarnego [V/ęgrzynowiczT. l9B2,s, 16 i rr.l. Przyn'ieszka kości zwierzęcych w grobaclr ma charakter ofiarny polegającyna skłtrclaniu określonyclr partii tusz wraz ze zmarłym na stosie fMogie|rricka-UrbarrM, l9B4, s. 83, 2004, s. 75]. W I(Ł rrajczęstszyt,n przejawem obrzędowości ntr ctnenta-

rzyskaclr jest obecrrośc naczyń, w których w czasie iclr złoźenia znajc[owa}1, się pokar-my. Usytuowat-rie zlralezisk rrie pozwala na powiązarrie iclr z konkretrrytni grobami

[Mogielnicka-Urban M.1992, s. 101, 108 i n,], Ten przejaw wierzeń nie jest do końcawyjaśniorry. Należy go zapewne lączyc z obrzędami w rodzaju stypy, mającymi suójczas związany bliskością z czasem pochówku lub w rodzaju obrzędów zadusznyclr od-bywającyclr się okresowo. Nieodłącznyrn składnikiem zwyczaju jawi się pzrlerrie ogni-ska, składanie lub przenoszenie z grobr,r do palerriska pojedyrrczych przepalonyclr kościznrarłego, składar-rie otiar z części rozbitych naczyń oraz pożywieni;r i spożywtrnie po-traw [Malinowski T. 1969, s, I57;Woźny J. 2000, s. 60 i rr,]. Obecr-rośc w grobach 1 - 3

zsypisk pozostałości ognisk, fragmentów celowo rozbitych naczyń i pokarrnów, łączywzrniankowane obiekty z kategorią ogrrisk ofiarnych [por, Woźriy ). 2000, s. 58, 70].

Wielokrotrrie była już sygnirlizowarra problern:rtyka r-rieclrarakterystycznycl-r grobów ja-

rrrowyclr z niewielką ilością kości z okresu sclrytku KPM (i I(GI(I) i początku I(P [Gą-clzikiewicz M.1954, s. 163 oraz przyp. 50; Dąbrowska T.1977, s. 119 i n., 1988, s. 95 i n.;

Lech Pawlata . S tanowisko kulfulr1l łuĄckiejw Popowlanach,.

WęgrzynowiczT. |982, s. 27], Występowanie niewielkich ilości spalonych kości ludz-

kich w niektóryclr grobaclr jest zjawiskiem dostrzegalnym nie tylko w kulturach post-

łużyckich. )amowe pochówki z niewielką ilością kości są charakterystyczne dla płaskich

cmentarzysk ciałopalnych kultury miłogradzkiej zajmującej od VI okresu EB rejony

położone na wschód od Podlasia fAaruauxoe M.w.7999, c. 37]. Wydaje się, ze opisane

wyżej zwyczaje pogrzebowe z podlasko-poleskiej peryferii kulturowej znajdują swe ge-

netyczne uwarunkowanie znacznie wcześniej niż w okresie przełomu er. Jamy i paleni_

ska, występujące na terenie cmentarzyska w Transborze, pow. miński, wiązane były

z bliżej nieokreśIonymi obrzędami,,zaduszkowymi" [I(ietlińska A., Mikłaszewska R.

1963, s.2B4,28B). 'W Rudzie, pow. grudziądzki, odkryto pozostałości palenisk w posta-

ci wkopów dokonywanych w stropowe partie obiektów grobowych. )amy te łączono

zbliżej nieokreślonymi praktykami fBokiniec E,, Chudziak W.2004, s. 39]. W Głucho-

wie, pow poznariski, na cmentarzysku I(Ł odkryto znaczną ilość grobów symbolicz-

nych w postaci wieńców kamiennych, wewnątrz których nie znaleziono kości ani wy-

posażenia fChłodnicki M., Pietrzak R. 2004, s. 167]. Świadectwa obrzędowości na

cmentarzyskach I(Ł przybierają różnoraką formę, a przejawy kultu zmarłego nie koń-

czyły się w momencie pogrzebu [por. Mogielnicka-Urban M,1992, s. 111, 115; 2000,

s. 73 i n; Dąbrowski 1.1997, s. \42). Pierwszoplanowego znaczenia nabiera rytuał ofiar-

ny związany z ogrriem. Również obecność krzemieni w grobach I(Ł łączy się z wierze-

niarni związanymizogniem, kremacją, a może i rytuałem przejścia. Obrzędy związane

z pożegnaniem zmarłego, zapoczątkowane kremacją i poclrówkiem, były najpewniej

okresowo kontynuowar'e w późniejszym okresie. ZwczesnąEŻzwiązane są śIady pale-

nia ognisk nad grobami zmarłych odkryte na szeregu stanowiskach [por. Malinowski

T, 1962, s. 69; Woźny J. 2000, s. 65). Zwraca uwagę jeszcze jeden udokumentowany fakt:

znalezienie w zespołach pochówków 1 i 3 okruchów przepalonych kamieni. 'Wystąpiły

one wraz z innymi śladami działania ognia, Nie było tu większych fragmentów czy ca-

