Top Banner
Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!! Okutega MUKULINDA EBIKUYA k a t a B u k a M a M a N Z I * * N e N g a g Y a * *
16

2 / Okukwatirwa omukibira / okutega

Mar 06, 2016

Download

Documents

Snaring magazine / Caught in the Forest / Rutooro
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!

Okutega

MUKULINDA

EBIKUYA

kat

aBu k’aMaMaNZI **

N’eNgagYa**

Page 2: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

2

Akatabu kakaturukibwa Stichting Nature for Kids www.natureforkids.nl Omwaka 2013 Nibakoragana na U.N.I.T.E. for the Environment, The Kasiisi Project na Max Planck Institutefor Evolutionary Anthropology

* Okwekebiija kandi omuhandiiki mukuru: Dagmar van Weeghel

* Okutereekereza n’okuhunda: Albrecht Design

* Ensoborra: Marlies van der Wel, Mieke Driessen *Kuteera ebisisani: Andrew Bernard, Ronan Donovan, Richard Bergl, Martha Robbins, Dagmar van Weeghel, Mark Edwards, David R. Mills & Panthera, Cleve Hicks

* Okuhindura orulimi: Tinka John (Rutooro)

Page 3: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

3

Oyeteekanize okufooka manzi mukulinda

Engagya n’Ebikuya nkanyowe: Ajani owa

Fish & Greens? Ago makuru marungi!

Ijuzaamu ibara lyawe (hamoso) okwate ekyeraganizo

mumutwe. Ijuka: okwehayo n’iraka lyawe nibyo bikuru

ebirukwetaagisibwa okulinda Ebikuya n’Engagya! Lengaho

kubaganaho OKWERAGANIZA kwawe n’abandi! N’osobora

kukozesa ebigambo kwihamu ekizina rundi ekyevugo

nokihanika mukilaasi n’otekamu abandi amaani okukikozesa

hamikoro omukyaro ky ‘owanyu.

Ekyorukukora kyoona nikinsemeza! Kakuba tukorra

hamu, nitusobora kuhinduraho kikooto.

KWERAGANIZA kwemanzi mukulinda Ebikuya n’Engagya!

Nambere orukwikara hoona, kikuru kukura oli mwebembezi mukulinda ebyobuhangwa. Omuhanda omukuru kulinda ebyobuhangwa nugwo iwe

kukura nogonza Nyinaitwe - Ensi!

Enu entegeka nehikiriza eky’okulinda Ebikuya n’Engagya obu n’esomesa okuraba mukusemeza n’okwoleka sineema, n’eyongeraho ebyokusoma n’obuzaano. Nitwija kukwoleka ebyokulinda Ebikuya n’Engagya n’Ebindi – abaihwa baitu abomukibira boona kandi tukwoleke nkokworakikora! Obuzaano obuli omukatabu kanu nibwija kukuha emiringo erukusemeza n’okuyamba kulinda Ensi yaitu kwikara nungi habwaitu nabaihwa baitu - Ebikuya n’Engagya.

Seruruza, Omanye, Oyege kandi Mucwemu inywenka. Mwegonze

Page 4: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

44

Special nikyo ekikuya ekito kandi kikazi mu paaka ya Kibale, mu Uganda. Kiine emyaka 11 obu nikikyaikara

n’aboruganda rwakyo nambere kyazairwe, baitu kikatunga ebizibu bikooto by’emirundi ebiri. Nyinakyo, Nile akafa kiine emyaka 6 yonka. Nkaitwe abantu, ebikuya nibyetaaga

ba maama babyo okumara emyaka nyingi. Maama wabyo obw’afa bikyali bito, nabyo bikira kufa. Obundi haroho owanyinabyo (kikazi rundi kisaija), obwakirolerra baitu Special onu akerolerra wenka. Enfuuzi enu yali ine kweserurra ebyokulya; kweyombekera ekiju, n’okwerinda abanyanzigwa. Kyali kiro kimu n’alibata omukibira nubwo ekizibu ekindi kyamugweriire – omukono gwe gwakwatwa omutego gw’ewaya!

Special naikara mu paaka, omwanya ogusemeriire kuba

gw’ebisoro byonka, nambere abantu batasemeriire kubiita

rundi kubihutaaza, nambere buli omu asemeriire kwija

kubirorra n’okubisomaho, nuho nambere birinzirwe.

