Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!! Okutega MUKULINDA EBIKUYA k a t a B u k ’ a M a M a N Z I * * N ’ e N g a g Y a * *
Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!
Okutega
MUKULINDA
EBIKUYA
kat
aBu k’aMaMaNZI **
N’eNgagYa**
2
Akatabu kakaturukibwa Stichting Nature for Kids www.natureforkids.nl Omwaka 2013 Nibakoragana na U.N.I.T.E. for the Environment, The Kasiisi Project na Max Planck Institutefor Evolutionary Anthropology
* Okwekebiija kandi omuhandiiki mukuru: Dagmar van Weeghel
* Okutereekereza n’okuhunda: Albrecht Design
* Ensoborra: Marlies van der Wel, Mieke Driessen *Kuteera ebisisani: Andrew Bernard, Ronan Donovan, Richard Bergl, Martha Robbins, Dagmar van Weeghel, Mark Edwards, David R. Mills & Panthera, Cleve Hicks
* Okuhindura orulimi: Tinka John (Rutooro)
3
Oyeteekanize okufooka manzi mukulinda
Engagya n’Ebikuya nkanyowe: Ajani owa
Fish & Greens? Ago makuru marungi!
Ijuzaamu ibara lyawe (hamoso) okwate ekyeraganizo
mumutwe. Ijuka: okwehayo n’iraka lyawe nibyo bikuru
ebirukwetaagisibwa okulinda Ebikuya n’Engagya! Lengaho
kubaganaho OKWERAGANIZA kwawe n’abandi! N’osobora
kukozesa ebigambo kwihamu ekizina rundi ekyevugo
nokihanika mukilaasi n’otekamu abandi amaani okukikozesa
hamikoro omukyaro ky ‘owanyu.
Ekyorukukora kyoona nikinsemeza! Kakuba tukorra
hamu, nitusobora kuhinduraho kikooto.
KWERAGANIZA kwemanzi mukulinda Ebikuya n’Engagya!
Nambere orukwikara hoona, kikuru kukura oli mwebembezi mukulinda ebyobuhangwa. Omuhanda omukuru kulinda ebyobuhangwa nugwo iwe
kukura nogonza Nyinaitwe - Ensi!
Enu entegeka nehikiriza eky’okulinda Ebikuya n’Engagya obu n’esomesa okuraba mukusemeza n’okwoleka sineema, n’eyongeraho ebyokusoma n’obuzaano. Nitwija kukwoleka ebyokulinda Ebikuya n’Engagya n’Ebindi – abaihwa baitu abomukibira boona kandi tukwoleke nkokworakikora! Obuzaano obuli omukatabu kanu nibwija kukuha emiringo erukusemeza n’okuyamba kulinda Ensi yaitu kwikara nungi habwaitu nabaihwa baitu - Ebikuya n’Engagya.
Seruruza, Omanye, Oyege kandi Mucwemu inywenka. Mwegonze
44
Special nikyo ekikuya ekito kandi kikazi mu paaka ya Kibale, mu Uganda. Kiine emyaka 11 obu nikikyaikara
n’aboruganda rwakyo nambere kyazairwe, baitu kikatunga ebizibu bikooto by’emirundi ebiri. Nyinakyo, Nile akafa kiine emyaka 6 yonka. Nkaitwe abantu, ebikuya nibyetaaga
ba maama babyo okumara emyaka nyingi. Maama wabyo obw’afa bikyali bito, nabyo bikira kufa. Obundi haroho owanyinabyo (kikazi rundi kisaija), obwakirolerra baitu Special onu akerolerra wenka. Enfuuzi enu yali ine kweserurra ebyokulya; kweyombekera ekiju, n’okwerinda abanyanzigwa. Kyali kiro kimu n’alibata omukibira nubwo ekizibu ekindi kyamugweriire – omukono gwe gwakwatwa omutego gw’ewaya!
Special naikara mu paaka, omwanya ogusemeriire kuba
gw’ebisoro byonka, nambere abantu batasemeriire kubiita
rundi kubihutaaza, nambere buli omu asemeriire kwija
kubirorra n’okubisomaho, nuho nambere birinzirwe.
Eky’omugisa omubi, abantu bamu bagonza kulya
enyama z’ekisaka. N’obukiraaba nikitangwa kandi
obw’orukugyaayo nibasobora kukukwata okasibwa;
abantu beyiiba bagendayo. Banu tubeeta abahiigi.