łyclr kamieni ze śladami okopcenia czy przegrzania. Znaleziska wskazują, że obrzęd

palenia ognisk odbywac się musiał poza tymi obiektami, najpewniej na kamiennych

brukach grobów. 'W wypełniskach jam pochówków I _ 3 znalazły się resztki z oczysz-

czenia miejsc, na których sprawowano te obrzędy. Płytkie usytuowanie grobu może byc

przyczyną, iż część kości mogła zostać przem ieszczona wraz ze śladami stypy do jam

określonych jako pochówkowe. Dbałoś ć żyjących o miejsca pochówku zmarłych, znaj-

dująca potwierdzerrie w sposobie traktowania przestrzeni grobowej [por. Woźny J,2000, s. 113 i rr.], powodowała, że szczątki ognisk palonych na grobach skrzętnie usu-

wano. Możliwe, że dokonywano tego dokładnie zamiatając bruk nad grobem, a resztki

ogniska wraz ze świadectwem obrzędowości zawinięte w materię organiczną (skórę?)

składano w jamie pochówkowej. Trudno przes4dzac w tym miejscu o przypadkowości

77

78 Podlaskie Zeszyty Archeo [ogiczn e, Zeszy t 5 l 2009

lub celowościprzemieszczenia kości zmarłego. Należy zwrocic uwagę na zarejestrowa-

ne już występowanie na cmentarzyskach szczątków kostnych jednego osobni]<a w dwu

odrębnych grobach [por. Malinowski T. 1968, s. 139; 1989, s.6;2005, s. 482], Mozliwejest, że mamy do czynienia ze wzajemną relacją: grób pierwotny pochówek wtorny, za-

wierający fragmenty kości z grobu właściwego. 'W przypadku dużej ilości obiektów se-

pulkralnych i silnego rozdrobnienia materiału kostnego, identyfikacja kości tego same-

go osobnika w kilku odległych miejscach jest bardzo utrudniona. Problemowe

ukierunkowanie analizy makroskopowej oraz włączenie technik komputerowych i ba-

dań genetycznych może pomóc w wyjaśnieniu powyższej kwestii.

Obiekty na stanowisku usytuowane są w trzech strefach. Pochówki o charakterze

obrzędowo-ofiarnym nr 1 - 3 zajmują miejsce pomiędzy właściwym grobem nr 4 (i 5

?) a strefą zamieszkałą (jama 7), położoną rra zaclród od przestrzeni cmentarzyska. Za-

obserwowany w Maciejowicach zwyczaj lokowarria znalezisk o charakterze obrzędo-

wylTt w sposób okreśIający skraj cmentarzyska [por. Mogielrricka-Urban M. 1992,

s. 109] znajduje potwierdzenie na innych stanowiskach I(Ł i I(PM, gdzie jamy z paleni-

skami i paleniska o charakterze obrzędowym lokowały się na obrzeżu przestrzeni grze-

balnej. Zauważono, że koncentracja śladów ogrrisk na granicy zachodniej cmentarzyskjest charakterystyczna dla wczesnej EZ |Woźny 1.2000, s, 68 i n], W późniejszym okre-sie ten element kultu zmarłego, którego świadectwa tworzą swoistą streĘ przejściowąmiędzy sacrum a profanum, jest dalej rozwijany na wschodniej peryferii postłużyckiejtradycji kulturowej [por. Belavec V.200Ą, c.237,248,253 i n).

Groby jamowe są powszechne zarówno na cmentarzyskach I(Ł, jak i I(GI(I. Namieszanym łużyckoł<loszowym cmentarzysku w !/arszawie-Brylowszczyżnie, na któ-rym klosze stanowiły niewielki procent, napotkano na duże trudności przy wyrożnia-niu pochówków jamowych i popielr-ricowych, współczesnych kloszowyrn fDąbrowskaT.1977, s, 131]. Przyjmuje się, że na Mazowszu i Podlasiu faza HaD jest okresem zanikuosadnictwa łużyckiego i pierwszym etapem rozwoju"I(PM i I(GI(I [por. Bukowski Z.1967,s.379;DąbrowskaT,1977, s, 118 in;Gardawski A,.1979, s. 139;Czopek S, 1992,

s.99;Mogielnicka-Urban M.200+, s.79;Purowski T.2004, s. 105]. Stanowisko 2wPo-powlanach pochodzi z okresu poprzedzającego funkcjonowanie cmentarzyska kloszo-wego w Grądach-\rVoniecku, stan. 2, gdzie oprocz pojedynczego grobu kloszowego wy-eksplorowano kilka niecharakterystycznych pochówków jamowych. Na cmentarzysku

tym, jak również pobliskiej osadzie łużyckiej, brak jest cech typowych dla naczyń I(GI(I

i właściwych tylko tej kulturze. \W ceramice ze stan. 2 w Popowlanach nie zanotowano

wyraźnych elemerrtów kloszowych, co znajduje oczywiście uzasadnienie w stosunko-

wo wczesnej chronologii, Zaobserwowano jednak pewne tendencje stylistyczne i for-

rnalne, mające kontynuację w zestawie ceramicznym użytkowanym przezI(GI(I.Przy-

Leclr Pirrłlata . Stantlluisko kultur1 htżyckiej n, PopolvLąnaclt

swoienie zaś części form łużycl<ich w inwentarzll ceramicznym I(GI(I i I(PMpotwierdzają dotycirczasowe ustalenia [por. Gądzikiewicz M. 1954, s,167 i n; Czopek S.

1992, s.99; Purowski T,2004, s. 98]. Niedostateczne opracowanie chronologii schyłko-

wyclr faz I(Ł na sąsiednich terenach [por, Purowsi<iT.2004, s. 104] oraz znikoma ilośc

ceramicznego materiału porównawczego z VI okrestt EB z północnego Mazowszai Podlasia [Dąbrowski I. 1997, s. 94 i n] uniemożliwiają pewne powiązanie zjawisk kul-turowych w układzie przyczynowo-skutkowym i dokonarrie ich właściwej interpretacji.