Eky’omugisa omubi, abantu bamu bagonza kulya

enyama z’ekisaka. N’obukiraaba nikitangwa kandi

obw’orukugyaayo nibasobora kukukwata okasibwa;

abantu beyiiba bagendayo. Banu tubeeta abahiigi.

Abahiigi ba paaka ya kibale batega empunu, embogo,

engabi, ensuku. Bakozesa emitego okozerwe ewaya

ezigumire rundi ebyooma ebikozerwe mu butale

ebya’maino (ebikwata Engo); babitega omumihanda

y’ebisoro binu.baitu ebisoro ebindi nabyo bikozesa

emihanda niyo emu – embwa, ebikuya n’obundi abantu

Ebikuya ebikuru nibimanya okwerinda emitego enu baitu

Special akyali muto kandi nfuuzi taine owokumwebembera

kwehugura emitego enu. Nahabw’ekyo ekiro kinu

yaguteekamu omukono. Atagurole habwokuba gwali

guswekerwe ebikoora by’emiti, baitu obugwamazire

kumukwata, aho n’aho yayekanga yatandika kusika n’amaani.

Ebikuya biine amaani, amaani maingi okukira empunu,

engabi, ensuku, itwe abantu; nahabwekyo omukiikaro

ky’okukwatwa, yakuurayo omutego omwitaka yagenda

nagwo. Akasoberwa ekyali kimubaireho, baitu yahurraga

ewaya ha mukono gwe n’emusaasa kandi yaikara nalengaho

okugiihaho. Nkoku yayeyongeraga okusika, n’ewaya

eyeyongera kusara omukono. Yasika n’amaani kyaletereza

ewaya kuhika hamagufa. Special hati yabona-bonera

kimu. Aratemba ata emiti okweserurra ebyokulya ataine

mukono? Enjara temwite? Ekihooya kiramwita? Omukono

guracwekeraho kimu? Binu byoona bibaho ebikuya ebikwatwa

omumitego. Max ekimu ha bikuya mu ruganda rwa Special

akacwekaho amaguru abiri habw’ewaya, nahabweki ebintu

bitabe birungi.

Onu nuwe Special

ORUGANIKYO bya Sonya Kahlenberg na Elizabeth Ross

Page 5: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

55

Okimanyire ngu kuhiiga okwingi okw’ekisaka nikucwa amateeka!? Kuhiiga omukisaka tikurukusobora okuhangaara kakuba:

* Okukozesa emiringo etahikire, ewaya,

emundu

* Okuhiiga ebisoro ebirinzirwe, ebiri

mukuhwerekerra (ebikuya n’engagya)

* Abantu baingi okuhiiga mukibira

* Okihiiga enyama z’okutunda mu ma

tauni rundi aheeru y’Ihanga

Baitu Special yatunga omugisa kandi. Abakugu

mu bya sayansi baamurora kandi bayeta abasahu

b’ebisoro kuruga mu UWA. Baija bamurasa n’omubazi

gw’okumugwijagiza, baihamu ewaya kandi bajanjaba

ekihuta bamubaziira n’ehuuzo. Gunu omulimo gugumire

kugukora ha bikuya kandi abasahu baine okwegendereza

n’okukozesa obukugu bw’amaani. Obumu ebikuya

birengaho kutemba emiti bitakagwijagiire bihikayo bigwa

– bifa. Obundi ebikuya ebindi biremesa abasahu kuhikaho

ekibamazire kugwijagiza. Nahabwekyo ebikuya tibakira

kubijanjaba omulingo gunu kandi bimaliirra bicwekere

emikono rundi amaguru n’okufa bifa. Nahanyima

y’okukijanjaba, enkojo esobora kuba y’amaani omukono/

okuguru nibirema kugaruka kukora kurungi.

Eky’omugisa gwa Special akakira hanyima y’omwezi

gumu kandi yatandika okutemba emiti n’okuzaana

n’abagenzi be; omukono gwagarukira kimu buhyaka. Baitu

habwokuba ebikuya n’engagya ebindi tibiine omugisa nka

gunu, haroho abantu abandi abarukukora eky’omugaso

kubitangira kuhutaazibwa abahiigi. Nibeetwa “Snare

Removal Team” (abarukutegurra ewaya); baserra ewaya

omukibira bazitegurra. Barungi muno hakuserra ewaya

n’obuzokuba ziserekerwe muno kandi obundi bakwata

n’abahiigi.

