This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
2.10 સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીના ંના ંના ંના ંલાભલાભલાભલાભ અને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધોઅને તેના ંઅવરોધો
2222....11 11 11 11 સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત વ¦ચે તફાવત
�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn ન�ાચીન કાળમા ં ખેતી અn નપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યપેદા કરવાનો ક� આવકનો � યવસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે વસાય ન હતો પણ તે
એક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતીએક Yવન શૈલી હતી. . . . લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF લાખો વષg ખેતી કયાB પછF આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ આપણા ઋિષwિુન 5વૂBજોએ ફળ¢પુ
!હn oુ!હn oુ!હn oુ!હn oુ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃ સ�ં >ૃિત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ િત�ુ ંનામ >ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃ>ૃિષ સ�ં >ૃિતિતિતિત છે ખેતી છે ખેતી છે ખેતી છે ખેતી પ.િત પ.િત પ.િત પ.િત પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય પાક હવામાન અને ઋ�નેુ અ�>ુળૂ હોય
ખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાખેતી પ.િત�ુ ં�ાન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે ન G સ5ંણૂB ખેતી હતી તે શીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ંશીખતા ંખે/તૂને દસ હtર વષB થયા ં
5 ૃ5 ૃ5 ૃ5¤ૃવીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી¤વીના ંપટ પર એક કરોડની વ�તી હતી....1111 આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી આ �કાર�ુ ં�ાન આG વષg eધુી સાચવી
રાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લરાખી તેનો િવકાસ કર�લ.... આG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તાઆG પણ આ �ાનને �ત!રયાળ િવ� તારમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ રમા ંખે/તૂ પ!રવારોએ
સાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છેસાચવી રાખેલ છે. . . . ભારત ભારત ભારત ભારત દ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાદ�શ આઝાદ થયો � યાર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની ર� ખેતી�ધાન દ�શની 70%70%70%70% ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર� ટકાથી વધાર�
વ� તીવ� તીવ� તીવ� તી ગામડાં ગામડાં ગામડાં ગામડા ં રહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ંરહ�તી હતી અને ખેત આધા!રત Yવન Yવતી હતી તેમની આYવીકા�ુ ં
સાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુંસાધન ખેતી હ� ુ ં � યા� યા� યા� યાર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમર� ભારતના �થમ વડા�ધાવડા�ધાવડા�ધાવડા�ધાન ખેતીના ન ખેતીના ન ખેતીના ન ખેતીના િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક િવકાસને બદલે ઔઘોjગક
િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો િવકાસથી એટલા બધા �tઇ ગયેલા ક� તેમને ફકત ઔઘોjગક િવકાસમા ં જ દ�શનો
સાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVકસાચો િવકાસ દ�ખાયો અને દ�શના આિથVક આયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતીઆયોજનમા ંખેતી----ખે/તૂ અખે/તૂ અખે/તૂ અખે/તૂ અને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયાને ગામડા ંહાિંસયા----
મા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયામા ંધક�લાઇ ગયા. . . . દ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ંદ�શનો સાચો િવકાસ શેમા છે એyુ ંકહF શક� તેવા ં5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા5જૂય મહા� મા ગાઘંી ગાઘંી ગાઘંી ગાઘંી
ક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લક� સરદાર વ" લભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતાંભભાઇ પટ�લ હયાત ન હતા.ં . . . Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી Gના કારણે આ �થા આજ !દન eધુી ચાલી
આવી છેઆવી છેઆવી છેઆવી છે. . . . Gથી ખેGથી ખેGથી ખેGથી ખે/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થ/તૂ અને ખેતીની િ� થિત બેહાલ થિત બેહાલ થિત બેહાલ થિત બેહાલ થતીતીતીતી ગઇ છેગઇ છેગઇ છેગઇ છે. . . .
આG દ�શમા ંઆG દ�શમા ંઆG દ�શમા ંઆG દ�શમા ં 71717171%%%% ટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છેટકા ખે/ૂતો નાના ં અને સીમાતં છે. . . . તેમની પાસે તેમની પાસે તેમની પાસે તેમની પાસે 17171717% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા
જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� જમીન છે જયાર� 6666% % % % ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ટકા મોટા ં ખે/તૂો પાસે ૩૦૩૦૩૦૩૦% % % % ટકા જમીન છેટકા જમીન છેટકા જમીન છેટકા જમીન છે....2222 ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં ખે/તૂોની ખે/તૂોની ખે/તૂોની ખે/તૂોની
માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક માથાદFઠ આવક 380380380380 અમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ંઅમેરFકF ડોલર છે જયાર� tપાનના ં ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક ખે/તૂોની આવક 26665266652666526665
જોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છે. . . . ભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લાંભારત દ�શનો છે" લા ં પાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છેપાચં વષBનો >ૃિષ િવકાસ દર નીચે wજુબ છે. . . .
>ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર >ૃિષ િવકાસ દર ((((ટકામાંટકામાંટકામાંટકામા)ં))) કોPટક નંકોPટક નંકોPટક નંકોPટક ન ં ....2.12.12.12.1
વષBવષBવષBવષB >ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ િવકાસ દર િવકાસ દર િવકાસ દર િવકાસ દર ((((ટકામાંટકામાંટકામાંટકામા)ં)))
2.2.2.2.S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012----14) 14) 14) 14) Small Farmers in india:Small Farmers in india:Small Farmers in india:Small Farmers in india: Challenges and Challenges and Challenges and Challenges and Opportunities, Opportunities, Opportunities, Opportunities,
Indira Gandhi Indira Gandhi Indira Gandhi Indira Gandhi zzzzzzzzininininstitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. stitute of Development Reserch. Mumbai.Mumbai.Mumbai.Mumbai. pppppppp----27272727
3.3.3.3.S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012S.Mahendra Dev (2012----14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities , 14) Small Farmers in india: Challenges and Opportunities ,
Indira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.ppIndira Gandhi institute of Development Reserch. Mumbai.pp----31313131
31
કોP ટકોP ટકોP ટકોP ટકકકકમા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB મા ં જોવા ં મળે છે ક� વષB 2005200520052005----06 06 06 06 મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર મા ં >ૃિષ િવકાસદર 5555....2222% % % % ટકા હતો G ટકા હતો G ટકા હતો G ટકા હતો G
ઘટFને વષB ઘટFને વષB ઘટFને વષB ઘટFને વષB 2006200620062006----07 07 07 07 મા ંમા ંમા ંમા ં3333....7777% % % % ટકાટકાટકાટકા થયો અને થયો અને થયો અને થયો અને 2008200820082008----09090909%%%% મા ંમા ંમા ંમા ં1111....6666% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા અને અને અને અને 2009200920092009----
10 10 10 10 મા ંમા ંમા ંમા ં0000....2222% % % % ટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાટકા જોવા મળે છે આમ >ૃિષ?ે@નો િવકાસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છેસ દર સતત ઘટતો જોવા ંમળે છે....
21 21 21 21 મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની મી સદFની ભારતીય >ૃિષની તાસીર તાસીર તાસીર તાસીર ક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાક�વી છે તેનો � યાલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લાંલ આવી શક� છે છે" લા ં
છ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાછ દાયકાથી આપણે G ખેત પ.િત અપનાવી છે તેનાથી એકબાCુ ખેત ઉ� પાદન વu [ુંદન વu [ુંદન વu [ુંદન વu [ુ ંછે છે છે છે
પણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાપણ બીY બાCુ ખેત ઉ� પાદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથીદકતામા ંeધુારો થયેલ નથી. . . .
હોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાહોવા છતા ંપણ ઉ� પાદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છેદકતામા ંઘટાડો થયેલ છે. . . . રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને ખાતરોના ં�ધા�ુધં ઉપયોગને
કારણે જમીનકારણે જમીનકારણે જમીનકારણે જમીનની ની ની ની ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા ફળ¢પુતા અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો અને પયાBવરણીય �oૂષણના ં �ªો ઉભા કયાB છેઉભા કયાB છેઉભા કયાB છેઉભા કયાB છે. . . .
((((SourceSourceSourceSource ::::Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993Fertilizer Statistics 1993----94 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 200594 and The Fertilizer Association of India 2005----06) 06) 06) 06)
દj?ણ દj?ણ દj?ણ દj?ણ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ એિશયાના દ�શો પૈકF ભારતમા ંજ�ંનુાશક દવાઓનો વપરાશ સૌથી સૌથી સૌથી સૌથી વવવવ�ુ�ુ� ુ� ુ છે છે છે છે
છે"લાછે"લાછે"લાછે"લા ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ ચાર દાયકામા ંદવાઓનો વપરાશ 500 500 500 500 ગણો વ|યો છેગણો વ|યો છેગણો વ|યો છેગણો વ|યો છે....4444
((((Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )Source: Basic Statistics Relating of India Economy 1994 and 2007 )
33
ભારભારભારભારતમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ તમા ંઆિથVક eધુારાઓ બાદ ઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણઔઘોjગકરણના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શનીના િવકાસ માટ� દ�શની બેn કોબેn કોબેn કોબેn કો અને અને અને અને
ખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆખેત સબિસડFઓ ઘટાડવામા ંઆવી રહF છે Gની વી રહF છે Gની વી રહF છે Gની વી રહF છે Gની સીસીસીસીધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની ધી અસર દ�શની 71 71 71 71 % % % % ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં ટકા િસમાતં
અને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છેઅને નાના ંખે/તૂો પર તેની અસર થાય છે....
>ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ >ૃિષ?ે@ે વધતા ં જતા ં દ�વાને કારણે ભારતમા ં દર અડધા કલાક� એક ખે/તૂ
આઆઆઆપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ંપઘાત કર� છે અને રોજના ંદ�શમા ં47474747% % % % ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને ટકા ખે/ૂતો ખેતીના �કુશાનને કારણે મોતને
ભેટ� છેભેટ� છેભેટ� છેભેટ� છે,,,, અ� યાઅ� યાઅ� યાઅ� યાર ર ર ર eધુીમા ંeધુીમા ંeધુીમા ંeધુીમા ં લગભગ લગભગ લગભગ લગભગ 2222,16,500 ,16,500 ,16,500 ,16,500 થી વધાર� થી વધાર� થી વધાર� થી વધાર� ખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણખે/તૂોએ તેમની કrુણp�થિત p�થિત p�થિત p�થિત ક� ક� ક� ક�
આિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછેઆિથVક બોtને કારણે આપઘાત કરF zકૂયા ંછે. . . .
પિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFપિવ@ રાP QFય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છેય ફરજ સમY તેને અ��ુપ આયોજન થyુ ંજ�રF છે. . . .
2222....2 2 2 2 સYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ંસYવ ખેતી એટલે sુ ં? ? ? ?
સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ સYવ ખેતી એ કોઇ નવો િવચાર નથી વષgથી ચાલી આવતી ઋિષwિુનઓની ભેટ
છે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃછે આપણી સ�ં >ૃિતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને િતમા ં ખેતીને સવgતમ ગણવામા ંઆવે છે G આપણી YવાદોરF છે Gને
આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી લીધી છે નેપાળમા ંવરસાદના આગમન સમયે
લોકો લોકો લોકો લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFને આનદં મેળવે મેળવે મેળવે મેળવે છેછેછેછે,,,, Gને Gને Gને Gને ÔÔÔÔઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાઅસાર પાધંરાÕ Õ Õ Õ તરFક� તરFક� તરFક� તરFક�
ઓળખાવે છેઓળખાવે છેઓળખાવે છેઓળખાવે છે5555
>ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી >ુદરતી ખેતી પ.પ.પ.પ.િત િત િત િત Eારા Eારા Eારા Eારા ધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ંધરતીમાથંી પાક લાગતી વખતે >ુદરતી �!�યામા ં
મ�Pુ યમ�Pુ યમ�Pુ યમ�Pુ યની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો ની ઓછામા ંઓછF દખલગીરF રહ�તી હતી અને ઓછામા ંઓછો િવ?ેપ નાખંવો
ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી વગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથીવગેર� અલગ અલગ નામોથી પણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છેપણ ઓળખવામા ંઆવે છે. . . . આ ખેત આ ખેત આ ખેત આ ખેત પ.પ.પ.પ.િતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉ ે ે ે ેશ શ શ શ
એએએએક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની ક જોવા મળે છે પરં� ુ ં તેમની પ.પ.પ.પ.િતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છેિતમા ં ફ�ર હોય છે,,,, CુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાCુદF CુદF સ�ં થાઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષઓ અને >ૃિષ
�ેમી�ેમી�ેમી�ેમીઓ તેને અલગઓ તેને અલગઓ તેને અલગઓ તેને અલગ----અલગ રFતે અલગ રFતે અલગ રFતે અલગ રFતે પ!રભાિષત પ!રભાિષત પ!રભાિષત પ!રભાિષત કર� કર� કર� કર� છેછેછેછે. . . .
સYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાસYવ ખેતીનો �ાથિમક � યાલ એવો છે ક�લ એવો છે ક�લ એવો છે ક�લ એવો છે ક�, , , , જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન જમીન�ુ ંખેડાણ એ રFતે કરyુ ંક� જમીન
Yવતં રહ�Yવતં રહ�Yવતં રહ�Yવતં રહ�. . . . એની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવએની �દર રહ�લા તમામ Yવ----જ�ં ુજ�ં ુજ�ં ુજ�ં,ુ , , , કFટક અને અn યકFટક અને અn યકFટક અને અn યકFટક અને અn ય e²ૂ મ e²ૂ મ e²ૂ મ e²ૂ મ Yવ સલામત Yવ સલામત Yવ સલામત Yવ સલામત
વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને વ"ડB કમીશન અને એn વાએn વાએn વાએn વાયરોનમેn ટયરોનમેn ટયરોનમેn ટયરોનમેn ટ ((((1988198819881988) ) ) ) અ�સુાર અ�સુાર અ�સુાર અ�સુાર “ સેn mીસેn mીસેn mીસેn mીય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો ય ખેતી એટલે એવો
િવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યિવકાસ G ભિવP યની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના ની પેઢFને જ�!રયાતોને સતંોષવાની ?મતામા ં સમાધાન કયાB િવના
The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research The Consultative Group on international Agricultural Research
બદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોબદલાતી જ�રFયાતોને સતંોષવાની સાથે સાથે પયાBવરણ અને �ા>ૃિતક � @ોતોની તોની તોની તોની
�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી�ણુવતાની tળવણી કરવાની સફળ >ૃિષ તજ�તા એટલે ટકાઉ ખેતી....
આ એક એવી આ એક એવી આ એક એવી આ એક એવી પ.િત પ.િત પ.િત પ.િત ((((ટ�કનોલોYટ�કનોલોYટ�કનોલોYટ�કનોલોY) ) ) ) છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા છે Gમા ં વતBમાન જ�રFયાતને 5રુF કરવા
પાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યપાક�ુ ંવાવેતર કરવામા ંઆવે છે પણ જમીનને એક Yવતં માu યમ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા મ ગણી તેની ફળ¢પુતા
હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ હોવી જોઈએ અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને તેને માટ� જોઈએ તoુંર�ત જમીન અને આધાર સYઅને આધાર સYઅને આધાર સYઅને આધાર સYવવવવ ખેતી પર છે ખેતી પર છે ખેતી પર છે ખેતી પર છે
Healthy land.Healthy plant.
Healthy food and Healthy life....
સYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથીસYવ ખેતી એ મા@ ટ�કનીકલ પ.િત ક� ઉ�પાદન વધારવા�ુ ંસાધન નથી, પણ પણ પણ પણ
YવનYવનYવનYવન મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે મા@મા ંઆરો{યને મળતા આનદંની ઉપાસના છે
આમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતીઆમ ધરતી અને »?ુ સાથે એક�પ થઈ જવાની કળા એટલે સYવ ખેતી. . . . Yવનને Yવનને Yવનને Yવનને
આનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બઆનદંમય અને તoુંર�ત બનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવનાવyુ ંહોય તો સYવ ખેતી અપનાવવીવીવીવી જોઈએજોઈએજોઈએજોઈએ....
5રુાત5રુાત5રુાત5રુાતન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો ન ભારતીય સ�ં>ૃિતમા ંલોકો િનરોગીિનરોગીિનરોગીિનરોગી અને અન ેઅન ેઅન ેw ૂw ૂw ૂw"ૂય સપં�"ય સપં�"ય સપં�"ય સપં� હતાં હતાં હતાં હતા.ં...એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન એમ�ુ ંYવન
માનવી તેના માનવી તેના માનવી તેના માનવી તેના �વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤ય�વા�¤યની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક ની સાથે સાથે નૈિતક w ૂw ૂw ૂw"ૂયોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો"યોને પણ ?તી પોહચાડતો ગયો....9 9 9 9 વવવવ�ુ�ુ� ુ� ુ
ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી દન આપતી eધુાર�લી શકંર શકંર શકંર શકંર tતો અને tતો અને tતો અને tતો અને રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ંખાતરો તથા જ�ંનુાશક દવાઓના ં
વ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાવ� ૂ પડતા ઉપયોગને કારણે >ૃિષ ઉ� પાદનની સાત� યદનની સાત� યદનની સાત� યદનની સાત� યતા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની તા ઘટતી ગઈ અને જમીનની
ફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંપણ પણ પણ પણ ઘટાડોઘટાડોઘટાડોઘટાડો થતો ગયો છેથતો ગયો છેથતો ગયો છેથતો ગયો છે. . . .
રસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃરસહFન થઇ ધરા દયાહFન થયો �પૃ, , , ,
નહFનહFનહFનહF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF તો આy ુના બને કહF માતા રડF પડF
---- કલાપી કલાપી કલાપી કલાપી 10101010
� હા� હા� હા� હાલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થલી મા ં વeુધંરાને ખોળે થતી વતBમાન ભારતીય >ૃિષની િ� થિત જોઇએ તો િત જોઇએ તો િત જોઇએ તો િત જોઇએ તો
અિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓઅિનયિમતતાઓ, , , , વગેવગેવગેવગેર� સમ� યાર� સમ� યાર� સમ� યાર� સમ� યાઓ જોવાઓ જોવાઓ જોવાઓ જોવા મળે છે મળે છે મળે છે મળે છે રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક રસાયjણક ખાતરખાતરખાતરખાતર, , , , જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ જ�ંનુાશક દવાઓ
દ�y ુ ંદ�y ુ ંદ�y ુ ંદ�y ુ ં 26262626% % % % ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને ટકાથી વધીને 48484848% % % % ટકા થયેલ છેટકા થયેલ છેટકા થયેલ છેટકા થયેલ છે. . . . ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને ખેતીના ં યાિં@કરણ અને પેQોલીયમ પેQોલીયમ પેQોલીયમ પેQોલીયમ
પેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીપેદાશોના ં�ચા ભાવો ખેતીને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે ને jબનપોષણ?મ બનાવી દFધી છે આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક આવી કહ�વાથી આ�િુનક
િવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFિવટંબણાઓને વધારF દFધી ધી ધી ધી છે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થછે આવી િવષમ પ!રિ� થિતમા ં પણ િતમા ં પણ િતમા ં પણ િતમા ં પણ ખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસખે/તૂ !દવસ----રાત એક રાત એક રાત એક રાત એક
કરFને લોહF પકરFને લોહF પકરFને લોહF પકરFને લોહF પસીસીસીસીનો વહાવીને નો વહાવીને નો વહાવીને નો વહાવીને અનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પઅનેક હાડમારFઓ વેઠFને G પાક ઉ� પn નn નn નn ન કર� છે કર� છે કર� છે કર� છે. . . . તેના તેના તેના તેના
� વા� વા� વા� વામીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટમીનાથને કહ�3ુ ં ક� આપણા દ�શની ખેતી નP ટ થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી થવાને આર� છે સરકાર� તેને બચાવી
લેવી જોઇએલેવી જોઇએલેવી જોઇએલેવી જોઇએ. . . .
રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીનખાતર અને દવાઓના ંવપરાશથી જમીન, , , , પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , હવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ંહવા અને ખોરાક�ુ ં
�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમાં�oૂષણ થાય છે Gનો ભોગ સૌ કોઇ બને છે Uૂંકમા,ં,,, રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતી તા� કાખેતી તા� કાખેતી તા� કાખેતી તા� કાલીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ લીક મોટો લાભ
લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે લોભને કારણે આપણે �>ૃિતની સપંિતનો ઉપયોગ કરFને તે�ુ ં દોહન કરF ર�ા ં છે
ક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાનક� િવ�ાનીઓ સશંોધન કર� તે જ િવ�ાન,,,, પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ પણ આવા િવ�ાનનીય ખામી હવે જણાઈ
આવી આવી આવી આવી છેછેછેછે. . . . ખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછેખે/તૂોની પરંપરાઓમા ંપણ ઘ°ુ ંિવ�ાન ¼પાયે3ુ ંછે.... 13131313
ધરતી સવB ધરતી સવB ધરતી સવB ધરતી સવB Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને Yવોને ધારણ કર� છે પોષે છે અને મામામામાર� છે � યાર� છે � યાર� છે � યાર� છે � યાર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર ર� પોતાની �દર
સમાવી લે છેસમાવી લે છેસમાવી લે છેસમાવી લે છે
iામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ યiામીણ ખેતમCૂરો અને પsપુાલકોનો આYિવકાનો w�ુ ય આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને આધાર ગૌચર અને
સબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નોસબસીડF અને િધરાણ વધાર� મળે તેવા �ય� નો કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે કરF >ૃિષ િવકાસની વાતો કરFએ છે. . . .
�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં�ગૂBભજળ અને જમીનની ફળ¢પુતાને તેમજ વરસાદના �માણને tળવી રાખવામા ં
12121212....zનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધzનુીભાઈ વૈધ....આિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ંઆિથVક eધુારા અને iામીણ અથBત@ં....�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત�જુરાત લોક સિમિત....અમદાવાદ અમદાવાદ અમદાવાદ અમદાવાદ
13131313....સYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કાસYવ ખેતી પિ@કા....�કાશક�કાશક�કાશક�કાશક::::જતનજતનજતનજતન....િવિવિવિવનોબા આhમનોબા આhમનોબા આhમનોબા આhમ,,,,ગો@ીગો@ીગો@ીગો@ી,,,,વડોદરાવડોદરાવડોદરાવડોદરા....