Również na przyległyclr tererrach Białorusi obserrł,uiemy u sch1,}[iu EB i w początkach

EZ istnierrie pclzornej pustki osadniczej [Aaruiruxoe M. V. 1,999, irłirł. 1]. - lTtapa;

ErapeńuaHxa A. A., llla4rrpaB.W., Bapreń B.I,L 1999,lłał. 37 - mapa; M. 9apHxncxn,

LUrbtxoe f. 2000, lnapa na s, 90], wynikającej raczej ze słabego stanu rozpoznania osad-

t,tictwa w tych intensywnie zalesionych rejonaclr. Specyfika usytuowania omawianegostanowiska, w strefie pogranicza kltlturowego, rniała rriewiltpliwy wpływ na rozwój lo-l<alnej I(Ł. Mimo uzyskania rriewielkiej ilości materitrłu zabytkowego zaznaczają się

w nim wpływy z terenów sąsiednicl-r. Ustalenia badawcze, potwierdzające odmienności specyfikę rozwoju poszczególnych regionów kraju fCzopek S. 1992, s. 79-88, i998,s.62 - tam dalsza literatura], znajdują uzasadnierrie również w skali mikroregionalnejdotyczącej rejonów nirdnarwiariskiclr. Obecrrośc na cmentarzyskaclr I(Ł pochówków

obrzędowych obok grobów jamowych zz\znacza się jako cecha clrarakterystyczna roz-

winięta w ,,łużycl<iej peryferyczrrej grupie kulturowej" [por. Gedl M,1975, s. 34 i n; Dą-

browski ). 1980, s. 37]. W przeciwieństwie do ceramiki, rnającej znamiona właścirł,e

grupie suraskiej, przejawy zwyczajow pogrzebowl,clr wykraczają poza terytorium gru-

pys. Zrrajduje to potwierdzellie w dotychczas dokonanyclr ustalerriach dotyczących wy-stępowarria form obrządku pogrzebowego w I(Ł lDąbrowski J. 1980, s. 35 i in.]. Słabe

rozpoztlatrie sytuacji kulturowej na przełorrrie epok w międzyrzeczu Biebrzy i Narwioraz na pograniczu polsko-białoruskim, umożliwiajed,vnie zasygnalizowanie rl,sującej

się problerrratyki kształtowania zwyczajów pogrzebowyclr w peryfbryjrrej strefie styku

kulturowego na przełomie epok.

* Dotl,czy to rvznliirlrkou,anego cmentirrzl,ska w Brańsku, pow. bielski Badane wykopaliskorvo w 2008 r.

st;rnowisko 4 w l(ierslrólvku koto Brariska dostarczl,łcl nrateriirlu ceratrriczllego mirjącego bIiskie analogjew ceranrice grupy nrazorviecko-podlasl<iej I(Ł,zwłaszcza okolic l(anrionki Nadbużnej Ibadania autora

prz),goto\Ą,ywane do pLrblikacji w PodlaskicIr,,Zeszytlch ArcheoJogicznyclr"].

79

Podlask ie Zeszyty Arclreologiczr-r e, Zes4,t 5 l 20O9

C lr ro n o lo g ia s t a n ow i s kaw śrł,ietle datowallia bezw zględnegoWyznaczc,lrie rłlieku stanowiska dol<onarro metodą węgla radioaktywrrego C14

w Poznalisl<im Laboratorium Radiowęglowym9. Pomiarowi czasu zostały poddaneziarna zboż znalezione w centralnej części wypelniska grobu 3 w towarzystwieceramiki i przepaIonych kości, Zl,arnazboż jako rośliny jednoroczne i odporne nazanieczyszczenia bardzo dobrze nadają się do pomiaru, warunkując uzyskanieprawidłowego wyniku [por.

'Walanus A., Goslar T. 2004, s. 18 i n, 25]. Wiek prób-ki został określony na 2475 t 35 BP (ryc. 12). I(orelacja otrzymanego lvynikuz tabelą kalibracyjną nie pozwala na jednoznaczne sprecyzowanie wieku bez-względnego próbki. Chronologię określa przedział czasowy 770 - +I5 BC z 95o/o

prawdopodobieństwem. Prawdopodobieństwo 68% wyklucza najmłodszy odci-nek wieku próbki, zamykając się w granicach760 - 520 BC. Wskazanie medialnejdaty na 670 BC [por. \Malanus A., Goslar T.2004, s. 85 oraz krzywa kalibracyjnaIntcal 98 na s. 94] nie wyklucza pochodzenia próbki z mlodszego lub starszegool(resu, i to z równym prawdopodobieństwem [por. \i/alanus A,, Goslar T.2004,s. 55]. Wykonany pomiar wskazuje na powstanie pochówku w okresie pomiędzyV okresem EB (HCl) a przełomem VI okres EB/HaD (HD2), ze wskazaniem napoczątek VI okresu EB (HaC). Duża rozpiętość możIiwego wieku próbki, w zesta-wieniu z mało charakterystycznym dla datowania materiałem zabytkowym,uniemożliwia sprecyzowanie chronologii stanowiska, Trudno jest określić datępoczątkową i schyłkową funkcjonowania cmentarzyska i osady, gdyż datowaniepojedynczego obiektu nie wyklucza możliwości funkcjonowania kompleksu osad-niczego, zarówno wcześniej, jai<i znacznie później [por. Dąbrowsl<i|. L997, s. 108].