Kutega mu paaka nikicwa amateeka, ky’obuzibu ha bantu

embwa n’ebindi hamu n’ebisoro by’omukisaka. Obubatega

emitego, tibahutaaza ekyo kyonka ekibagenderiire, baitu

ebisoro bindi nk’ebikuya n’engagya. Ebisoro ebindi

bisemeriire kulya ensuku baitu iwe kandi wabifereza

tibyatunga ky’okulya. Emiti n’ebimera ebindi nabyo

nibyetaaga ebikuya, engagya, engabi n’ebindi okurarangya

(okubyaara) embibo z’eminti. Ebisoro obubirukuhwaho,

emiti nayo n’ehwaho obu negyo eyerukugasira abantu

nk’emibazi nayo n’egenderamu hanyima ekibira kyoona!

Special kikuya ky’embaganiza. Nkaiwe omuntu, haroho

obukirukwehurra kubi kandi haroho obukirukusemererwa,

baitu kukwatwa omumitego tikyakubairemu.

MAZIMA KWOEnsahu ezirukuhingura 10,000,000 ez’enyama y’ekisaka nizitundwa mumahanga g’aheeru kuruga mu Afrika buli mwaka.Bya: Wildlife Conservation Society

OKIMANYIRE?

Page 6: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

6

OKUTEGA EWAYA - bumu ha buzibu obukooto oburoleriire ebikuya n’engagya

Bategesa ewaya, emiguha rundi

nailoni obundi ebihurro by’ekibira

okwita ebisoro kubirya. Okutega

mu paaka nikicwa ebiragiro.

Ebikuya n’engagya bisobora

kukwatwa obubirukuba nibyeserurra

ebyokulya. Nobubiraaba biine

amagezi, tibisobora kweyiha ha

mitego, emirundi enyingi ebisara

bisaasa muno, birwara kandi

bifooka bya kateyamba. Ebyo

ebikwasirwe bimaliirra biri birema

rundi bicwekiireho kimu emikono

rundi amaguru. Emirundi erukukira

obwingi – bifa.

‘Bushmeat’KIKI? Ekibira rundi ekisaka bakyeta ‘bush’ kandi ‘meat’ niyo enyamanahabwekyo ‘bushmeat’ nikyo enyama y’ekisaka Omu byaro ebingi, okuhiiga

ky’obuzaarwa, kikozirwe kumara

emyaka nyingi. Bahiiga ebisoro bingi;

engabi, ensuku, goonya, empunu,

emisu, wakonga, entajumba n’ebindi.

Baitu biro bya hati ABANTU BAINGI

MUNO abarukuhiiga omukibira.

Kandi tibarukuhiiga kulya kwonka

baitu nibenda n’okutundamu sente.

Okuhiiga kuhinguraine kandi paaka

ezimu zisigaire kwonka. Hasigaire

miti kwonka. Ebisoro ebingi

nk’ebikuya, engagya, enjojo biri haihi

kuhweraho kimu habw’okuhiiga.

Emirundi endi ebisoro bihwerekeriire

omukisaka habw’obwetaago

bw’enyama obw’abantu boomu

ma tauni (obusuubuzi). Enyama

z’ekisaka zihweriire omu maka

g’abantu n’omunda zaabo kandi

obu haroho emiringo endi

eyokutungamu enyama. Omu tauni

abantu basobora kutunga enyama

ez’ebisoro by’omumaka: embuzi,

ente, enkooko, empunu. Obusuubuzi

bw’enyama z’ekisaka tiburukusobora

kugumaho. Ebisaka tibirumu ebisoro

ebirukumara abantu boona. Okuhiiga

muno obundi kwongerezibwa kusara

embaaho n’okuserra eby’obugaiga

bw’omwitaka. Binu biretaho enguudo

ezisobozesa abahiigi kutaaha

omunda (hara)omukibira.

KasarreKaaki? Okuhiiga enyama z’ekisaka

habw’ebyobusuubuzi kifookere

kizibu muno ha bw’omeezi

bw’ebisoro mu Afrika; ebisoro

ebimu bikahweraho kimu munsi

habw’okuhiiga okuhinguraine!