Abahiigi ba paaka ya kibale batega empunu, embogo,
engabi, ensuku. Bakozesa emitego okozerwe ewaya
ezigumire rundi ebyooma ebikozerwe mu butale
ebya’maino (ebikwata Engo); babitega omumihanda
y’ebisoro binu.baitu ebisoro ebindi nabyo bikozesa
emihanda niyo emu – embwa, ebikuya n’obundi abantu
Ebikuya ebikuru nibimanya okwerinda emitego enu baitu
Special akyali muto kandi nfuuzi taine owokumwebembera
kwehugura emitego enu. Nahabw’ekyo ekiro kinu
yaguteekamu omukono. Atagurole habwokuba gwali
guswekerwe ebikoora by’emiti, baitu obugwamazire
kumukwata, aho n’aho yayekanga yatandika kusika n’amaani.
Ebikuya biine amaani, amaani maingi okukira empunu,
engabi, ensuku, itwe abantu; nahabwekyo omukiikaro
ky’okukwatwa, yakuurayo omutego omwitaka yagenda
nagwo. Akasoberwa ekyali kimubaireho, baitu yahurraga
ewaya ha mukono gwe n’emusaasa kandi yaikara nalengaho
okugiihaho. Nkoku yayeyongeraga okusika, n’ewaya
eyeyongera kusara omukono. Yasika n’amaani kyaletereza
ewaya kuhika hamagufa. Special hati yabona-bonera
kimu. Aratemba ata emiti okweserurra ebyokulya ataine
mukono? Enjara temwite? Ekihooya kiramwita? Omukono
guracwekeraho kimu? Binu byoona bibaho ebikuya ebikwatwa
omumitego. Max ekimu ha bikuya mu ruganda rwa Special
akacwekaho amaguru abiri habw’ewaya, nahabweki ebintu
bitabe birungi.
Onu nuwe Special
ORUGANIKYO bya Sonya Kahlenberg na Elizabeth Ross
55
Okimanyire ngu kuhiiga okwingi okw’ekisaka nikucwa amateeka!? Kuhiiga omukisaka tikurukusobora okuhangaara kakuba:
* Okukozesa emiringo etahikire, ewaya,
emundu
* Okuhiiga ebisoro ebirinzirwe, ebiri
mukuhwerekerra (ebikuya n’engagya)
* Abantu baingi okuhiiga mukibira
* Okihiiga enyama z’okutunda mu ma
tauni rundi aheeru y’Ihanga
Baitu Special yatunga omugisa kandi. Abakugu
mu bya sayansi baamurora kandi bayeta abasahu
b’ebisoro kuruga mu UWA. Baija bamurasa n’omubazi
gw’okumugwijagiza, baihamu ewaya kandi bajanjaba
ekihuta bamubaziira n’ehuuzo. Gunu omulimo gugumire
kugukora ha bikuya kandi abasahu baine okwegendereza
n’okukozesa obukugu bw’amaani. Obumu ebikuya
birengaho kutemba emiti bitakagwijagiire bihikayo bigwa
– bifa. Obundi ebikuya ebindi biremesa abasahu kuhikaho
ekibamazire kugwijagiza. Nahabwekyo ebikuya tibakira
kubijanjaba omulingo gunu kandi bimaliirra bicwekere
emikono rundi amaguru n’okufa bifa. Nahanyima
y’okukijanjaba, enkojo esobora kuba y’amaani omukono/
okuguru nibirema kugaruka kukora kurungi.
Eky’omugisa gwa Special akakira hanyima y’omwezi
gumu kandi yatandika okutemba emiti n’okuzaana
n’abagenzi be; omukono gwagarukira kimu buhyaka. Baitu
habwokuba ebikuya n’engagya ebindi tibiine omugisa nka
gunu, haroho abantu abandi abarukukora eky’omugaso
kubitangira kuhutaazibwa abahiigi. Nibeetwa “Snare
Removal Team” (abarukutegurra ewaya); baserra ewaya
omukibira bazitegurra. Barungi muno hakuserra ewaya
n’obuzokuba ziserekerwe muno kandi obundi bakwata
n’abahiigi.