Stosunkowo niewielka powierzchnia wydmy ograniczała jednak możliwościczynnego użytkowania stanowiska w dłuższym ol(resie. Możliwe jest jednak, iżjego kontynuacja miała miejsce na sąsiednich wydmach, co zdają się potwierdzaćwyniki powierzchniowych penetracji okolicy.

Leclr pawlata

Podlaska Pracowlria Arclreologiczn a

ul. Rumiallkowa24l2015-665 Bialystok

9 Badirnia próbki P/3l07 Pclz,żI'345 zostały przeproił,adzone w 2OO7 r. przez prol drir hab. inż, TonlirszaGoslll ra

Lec]r Pawlirtir .,Stanowi,sko kulnuy łużyck iej w Popo1,\auąclt

LiteraturaAndrzejowska M.

1995 Ponowne spojrzenie na kwestię periodyzacji cmentarzysk kloszowych z Mązowsza i Podlasia,

|w:) IQtltura pomorska i kLtlLurrL gtobdv klosztlluych, 1,4zem cz)) osobno, nlaterialy z konferencji

u,dnilrclr 24,26 listopada t993, red. T. \\lęgrzynowicz, M. Atldrzejowska, I Andrzejowski, E Ra-

dziszewsl<i, Warszarva, s. l27,140.Antoniewicz J.

1954 Zagadnienie wczesnożelaznych osiedLi obronqlch na wschód od dolnej Wisły i w dorzeczu

rzeki Pregoty,,)Viadomości Arclreologiczne", t.20, z 4, s.327-368.Osiedla obronne okresu wczesnożelaznego w Prusach,,Światowit',, t.25, s 14,180.

Balcer B.

1997 Z badań nad krzemieniarstwem w epokach metali |w:) Z badań nad krzemieniarstwem epo-

ki brązu i wczesnej epoki żelaza, ted, |. Lech, D. Piotrowska, Warszawa, ,,Prace. I(omitet NaukPra- i Protohistorycznych PAN",2, s 303-317.

Boltiniec E., Chudziak W., Cyrel< I(., Gackowski J.

żO04 Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2001-2002w strefie planowanej budowy autostrady A-1 na odcinku województwa kujawsko-pomorskie-go (b. woj. bydgoskie i tomżyńskie), [w:] Raport 20U - 2002. Wstępne wyniki konserwatorskichbadań archeologicznych w strĄe budow1 autostrad w Polsce za lata 2001- 2002, red, Z, Bukow-ski, }7arszawa, s. 28-47,

Bukowski Z.1967 Wschodni zasięgform kloszowych i pomorskich,,,Archeologia Polski", t. 12, s 342-382.

Burek I(.

1976 Grqdy'lVoniecko, stan. 2, gm. Rutki, woj, łomżyńskie,,,Infornrator Arclreologiczrry" Badania1975, s.82.

1977 Grąd1 Woniecko, stan.2, gm, Rutki, woj, łomżyńskie, ,,lnformator Archeologiczny". Badalria1976, s. I05.

1981 Grób kLoszowy z miejscowości Grqdy lVoniecko, stan. II, gm, Rutki, woj, łomżyńskie,,,RocznikBiałostocki'] t 15, s.283-289.

Chłodnicki M., Pietrzak R.ż004 Ratownicze badania archeologiczne tla trasie autostrady A-2 w 2001-2002 roku zrealizowa-

ne przez ekspedycję Archeostrada Muzeum ArcheoLogicznego w Poznaniu i Poznańskiego To-

warzystwa Prehistorycznego, [w:) Raport 200]-2002. |Ystępne w)lniki klnserwatorskich badańat cheologicznych w sLrefie budow1, auLostrad u, PoLsce za lata 20()]-2002, red Z Bukowski, War-szawa, s, l65-180.

Chudzial<owa J.

1,992 Grodzisko kultury łużyckiej w Gzinie,Toruń,Czopek S.,

1987 Ze studiów nad kulturq wejherowsko-krotoszyńskq w Kotlinie Chodelskiej,,,Archeologia Pol-

s|<I", t, 32, z, 1, s. 93-138,

I99ż Potudniowo-wschodniastrefakultury pomorskiej,Rzeszów.1996 Grupa tarnobrzeska nąd środkowym Sanem i dolnym Wisłokiem, Rzeszów.

1998 Uwagi o stanie badań nad, kulturq pomorsk4,|w:) 20 lal archeologii w Mastomęczu, t. I, red,

). Ilkjaer, A I(okowski, l(rłków s.59-65Dąbrowsl<a T.

1977 Próba ustaLenia chronologii względnej cmentarzysk kloszowych z obszaru Mazowsza,,,V/ia-donrości Archeologiczne", r. 42, z, 2, s. II7 -136,

1988 'Wczesnefazy kultury przeworskiej. Chronologia - zasięg - powiązania,Warszawa.Dąbrowski ).

1961 Materiały kultury łużyckiej z Podlasia,,,MateriałyStarożytne",t.7,s.23-46.

81

82 Pocllask ie Zeszyt;, A rclreologiczrr e . Zeszl,L 5l2009

t980

l997Gackowski |,

2004

Przydatność ceramiki lużyckiej do 1lod,ziałów kltlturowych, Iw:] Zróżnicowanie wewnętrznekultury łużyckiej, red. M Gedl, l(rakórv, s 35-55,

Epo ka brqzu w pó t nocno - wschod n iej Po Isce, Bialystok.