Kandi n’ebisoro ebindi nabyo nibiija

kuhwaaho. Kinu kizibu. Ebisoro

bihwerekeriire omu bibira bingi

mu Afrika. Nahabwekyo, ebimera

n’emiti nabyo biri mukuhwerekerra:

buli kimu nikiyamba kigenzi

kyakyo. Okwiha ebisoro omukisaka

nikikeehya eby’obuhangwa ebindi

kandi nikireeta obuzibu omukicweka

ekyo. Okiheyo obwire butaito ebisoro

ebingi kuhwaaho kandi obu ebibira

nibyo birakurataho kuhwerekerra.

Ebibira kuhwaho buli enjura nayo

yatandiika kubura, itaka lyatwarwa

omuyaga n’enjura kandi emigaso

endi ey’ebibira nk’emibazi nayo

etakyaroho.

Page 7: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

7

Nosobora kwefooramu……Nyin’eka w’Engagya?

wefoole oli Ngagya nsaija eyemezere enju ha mugongo, wemerre nk’engagya (ha maguru n’emikono)

Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!

It’s great fun in the

Forest. Many animals are

very funny and

joke around all day. Look

at these ones; they are real

clowns!

OSEKE okABE

CEKECA AMAZINA!

Engagya ensaija obu zihikya emyaka 12, zitandika okumera enju ha mugongo aho.

Enu eba etandikire okwetwa nsaija nyin’eka.

engagya zirubata omukibira buli kiro obu niziserra ebyokulya. Tizibyama

omukiikaro kimu kuhinguza ekiro kimu!

> Nosobora kutamburamu nka nyin’eka wengagya obu oyebembiire ekikoosi

okuserra eby’okulya? Ekikoosi kirumu hagati y’engagya 5 – 30, zinu

z’ebemberwa nyin’eka owaine amaani kandi amanyire ekicweka kurungi.

> Osobora okurubata ozingire ebikonde nk’engagya nyin’eka kandi noteera

ha kifuba kwoleka nkoku oine amaani?

Ijuzamu ebigambo omukisisani kinu kandi

okihanike omu kilaasi. Gamba banywani baawe

nabo bakikole. Nooha ahandiikire

ebirukusekesa kukirayo???

Page 8: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

Tindi murungi ha kutega!

Nalengaho kuzirorra omuzigati

Haroho ekintu ha mukono gwayo

Tinka akampambya

Emitego gukamputaaza

Tinka yayenda kunkwata

Byahwa kurungi

Kyali kiro ky’akatale Nantale yantomera

Nacwamu kugenda omukibira

Nkaba nyine kugambira Tinka

Nairuka nakwatwaekintu

Hati leka nyesereke

Nyine kubahikya hanju y’emikaro

Nafooka Renja omuto

Nasereka ki

Nkamanya kinu tikirukwikirizibwa

Akangambira abantu batega omukibira

Omu mutego!

Nagenda mu kyaro Mudpound

Mudpond Chifu n’apakira emikaro ha matoka

Tinka akangambira Engagya ezaire akaana

Natemba omuti narora engagya

Kandi akateekereza ninyowe

Omuntu yaija

Tinka nagamba na chifu wa Mudpound

Ka-Nantale kamuserekaho ekisumuruzo!

1. 2. 3. 4.

17. 18. 19. 20.

33. 34. 35. 36.

9. 10. 11. 12.

25. 26. 27. 28.

41. 42. 43. 44.

49. 50.

Page 9: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

Kasemiire; ebiiso, ebisoke

Nizo zonyini!

Emitego ehutaaza kandi ita ebisoro

Boojo otanyita!

Nantale aine kugambira Tinka eby’emitego

Tinka akankwata, tinyine musango!

Tindukwikirizibwa okugenda mukibira

Nikihuniriza

Tinyine musango

Nantale onu nuwe arukutega

Chifu aturagira okuhiiga...

Chifu wa mudpound yakwatwa n’emikaro yoona

Baitu ningonza kurora akaana k’engagya

Baitu ogu ka musaayi!

Akagonza n’okunkwata kunsiba

Ego, akaba n’atega emisu

...emikaro agisereka omuka ye

Chifu bamuteguruza emitego yoona omukibira

Nairuka nagaruka omuka

Engagya ehutaazibwe

Nairukira omukibira

Nantale, tema omutego!

5. 6. 7. 8.

21. 22. 23. 24.

37. 38. 39. 40.

13. 14. 15. 16.

29. 30. 31. 32.