39
થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો થાય છે તેવા ંિવકાસમા ંઆયોજનનો કહF અબજો �િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટા�િપયાના ં½P ટાચારને ચારને ચારને ચારને આમિં@ત આમિં@ત આમિં@ત આમિં@ત કરFએ કરFએ કરFએ કરFએ
છFએછFએછFએછFએ. . . .
નાણાનંા ંનાણાનંા ંનાણાનંા ંનાણાનંા ં જોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છેજોર� કંપનીઓ ખેતીની જમીનો પર કબજો જમાવી રહF છે. . . . ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ ખે/તૂોએ આ
િ� થિ� થિ� થિ� થિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમિત સમજવી પડશે અને તેનાથી સાવચેત રહ�વાનો સમય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર ય આવી ગયો છે ન!હતર
જ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદંજ�!રયાત મદં અ�અ�અ�અ�થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો થી oૂર થઇ ગયા તેમ ખે/ૂતો પણ પણ પણ પણ તેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ંતેમના ખેતરોથી અળગા થતા ંsુ ં
� @ો� @ો� @ો� @ોતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મતો�ુ ં�oૂષણ અટકાવી તેની tળવણી કરવા�ુ ંછે અને તે Eારા મ�Pુ ય�Pુ ય�Pુ ય�Pુ યના � વાના � વાના � વાના � વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ યને ને ને ને
eરુj?ત eરુj?ત eરુj?ત eરુj?ત રાખીને સમi રાખીને સમi રાખીને સમi રાખીને સમi 5¤ૃવી 5¤ૃવી 5¤ૃવી 5¤ૃવી iહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ંiહની અને તેના પર નભતા ં નાના ં મોટા ં સવB Yવોના ં
સરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘસરં?ણનો છે આથી ઉપલ8 ઘ નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિત નૈસjગ�ક સપંિતનો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો નો સમતોલ ઉપયોગ કરFને [ગુો પય�તપય�તપય�તપય�ત
>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય>ૃિષ એક િનરાલી Yવન શૈલી બની રહ� તે માટ� હવે યો{ ય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય !દશામા ં િવચારવાનો સમય
આવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છેઆવી zકૂયો છે. . . . સેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપસેnmીય ખેતી અપનાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે નાવવાથી જમીનની ભૌિતક p�થિત eધુર� છે સાથે
છોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છેછોડને આવ*યક પોષક ત�વોની ઉપલ8ધતા પણ વધે છે....14141414 ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીનાંનાંનાંના ં
ભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કભીPમિપતામહ અને �ખર ગાઘંીવાદF ભા� કરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદFરભાઇ જણાવે છે ક� >ુદરત સાથે સવંાદF, , , ,
િમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાકિમhપાકો આધા!રત ઉછર�લી સYવ ખેતી જ લાબંા ગાળે ભરzકૂ ખોરાક, , , , � વા� વા� વા� વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય અને અને અને અને
lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�lજ�દગીની શાિંત આપી શક�. . . .
પહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીપહ¾ચી વળવા જમીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીનની તoુંર� તીની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યની tળવણી qબૂ જ આવ* યક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@ ક છે સYવ ખેતી એ મા@
રહF છેરહF છેરહF છેરહF છે15151515 જમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતકજમીનના ભૌિતક, , , , રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા અને �િવક �ણુધમg ટકાવી રાખવા તથા
જમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાજમીનની ઉ� પાદકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા દકતા ટકાવી રાખવા માટ� માટ� માટ� માટ� સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી સે^nmય ખેતી િસવાય બીજોિસવાય બીજોિસવાય બીજોિસવાય બીજો કોઇ િવક" પકોઇ િવક" પકોઇ િવક" પકોઇ િવક" પ નથી નથી નથી નથી....16161616
ખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએખાતરોનો વ� ૂ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.... જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા જમીનમા ં Cુદા પાકો એવી રFતે સાથે ઉગાડવા
જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ જોઈએ ક� તેમાનંો એક પાક જમીનનો રસ zુzુzુzસુસસસતો તો તો તો હોય તો હોય તો હોય તો હોય તો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો બીજો પાક તેમા ંતે રસ 5રુતો
રસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને YવતંરસકવાળF અને Yવતં જમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતીજમીનો આપી હતી. . . . પરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લાપરં� ુછે" લા 50 50 50 50 વષgમા ંવષgમા ંવષgમા ંવષgમા ંરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો ખાતરો ખાતરો ખાતરો
અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ અને જ�ંનુાશક દવાઓનો બેફામ ઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાઉપયોગને કારણે જમીનને wતૃ�ાય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે ય બનાવી દFધી છે
jબયારણોjબયારણોjબયારણોjબયારણો, , , , ખાતરોખાતરોખાતરોખાતરો, , , , જ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓજ�ંનુાશકો દવાઓ, , , , પાણીપાણીપાણીપાણી, , , , ઉtBઉtBઉtBઉtB, , , , ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો ય@ંોના ભાવોમા ંસતત વધારો થતો
tય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છેtય છે Gથી ખે/ૂત સતત પરાલબંી બનતો tય છે બtર આધા!રત થતો tય છે. . . .
ખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાખે/ૂત બtરમા ંGટલી વાર tય છે તેટલી વાર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે ર તે�ુ ં સતત શોષણ કરવામા ંઆવે છે
ખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છેખેતી નકકF કરવી તે પણ આડકતરF રFતે નકકF કરવામા ંઆવે છે. . . .
બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક બtર આધા!રત ખેતીને કારણે ખે/તૂ વ� ૂને વ� ૂદ�વાદાર બનતો tય છે એક
હ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાહ!રયાળF �ાિંતથી દ�શ અનાજની બાબતમા ં� વાલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) તલબંન �ા) ત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત ક[ુB છે પરં� ુખે/ૂત તો તો તો તો
17171717....Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing Perspctive in Environment management. by T.K.Khoshoo. oxford and I.B.H.Publishing
Company Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhiCompany Pvt.lad.N.delhi----Calcatta Calcatta Calcatta Calcatta
42
પરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યોપરાવલબંી અને દ�વાjળયો જ બn યો. . . . નાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આનાના ંઅને સીમાતં ખે/તૂો માટ� આ�ુ�ુ� ુ�િુનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ િનક ખેતી સફ�દ
હાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છેહાથી પાળવા Gવી સાjબત થઇ છે. . . .
છેછેછેછે, , , , એનોએનોએનોએનો પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે પણ અયાસ કરવો જ�રF છે 1997199719971997----98 98 98 98 નાંનાંનાંના ં સમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ંસમય દરિમયાન �¿ �દ�શમા ં
377377377377, , , , પtંબમા ંપtંબમા ંપtંબમા ંપtંબમા ં 133133133133,,,, મહારાPQમા ંમહારાPQમા ંમહારાPQમા ંમહારાPQમા ં 82 82 82 82 થી થી થી થી 100 100 100 100 અને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ંઅને કણાBટકમા ં 20 20 20 20 ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત ખે/તૂોએ આપઘાત
કયાB હતાકયાB હતાકયાB હતાકયાB હતા....18181818 રસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પારસાયણો આધા!રત ખેતી મ¾ધી બનતા ં અને ખેત ઉ� પાદનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી દનો ઘટતા ં ખેતી
ખોટનો ધધંોખોટનો ધધંોખોટનો ધધંોખોટનો ધધંો બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} બનતા દર વષ} ૩ ૩ ૩ ૩ લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના લાખ ખે/તૂો ગામડા ં છોડFને શહ�રોમા ં tય છે Gના
પરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છેપરથી �િતબધં હઠાવી લીધો છે,,,, Gમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છે....
�જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ �જુરાતમા ંલગભગ ૩૦૩૦૩૦૩૦% % % % ટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છેટકા ની આસપાસ જમીન પોતાની �ણુવતા �મુાવી zકૂF છે. . . .
અમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુઅમે!રકF �wખુ, , , , rુઝવે" ટrુઝવે" ટrુઝવે" ટrુઝવે" ટ 1937 1937 1937 1937 મા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનોમા ંકહ�3ુ ંક� G દ�શ જમીનનો નાશ કર�નાશ કર�નાશ કર�નાશ કર� તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ તે પોતાનો પણ
tય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુંtય છે અને જમીન�ુ ં ધોવાણ ધોવાણ ધોવાણ ધોવાણ વધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છેવધ�ુ ં tય છે. . . . �જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લ�જુરાતમા ં લગભગ ગભગ ગભગ ગભગ 30303030% % % % ટકા ની ટકા ની ટકા ની ટકા ની
સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ સરકાર� પરદ�શી ચીજ વ� � ુવ� � ુવ� � ુવ� �ઓુની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબઓની આયાત માટ� પોતાના ંબધાંધાંધાંધા ં જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે જ બારણા ંખોલી દFધા છે
આપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શઆપણા દ�શના ખે/તૂ ટકF શક� નહFક� નહFક� નહFક� નહF. . . . હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� હમણા ં જ ભારત સરકાર� 1400 1400 1400 1400 ચીજવ� � ુચીજવ� � ુચીજવ� � ુચીજવ� �ઓુની ઓની ઓની ઓની
આયાત આયાત આયાત આયાત ૫૫૫૫ર �િતબંર �િતબંર �િતબંર �િતબધંધધધ હઠાવી લીહઠાવી લીહઠાવી લીહઠાવી લીધોધોધોધો છેછેછેછે, , , , Gમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છેGમા ંખેત પેદાશોનો પણ સમાવેશ થાય છે. . . .
2222....4444....2222....4 4 4 4 પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ પાણીની અછત અને તે� ુ ં�oૂષણ : : : :
5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી ૫૫૫૫ર ર ર ર 71717171% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી ભાગમા ંપાણી આવે3ુ ંછે Gમાથંી 97979797% % % % ટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ંટકા પાણી સwmુમા ં
છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�છે G પાણી પીવા ક� િસ�ચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ંચાઇના કામમા ંઆવ�ુ ંનથી બાકF�ુ ં3333% % % % ટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છેટકા પાણી જ �ા)ય છે....
ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ધરાવે છે આ રFતે >ુલ પાણીના મા@ ૦૦૦૦....૦૦૦૦૦૩૦૩૦૩૦૩% % % % ટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમાંટકા પાણી આપણને માટFના ભેજમા,ં , , ,
� વ� વ� વ� વ�પ �ા) ત�પ �ા) ત�પ �ા) ત�પ �ા) ત છે છે છે છે....21212121
પાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંતપાણીની સાવBિ@ક બનતી અછત પાછળ હ!રયાળF �ાિંત---- રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી
મહ� વમહ� વમહ� વમહ� વનો ભાગ નો ભાગ નો ભાગ નો ભાગ ભજ�યો છેભજ�યો છેભજ�યો છેભજ�યો છે. . . . રસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળનારસાયણો આધા!રત ખેતી કરવાને કારણે �ગૂભBજળના � @ો� @ો� @ો� @ોતો તો તો તો
�oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે �oૂિષત થઇ ર�ા છે રાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીરાસાયણીક ખાતરોમાનંો નાઇQોજન ઓકસાઇડ G પીવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ંવાના પાણીમા ં
21212121....Dr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach Bharucha. . . . BharatiBharatiBharatiBharati Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and
ભળતા ભળતા ભળતા ભળતા તેને તેને તેને તેને �oુિષત �oુિષત �oુિષત �oુિષત કર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંકર� છે આ ઉપરાતં નાઇQોજન ઓકસાઇડ હવામા ંભળતા ંવરસાદનાવરસાદનાવરસાદનાવરસાદના
સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ સમયે પાણીમા ંઆવતા ંએિસડ વષાBનો વષાBનો વષાBનો વષાBનો અ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છેઅ�ભુવ જોવા મળે છે. . . . તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે તેtબી વષાBને કારણે
નાશ થાય છેનાશ થાય છેનાશ થાય છેનાશ થાય છે. . . . જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના જમીનની ફળmપતામા ં ઘટાડો થાય છે પાણી �oુષણને કારણે પાણીના
સમસમસમસમi �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત i �જુરાતમા ંપાણીની જ�!રયાત 77777777% % % % ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ટકા �ગૂભBજળને ખ�ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ ચીને 5રૂF પડાઇ
રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF રહF છે G પૈકF 70707070%%%% ટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાટકા પાણી ખેતીમા ંવપરાય છેય છેય છેય છે. . . .
સ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Qસ[ંકુત રાP Q િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ િવકાસ કાયB�મ (UNDP)(UNDP)(UNDP)(UNDP) નો નો નો નો 1998 1998 1998 1998 નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ નો માનવ િવકાસ એહવાલ એહવાલ એહવાલ એહવાલ
આG ઘટFને આG ઘટFને આG ઘટFને આG ઘટFને 7000700070007000 ઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇઘન મીટર થઇ ગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછેગ[ુ ંછે. . . . G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� G�ુ ંકારણ છે ક� 1950195019501950 થી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ંથી આજ !દન eધુીમા ં
પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ પાણીનો વપરાશ @ણ ગણો @ણ ગણો @ણ ગણો @ણ ગણો વધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ંવધી ગયો છે oુિનયામા ં 13 13 13 13 કરોડ કરોડ કરોડ કરોડ 20 20 20 20 લાખ થી વલાખ થી વલાખ થી વલાખ થી વ�ુ�ુ� ુ� ુ લોકો લોકો લોકો લોકો
આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી આG પાણીની અછતથી સીધી રFતે અસરi� તરFતે અસરi� તરFતે અસરi� તરFતે અસરi� ત છે છે છે છે....22222222
22222222....Dr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach BharuchaDr.Erach Bharucha. . . . BharatiBharatiBharatiBharati Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and Vidyapeeth institute of Environment education and
કારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છેકારણે �કાશસ*ંલેષણ �!કયા પણ ધીમી પડ� છે. . . . વા[ ુવા[ ુવા[ ુવા[ ુ�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધો�oૂષણની સૌથી મોટF ઔધોjગક jગક jગક jગક
oુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતીoુધBટના ભોપાલમા ંથઇ હતી. . . . 2222 !ડસે� બ!ડસે� બ!ડસે� બ!ડસે� બર ર ર ર 1984 1984 1984 1984 ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક ની રાતે [િુનયન કાબાBઇડના જ�ંનુાશક
અક� માઅક� માઅક� માઅક� માત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયોત વા[મુા ંભળF ગયો. . . . Gનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોGનાથી હtરો લોકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયકોના મોત થયા હતા ઉપરાતં મ�Pુયનાંનાંનાંના ં
� વા� વા� વા� વા� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય� ¤ ય અને � યાં અને � યાં અને � યાં અને � યાનંી જમીનની જમીનની જમીનની જમીન----માટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુંમાટFને પણ qબૂ �કુશાન થ[ુ ંહ� ુ.ં . . . Gની અસર આGGની અસર આGGની અસર આGGની અસર આG પણ પણ પણ પણ
મ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડમ�Pુયમા ંજોવા મળે છે G ઘણા બાળકો ખોડ----ખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છેખાપંણવાળા જnમે છે....24242424
રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ંરાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના સતત વપરાશને કારણે નવા ં
નવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFનવા ં�કુશાનકારક કFટકોની સ�ંયામા ંસતત વધારો જોવા મળે છે કFટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી ટકો qબુ જ ઝડપથી
જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક જ�ંનુાશકો સામે રોગ �િતકારક શp�ત ધરાવતા ંtય છે Gથી તેમની સામે જ�ંનુાશક
દવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથીદવાઓની પણ અસર થતી નથી....
આ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારનીઆ �કારની Yવાતો પાકોને �કુશાન પહોચાડ� છે ભારતમા ંઆ �કારની 246246246246
�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે�કારની �કુશાનકારક Yવાતો જોવા ંમળF રહF છે....
કોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાકોઇ પણ પાકના ં ઉ� પાદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજનદન માટ� નાઇQોજન, , , , ફો� ફફો� ફફો� ફફો� ફરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યરસ અને પોટાશને અગ� યના ંના ંના ંના ં
ત�વોત�વોત�વોત�વો તરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યાંતરFક� માનવામા ંઆ� યા ંછે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો છે G પૈકFના નાઇQોજન િસવાયના ત� વો >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ >ુદરતી � વ�પે �પ ે�પ ે�પ ે
જમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ાજમીનમા ંવ�ા----ઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘઓછા �માણમા ંઉપલ8 ઘ હોય છે હોય છે હોય છે હોય છે. . . .
24242424....Bhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedyBhopal Gas TraGedy, , , , ((((2009200920092009)))) International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and International Journal of Occupational Medicine and
Environmental Health Environmental Health Environmental Health Environmental Health ,,,,22222222((((3333):):):):193 193 193 193 –––– 202202202202
આપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાઆપવાથી ઉ� પાદનમા ંદનમા ંદનમા ંદનમા ંકોઈ કોઈ કોઈ કોઈ વધાવધાવધાવધારો થયો નથીરો થયો નથીરો થયો નથીરો થયો નથી....25252525
રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની રાસાયણીક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વ� ૂપડતા ઉપયોગને કારણે તેની
અસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇઅસર ખાM પાકો પર થઇ. . . . Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ Gનો ઉપયોગ ૫૫૫૫sુsુsુs-ુ---પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી પખંી ખોરાક તરFક� કરતા ંતેની અસરથી
તેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુંતેમ�ુ ં�માણ ઘટવા માડં[ુ.ં . . . એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે એક સમય હતો ક� ખેતરમા ંચકલીઓ અને ક«તૂરોના ંટોળે
ટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતાંટોળા જોવા ં મળતા ં હતા.ં . . . આG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશકઆG ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે દવાઓના વપરાશને કારણે
ક«તૂરક«તૂરક«તૂરક«તૂર, , , , ચકલીચકલીચકલીચકલી, , , , મોરમોરમોરમોર, , , , પોપોપોપો૫૫૫૫ટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� તટ અને કાગડા Gવા પખંીઓ�ુ ં�માણ અ� ત થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G થવાના ંઆર� છે G
માનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાયમાનવી Eારા સૌથી મોટF Yવ !હ�સા થઇ રહF છે એમ કહF શકાય. . . .
ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને ખેતીમા ંયાિં@કરણ અને રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો ખેતીનો ઉપયોગ થવાને કારણે ખે/તૂો ગાયો
અને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુBઅને બળદો પાળવા�ુ ંબઘં ક[ુB. . . . GનાGનાGનાGના પ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયોપ!રણામે ગાયો, , , , ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર ભેસો અને બળદો વગેર�ની ભયકંર
ખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યાંખેતીમા ંવપરાતા ંય@ંો અp*મ�તૂ બળતણો વાપરતા ંતે હવે qટૂવા ંલા{ યા ંછે છે છે છે
� યા� યા� યા� યાર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનોર� તે jચ�તાનો િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ િવષય છે >ુલ વીજ વપરાશ 1950195019501950----51 51 51 51 મા ંમા@ મા ંમા@ મા ંમા@ મા ંમા@ 3333....9999% % % % ટકા હતી G ટકા હતી G ટકા હતી G ટકા હતી G
વધીને વધીને વધીને વધીને 2008200820082008----09 09 09 09 મા ંમા ંમા ંમા ં20202020% % % % ટટટટકાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ કાથી વધાર� થઇ છે એક �દાજ wજુબ 1111 !ક!ક!ક!ક....iાiાiાiા. . . . જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક જ�ંનુાશક
અને રાસાયઅને રાસાયઅને રાસાયઅને રાસાયણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે ણીક ખાતરો પેદા કરવા અ��ુમે 2222....4 4 4 4 jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�jલટર પેQોjલયમ વપરાશ છે જયાર�
બીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યબીY બાCુ અp*મÆnય પેQોjલયમ પેદાશો�ુ ં�માણ ઘટ� ુ ંtય છે G ભિવP યમા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના મા ંoુિનયાના