Nowe materiały do dyskusji nąd zachodnim zasięgiem występowania ceramiki podkrawęd-nie dzitlrkowanej w poczqtkach epoki żelaza,|w:| Cernmika znchoduiobałtl,jska. Nowe źródtai ilttcrprctacja. Materilłl,z k&lferencii, Białystok 23-24 ku,ietnia 2002 r, red. lvl. Karczewsl<a,

M I(arczewsl<i, Biaiystok.GardawskiA.

l959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce,,,Materiały Starożytne",t.5, s.7-189.

Gądzikiewicz M.Wybrane zagadnienia z badań nad kulturą grobów kloszowych, ,,Wiadomości Arclreologicz-rle", t. 20, z. ż, s. 13 4 -I7'3.

Gediga B.1976 Śladami religii Prasłowian, Wrocław.

Gedl M.1975 Kultura łużycka,Ikaków.

Głosik |.1968 Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 1966-1967 w Surążu

nad Narwiq, pow. Łapy,,,Sprawozdania Archeologiczne", t, XXI , s 67-72.

l97O Wiek osady typu łużyckiego z harpunami kościanymi w Surażu, pow. Łapy,,,Rocznik Bialo-stocki'l t I0,s.372-377.

Górski ).

2007 Chronologia kultury trzcinieckiej ną lessąch Niecki Nidziańskiej, I(rrrków.

Hoffmann M, J.

1999 Żródłą do kultury i osadnictwa potudniowo-wschodniej strely nadbałtyckiej w I tysiqcleciup.n.e., Olsztyll.

l(ietlińska B., Mikłaszewska R.

1963 Cmentarzlsko grobów kloszowych we wsi Trąnsbór, pow. Mińsk Mazowiecki,,,Materiały Sta-

lożytne'] t.9,s.255.Kobylińska U.

2003 Osada z późnej epoki brqzu i wczesnej epoki żelaza w Dołkach, gm. Turośń Kościelna, stano-wisko 8, [w:] Z archeologicznych studiów nad pradziejami i wczesnymi dziejami północnego Pod-/asla, red. U. l(obylińska, §/arszawa, s. 8-75.

2003a Osada średniowieczna i ślady osadnictwa starożytnego w Gnieciukach, gm. Zabłudów, sta-nowisko 2, [w:] Z archeologicznych studiów nad pradziejami i wczesnymi dziejami północnego

Podlasia, red. U. Kobylińska, Warszawa, s. 137-233.

I(obyliński Z., Szymański W.1995 Pradziejowe i wczesnośredniowieczne osadnictwo w zespole kemów w Haćkach, tw:] Haćki.

Zespół przyrodniczo-archeologiczn1 na Rówhinie Bielskiej, red. l. B. Faliński i in., Białowieża, s.42ł4

I(ondracki }.

żOOż GeograJia regionalna Polskl, Warszawa,Krasnodębski D., Olczak H.

2002 Osada z ceramikq sztrychowanq z późnego okresu lateńskiego i wczesnego okresu wpływówrzymskich z miejscowości Suraż, stan. 37, |w:l Badania archeologiczne w Polsce północru-wscludniej i na zachodniej Białorusi w lątąch 2000-200l, red. M. I(arczews]<a, M. I(arczewski,Białystok, s.215-224.

Kryriski I.

2006 Cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza w Drohiczynie - stan. IX, woj. podlaskie,,,PodlaskieZeszyty Arclreol ogiczne", z,2, s.5-65,

Leclr Pawlata , Stanowisko kultul1l tyl16lęi21 w PopowLauach

N[aciejczuk |,

l989 Brańsk, stan. 22, woj. Białostockle, ,, In fornrator A rcl-reologiczn1,. Badalr ia l988", s 31 -]]2.

l990 Brańsk, stan. 22, woj. Białostockie,,,[nforlnator Archeologiczll1,. Badania 1989", s 35.

Macieiczuk ),, Pawlata L.1988 Po1lowlany, stanowisko 2, gm. Ękocin, woj. Białystok,,,Infornrator Arclreologiczn,v Bldirnia

1987", s.88.Malinowski T.

1962 Obrzqdek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce, ,,Przegl4d Arclreologiczny", t, 14,

^ r 1,)E

1968 Z zagadnień obrzqdku pogrzebowego ludności kultury łużlckiej na cmentarzysku w Okzyń-ch pow. Zary,|w:] Liber Josepho lGstrzewski octogenario a veneratoribus d,icatus, Wroclaws 136-140.

1989 Uwagi o obrządku pogrzebowym na cmentarzysku w Masłomęczu, |u,:) Kultura wieLbarskaw młodszym okresie rzymskim, t. 2, Lublin, s 5-10.

2005 Rec. O niektórych cmentarzyskach kultury łużyckiej. (\Y'ielkie cmentarzyska z epoki brqzuiwczesnej epokiżeLaza, red. M. GedI),,,FontesAIclraeologici Posnanienses",volr.4O,s 477-484

Malciniak ].

1939 Cmentarzysko ciałopalne z grobami kloszowymi w Mąrcelinie, w pow. warszawskim, ,,ZOt-clrłani Vlieków'] z. 7-8, s I03-104,

MogieInicka-Urban M.1984 Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej,\Yroclaw.1992 Próba interpretącji naczyń nie zawierajqcych kości z cmentarzyska kultury łużyckiej w Ma-

ciejowicach, woj. SiedLce,,,Przegląd Arclreologiczny", v. 39, s. l01-120.