45. 46. 47. 48.Abantu ba Mudpound babeegesa

okuliisa embuzi z’enyama

Nyine kwoleka Tinka

MUKULINDA EBIKUYA

Page 10: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

10

ORUBAZO NA Emily Otali

Emily, kikakwijamu ddi okusoma ebya sayansi, nooha rwakutairemu amaani kandi okakitandika ota?Nk’egomba kufooka dakitaali w’ebisoro obunali nyine emyaka munaana, habw’okuba nagonzaaga kusunga obwana bwaitu bw’enjangu nibuzaana ekiro kyoona kandi obu nibukoragana n’ebisoro ebindi. Nateberezaaga ningambira taata obwire bw’ente, entaama, empunu zirukugenda kuzarramu. Nateberezaaga kurungi.

Nobukiraaba, obundukurora enyuma, ntekereza ensigo z’okusoma ebya sayansi zikarugirra ha wanyina nyowe, Dennis rwabandize kunsobororraho eby’Irungu.

Nasaraho kusoma amasomo ga sayansi omu Haaya (A Level) kandi Makerere bampa okusoma obusomesa nayanga, nakomamu Eby’obuhangwa. Bwire obu koosi enu Makerere yali y’okurwanira nahabw’ekyo banyangirra kusoma obwa Dakitaali Bw’ebisoro. Baitu tindukweyijukya. Obunayetegeriize enyetwaza y’ebihangwa, namanya okujanjaba ebisoro kikaba kitali kyange! Nkakora namaani natunga n’emigisa!

Tugambire iwe ow’ebya sayansi kandi nk’a maneja w’ekitongole kya Kibale Chimpanzee Project, ekiro kyawe kigenda kita?Ebiro byange tibirukusisana. Eky’okusiiba omukibira nzinduka 11.30. kwetekaniza. Nsimbura 12.30: kintwarra nk’esaaha emu kuhikaho ebikuya nambere biraire; baitu obundi nitwara edakiika nka 15 zonka. Obutuhika ha biju nambere biraire twikarra tubirinda kwimuka, aho ntandika kubyetegereza nimpandiika ekibirukukora kyoona. Kinu nkikora ekiro paka rwebagyo saaha 12.30 obu bigenda kubyama. Aho ntandika orugendo rwange kutaaha, nyoga ndya ekyekiro ngenda kubyama. Kinu kinsemeza kandi kinyanguhira muno.

Nka maneja, ninyowe nteraniza abayamba ha bikuya na bakama baitu (directors). Obunsigara ha kampu,ntanga-tangana nabo okukoraho ebyetaago byaabo. Mbaza na bakama baitu kubamanyisa ekirukugenda mumaiso omukibira. Njwekera Kibale Chimpanzee Project ha nkurato rundi emikoro yoona omw’Ihanga. Hampero y’omwezi, nsasura abakozi boona emisaara kandi nteekaniza aripoota z’omwezi. Nkora emirimo ya ofiisi nyingi nk’okutaahya ebirugire omukibira (data). Nyambaho nabasomi ababa baizire okuteekaana kandi kurora ngu enyikara yabo nungi. Ebiro nk’ebyo bingwamu bugwi: ebindi biba birungi, ebindi, oleke – otagamba!

Enyamaiswa azigonza! -

nambere buli omu arukutiina n’okwerinda, Emily

akatunga ekisa n’embabazi ebyamunywanisize n’enyamaiswa

ezarukusomaho. Emily Otali aikaire kandi akozire mu paaka

za Uganda kuruga amara okusoma kandi nuwe mukazi

w’okubanza mu Afrika okufooka dakitaali mu Bikuya!

AMAANI G’OMUKAZI omukibira

Page 11: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

11

Emily

eNgagYa NaZO NIZIkwatwa

eMItegO!

akazaarwa 1971 mu Dar-es-salaam ekibuga kya Tanzania, baitu abazaire ba buruga izooba bwa Uganda. Primary akagisomera Kampala hanu owaitu Uganda kandi siniya yagisomera haihi n’omuka owaabu. Yagenda okusoma diguri y’okubanza mu kwe’kebiija eby’obuhangwa; yasoma eby’obuhangwa n’ebitwetoroire ha diguri eyerukweyongeraho (masters) hanyima yasoma diguri eyokumaliirrayo (PhD) byoona binu akabisomera Makerere. Yatunga omugisa okunanatwa abakugu mu mbera y’ebisoro ebirukisana abantu (primatology) n’enyetwaza y’enyamaiswa zoona.