Kutega mu paaka nikicwa amateeka, ky’obuzibu ha bantu
embwa n’ebindi hamu n’ebisoro by’omukisaka. Obubatega
emitego, tibahutaaza ekyo kyonka ekibagenderiire, baitu
ebisoro bindi nk’ebikuya n’engagya. Ebisoro ebindi
bisemeriire kulya ensuku baitu iwe kandi wabifereza
tibyatunga ky’okulya. Emiti n’ebimera ebindi nabyo
nibyetaaga ebikuya, engagya, engabi n’ebindi okurarangya
(okubyaara) embibo z’eminti. Ebisoro obubirukuhwaho,
emiti nayo n’ehwaho obu negyo eyerukugasira abantu
nk’emibazi nayo n’egenderamu hanyima ekibira kyoona!
Special kikuya ky’embaganiza. Nkaiwe omuntu, haroho
obukirukwehurra kubi kandi haroho obukirukusemererwa,
baitu kukwatwa omumitego tikyakubairemu.
MAZIMA KWOEnsahu ezirukuhingura 10,000,000 ez’enyama y’ekisaka nizitundwa mumahanga g’aheeru kuruga mu Afrika buli mwaka.Bya: Wildlife Conservation Society
OKIMANYIRE?
6
OKUTEGA EWAYA - bumu ha buzibu obukooto oburoleriire ebikuya n’engagya
Bategesa ewaya, emiguha rundi
nailoni obundi ebihurro by’ekibira
okwita ebisoro kubirya. Okutega
mu paaka nikicwa ebiragiro.
Ebikuya n’engagya bisobora
kukwatwa obubirukuba nibyeserurra
ebyokulya. Nobubiraaba biine
amagezi, tibisobora kweyiha ha
mitego, emirundi enyingi ebisara
bisaasa muno, birwara kandi
bifooka bya kateyamba. Ebyo
ebikwasirwe bimaliirra biri birema
rundi bicwekiireho kimu emikono
rundi amaguru. Emirundi erukukira
obwingi – bifa.
‘Bushmeat’KIKI? Ekibira rundi ekisaka bakyeta ‘bush’ kandi ‘meat’ niyo enyamanahabwekyo ‘bushmeat’ nikyo enyama y’ekisaka Omu byaro ebingi, okuhiiga
ky’obuzaarwa, kikozirwe kumara
emyaka nyingi. Bahiiga ebisoro bingi;
engabi, ensuku, goonya, empunu,
emisu, wakonga, entajumba n’ebindi.
Baitu biro bya hati ABANTU BAINGI
MUNO abarukuhiiga omukibira.
Kandi tibarukuhiiga kulya kwonka
baitu nibenda n’okutundamu sente.
Okuhiiga kuhinguraine kandi paaka
ezimu zisigaire kwonka. Hasigaire
miti kwonka. Ebisoro ebingi
nk’ebikuya, engagya, enjojo biri haihi
kuhweraho kimu habw’okuhiiga.
Emirundi endi ebisoro bihwerekeriire
omukisaka habw’obwetaago
bw’enyama obw’abantu boomu
ma tauni (obusuubuzi). Enyama
z’ekisaka zihweriire omu maka
g’abantu n’omunda zaabo kandi
obu haroho emiringo endi
eyokutungamu enyama. Omu tauni
abantu basobora kutunga enyama
ez’ebisoro by’omumaka: embuzi,
ente, enkooko, empunu. Obusuubuzi
bw’enyama z’ekisaka tiburukusobora
kugumaho. Ebisaka tibirumu ebisoro
ebirukumara abantu boona. Okuhiiga
muno obundi kwongerezibwa kusara
embaaho n’okuserra eby’obugaiga
bw’omwitaka. Binu biretaho enguudo
ezisobozesa abahiigi kutaaha
omunda (hara)omukibira.
KasarreKaaki? Okuhiiga enyama z’ekisaka
habw’ebyobusuubuzi kifookere
kizibu muno ha bw’omeezi
bw’ebisoro mu Afrika; ebisoro
ebimu bikahweraho kimu munsi
habw’okuhiiga okuhinguraine!