1997 Rola krzemienia w obrzędowości ludności kultury łużyckiej na przykładzie cmentarzyskaw Maciejowicach, woj. siedleckie |w:) Z badań uad krzemieniarstwem epoki brrlzu i luczesnej

epokiżelaza, red. |. Lech, D. Piotrowska, Warszawa, ,,Prace l(omi[et Nauk Pra- i Protolristorycz,liyclr PA N", 2, s. ż7 7 -287.

2000 Elementy d,oktryny religijnej w świetle obrzqdku pogrzebowego na cmentarzysku ludnościkultury tużyckiej w Maciejowicach, woj, siedleckie, |tv:] Kultura symboliczlta kręgu pól popiel-nicolłyclt epoki brązu i lłczesnej epoki żelaza w Europie Śł odkowei, red. B. Gedi1a, D. Piotrowska,\ł'arszawa, s.73-94.

2OO4 Kulturą łużycka na Mazowszu i Podlasiu, |w:) Problemy przeszłości Mctzowsza i Podlasia, red.,

M. Dulinicz,,,Archeologia Mazowsza iPodlasia. Studia iMateriały", t,3, Warszawa, s.67-9l.Niewęgłowski Z.

1962 Ifurhany z wczesnego i środkowego okresu lateńskiego w miejscowośct Piastów, pow. Przas-ny sz,,,Światowit", t. 24, s. 235 -ż48

Okulicz Ł.1970 l{ultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław1979 l(ulturakurhanówzachodniobałtyjskich,|w:)Prahistoriaziampolskich'Wczesttaepokażelaza,

red, W. Hensel, Wroc}aw, s. 179-189,

Okulicz-I(ozaryn ).

1989 lQlturą kurhanów zachodniobałtyjskich, Iw:] Pradzieje ziem polskich, t I. Od PaLeolitu do

środkoluegookresulatełiskiego,część2.Epokabrazuiluczesnaepokażelaza,red.) I(rrrieciński,'Warszawa, s.584-603.

Pawlata L.

l99I Naczynie kultury łużyckiej znalezione na stanowisku,,Szubienica" w Drohiczynie, woj, Bia-łostockie,,,Roczr-rik Białostocki", t. i6, s 358-:]61,

I99ż Po1lowlany, stanowisko 2, gm. Tykocin, woj. Białystok ,,lnfornra.tor Archeologiczny. Badania1988'] s 55.

I99ża Suraż, woj, Białystok, stan. 3,,,Infornlator Arclreologiczny, Badalria 1988", s.56-571993 Suraż, woj. Białystok, stan. 3, ,,lnformator Archeologiczny. Badallia i989'] s.30.1994 Suraż, woj. Białystok, stan. 3, ,,lnformator Archeologiczny. Badania 1990'] s.53-34.

83

84 Pod laskie Zeszyty ArcheoIogiczlr e, Zeszy t 5 l 20O9

Piotrowska D.1997 Krzemienie w grobach popielnicowych: przypadek czy rytuał?, [w:) Z badati nad krzemieniar,

stwem epoki brpzu i tuczesnej epoki żelaza, red. J. Lech, D. Piotrorvska, 'Warszawa, ,,Prace. I(omi-

tet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN'1 2, s.293-3:30.

Purowski T.

2oO5 Problemy bąd,ąń nad kulturą grobów kloszowych na Mazowszu, [w:) Problemy przeszhściMazowsza i Podlasia, red. M. Dulinicz, \ł'arszawa, ,,Archeologia Mazowsza i Podlasił. Studia

i Materiaty", t. 3, s. 93-107.

Rusin K., Macieiczuk |., Pawlata L.1993 Małyszówka, gm. Dąbrowa Białostocka, woj. Białystok, stan. 4, ,,lnformator Archeologiczny

Badania 1989'] s. 26-27.

Sikorski D.

2000 Dwa wczesnożelazne cmentarzlska ciałopalne z Mazowsza Północnego,Włrszawa,Walanus A., Goslar T,

2OO4 Wyznaczanie wieku metodq ]4C dla archeologów,Rzeszów.Węgrzynowicz T.

1961 Osadnictwo kultury łużyckiej we wsi ](amionka Nadbużna, pow. Ostrów Mazowiecka,,,Mr,teriały Starożytlre", t.7, s. 165-I99.

1973 Kultura łużycka na Mazowszu wschodnim i Podlasiu,,,Materiały Starożytne i WczesnoŚred-

niowieczne", t. 2, s. 7-126.

l982 Szczqtki zwierzęce jako wyrazwierzeńw cząsąch ciałopalenia zwfok, Warszawa,1988 Llwagi o kulturze grobów kloszowych na Mazowszu i Podlasiu w świetle próby typologicznej

kla syJikacj i ce ran jkl,,,Wiadonrości Archeo|ogicz ne", t 49, z. 1, s. 3 -16.

2007 Rzut oka na kultur1 postłużyckie na Mazowszu,[w:) Starożytne Mazolusze, materiały z sesji

archeologicznej, która odbyła się w Pułtusku w 2006 r., Warszawa, s.31-]]8,

WoźnyJ.2000 Symbolika przestrzeni miejsc grzebalnych w czasach ciatopalenia zwłok na ziemiach pol-

skich, Bydgoszcz,Zurawska T.

2006 Dwą nieznąne cmentarzyska kultury łużyckiej z Ziemi Dobrzyńsklel, ,,Wiadomości Archeolo-giczne", t. 56,s, 103 -106.

Gackowski |.,

1999 On the Dating and Cultural Aspects of the \Yest Blltic Barrow Culture Lake Dwellings, [w:)

SLudies in Lake DwelLings of the |Vesl Bąllic Barft)w CuLlu,e, red. A. I(ola, Toruń, s.9-64.6e,taeeu B.