Emily asomere ha nyikara y’ebisoro haihi omunsi yoona kandi akarangaanizibwa ha tivi mu filimu y’enyetwaza y’amakorwa! Emily ayebembiire Kibale Chimpanzee Project okumara emyaka 12 abu nasoma ha nkura y’ebyana by’ebikuya baitu naakora n’emirimo endi. Oihireho kukora omu kibira, Emily muzaire. Aine omuhara arukwetwa Elizabeth; omwisiki onu akabannza kugamba ekigambo “baboon”, obu niyo Enkerebe!

Omumaiso oku nororayo ki habw’abakazi ba Afrika na sayansi?Abakazi baingi mu Afrika abejumbiire ebya sayansi; kandi baingi muno abarukweyunga ha kulinda eby’obuhangwa. Emiryango ekingwire, busaho kusoroora. Abaisiki hoona nambere bali basemeriire kwegondeza mu bya sayansi kandi batagaruka enyima.

Norora harumu kusoroorWa ha bakozi abasaija bagenzi baawe?Nikikafuuhe! Nindora nitwingana. Tinkaroraga akasorora-ngaine na bagenzi bange abasaija. Obundi nyebwa ngu ninyowe mukazi wenka ali munkurato. Kandi nabwo nyowe nkakura kisaija ninyehurra ndi nk’omwojo.

Kiki Eki orukukira kwijuka ha kuraatira ebikuya mu UgandaBingi muno! Baitu kankugambireho kamu:- okurora ekikuya omukibira omurundi gw’okubanza. Ebikuya binu biine amabara. Nkabanza kurora Ipassa – yali mwisiki muhara wa Lope. Abakoonyezi b’omukibira bali bangambiire ntabiroleerra omumaiso, baitu ntakyerinde. Nkaguma niinagayo eriiso emirundi nyingi omurundi gumu amaiso gange naga Ipassa gatanga-tangana! Haroho ekyanyiziremu…..nkasisana arozire amaiso g’omuntu ondi; nkaisana arukumurora omumwoyo gwe, ebirooto bye, ebitekerezo, obutiini! Obwire obu, emiti eyali etwetoroire, esaaha nakiroliiremu, engoye nali njwaire – nahati ninkyabiijuka!

Oli omu hali abo abarukurwanisa emitego omu Uganda; kiki okyorukukora kyonyini kandi nikikuyamba kita ha mulimo gwawe?Kuruga 1977 Kibale Chimpanzee Project n’ekora na UWA okukeehya akabi akarukurugirra ha mitego kugenda ha bikuya obu nitukora emihiigo ya buli kiro kwetoroora ekibira. Munu harumu ebigendererwa bbina: (1) okutegurra emitego n’okukwata abahiigi (2) okuseruruza emitego nambere eri n’obwingi bwayo hamu n’ebikorwa ebirukusiisa eby’obuhangwa ebindi nka okwokya amakara, okutema ekibira, kusara embaaho). (3) okuyamba kutendeka abatuju (renja) ba UWA. (4) okusomesa abataka kutangira okuhiiga.Kutegurra emitego n’okwegesa abantu ha kulinda eby’obuhangwa mirimo nkuru muno hali itwe aba sayansi habwokuba tuli hagati y’abataka, ensi yoona, n’ebihangwa. Bujunaanizibwa bwaitu habw’ebisoro, okwegesa abantu ebirukubikwataho; kandi mulimo gwaitu kumanyisa abantu ha kabi akali ha bisoro habw’enyetwaza yabo.

Page 12: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

Hanu leka tukwoleke ebimu ha miringo ebikuya byehurramu. Nikiha ekimurukwisaniza naiwe omuntu?

Okubi ihirwaOkuti ina

OkuzaanaKiri-maani

Okusemererwa

Nkaitwe abantu, ebikuya n’engagya bikozesa hamaiso kubaliza bigenzi byabyo n’okusoborra

nkoku birukwehurra. Okwihaho omuntu tasobora kwetegereza ebi birukugamba habwokuba!

Ekyokurorraho, ekikuya kwoleka kumwegerra (kumwenya) nikimanyisa kitiinire. Baitu omuntu we

namanyisa asemeriirwe!

LEKA TUKIROLE!