Kandi n’ebisoro ebindi nabyo nibiija
kuhwaaho. Kinu kizibu. Ebisoro
bihwerekeriire omu bibira bingi
mu Afrika. Nahabwekyo, ebimera
n’emiti nabyo biri mukuhwerekerra:
buli kimu nikiyamba kigenzi
kyakyo. Okwiha ebisoro omukisaka
nikikeehya eby’obuhangwa ebindi
kandi nikireeta obuzibu omukicweka
ekyo. Okiheyo obwire butaito ebisoro
ebingi kuhwaaho kandi obu ebibira
nibyo birakurataho kuhwerekerra.
Ebibira kuhwaho buli enjura nayo
yatandiika kubura, itaka lyatwarwa
omuyaga n’enjura kandi emigaso
endi ey’ebibira nk’emibazi nayo
etakyaroho.
7
Nosobora kwefooramu……Nyin’eka w’Engagya?
wefoole oli Ngagya nsaija eyemezere enju ha mugongo, wemerre nk’engagya (ha maguru n’emikono)
Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!
It’s great fun in the
Forest. Many animals are
very funny and
joke around all day. Look
at these ones; they are real
clowns!
OSEKE okABE
CEKECA AMAZINA!
Engagya ensaija obu zihikya emyaka 12, zitandika okumera enju ha mugongo aho.
Enu eba etandikire okwetwa nsaija nyin’eka.
engagya zirubata omukibira buli kiro obu niziserra ebyokulya. Tizibyama
omukiikaro kimu kuhinguza ekiro kimu!
> Nosobora kutamburamu nka nyin’eka wengagya obu oyebembiire ekikoosi
okuserra eby’okulya? Ekikoosi kirumu hagati y’engagya 5 – 30, zinu
z’ebemberwa nyin’eka owaine amaani kandi amanyire ekicweka kurungi.
> Osobora okurubata ozingire ebikonde nk’engagya nyin’eka kandi noteera
ha kifuba kwoleka nkoku oine amaani?
Ijuzamu ebigambo omukisisani kinu kandi
okihanike omu kilaasi. Gamba banywani baawe
nabo bakikole. Nooha ahandiikire
ebirukusekesa kukirayo???
Tindi murungi ha kutega!
Nalengaho kuzirorra omuzigati
Haroho ekintu ha mukono gwayo
Tinka akampambya
Emitego gukamputaaza
Tinka yayenda kunkwata
Byahwa kurungi
Kyali kiro ky’akatale Nantale yantomera
Nacwamu kugenda omukibira
Nkaba nyine kugambira Tinka
Nairuka nakwatwaekintu
Hati leka nyesereke
Nyine kubahikya hanju y’emikaro
Nafooka Renja omuto
Nasereka ki
Nkamanya kinu tikirukwikirizibwa
Akangambira abantu batega omukibira
Omu mutego!
Nagenda mu kyaro Mudpound
Mudpond Chifu n’apakira emikaro ha matoka
Tinka akangambira Engagya ezaire akaana
Natemba omuti narora engagya
Kandi akateekereza ninyowe
Omuntu yaija
Tinka nagamba na chifu wa Mudpound
Ka-Nantale kamuserekaho ekisumuruzo!
1. 2. 3. 4.
17. 18. 19. 20.
33. 34. 35. 36.
9. 10. 11. 12.
25. 26. 27. 28.
41. 42. 43. 44.
49. 50.
Kasemiire; ebiiso, ebisoke
Nizo zonyini!
Emitego ehutaaza kandi ita ebisoro
Boojo otanyita!
Nantale aine kugambira Tinka eby’emitego
Tinka akankwata, tinyine musango!
Tindukwikirizibwa okugenda mukibira
Nikihuniriza
Tinyine musango
Nantale onu nuwe arukutega
Chifu aturagira okuhiiga...
Chifu wa mudpound yakwatwa n’emikaro yoona
Baitu ningonza kurora akaana k’engagya
Baitu ogu ka musaayi!
Akagonza n’okunkwata kunsiba
Ego, akaba n’atega emisu
...emikaro agisereka omuka ye
Chifu bamuteguruza emitego yoona omukibira
Nairuka nagaruka omuka
Engagya ehutaazibwe
Nairukira omukibira
Nantale, tema omutego!
5. 6. 7. 8.
21. 22. 23. 24.
37. 38. 39. 40.
13. 14. 15. 16.
29. 30. 31. 32.