>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તી>ૃિષનો હ�� ુવધતી જિત વ� તીને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંને પૌ^Pટક અને 5રૂતો ખોરાક 5રૂો પાડંવાનો છે પણ વાનો છે પણ વાનો છે પણ વાનો છે પણ
અને બીઅને બીઅને બીઅને બી....એચએચએચએચ....સીસીસીસી....નામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યાંનામના ંજ�ંનુાશકો અને ઝેરF ત�વો મળF આ�યા ં હતાંહતાંહતાંહતા.ં...Gમા ંડFGમા ંડFGમા ંડFGમા ંડF....ડFડFડFડF....ટFટFટFટF....ની ની ની ની
સલામત સલામત સલામત સલામત મા@ામા@ામા@ામા@ા ((((0000....05 05 05 05 િમિમિમિમ....iાiાiાiા.) .) .) .) કરતા ંવકરતા ંવકરતા ંવકરતા ંવ�ુ�ુ� ુ� ુ �માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતાં�માણ ધરાવતા ંહતા.ં . . . ક�ટલાકં નક�ટલાકં નક�ટલાકં નક�ટલાકં નwનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ wનૂાઓમા ંઆ
જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ જ�ંનુાશક દવાઓનો મા@ એક વખત વપરાશ કયાB પછF તે jબન અસરકારક થઇ
જતા ં નથીજતા ં નથીજતા ં નથીજતા ં નથી. . . . ૫૫૫૫રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર� રં� ુ વષg eઘુી તે શરFરમાનંી ચરબીના કોષોમા ં જમા થાય છે જયાર�
ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ચરબીના કોષો ઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકોઓગળે �યાર� લોહFમા ંએ�ુ ં�માણ વધે છે છોડ ઉપર છાટં�લા જ�ંનુાશકો
22227. 7. 7. 7. ડૉડૉડૉડૉ....મહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવમહ�શ આર વૈPણવ....રાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતારાસાયjણક ખતરો અને પાક ઉ�પાદકતા....�જુરાતનો �જુરાતનો �જુરાતનો �જુરાતનો
અ�ભુવઅ�ભુવઅ�ભુવઅ�ભુવ....Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7 Sustainable Agricultural Development 1999 jatan Santha vddodara.pe.7
22228888....ડોડોડોડો....િવિવિવિવજય ભટનાગરજય ભટનાગરજય ભટનાગરજય ભટનાગર----ર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપર�ખા ક*યપ----એમએમએમએમ....પીપીપીપી....શાહશાહશાહશાહ....પયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ંપયાBવરણ અને સYવોના નwનુામા ં
જ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષોજ�ંનુાશકોના અવશેષો:::: �જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}�જુરાતના સદંભ}.... Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development Sustainable Agricultural Development
22229999.... ICMR ICMR ICMR ICMR ((((1993199319931993)))) in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task in ‘ Surveillance of Food Contaminants in india,Report of an ICMR Task
Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80Force study (part 1),Publ:ICMR New Delhi,pp 80----87878787
50
એક કરતા ં વએક કરતા ં વએક કરતા ં વએક કરતા ં વ�ુ�ુ� ુ� ુ �કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ ક�કારના ં જ�ંનુાશકનો ઉપયોગ કરવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના રવામા ં આવે તો બાળકોના
થવીથવીથવીથવી, , , , માÇુ ં oુમાÇુ ં oુમાÇુ ં oુમાÇુ ં oુ::::ખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરોખyુ ં વગેર� આડ અસરો જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી જોવા ં મળે છે લાબંા સમય eધુી વ� ુવ� ુવ� ુવ� ુ �માણમા ં�માણમા ં�માણમા ં�માણમા ં
ભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મભારતીય બાળક જn મતાની સાથે તાની સાથે તાની સાથે તાની સાથે 4444....62 62 62 62 િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને િમલીiામ બીએચસી અને 1111....15151515 િમલીiામ િમલીiામ િમલીiામ િમલીiામ
ડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છેડFડFટF એક !કલો oૂઘની સાથે લાવે છે....30303030
રહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થારહ� છે બાળકોના શરFરમા ંબધા ત@ંો િવકિસત અવ� થામા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ંમા ંહોય છે આ તબકક� શરFરમા ં
સરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ તસરખામણી 5�ુ ત � ય � ય � ય � ય!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે!કત કરતા ં દર !કલોiામ વજન દFઠ વ� ૂ ખોરાક ખાય છે. . . . Gથી Gથી Gથી Gથી
ખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વોખોરાકની સાથે ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વો બાળકના ંશરFરમા ંદાખલ થાય છે તો બીY બાCુ ઝેરF ત� વોને ને ને ને
શરFરશરFરશરFરશરFરની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા ની બહાર કાઢવાની ?મતા બાળકોમા ંબાળકોમા ંબાળકોમા ંબાળકોમા ંઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી ઓછF હોય છે એક વષBથી નાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમાંનાના ંબાળકોમા ં
આઆઆઆ ઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાઝેરF જ�ંનુાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાશકોને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ધ°ુ ં વધાર� ર� ર� ર� છે છે છે છે 80808080%%%% ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF ટકા Gટલા ં ઝેરF
જ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકોજ�ંનુાશકો ને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાને કારણે થ� ુ ં �કુશાન ઘ°ુ ં વધાર� છે ર� છે ર� છે ર� છે 80808080%%%% ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની ટકા Gટલા ં ઝેરF જ�ંનુાશકોની
ક�ક�ક�ક�n સn સn સn સર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘર કરવાની ?મતા નાની �મર� ઘણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થણી વ� ૂરહ� છે આ ઉપરાતં ગભB� થ બાળક બાળક બાળક બાળક ૫૫૫૫ર ર ર ર ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ
માતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છેમાતાના ખોરાકમા ંરહ�લા ંઝેરF જ�ંનુાશકોથી ભયકંર અસરો થઇ શક� છે. . . .
30 30 30 30 લાખ લાખ લાખ લાખ Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે Gટલા કામદારોને પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સખત ઝેર લાગે છે પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી પે^�ટસાઈÉઝ�ુ ં સૌથી
વ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છેવ� ૂવપરાશ�ુ ં�માણ ચીન અને ભારતમા ંજોવા મળે છે....31 31 31 31
30303030....((((NIOHNIOHNIOHNIOH----DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides DST Report (1980) ‘ Pesticide Pullution due to chlorinated insecticides
especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds especially DDT in the environment of man other livestoct in the Country ’ Eds
�કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે �કુશાન Gવી અનેક ઉપાિઘઓ માટ� આ જ�ંનુાશકોને જવાબદાર ગણવામા ં આવે છે
ચડ� છે અને ચડ� છે અને ચડ� છે અને ચડ� છે અને 22222222 હtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ુહtર લોકો w�ૃ [ ુપામે છે પામે છે પામે છે પામે છે....32323232
સી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તસી��ટ ઓફ સોઇjલસ 5�ુ તકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોકના લેખક !ક� ટોફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ફર બડB તથા પીટર ટ�w ્ ૫૫૫૫� કF� કF� કF� કFન ેલખેલ ને લખેલ ને લખેલ ને લખેલ
છે ક� છે ક� છે ક� છે ક� રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી ખેતીથી ઉગેલો ખોરાક ખાવાથી 30303030% % % % ટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છેટકા �t ન5ુસંક બની ગઇ છે અને અન ેઅન ેઅન ે
�t અને�t અને�t અને�t અનેક ક ક ક અસાu યઅસાu યઅસાu યઅસાu ય રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે રોગોથી પીડાય છે....
િવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� નિવકસાવવાનો �ય� ન દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થા દ�શ િવદ�શના ંક�ટલાકં �યોગવીરો અને સ�ં થાઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે ઓએ કયg છે આ �ગે
33333333.... કપીલ શાહકપીલ શાહકપીલ શાહકપીલ શાહ, , , , સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા,,,, 2008 2008 2008 2008 પેજપેજપેજપેજ....12 12 12 12
52
વાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કવાડFને નામે tણી� ુ ં છે ભા� કરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ંરભાઇ શ�આતના સમયમા ં િશ?કનીિશ?કનીિશ?કનીિશ?કની નોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતાંનોકરF કરતા ં હતા.ં . . .
પણ ધરતીના પણ ધરતીના પણ ધરતીના પણ ધરતીના !દ!દ!દ!દકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાકરાએ ધરતીનો � વાદ સાંદ સાંદ સાંદ સાભંળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલીભળF નોકરF છોડF હળ હાથમા ંલી�ું� ું� ું� ુ.ં . . . 1950195019501950 ના ના ના ના
દાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કદાયકામા ંભા� કરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતાંરભાઇએ પોતાના ખેતરમા ંરાસાયણીક આધા!રત ખેતી કરતા ંહતા.ં . . . ૫૫૫૫રં� ુરં� ુરં� ુરં� ુ
આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો આ ખેતીના કડવા અ�ભુવને કારણે તેઓ પોતાના ખેતરમા ંસYવ ખેતી કરવાના �યોગો
બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ બળે િવકસાવેલી આ ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ંિતની િવશેષતાને કારણે tપાનના ં ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે ખે/તૂો પણ તેમની પાસે
તાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉતાલીમ લેવા આવે છે આ ઉ૫૫૫૫રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના રાતં �જુરાતની >ૃિષ િવMાપીઠના િવMાથZઓ ખેતી �ગેના
નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે નવતર �યોગો જોવા અને શીખવા માટ� આવે છે તેમણે સYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ં િસu ઘાંિસu ઘાંિસu ઘાંિસu ઘાતં ત ત ત
સમજવાસમજવાસમજવાસમજવાતાંતાંતાંતા ં જણા� [ુંજણા� [ુંજણા� [ુંજણા� [ુ ંછે ક� છે ક� છે ક� છે ક� y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી y?ૃને પાણી ન!હન!હન!હન!હ, , , , ભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છેભેજની જ�ર છે.... આ આ આ આ િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં wજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ંwજુબ જમીનમા ં
ભેજ ભેજ ભેજ ભેજ ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત ટકાવી રાખવાની શ!કત પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન પેદા થાય તો પાણીની ત ન જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે જ�ર પડતી નથી તેyુ ંજણાવે
છેછેછેછે. . . .