OMUKONO GW’ENGAGYAEbikuya ebikwasirwe emitego obirora mirundi ingaha kandi kiki ekimubikorra?Enyimaho kikaba kihinguraine, baitu kwiha tuteekaho omuhiigo gw’okutegurra emitego, hati ekakeeha. Baitu ijuka ngu kinu tukikora mu bikuya ebimanyiriire abantu! Hati nihahutaara ekikuya nka kimu buli mwaka; obundi busaho na kimu. Obuturukurora ekikuya kiine ewaya, nitumanyisa aba UWA na Jane Goodall Institute (JGI) mu Uganda. Aba Jane Goodall bakizire kusindika omusahu kwija kwetegereza nukwo acwemu ekikuya obu kiraaba nikisoboka kukiteera kalifomu bakakikabya kukiihamu ewaya.Kuhikya hati, ebikuya by’owaitu 3 bijunirwe aba Jane Goodall. Obundi ebikuya birengaho kwihamu ewaya byonka. Emirundi endi ekikuya titukirora omu bwiire kukijuna – twija kukirora kimazire kucwekaho omukono rundi okuguru. Tuferiirwe ebikuya 3 hali eki ekiturukuteekereza ngu buhuta kuruga ha kukwatwa emitego. Obundi ewaya nkooto kandi neremeera ekikuya tikirukusobora kutambura nayo omukibira. Ebikuya ebitamanyiriire bantu – titurukumanya ekirukubifaaho; kigumire kubirora n’okubiyamba!

Omulimo gwawe guhindwire enteekereza yawe ha bantu?Muno!! Omumiringo etali emu! Ninsoberwa abantu kulema okwetegereza bakagenda omumaiso nibatega emitego ekahutaaza ebikuya. Baitu ninyowe omu arukubanza kumanya ahabwaki nibakikora. Kandi obu, haroho engeso ezimu ezebikuya ezirukunyamba kwetegereza abantu! Nk’ebikazi kuruga mu ruganda rwabyo bikagenda kuswerwa; kurwana omu maka nambere ebisaija birukuteera ebikazi (manya bikora kyaki)!

Webale Emily, eky’okumalirra: ebikuya by’okugambiireki abantu kakuba nibibaza?“Mutuyambe muleke kusiisa obwikaro bwaitu! Mutuhe omugisa kuzaara n’okukuza abaana baitu, n’abaana batuzarre abaijukuru nukwo biti........”

12

Page 13: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

13

OBULAAMA MU KIgANjA

Obulaini obuli mukiganja tiburukusisana nakati.

Ebikuya n’engagya obulaini niburabamu bukiizi baitu

obw’omuntu bwo nibwenda nkokwetoroora. Ebikuya

n’engagya biine hagati ya 3 na 5 kandi burabamu bukiizi buterekeriire. Obulaini bunu

kandi bukwataine

EnkozesaEmbaganiza enkooto hagati

y’abantu nebyo ebindi eri ha nkozesa. Omukono gw’omuntu gukahangirwa

kuvikiza (kunyweza) n’okuhinda-hindura,

baitu ebikuya, engagya n’ebindi bikozesa emikono n’okurubata. Kinu bakyeta

‘knuckle walking’ kurubatira ha ntomi: amaguru

bigalibasa nk’omuntu baitu emikono bihinya ebyara

nk’omulema.

OBUrAIhA Bw’EKYArA KISAIjANobukiraaba ngu abantu n’ebisoro ebirukusisana byoona biine ebyara ebisaija ebiroleriire ebindi, eky’omuntu nikikira kuraiha kandi n’okukwata

kunyweza. Baitu nabwo, ebikuya n’engagya nabyo nibikozesa ekyara-kisaija muno. Bikwata ebitaagi, kutondoora ebijuma, n’okuhimba abaana. Ebikuya

bisobora n’okukozesa ebikwato kuruga mu biti.

Teeka ekiganja kyawe ha kisisani ek

irukwinganira

kimu ekiganja ky’engagya. Biri bita

?

Engagya ziine emikono nk’eyabant

u: omukono

gw’engagya haihi nigwingana ogw’omuntu, ebyaara

bitaano, haroho n‘ekisaija. Biine

enono, hatali

enkangaasi. Ekindi, engagya nam

bere ekwasire

(ebinkumo) niheyisisana honka, nk’abantu

n’ebikima

ebindi!

OMUKONO GW’ENGAGYA

KUKOPESA:obworaaba

otarukufayo kwiragura; teeka

ekiganja kyawe omubisaabu

okiteeke ha rupapura rundi ahantu

hoona. Omazire! Hati rorraniza

n’obwegendereza ekiganja kyawe neky’engagya!