45. 46. 47. 48.Abantu ba Mudpound babeegesa
okuliisa embuzi z’enyama
Nyine kwoleka Tinka
MUKULINDA EBIKUYA
10
ORUBAZO NA Emily Otali
Emily, kikakwijamu ddi okusoma ebya sayansi, nooha rwakutairemu amaani kandi okakitandika ota?Nk’egomba kufooka dakitaali w’ebisoro obunali nyine emyaka munaana, habw’okuba nagonzaaga kusunga obwana bwaitu bw’enjangu nibuzaana ekiro kyoona kandi obu nibukoragana n’ebisoro ebindi. Nateberezaaga ningambira taata obwire bw’ente, entaama, empunu zirukugenda kuzarramu. Nateberezaaga kurungi.
Nobukiraaba, obundukurora enyuma, ntekereza ensigo z’okusoma ebya sayansi zikarugirra ha wanyina nyowe, Dennis rwabandize kunsobororraho eby’Irungu.
Nasaraho kusoma amasomo ga sayansi omu Haaya (A Level) kandi Makerere bampa okusoma obusomesa nayanga, nakomamu Eby’obuhangwa. Bwire obu koosi enu Makerere yali y’okurwanira nahabw’ekyo banyangirra kusoma obwa Dakitaali Bw’ebisoro. Baitu tindukweyijukya. Obunayetegeriize enyetwaza y’ebihangwa, namanya okujanjaba ebisoro kikaba kitali kyange! Nkakora namaani natunga n’emigisa!
Tugambire iwe ow’ebya sayansi kandi nk’a maneja w’ekitongole kya Kibale Chimpanzee Project, ekiro kyawe kigenda kita?Ebiro byange tibirukusisana. Eky’okusiiba omukibira nzinduka 11.30. kwetekaniza. Nsimbura 12.30: kintwarra nk’esaaha emu kuhikaho ebikuya nambere biraire; baitu obundi nitwara edakiika nka 15 zonka. Obutuhika ha biju nambere biraire twikarra tubirinda kwimuka, aho ntandika kubyetegereza nimpandiika ekibirukukora kyoona. Kinu nkikora ekiro paka rwebagyo saaha 12.30 obu bigenda kubyama. Aho ntandika orugendo rwange kutaaha, nyoga ndya ekyekiro ngenda kubyama. Kinu kinsemeza kandi kinyanguhira muno.
Nka maneja, ninyowe nteraniza abayamba ha bikuya na bakama baitu (directors). Obunsigara ha kampu,ntanga-tangana nabo okukoraho ebyetaago byaabo. Mbaza na bakama baitu kubamanyisa ekirukugenda mumaiso omukibira. Njwekera Kibale Chimpanzee Project ha nkurato rundi emikoro yoona omw’Ihanga. Hampero y’omwezi, nsasura abakozi boona emisaara kandi nteekaniza aripoota z’omwezi. Nkora emirimo ya ofiisi nyingi nk’okutaahya ebirugire omukibira (data). Nyambaho nabasomi ababa baizire okuteekaana kandi kurora ngu enyikara yabo nungi. Ebiro nk’ebyo bingwamu bugwi: ebindi biba birungi, ebindi, oleke – otagamba!
Enyamaiswa azigonza! -
nambere buli omu arukutiina n’okwerinda, Emily
akatunga ekisa n’embabazi ebyamunywanisize n’enyamaiswa
ezarukusomaho. Emily Otali aikaire kandi akozire mu paaka
za Uganda kuruga amara okusoma kandi nuwe mukazi
w’okubanza mu Afrika okufooka dakitaali mu Bikuya!
AMAANI G’OMUKAZI omukibira
11
Emily
eNgagYa NaZO NIZIkwatwa
eMItegO!
akazaarwa 1971 mu Dar-es-salaam ekibuga kya Tanzania, baitu abazaire ba buruga izooba bwa Uganda. Primary akagisomera Kampala hanu owaitu Uganda kandi siniya yagisomera haihi n’omuka owaabu. Yagenda okusoma diguri y’okubanza mu kwe’kebiija eby’obuhangwa; yasoma eby’obuhangwa n’ebitwetoroire ha diguri eyerukweyongeraho (masters) hanyima yasoma diguri eyokumaliirrayo (PhD) byoona binu akabisomera Makerere. Yatunga omugisa okunanatwa abakugu mu mbera y’ebisoro ebirukisana abantu (primatology) n’enyetwaza y’enyamaiswa zoona.