ક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કક"પy?ૃ ફામBમા ંભા� કરરરરભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ ભાઇ સાવેએ િવકસાવેલી >ૃિષ પ.િતપ.િતપ.િતપ.િતથી થી થી થી આકષાBઈઆકષાBઈઆકષાBઈઆકષાBઈને અશોક ને અશોક ને અશોક ને અશોક
�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યા�ન ધમB �માણે �થમ તીથBકર ઋષભદ�વ ભગવાન રાt હતા � યાર� તેમણે ર� તેમણે ર� તેમણે ર� તેમણે
આ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાtઆ!દમાનવને ખેતીની અ!હ�સક િવMા શીખવી હતી રાt ઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસઋષભે �tને અિસ, , , , મસી અન ેમસી અને મસી અને મસી અને
>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષ>ૃિષની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટની G કળા શીખવી તેમા ંસમi YવeિૃP ટ સાથે સાથે સાથે સાથે સાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* યસાધવાનો ઉદ�* ય હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને હતો આ!દકિવ અને
�ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત �ભાિવત થઇ ગયા ક� તેમણે પોતાના ભકત ખે/તૂોને અ!હ�સક ખેત ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિત અિત અિત અિત અ૫૫૫૫નાવી નાવી નાવી નાવી
ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે ખેતી િવકાસના બદલાતા વાયરાને ઘણા �ગિતશીલ ખે/તૂોએ અપનાવી લીધા છે
ખોખોખોખોરાક રાક રાક રાક અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા અને Yવનની શાિંત મેળવવા 1986198619861986 થી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ેથી દ�શી jબયારણો અને ખાતર વાપરFન ે
સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ સYવ ખેતી કર� છે તેઓ ૩ ૩ ૩ ૩ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ એકર જમીનના નાના ં Uુકડામા ં સYવ ખેતીની િવિવઘ
ઉછેરઉછેરઉછેરઉછેર, , , , િમhપાકિમhપાકિમhપાકિમhપાક, , , , પાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેપાકની ફ�ર બદલી વગેર� આધા!રત ખેતી કર� છેતી કર� છેતી કર� છેતી કર� છે. . . . તનેી સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ તેની સાથે >ૃિષ
આધા!રત નાનાંઆધા!રત નાનાંઆધા!રત નાનાંઆધા!રત નાના-ં---નાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેતનાના ંઉMોગો જોડાયા છે તેઓ માને છે ક� ખેત----આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના આધા!રત ઉMોગો િવના
સ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ� ૂસ5ંણૂB સYવ ખેતી અ�રૂF છેરF છેરF છેરF છે....33334 4 4 4
આણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાઆણદં lજ" લાના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ના ં રિવ5રુા ગામે સવBદમન ૫૫૫૫ટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ� ૂટ�લ નામના ખે/ૂતે અદ�તૂ કામ કરF ત કામ કરF ત કામ કરF ત કામ કરF
દ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છેદ�ખાડ[ુ ં છે. . . . ઇઇઇઇ....સસસસ. . . . 2000 2000 2000 2000 થી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાથી તેમણે પોતાની ખેતીમા ંરસાયણો વાપયણો વાપયણો વાપયણો વાપરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘંરવા�ુ ં jબલ>ુલ બઘં
નવી નવી નવી નવી ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓની િતઓની િતઓની િતઓની શોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લાંશોધ કરF છે તેઓ છે" લા ં 10 10 10 10 વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે વષBથી સYવ ખેતી કર� છે રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક
ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી ખાતર ક� રાસાયણીક દવાઓ િવના ખેતી ન કરF શકાય તેવી માનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામંમાનિસકતાન ેસામતંભાઇએ તભાઇએ તભાઇએ તભાઇએ
બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ બદલી નાખંી છે સામતંભાઇએ 19191919 Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન Gટલી અલગ અલગ દ�શી કપાસની tતો પર સશંોઘન
કરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાકરF નવી શકંર tતો શોઘી છે પોતાના ગામમા ંસૌથી વ£ ુઉ� પાદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુદન અને સૌથી વ£ ુપૈસા પૈસા પૈસા પૈસા
>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બ>ૃિષમાથંી મેળવીને ગામના બધા ધા ધા ધા લોકોનેલોકોનેલોકોનેલોકોને ઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યાંઔMોjગક ખેતી તરફ વા_ યા ંછે છે છે છે....33336 6 6 6
ભાભાભાભાવવવવનગર નગર નગર નગર lજ" લાlજ" લાlજ" લાlજ" લાના ંના ંના ંના ંમાલમાલમાલમાલ૫૫૫૫રા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનનીરા ગામે ખેતી કરતા હFરYભાઇ અને ગોદાવરFબેનની
33334444....કિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહ સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા....પેપેપેપેજજજજ....૧૩ ૧૩ ૧૩ ૧૩
પચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેપચંવટF બાગ નામની વાડF પણ ઉ" લેખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qખનીય છે G સૌરાP Qના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ંના �ગિતશીલ ખે/ૂતોમા ં
તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય તેમની ગણતરF થાય છે છે છે છે ટટટટ૫૫૫૫ક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇક િસ�ચાઇ, , , , y?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેરy?ૃ ઉછેર, , , , બાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકોબાગાયતી પાકો, , , , િમh પાક અને િમh પાક અને િમh પાક અને િમh પાક અને
સોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ંસોમનાથ Y"લાના ં tમવાળા tમવાળા tમવાળા tમવાળા ((((ગીરગીરગીરગીર))))ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા ના ભ�ભુાઈ કોરાટ સYવ ખેતી કરતા
����ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ગિતશીલ ખે/તૂ છે તેમણે ૩૦ ૩૦ ૩૦ ૩૦ વીઘાના ંવીઘાના ંવીઘાના ંવીઘાના ં�બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો �બાની ખેતીમા ં ÄFપ ઇરFગેશન પ.િતથીનો
ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર�ઉપયોગ કરFને ખેતી કર� છે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ંછે તે પોતાના ઘરના જ પsઓુના મળw@ૂનો ઉપયોગ ખેતીમા ં
કરવાકરવાકરવાકરવામા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તોમા ં છે અને જ�ર પડ� તો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો બહારથી છાણી[ુ ં ખાતર લાવીને પણ ખેતીમા ં તેનો
નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક નવસારF lજ"લાના ં ખખવાડા ગામના ં વતની hી રમેશભાઈ નાયક એક
�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ�ગિતશીલ ખે/તૂ તરFક�ની �િૂમકા ભજવી છે તેમણે ઓછF wડૂFથી સYવ ખેતી કરFને વ� ૂ
ઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફઉ�પાદન મેળવી જમીનને વ� ૂ ફળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તનળ¢પુ બનાવવાના ં ઉપાયો શો|યા છે તન, , , , મન અને મન અને મન અને મન અને
ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર ધનથી સYવ ખેતી કરFને તેનો �ચાર –�સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી �સાર જન ઉપયોગી �yિૃ� Eારા ગણદ�વી
33339999....ÔÔÔÔચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએચાલો સYવ ખેતી અપનાવીએÕ Õ Õ Õ 2004200420042004 �કાશક�કાશક�કાશક�કાશક:::: સYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBસYવ ખેતી ઉ�કષBમડંળમડંળમડંળમડંળ....તાતાતાતા....ગણદ�વી ગણદ�વી ગણદ�વી ગણદ�વી
55
જ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છેજ�!રયાતો પેદા કર� છે.... મu યમu યમu યમu ય �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n m �જુરાતમા ંhી મહ�n mભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી ભાઇ ભUૃ અને hી બદરFભાઇ જોષી
�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ�જુરાતના ં ક¦ છ અને eરુ�n m અને eરુ�n m અને eરુ�n m અને eરુ�n mનગર lજ" લાનગર lજ" લાનગર lજ" લાનગર lજ" લામા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક મા ં ખાનગી કંપનીઓ તથા ક�ટલીક
� વૈ� વૈ� વૈ� વૈ ¦ છF¦ છF¦ છF¦ છFકકકક સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા સ�ંથા Eારા પણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વપણ સYવ ખેતી કરવામા ંઆવે છે અને ક�ટલાકં મહ� વના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ંના ંશહ�રોમા ં
કામ તે કર� છેકામ તે કર� છેકામ તે કર� છેકામ તે કર� છે....
�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં�જુરાતમા ં 1984 1984 1984 1984 મા ંમા ંમા ંમા ં ÔÔÔÔમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમમાનવીય ટ�કનોલોY ફોરમÕ Õ Õ Õ નામની સ�ં થાનામની સ�ં થાનામની સ�ં થાનામની સ�ં થાએ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી એ સYવ ખેતી
િવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસંિવષયક �થમ પ!રસવંાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ વાદ યોËયો અને તે વખતે �થમ સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી શ8 દશ8 દશ8 દશ8 દ �યોગ �યોગ �યોગ �યોગ
�યોગશી�યોગશી�યોગશી�યોગશીલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mલ કાયBકર hી મહ�n mભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃભાઇ ભUૃએ આ) યોએ આ) યોએ આ) યોએ આ) યો હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા હતો અને તે જણાવે છે ક� �>ૃિતને માતા
તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય તરFક� ગણીને તે�ુ ંધાવણ લેવાય ૫૫૫૫ણ તેને વાણ તેને વાણ તેને વાણ તેને વા૫૫૫૫રવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાયરવા લાયક ચીજ ગણીને z ૂસંી ન લેવાય....
સYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યસYવ ખેતી >ૃિષ � યવસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ વસાયને ધધંો ન!હ ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ એક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આએક Yવનશૈલી ગણે છે આમ આ રFતેરFતેરFતેરFતે
�જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ �જુરાતમા ંહtરો ખે/તૂો સYવ ખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છેખેતી કરવા માડંયા છે....40 40 40 40
આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG આG �જુરાતમા ં�દાG 5 5 5 5 હtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમાંહtર હ�કટર જમીનમા ં સYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ંસYવ ખેતી થઇ રહF છે Gમા ં
600 600 600 600 થી વથી વથી વથી વ� ુ� ુ� ુ� ુ ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ખે/તૂો ખેતી કર� છે અને વષ} �દાG ����....10 10 10 10 કરોડથી વકરોડથી વકરોડથી વકરોડથી વ�ુ�ુ� ુ� ુ ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદન થાય દન થાય દન થાય દન થાય
છેછેછેછે....41 41 41 41
40404040.... સYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકાસYવ ખેતી પ!રચય 5pુ�તકા,,,, કિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહકિપલ શાહ,,,, પે પે પે પે ----13 13 13 13
ભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુંભારતમા ં સYવ ખેતી �ગે�ુ ં સૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ંસૌ �થમ કામ વલસાડ lજ"લાના ં દહ�રF ગામના ં
ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ ભા�કરભાઈ સાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ંસાવેએ ક[ુ� હ� ુ ં 1970 1970 1970 1970 ની આસપાસ ની આસપાસ ની આસપાસ ની આસપાસ તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો તેમણે >ૃિષ રસાયણોની આડઅસરોનો
એહસાસ થતાંએહસાસ થતાંએહસાસ થતાંએહસાસ થતા ં >ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF>ુદરત આધા!રત ખેતી શ� કરF....1980 1980 1980 1980 ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી ના દાયકામા ંભારતમા ંસYવ ખેતી
િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે િવષયક G �yિૃ�ઓ શ� થઈ તેમા ં મ|ય�દ�શના હૌશગંાબાદ પાસેના રeલુીયા ગામે
ÔÔÔÔÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÌ�nÉઝ �રલ સેnટરÕÕÕÕએ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે એ પાયા�ુ ં કામ કર�3ુ ં છે તેમણે ³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�³>ુઓકા �ે!રત નેચરલ ફાિમ�ગગગગના ંના ંના ંના ં
વષB વષB વષB વષB 2002200220022002મા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતોમા ંએક �ોG�ટ wકુવામા ંઆ�યો હતો. . . . આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો આ �ોક�Ëકટનો હ�� ુ�િવક ઉ�પાદનો
Gવા ક� મરFGવા ક� મરFGવા ક� મરFGવા ક� મરF----મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ મસાલા અને આ[વુ}!દક ઔષ!દઓની �ણુવ�ા વધારવી અને િનકાસ માટ� માટ� માટ� માટ�
�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyું�ો�સા!હત કરyુ.ં... આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ આ કાયB�મનો અમલ NGOs Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ Eારા ક�રળના ઇ/ુ7F અને વેનાડ
57
lજ"લામાંlજ"લામાંlજ"લામાંlજ"લામા,ં,,, તિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ંતિમલના/ુના નીલગીરF lજ"લામા ં અને ઓ!ર�સામા ં કંધમાલ lજ"લામા ં
ભારતભારતભારતભારતમા ંમા ંમા ંમા ં સYસYસYસYવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધાવખેતીનો �યાપ વધારવા રવા રવા રવા માટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોનીમાટ� અને સYવ ખેતી કરતા ં ખે/તૂોની
સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની સ�ંયા વધારવા માટ� િવિવધ !હ�સેદારો મળFને એક સવg¦ચ સ�ંથાની રચના કરFરચના કરFરચના કરFરચના કરF.... સYવ સYવ સYવ સYવ
ખેતી માટ� ખેતી માટ� ખેતી માટ� ખેતી માટ� ICCOA (Indian Competence Center for Organic Agricul ture) એ એ એ એ
પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �પહ�3ુ ંપગ3ુ ંક�રાલાની સYવ �મામામામાણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની ણન સ�ંથા અને �વીશની FIBL (સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન સYવ ખેતી સશંોધન
સ�ંથાસ�ંથાસ�ંથાસ�ંથા))))ના ંના ંના ંના ં સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય સ[ં�ુત ઉપ�મે >ૃિષ િવ�ાન માટ�ની રાPQFય અઅઅઅકાદમીકાદમીકાદમીકાદમી, , , , નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે નવી !દ"હF ખાતે
2003200320032003મા ંએક મા ંએક મા ંએક મા ંએક બેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ંબેઠક યોજવામા ંઆવી તેના ભાગ�પે ભારતીય ટFમ �વીશ સYવખેતીના ં
બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ�બધંારણના અયાસ માટ� 2003200320032003મા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકામા ં�વીટઝરલેnડની wલુાકાતે તે તે તે ગઇ હતીગઇ હતીગઇ હતીગઇ હતી....