Page 14: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

14

n’obuzaanoEby’okukora

Webale muno!

OKUTEERA EKISISANI TERANIZA OBUTONYEZI

1. 2.

4.3.

Teraniza obutonyezi nukwo omanye

ow’akuroleriire!Tandika na namba 1,

oteraniza paka kuhika ha namba ya 53!

OKUBUMBA OMU

BUDONGO

NUBWO BWIRE ‘KUKUYAMU’!

Leka tumanye okuteera ekisisani ky’engagya n’erubata ehinyire ebyara!

Ekyo 1 teera omutwe gw’engagya – oyongereho enda n’omugongo

Ekya 2 teera emikono ye enkooto ey’omumaisoEkay 3 teera amaguru ge ag’enyima Ekya 4 malirra n’otekaho ekiganja, amatu, amaiso,

enyindo n’omunwa

1. Komamu owararolerra omuzaano

2. Mukuru w’omuzaano akomemu omu owokuteeba, onu naruga mu kilaasi nagenda aheeru

3. Mukuru w’omuzaano nakomamu omuzaani omu awaraaba kikuya

4. Abazaani abandi nibakora ekya buli kikuya araaba n’akora. Ekikuya obukiyeyagura omumutwe abazaani abandi inywena nimweyagura. Ekikuya obukirayamerra ha kuguru kumu inywena nimwemerra ha kuguru kumu

5. Omuteebi naikirizibwa kwija omu kilaasi ateebe nooha kikuya wenyini!

6. Ekikuya kiine kulengaho okutarorwa nikihindura ekikorwa. Ekikuya obikirakwatwa, hati owabaire ali kikuya nuwe arukufooka muteebi.

Leka twejulinge mw’itaka! Osobora kubumba ebirukukwata ha bikuya n’engagya kuruga mw’IbumbaIbumba lyoona osobora kubumbamu ebintu nirikora kubumba ekisisani ky’ekikuya rundi engagya. Osobora okuliiha mu kisaaru, ha kiswa (linu liba itaka iririmirwe enkubebe kuruga hansi muno). Obukiraaba nikisoboka ibumbo olise otakalitairemi maizi.

1. Genda oihe ibumba2. Zigisa ibumba okukoramu nk’obuti3. Bumba entandiko (akatebe-tebe) obu n’ozinga buli obw’obandize kukora 4. Kozesa buli obw’ozigisire kubumba fesi y’ekikuya/engagya ha katebe-tebe5. Yongeraho ‘obuti’ bundi okwenda kuteekaho ekiina6. Terekereze ekibumbe kyawe nokozesa akati n’amaizi7. Leka kyome okumara hakire ebiro 38. Obukirasoboka, kyokye ha tanurro nukwo kigume kurungi

Page 15: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

15

SERRA EBIGAMBO BYA AJANIHanu haroho ebigambo ebirukusoborra okubona-bona kwa Ajani! Biserre orole obw’orabibona haifo hanu. Osobora okubibona bwemi, bukiizi, n’ogaruka enyima rundi kusaramu! Biteekeho enkulingo nk’okworaaba nobigwaaho, buli ekyorarora kitekeho aka raiti.

Teraniza obutonyezi nukwo omanye

ow’akuroleriire!Tandika na namba 1,

oteraniza paka kuhika ha namba ya 53!

KINU KIKI?

Leka twejulinge mw’itaka! Osobora kubumba ebirukukwata ha bikuya n’engagya kuruga mw’Ibumba

engagya ekikuyabonobo kyegirabantu ekibiraomuti obuhangwa renjaemmanzi

paaka obwikaro ekisoro enyamaiswa okulinda afrika isomero omwegesa

Page 16: 2 /  Okukwatirwa omukibira / okutega

KANU!KORA AKAKOOKORO

1. Okisale noyetoroora kurungi. 2. Sara ebiina by’amaiso. N’osobora keterekerezamu kusigikirra ha fesi yaawe3. Sara ebihuru bibiri harubaju nambere obutonyezi buli. Nambere orasibira ehuuzo, ekigoye rundi akakoba. Sibira

omunda y’akakookoro kawe.4. Teeka ha maiso gawe: Oli ota mwana Kikuya!!!

Ntaaha ninyenda kumanya; kufooka kikuya noyehurra ota?