Emily asomere ha nyikara y’ebisoro haihi omunsi yoona kandi akarangaanizibwa ha tivi mu filimu y’enyetwaza y’amakorwa! Emily ayebembiire Kibale Chimpanzee Project okumara emyaka 12 abu nasoma ha nkura y’ebyana by’ebikuya baitu naakora n’emirimo endi. Oihireho kukora omu kibira, Emily muzaire. Aine omuhara arukwetwa Elizabeth; omwisiki onu akabannza kugamba ekigambo “baboon”, obu niyo Enkerebe!
Omumaiso oku nororayo ki habw’abakazi ba Afrika na sayansi?Abakazi baingi mu Afrika abejumbiire ebya sayansi; kandi baingi muno abarukweyunga ha kulinda eby’obuhangwa. Emiryango ekingwire, busaho kusoroora. Abaisiki hoona nambere bali basemeriire kwegondeza mu bya sayansi kandi batagaruka enyima.
Norora harumu kusoroorWa ha bakozi abasaija bagenzi baawe?Nikikafuuhe! Nindora nitwingana. Tinkaroraga akasorora-ngaine na bagenzi bange abasaija. Obundi nyebwa ngu ninyowe mukazi wenka ali munkurato. Kandi nabwo nyowe nkakura kisaija ninyehurra ndi nk’omwojo.
Kiki Eki orukukira kwijuka ha kuraatira ebikuya mu UgandaBingi muno! Baitu kankugambireho kamu:- okurora ekikuya omukibira omurundi gw’okubanza. Ebikuya binu biine amabara. Nkabanza kurora Ipassa – yali mwisiki muhara wa Lope. Abakoonyezi b’omukibira bali bangambiire ntabiroleerra omumaiso, baitu ntakyerinde. Nkaguma niinagayo eriiso emirundi nyingi omurundi gumu amaiso gange naga Ipassa gatanga-tangana! Haroho ekyanyiziremu…..nkasisana arozire amaiso g’omuntu ondi; nkaisana arukumurora omumwoyo gwe, ebirooto bye, ebitekerezo, obutiini! Obwire obu, emiti eyali etwetoroire, esaaha nakiroliiremu, engoye nali njwaire – nahati ninkyabiijuka!
Oli omu hali abo abarukurwanisa emitego omu Uganda; kiki okyorukukora kyonyini kandi nikikuyamba kita ha mulimo gwawe?Kuruga 1977 Kibale Chimpanzee Project n’ekora na UWA okukeehya akabi akarukurugirra ha mitego kugenda ha bikuya obu nitukora emihiigo ya buli kiro kwetoroora ekibira. Munu harumu ebigendererwa bbina: (1) okutegurra emitego n’okukwata abahiigi (2) okuseruruza emitego nambere eri n’obwingi bwayo hamu n’ebikorwa ebirukusiisa eby’obuhangwa ebindi nka okwokya amakara, okutema ekibira, kusara embaaho). (3) okuyamba kutendeka abatuju (renja) ba UWA. (4) okusomesa abataka kutangira okuhiiga.Kutegurra emitego n’okwegesa abantu ha kulinda eby’obuhangwa mirimo nkuru muno hali itwe aba sayansi habwokuba tuli hagati y’abataka, ensi yoona, n’ebihangwa. Bujunaanizibwa bwaitu habw’ebisoro, okwegesa abantu ebirukubikwataho; kandi mulimo gwaitu kumanyisa abantu ha kabi akali ha bisoro habw’enyetwaza yabo.
Hanu leka tukwoleke ebimu ha miringo ebikuya byehurramu. Nikiha ekimurukwisaniza naiwe omuntu?
Okubi ihirwaOkuti ina
OkuzaanaKiri-maani
Okusemererwa
Nkaitwe abantu, ebikuya n’engagya bikozesa hamaiso kubaliza bigenzi byabyo n’okusoborra
nkoku birukwehurra. Okwihaho omuntu tasobora kwetegereza ebi birukugamba habwokuba!
Ekyokurorraho, ekikuya kwoleka kumwegerra (kumwenya) nikimanyisa kitiinire. Baitu omuntu we
namanyisa asemeriirwe!
LEKA TUKIROLE!