2004 Be,lapycrcae 3axodune ]lalecce j nepaud npaailąoupalucxix jnlwaae - cmaHu nepcneKmuBu dac^edaaauuĄ, [w) lYspólnota dzieclzictva kullm,oluego ziem Biatorusii Polskj, red, M. Gierlach, rJ/arszawa, s.229-257.

Brprelł B. C.1999 IIouuixi nonopcxoil Ky^mlpbt ua Be,tapyci, [w:) Apxea.loein 6elapyci, mou, 2 - xe.lestłot aex

i pauwe cnpedl.eneq,r4, red,. A, A. ErłpeńvaHra, B. 14, lllrr4r,Ipa, B. C, Bnprel'ł, MiHcr, c. 75-112

ErapeiłvaHxa A. A., llla4upa B. 14., Bnpreń B. C., red.1999 Apxealozi-a Bertapyci, mou.2 - tłtelesxut sex i pauxne cnpedurae,rqa, Nlincx-

Aauauxos M. 14.

1999 Apxealaziłnotx nounixi ui,taepaDcxań Ky^mypbl, lwl Apxea,łorir Ee,rapyci, łou. 2 ,xełe3Hbl aer i paHHre crpeAHrBe\qa, red. A. A. ErapelituaHxa, B. 14. IIJa4ulpa, B C, Bnpreń,

Mixcl<, c.29-38.9apHrrcxu M,, lllruxou f., red.

2000 f icmopatsl Belapyci, moM nepBulb., cmapaJłfttmHan Belapyco, Mincr.

Lech Pawlata . Sfa nowisko kultur! tużyckiej w Popowlanach,.. 85

Lech pawlata

THr LusnrtłN CurrURE SITE IN Popo§fLANy,PARISH oF TYI(OCIN, PoprłsKIE VOIVODESHIP

Summary

The site no. 2 in Popowlany was discovered by a team of geornorplrologists at a sand-pit in

use. It is located on a dune embankment in a valley bay of the river Narew. During rescue re-

search explorations that were conducted in 1987-1988 five graves and eight caves were uncov-

ered. Tlre caves wilh indicatiorr olsettlement possessed a very poor irrvetrtory limited to single

arrtiquities. Few ofthem are objects that presen| the evidence ofland cleararrce to prepare it for

a crematory burial ground. Among the grave facilities tlre grave no.4 and the destroyed one no, 5

are typical cave burials with stone paving and contain no equipment. Objects no. 1 - 3 are typi-

cal burials containing remains of fireplaces. An insignificant amount of burnt-through borres

were found tlrere as well as the evidence of a customary funeral feast in form of corn seeds and

fragments of purposely broken vessels.

The corn seeds from the grave no. 3 were dated with the C14 method by Radiocarbon Lab inPoznań. The sample's age was determinedas2Ę5 +1- 35BP. After a calibration it locates its clrro-

nology in the time range since the beginning of the 7h until the middle of the 6'h century BC, i.e,

in |he 6'h period EB (HC).

B6 Podlaskie Zeszyty Archeologiczn e . Zeszyt5l2009

Aex ]7aa^zmą

Mecronołox(eH we ^yx<IĄuKoż

Ky^bTypbl Bflonogł.fl Hax, rMil Hd Tu xoqn H,'ilo4'fxcKoeBoeBOA,CTBo

PE3IoME

Creu4 2 B floDosł.gFIax 6lrł o6uapyxeu rpynnoż reovopQołoroB Ha Teppl,{Topr,tl4 oKcn^y-

aTauuoHHofo necqaHoro Kapbepa. Ouo pacnołoxeHo Ha AIoHHoM BaAe B fipeAe^ax nożłreuuoń

Ao^14HbI pexlł Haper. Bo rpeirł.a cilacaTeAbHbIx apxeo^or14qecKux l4ccłeAoBaHuń, xoropue npo-

BoAl4^rlcb s 1987-1988 rr. 6uło Haż4eHo 5 uorł,ł u 8 qla, Y rla c ocaAovHblM},r csożcrsaMil 6ltłouenl y6oruń nHBeHTapb, ofpaHnqeHHblż o4tłHouHrIul4 pełflKTaM},t. Hecxo,trxo ,13 Hl4X - 3To

o6terru, cBilAeTe^bcTByloql4e o KopqeBKe TeppilTopl4l4 npil [oAfoToBxe eć x TpynocoxxeH-

rrouy xła46uuly, Cpełu MofrlnbHblx o6t,exrol, Morl4^.a Ń 4 rł paspyllleHHaq Nq5 - 9To Tilnuq-

HbIe ,MoBble 3axopoHeHilrl, cBr3aHHbIe c xauenHoń Nlocrosoń l{ He L4Melou]r{e o6opy4oraHIłl,

O6terru N9 1 - 3 - 3To xapaKTepHHe 3axopoHeHilfl, coAepxail{ile ocTaTKl,I xocrpos. B Hlłx

Haż4eHo ue6ołluroe Koł.l4qecTBo nepexxeHHblx qe^oBeqecKux xocreź, a TaKxe noATBepXAe-

Hlłx o6prr4onllx IloMl4HoK s on4e sćpHa u QparłreHton yMbllil^eHo pas1moń ilocyAbl.