OMUKONO GW’ENGAGYAEbikuya ebikwasirwe emitego obirora mirundi ingaha kandi kiki ekimubikorra?Enyimaho kikaba kihinguraine, baitu kwiha tuteekaho omuhiigo gw’okutegurra emitego, hati ekakeeha. Baitu ijuka ngu kinu tukikora mu bikuya ebimanyiriire abantu! Hati nihahutaara ekikuya nka kimu buli mwaka; obundi busaho na kimu. Obuturukurora ekikuya kiine ewaya, nitumanyisa aba UWA na Jane Goodall Institute (JGI) mu Uganda. Aba Jane Goodall bakizire kusindika omusahu kwija kwetegereza nukwo acwemu ekikuya obu kiraaba nikisoboka kukiteera kalifomu bakakikabya kukiihamu ewaya.Kuhikya hati, ebikuya by’owaitu 3 bijunirwe aba Jane Goodall. Obundi ebikuya birengaho kwihamu ewaya byonka. Emirundi endi ekikuya titukirora omu bwiire kukijuna – twija kukirora kimazire kucwekaho omukono rundi okuguru. Tuferiirwe ebikuya 3 hali eki ekiturukuteekereza ngu buhuta kuruga ha kukwatwa emitego. Obundi ewaya nkooto kandi neremeera ekikuya tikirukusobora kutambura nayo omukibira. Ebikuya ebitamanyiriire bantu – titurukumanya ekirukubifaaho; kigumire kubirora n’okubiyamba!
Omulimo gwawe guhindwire enteekereza yawe ha bantu?Muno!! Omumiringo etali emu! Ninsoberwa abantu kulema okwetegereza bakagenda omumaiso nibatega emitego ekahutaaza ebikuya. Baitu ninyowe omu arukubanza kumanya ahabwaki nibakikora. Kandi obu, haroho engeso ezimu ezebikuya ezirukunyamba kwetegereza abantu! Nk’ebikazi kuruga mu ruganda rwabyo bikagenda kuswerwa; kurwana omu maka nambere ebisaija birukuteera ebikazi (manya bikora kyaki)!
Webale Emily, eky’okumalirra: ebikuya by’okugambiireki abantu kakuba nibibaza?“Mutuyambe muleke kusiisa obwikaro bwaitu! Mutuhe omugisa kuzaara n’okukuza abaana baitu, n’abaana batuzarre abaijukuru nukwo biti........”
12
13
OBULAAMA MU KIgANjA
Obulaini obuli mukiganja tiburukusisana nakati.
Ebikuya n’engagya obulaini niburabamu bukiizi baitu
obw’omuntu bwo nibwenda nkokwetoroora. Ebikuya
n’engagya biine hagati ya 3 na 5 kandi burabamu bukiizi buterekeriire. Obulaini bunu
kandi bukwataine
EnkozesaEmbaganiza enkooto hagati
y’abantu nebyo ebindi eri ha nkozesa. Omukono gw’omuntu gukahangirwa
kuvikiza (kunyweza) n’okuhinda-hindura,
baitu ebikuya, engagya n’ebindi bikozesa emikono n’okurubata. Kinu bakyeta
‘knuckle walking’ kurubatira ha ntomi: amaguru
bigalibasa nk’omuntu baitu emikono bihinya ebyara
nk’omulema.
OBUrAIhA Bw’EKYArA KISAIjANobukiraaba ngu abantu n’ebisoro ebirukusisana byoona biine ebyara ebisaija ebiroleriire ebindi, eky’omuntu nikikira kuraiha kandi n’okukwata
kunyweza. Baitu nabwo, ebikuya n’engagya nabyo nibikozesa ekyara-kisaija muno. Bikwata ebitaagi, kutondoora ebijuma, n’okuhimba abaana. Ebikuya
bisobora n’okukozesa ebikwato kuruga mu biti.
Teeka ekiganja kyawe ha kisisani ek
irukwinganira
kimu ekiganja ky’engagya. Biri bita
?
Engagya ziine emikono nk’eyabant
u: omukono
gw’engagya haihi nigwingana ogw’omuntu, ebyaara
bitaano, haroho n‘ekisaija. Biine
enono, hatali
enkangaasi. Ekindi, engagya nam
bere ekwasire
(ebinkumo) niheyisisana honka, nk’abantu
n’ebikima
ebindi!
OMUKONO GW’ENGAGYA
KUKOPESA:obworaaba
otarukufayo kwiragura; teeka
ekiganja kyawe omubisaabu
okiteeke ha rupapura rundi ahantu
hoona. Omazire! Hati rorraniza
n’obwegendereza ekiganja kyawe neky’engagya!