X,ł.e6Hoe 3epHo l43 MoIl4Abl 3 6tlło AaTI4poBaHo MeToAoM I] 14 r llosHanlcxoż PaAuo,

yro,ł.nHoż ła6oparopulł. Boapacr npo6rI ycraHoB^eHo Ha 2475 +1- 35EfI. flocłe xałn6paquu,

eć xpoHo,torrłR onpeAe^.qeTc.9 Bo BpeMeHHbIx npeAe^ax c Ha,la.ł,a VII 4o no^osl4Hll VI s. 4o u.a.,

r.e, s VI neplloAe 36 (lU).

Lech pawlata . sfanowisko kultury łużyckiej w popowlauach 87

Legenda

O osada

+ cmentarzysko ciałopalne

L^_ , l "";roo

Ryc. 1. Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Lokalizacja stanowiska w miejscowości na podkładziewojskowej mapy topograficznej PPGK (Ą oraz na tle osadnictwa kultury łużyckiej wg ). Dąbrowskiego

|1997]zlzlryełnieniem autora (B). Nazwami oznaczono stanowiskabadane wykopaliskowo.

88 Podlaskie Zeszyty Archeologiczn e . Zeszyt 5/2009

i=i.-.tl)-} -:__}<

))

-- \ ./'\

'\.-.-.---'- z-

śLEGENDA

- - - grnl.arydmy ldoliny zalewowel

-.- _ kuhlnacjawydmy

-

qranica terenu pEebadmego

rfFfrT gEnica terenu znlsżczon€go

1 ? 9 prn*rroo".*cjisratygmficznej o_------_Jo.

Ryc.2. Popowlany, stan.2, po*. Ul"

"śl /*di, i/ pastwisko

g..4

lJl

@g,poha

0 5m

i§;*'i::"-'any,stan.2,pow,białostocki.Lokalizacj"oli"l.to@

Lech pawlata , stanowisko kultury łużyckiej w popowlanach

grób 1

1

gr

] ^ ^ |, 0 3cm,§ć/.ń l-i-/ rr 1.13. l]i"tr -\, l/ o 3ćmJ ll ' ./ | 1 --i'"' nr ż.9. l0\---l l]! o 3cm

-

nr3-8.1112

grób 3

Ryc.4. Popowlany, stan.2, pow. białostocki. Zabytki z globu 1 (7ł),2 (B-12) oraz 3 (13-17), Ceramika(1, 8,10, 13,14), kamień (2) oraz krzemień (3-7,I1-I2,15-17), rys. L. Paw]ata.

90 Podlaskie Zeszyty Archeologiczn e . Zeszyt 5 l 2009

10

Ryc- 5. Popowlany, stan.2, pow. białostocki.ZabytI<izwarstwykulturowej: ar 1 (1-4, 6),2(7,B,10-n),3 (5) oraz 4 (9). Ceramika (9), kamień (1-3) oraz irzemień (4-8, 10-11), rys. L. Pawlata.

Lech Pawlata . Stanowisko kuLtury łuzlckiej w Popowlanach,

19

-r'o+t1nĄ\H

={/ ,

#§saLĘLsgś5rYJY§. E/ lN. l/)F 1-1ls-ś \l.G_s \łw

cmnr

^ziu.l1ti-ńmyI(l),ll7\,3I2.4Ii4(5,b)'warstwyhu.musu(10) orazZWarstwyri"]i".,*.i,r, I (8_9 i4, 17,2j,2(1l l2,I5_Ib 18,21_22,24\i4|I3,19_20.

25). I(rzemień, rys, L. Pawlata

92 Podlaskie Zeszyty Archeologiczne . Zeszyt 5 l 2009

terenzniszczony

teren zniszczony

100 cm :ł+LEGENDA

[T-rT-Il _r Ę-z m_sllTilTll -ł[llTlTfll-uffi-zlffill-ta$@aro +ł+ -11 EtE -1ż@@

-5

-9Ryc.7. Popowlany, stan. 2, pow. bialostocki. Plan irycin: 1 - humus, 2 - szary piasek, 3 - brunatno-no-szary piasek, 6 - czarno-brunatny piasek, 7 -8 - żółty piasek calcowy, 9 - kamienie, l0 - cera

L. Pawlata.

Lech pawlata . s/anowisko kultury łużYckiej w popowlanach 93

teTen zniszczony

Ryc. 8. Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Plany i profile grobów 1 (A) i 4 (B), rys. L. Pawlata

94 Podlaskie Zeszyty Archeologiczn e . Zeszyt 5/2009

B

n,"+-

-Ę

jama

Ry,c. 9. Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Plan i profil grobu 3, jamy 6 i 6a, rys.L. Pawlata.

Lech pawlata , sLanowisko kultury lużyckiej w popowlanach, 95

A.

+

0.n

Ryc. 10 - Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Plany i profile jam 1 (A) i 2 (B), rys. L. Pawlata.

Ryc. 11 - Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Plany i profile jam 3 i 5 (A) oraz 4 (B), rys. L. Pawlata.

Amosphgic dab frcm Reimer d al (2oM);oxcal v3 l 0 Brcnk Rm§ey (2005); cub r:5 sd: l 2 prob usp[chron]

Popowlany P/3i0=_

1000CalBC 500CalBC CalBC/CalAD 500CalAD

Ryc. 12. Popowlany, stan. 2, pow. białostocki. Wynik kalibracji wieku próbki ziaren zbóż z grobu2 pod-danej analizie w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym, wg ekspertyzy prof. dr hab. T. Goslara.

B

ocm