14
n’obuzaanoEby’okukora
Webale muno!
OKUTEERA EKISISANI TERANIZA OBUTONYEZI
1. 2.
4.3.
Teraniza obutonyezi nukwo omanye
ow’akuroleriire!Tandika na namba 1,
oteraniza paka kuhika ha namba ya 53!
OKUBUMBA OMU
BUDONGO
NUBWO BWIRE ‘KUKUYAMU’!
Leka tumanye okuteera ekisisani ky’engagya n’erubata ehinyire ebyara!
Ekyo 1 teera omutwe gw’engagya – oyongereho enda n’omugongo
Ekya 2 teera emikono ye enkooto ey’omumaisoEkay 3 teera amaguru ge ag’enyima Ekya 4 malirra n’otekaho ekiganja, amatu, amaiso,
enyindo n’omunwa
1. Komamu owararolerra omuzaano
2. Mukuru w’omuzaano akomemu omu owokuteeba, onu naruga mu kilaasi nagenda aheeru
3. Mukuru w’omuzaano nakomamu omuzaani omu awaraaba kikuya
4. Abazaani abandi nibakora ekya buli kikuya araaba n’akora. Ekikuya obukiyeyagura omumutwe abazaani abandi inywena nimweyagura. Ekikuya obukirayamerra ha kuguru kumu inywena nimwemerra ha kuguru kumu
5. Omuteebi naikirizibwa kwija omu kilaasi ateebe nooha kikuya wenyini!
6. Ekikuya kiine kulengaho okutarorwa nikihindura ekikorwa. Ekikuya obikirakwatwa, hati owabaire ali kikuya nuwe arukufooka muteebi.
Leka twejulinge mw’itaka! Osobora kubumba ebirukukwata ha bikuya n’engagya kuruga mw’IbumbaIbumba lyoona osobora kubumbamu ebintu nirikora kubumba ekisisani ky’ekikuya rundi engagya. Osobora okuliiha mu kisaaru, ha kiswa (linu liba itaka iririmirwe enkubebe kuruga hansi muno). Obukiraaba nikisoboka ibumbo olise otakalitairemi maizi.
1. Genda oihe ibumba2. Zigisa ibumba okukoramu nk’obuti3. Bumba entandiko (akatebe-tebe) obu n’ozinga buli obw’obandize kukora 4. Kozesa buli obw’ozigisire kubumba fesi y’ekikuya/engagya ha katebe-tebe5. Yongeraho ‘obuti’ bundi okwenda kuteekaho ekiina6. Terekereze ekibumbe kyawe nokozesa akati n’amaizi7. Leka kyome okumara hakire ebiro 38. Obukirasoboka, kyokye ha tanurro nukwo kigume kurungi
15
SERRA EBIGAMBO BYA AJANIHanu haroho ebigambo ebirukusoborra okubona-bona kwa Ajani! Biserre orole obw’orabibona haifo hanu. Osobora okubibona bwemi, bukiizi, n’ogaruka enyima rundi kusaramu! Biteekeho enkulingo nk’okworaaba nobigwaaho, buli ekyorarora kitekeho aka raiti.
Teraniza obutonyezi nukwo omanye
ow’akuroleriire!Tandika na namba 1,
oteraniza paka kuhika ha namba ya 53!
KINU KIKI?
Leka twejulinge mw’itaka! Osobora kubumba ebirukukwata ha bikuya n’engagya kuruga mw’Ibumba
engagya ekikuyabonobo kyegirabantu ekibiraomuti obuhangwa renjaemmanzi
paaka obwikaro ekisoro enyamaiswa okulinda afrika isomero omwegesa
KANU!KORA AKAKOOKORO
1. Okisale noyetoroora kurungi. 2. Sara ebiina by’amaiso. N’osobora keterekerezamu kusigikirra ha fesi yaawe3. Sara ebihuru bibiri harubaju nambere obutonyezi buli. Nambere orasibira ehuuzo, ekigoye rundi akakoba. Sibira
omunda y’akakookoro kawe.4. Teeka ha maiso gawe: Oli ota mwana Kikuya!!!
Ntaaha ninyenda kumanya; kufooka kikuya noyehurra ota?