હ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ંહ!રયાણામા ં 1971197119711971મા ંમા ંમા ંમા ં સોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાસોનેયત lજ"લાના ંના ંના ંના ં એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની એક �ગિતશીલ ખે/તૂો તેની 16 16 16 16 એકર એકર એકર એકર
�થાપના થઇ�થાપના થઇ�થાપના થઇ�થાપના થઇ. . . . તેના આધાર� તેના આધાર� તેના આધાર� તેના આધાર� 10101010,,,,000 000 000 000 ભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુંભાગીદારો અળિસયા�ુ ં ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ ખાતર બનાવે છે અને આ
ફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનફાઉnડ�શનના ંના ંના ંના ં કહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાકહ�વા wજુબ એિશયામા ં એક જ સૌથી િવશાળ ળ ળ ળ ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી ઓગ}િનક ખેત સામiી
ઉ�પાઉ�પાઉ�પાઉ�પાદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયોદન કર� ુ ં [િુનટ છે તે બાયો----પે�ટFપે�ટFપે�ટFપે�ટFસાઇડસાઇડસાઇડસાઇડના ંના ંના ંના ં ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત ઉ�પાદનને �ો�સા!હત કર� કર� કર� કર� છે અને છે અને છે અને છે અને
�માjણત �માjણત �માjણત �માjણત �િવક �િવક �િવક �િવક ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત ઉ�પાદનને બtર �યવ�થામા ં મદદ�પ થાય છે તેણે એક સ[ં�ુત
આ આ આ આ ફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતફાઉnડ�શનનો |યેય ખે/ૂતમા ંt�િૃત અને તાjલમ Eારા રસાયjણક ખાતરને રને રને રને
કોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાકોદયમ lજ"લાના ંના ંના ંના ં એક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવએક ખે/ૂતે સYવ ખેખેખેખેતીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક તીને એક િમશન તરFક� અપનાવી એક
ઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુંઉદાહરણ 5rંુુ પાડ[ુ.ં . . . તેના તેના તેના તેના ફામBફામBફામBફામBમા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો મા ંતે ફ�ત લીલા શાકભાY અને રબર eધુા લીલા પાકો
ક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયક�રાલા રાËયને ને ને ને સ5ંણૂBસ5ંણૂBસ5ંણૂBસ5ંણૂB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB પણે સYવ બનાવવા માટ� વષB 2003 2003 2003 2003 થી થી થી થી Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ Äાફટ નીિત શrુ
કરF દFધી છેકરF દFધી છેકરF દFધી છેકરF દFધી છે. . . . ક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોક�રાલા ઓગ}િનક સમથBન એક {લોબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંબલ મોડ�લ નામના વકBશોપ�ુ ંઆયોજન આયોજન આયોજન આયોજન
રાËયરાËયરાËયરાËયના ંના ંના ંના ં >ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ું>ૃિષ િવભાગ અને ભારતીય ઉMોગ સઘંની સ[ં�ુત રFતે કરવામા ંઆ�[ુ ંહ� ુ.ં . . . આ આ આ આ
સરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણસરકારF િનતી જમીન સરં?ણ, , , , ઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmતઉ�પાદન અને �દાજપ@?ીય આધાર પર |યાન ક�^nmત
િવકાસિવકાસિવકાસિવકાસ, , , , િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�િવ�તરણ અને ખે/તૂોને તાjલમ ઉપલ8ધ રહ�શેશેશેશે....
પીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટFપીrુમી/ુ ડ�વલપમેnટ સોસાયટF((((PDS) એ એ એ એ ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF ઇ/ુ7F lજ"લામા ં આવેલી સહકારF
સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા સોસાયટF છે G છે"લા 12 12 12 12 વષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોવષBથી સYવ ખેતીને �ો�સાહન આપે છે આ સોસાયટFસાયટFસાયટFસાયટFના ંના ંના ંના ં
લગભગ લગભગ લગભગ લગભગ 20202020,,,,000 000 000 000 ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ ખે/તૂોએ સYવસYવસYવસYવ ખેતી અખેતી અખેતી અખેતી અપપપપનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરFનાવેલ છે તેઓ મરF, , , , ઇલાયચીઇલાયચીઇલાયચીઇલાયચી,,,,ચાચાચાચા, , , , કોફFકોફFકોફFકોફF, , , ,
tયફળtયફળtયફળtયફળ, , , , jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ jલવગં Gવા પાકો કર� છે આ સોસાયટF રાËયો પાસેથી ઉપજો ભેગી કરF િનકાસ
કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF કર� છે ઓગ}િનક ચાની �!�યા માટ�ની ફ�કટરF પણ આ lજ"લામા ંશ� કરF છેછેછેછે....
હાલમા ંહાલમા ંહાલમા ંહાલમા ંસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલાસYવ ખેતીએ ક�રાલા રાËયના ંરાËયના ંરાËયના ંરાËયના ં ખે/તૂોનીખે/તૂોનીખે/તૂોનીખે/તૂોની જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે જ�!રયાત બની ગઇ છે �િવક �િવક �િવક �િવક
'Infam' એ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહનએ રાËયમા ં કાયBરત ખે/તૂો�ુ ંએક સગંઠન છે સYવ ખેતીને �ો�સાહન
�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી�યાસોનો એક ભાગ છે આ સગંઠન Eારા Gનાડ lજ"લામા ં સYવ ખેતી પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ પ.િતઓ
કરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છેકરવા જ�રF બની ગયા છે. . . . બ�{લોરબ�{લોરબ�{લોરબ�{લોર ખાતે ખાતે ખાતે ખાતે 150 150 150 150 Gટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છGટલા �વૈ(¦છક ક ક ક સ�ંથાસ�ંથાસ�ંથાસ�ંથા�ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના �ુ ંસYવ ખેતીના
�ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન �ો�સાહન માટ� એક એસોિશએશન (AP(AP(AP(APOOOOF)F)F)F) બનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુંબનાવવામા ંઆ�[ુ.ં...
ભારતભારતભારતભારતના ંના ંના ંના ં ઉ�રઉ�રઉ�રઉ�ર----5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ5વૂBમા ં આવેલા મjણ5રુ----રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત રાËયએ સYવ ખેતીને �ો�સા!હત
કરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છેકરવાનો િનણBય લીધો છે. . . . મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય મjણ5રુ રાËય તેના ભૌગોjલક િવ�તાર અને આબોહવાકFય
િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને િવ�તારોને |યાનમા ં રાખી બાગાયત અને ખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છેખેતી ઉMોગને મહ��વ આપે છે. . . . નેશનલ નેશનલ નેશનલ નેશનલ
અલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવઅલગ તારવી છે તેમણે આ િવ�તારમા ંસYવ ખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છેખેતીને �ો�સાહન આપવા�ુ ંન7F ક[ુ� છે. . . .
રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF રાËયએ એiીક"ચર �ોસેસ ³ડ એ²પોટB ડ�વલપમેnટ ઓથોરFટF ((((APEDAAPEDAAPEDAAPEDA) સાથે મળFને સાથે મળFને સાથે મળFને સાથે મળFને
�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે�િવક ઉ�પાદનો માટ�ના એક િવિશPટ િનકાસ એકમ ઊ�ુ ંકરવા ઉપર ��તાવ wµૂો છે....
સYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ોસYવ ખેતીને �ો�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે�સા!હત કરવા માગેં છે. . . . તિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુતિમલના/ુ >ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં>ૃિષ [િુનવિસVટFએ પોતાના ક��પસમા ં
નાબાડ� નાબાડ� નાબાડ� નાબાડ� lજ"લાlજ"લાlજ"લાlજ"લાના ંના ંના ંના ં એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને એક ખે/ૂતને 252 252 252 252 એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ� એકરમા ં�બાની સYવ ખેતી કરવા માટ�
2222....5 5 5 5 કરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છેકરોડ �િપયાની સહાય આપી છે....
સયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતીસયોએ �wખુ નેતાગીરF હ�ઠળ સYવ ખેતીની શ�આત કરF હતી. . . . આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ આ સ�ંથાએ 450 450 450 450
કરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતીકરતા ંવ� ૂકાCુની ખેતી કરતા ંખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ�ની તાલીમ આપી હતી....
60
મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ મ|ય�દ�શ રાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છેરાËય સોયાબીનની સYવખેતી પર ભાર wકૂ� છે. . . . પાપાપાપાકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીનાંકની ફ�રબદલીના ં
િસ.ાંિસ.ાંિસ.ાંિસ.ાતં ત ત ત Eારા Eારા Eારા Eારા મકાઇમકાઇમકાઇમકાઇ, , , , ઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ંઘ� અને કઠોળની ખેતીને પણ સYવ ખેતીમા ં�પાતંરતી કરવા�ુ ં
આયોજન છેઆયોજન છેઆયોજન છેઆયોજન છે. . . . ખરખરખરખરગોન ગોન ગોન ગોન અને અને અને અને ધાધાધાધાર lજર lજર lજર lજ"લા"લા"લા"લાના ંના ંના ંના ં માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� માલવા િવ�તારમા ંઆશર� 8700 8700 8700 8700 હ�કટરમા ંહ�કટરમા ંહ�કટરમા ંહ�કટરમા ં
કરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનનીકરાર આધા!રત સોયાબીનની સYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છેસYવ ખેતી કરાવવામા ંઆવે છે. . . . G G G G ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા ખે/તૂો ક� Gમણે છે"લા
બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન બે વષBથી પોતાની જમીનમા ંરાસાયjણક ખાતર ક� જ�ંનુાશક દવાઓનો ઉપયોગ કયg ન
હોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છેહોય તેમને સYવ ખેતી માટ� પસદં કરવામા ંઆવે છે. . . . ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ ખેતરને �માjણત કરવા�ુ ં કામ
SKAL નામની નામની નામની નામની APEDA Eારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છેEારા માnય થયેલી �તર રાPQFય સ�ંથા કર� છે.... આ આ આ આ �માણપ@ �માણપ@ �માણપ@ �માણપ@
મેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામમેળ�યા ં બાદ ફામB ઇnડFયા ઓગ}િનક નામના ંના ંના ંના ં લોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેનીલોગોનો ઉપયોગ સોયાબીન અને તેની
અnય બનાવટો અnય બનાવટો અnય બનાવટો અnય બનાવટો ઉપરઉપરઉપરઉપર કરF શક� છેકરF શક� છેકરF શક� છેકરF શક� છે Gથી તેGથી તેGથી તેGથી તેને ને ને ને રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક� રાPQFય અને �તરરાPQFય બtર મળF શક�
ભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંભારતમા ંસYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર ((((હ�હ�હ�હ�....માંમાંમાંમા)ં)))
�મ�મ�મ�મ વષBવષBવષBવષB સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર સYવ ખેતી હ�ઠળનો િવ�તાર ((((હ�હ�હ�હ�....માંમાંમાંમા)ં)))
1111 2003-04 42,000
2222 2004-05 76,000
3333 2005-06 1,73,000
4444 2006-07 5,38, 000
5555 2007-08 8,65,000
6666 2008-09 12,07,000
((((Surce:Surce:Surce:Surce: NatiNatiNatiNational Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming onal Centre of Oraganic farming Government of india PagGovernment of india PagGovernment of india PagGovernment of india Pag.8.8.8.8))))
ઉપરઉપરઉપરઉપરના ંના ંના ંના ં ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB ટ�બલમા ંજોવા મળે છે ક� વષB 2003200320032003----04040404મા ંમા ંમા ંમા ં 42424242,,,,000 000 000 000 હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ હ�કટરમા ંસYવ
ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી ખેતી થતી હતી સમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તેસમાજમા ંસYવ ખેતીના ં�ાનમા ંવધારો થતા તે�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધી�ુ ં�માણ વધીને વષB ને વષB ને વષB ને વષB
Area under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certification
No.No.No.No. StateStateStateState
1111
2222
3333
4444
5555
6666
7777
8888
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
61
Area under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certificationArea under organic certification (Certified and in(Certified and in(Certified and in(Certified and in----conversion.State wise)conversion.State wise)conversion.State wise)conversion.State wise)
Area in HectareArea in HectareArea in HectareArea in Hectare
((((SourceSourceSourceSource:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming:National Centre of Oraganic farming gaziyabadgaziyabadgaziyabadgaziyabad. . . . Government of Government of Government of Government of indiaindiaindiaindia,pa,pa,pa,pa----9999))))
63
2222....7 7 7 7 િવ* વિવ* વિવ* વિવ* વમા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી મા ંસYવ ખેતી : : : :
સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG સYવ ખેતીનો િવકાસ આG oુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFoુિનયાભરમા ં થઇ રહયો છે �તરરાP QFય ધોરણે ય ધોરણે ય ધોરણે ય ધોરણે
ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ ખેતી �ગેની ચળવળ શrુ થઇ ગઇ છે Gની ચચાB િનચે wજુબ કરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છેકરવામા ંઆવી છે. . . .
૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓ રાઓ રાઓ રાઓ ૫૫૫૫ર આધા!રત અn યર આધા!રત અn યર આધા!રત અn યર આધા!રત અn ય દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ દ�શોમા ં�ચjલત થઇ zકૂ�લી સYવ ખેતી અ૫૫૫૫નાવીનાવીનાવીનાવી. . . .
ક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષક[બુામા ં >ૃિષ�ાિંત�ાિંત�ાિંત�ાિંતને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ને ઝડપી બનાવવા માટ� ૫૫૫૫રદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીરદ�શમાથંી G ખેત સામiીની ની ની ની
આયતો થતીઆયતો થતીઆયતો થતીઆયતો થતી હતી તે હતી તે હતી તે હતી તે આયઆયઆયઆયતો તો તો તો 85858585%%%% ટકા બંટકા બંટકા બંટકા બધં ધ ધ ધ થઇ ગઈથઇ ગઈથઇ ગઈથઇ ગઈ....
�ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી �ાચીન >ૃિષ�ાન સાથે નરવી આઆઆઆ�ુ�ુ�ુ�િુનક િનક િનક િનક ÏÏÏÏિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYિષ �[!ુકતઓ ઉમેરF સYવ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી વ ખેતી અમલી
બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� બનાવી છે આ માટ� 1982 1982 1982 1982 થી થી થી થી ૫૫૫૫યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક યાBવરણર?ક ૫૫૫૫યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો યાBવરણિમ@ ખેતરો � થ� થ� થ� થપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછેપાવા ંમાડંયા ંછે. . . .
છે છે છે છે 1978 1978 1978 1978 મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને મા ંકો!રયામા ંસYવ ખેતી અને ૫૫૫૫યાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુંયાBવરણ બાબતની સશંોધન�ુ ં સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાન રચા[ુ ંન રચા[ુ ંન રચા[ુ ંન રચા[ુ ં
અહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સઅહ§ �Qાસેn સ Ðપૃ ના Ðપૃ ના Ðપૃ ના Ðપૃ નામની સ�ં થામની સ�ં થામની સ�ં થામની સ�ં થાએએએએ >ુલ >ુલ >ુલ >ુલ 240 240 240 240 હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો હ�કટર જમીન ધરાવતા ં જમીન માલીકો
પાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાપાસે સYવ ખેતીથી ચા�ુ ંઉ� પાદન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની દન કરવાની યોજના હાથ ધરF છે તેમની ચા જમBની ––––
ર� તેર� તેર� તેર� તે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે જવા �ેરાય છે. . . .
થાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડથાઇલેn ડ : : : :
સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી, , , , ખે/ૂખે/ૂખે/ૂખે/ૂતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાનતો અને iામીણ અથBત@ં�ુ ંઉ�થાન, , , , iાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાiાહક ઉ� પાદક વ¦ ચેદક વ¦ ચેદક વ¦ ચેદક વ¦ ચે સીધો સીધો સીધો સીધો
સહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવસહયોગ વગેર� બાબતો �ગે �tની અને િવિવધ � વાધ � વાધ � વાધ � વાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાયત સ�ં થાઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની ઓની t�િૃતની mmmmિP ટિP ટિP ટિP ટએ એ એ એ
આ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાઆ દ�શ િવશેષ u યાન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંન ખ�ચે છે iામીણ અથBત@ંની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�ની તેના �ાણ�૫ ૫ ૫ ૫ ખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાખે/તૂની સામાlજlજlજlજક ક ક ક
�િતP ઠા�િતP ઠા�િતP ઠા�િતP ઠા માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડ માટ� થાઇલેn ડની સરકાર 5ુની સરકાર 5ુની સરકાર 5ુની સરકાર 5રુF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છેરF t�તૃ થઇ રહF છે. . . .
શેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છેશેરડF અને શાકભાY ઉગાડતી સYવ ખેતીની વાડFઓ છે. . . .
!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ!ફjલપાઇn સ : : : :
આ દ�શ આ દ�શ આ દ�શ આ દ�શ ૫૫૫૫ણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતણ હ!રયાળF �ાિંતની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાની tળમા ં ફસાયો છે સામાlજlજlજlજકકકક----સા�ં >ૃસા�ં >ૃસા�ં >ૃસા�ં >ૃિતક િતક િતક િતક
૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેરાઓનો તથા પર�પર સહાયyિૃતનો ઉ¦ છેદદદદ, , , , ધરતીની ફળmધરતીની ફળmધરતીની ફળmધરતીની ફળm૫૫૫૫તા�ુંતા�ુંતા�ુંતા�ુ ં ધોવાણધોવાણધોવાણધોવાણ, , , , જળજળજળજળ----
જમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધાંજમીન�ુ ં �oૂષણ આ બધા ં oૂષણો ઉoૂષણો ઉoૂષણો ઉoૂષણો ઉ૫૫૫૫સી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉસી ર�ા છે આ ઉ૫૫૫૫રાતં એકરાતં એકરાતં એકરાતં એક પાક પાક પાક પાક પ.િતપ.િતપ.િતપ.િત, , , ,
રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી રાસાયણીક ખેત સામiી ૫૫૫૫ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ણ ખેતીની સફળ ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ારાઓને તોડF ર�ા છે આવી છે આવી છે આવી છે આવી
�યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી �યાપક સYવ ખેતી અને િવ� � ૃઅને િવ� � ૃઅને િવ� � ૃઅને િવ� �તૃ સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યત સહયોગી વેચાણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ બનેં m^Pટએ આ આ આ આ
નાનક/ુ ંનાનક/ુ ંનાનક/ુ ંનાનક/ુ ંરાP QરાP QરાP QરાP Q u યા u યા u યા u યાન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G ન ખ�ચે છે G 1950 1950 1950 1950 થી શથી શથી શથી શ� � � � થઇ છેથઇ છેથઇ છેથઇ છે. . . .
દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની દ�શમા ંનાના ં ખે/તૂો સમાજો રચીને સYવ ખેતી કર� છે અને વેચાણની સહકારF સહકારF સહકારF સહકારF
મડંળFઓ મડંળFઓ મડંળFઓ મડંળFઓ ૫૫૫૫ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ણ રચી ર�ા ંછે અહ§ સરકારF અને jબન સરકારF સગંઠનો ૫૫૫૫ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી ણ સYવ ખેતી
કર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યાકર� છે આ દ�શ સYવ ખેતીની � યા૫૫૫૫ક ક ક ક tiિતનો tiિતનો tiિતનો tiિતનો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો eુદંર નwનુો 5ુ5ુ5 ુ5રુો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Qરો પાડં� ુ ંઆ રાP Q છે છે છે છે. . . .
jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે jઝ�બા8વે : : : :
ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ખેતીની સw.ૃ �ાચીન ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Qરાઓ ધરાવતા આ રાP Q�ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન �ુ ંt�તૃ «¬ુ.ધન આઆઆઆ�ુ�ુ�ુ�િુનક િનક િનક િનક
1986 1986 1986 1986 થી � થથી � થથી � થથી � થપાયે3ુ ંપાયે3ુ ંપાયે3ુ ંપાયે3ુ ં ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દરાગત સYવ >ૃિષકાર મડંળ એ એક સાચી !દશાની શાની શાની શાની
સ�ં થાસ�ં થાસ�ં થાસ�ં થા છે છે છે છે,,,, G નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છેG નાના ં ખે/તૂોને સYવ ખેતી માટ� સગં!ઠત કર� છે,,,, તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ તેમજ જમBનીના ંસYવ
67
ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ખેતી મડંળ સાથે તેમને સાકંળે છે આમ અહ§ ૫૫૫૫રંરંરંરં૫૫૫૫રારારારાગત ખેતી ગત ખેતી ગત ખેતી ગત ખેતી પ.િતપ.િતપ.િતપ.િતનો િવકાસ અન ેનો િવકાસ અને નો િવકાસ અને નો િવકાસ અને
�વી�વી�વી�વીડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત ડનમા ં સરકારF અન ે �tકFય બનેં?ે@ે સYવ ખેતી માટ�ની tÐિુત અને અને અને અને
સ!�યતાસ!�યતાસ!�યતાસ!�યતા જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB જોવા ં મળે છે વષB 2000 2000 2000 2000 ની ની ની ની સાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ંસાલ eધુીમા ં >ુલ ખેત પેદાશોના ં 10101010% % % % ટકા ટકા ટકા ટકા
ફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયgફાળવવાનો િનણBય કયg છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ છે અને ખે/તૂોને હ�કટરદFઠ 200 200 200 200 સેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છેસેક�ુ ંઅ�દુાન અપાય છે. . . .
નેધનેધનેધનેધરલેn ડરલેn ડરલેn ડરલેn ડ ::::
૫૫૫૫યાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાયાBવરણની ર?ા અને સYવ ખેતી માટ� જગત ભરમા ં �tકFય સભાનતા નતા નતા નતા
અn વઅn વઅn વઅn વયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેયે પેહલ કરનારો દ�શ નેધધધધરલેn ડરલેn ડરલેn ડરલેn ડ ((((હોલેn ડહોલેn ડહોલેn ડહોલેn ડ) ) ) ) છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો છે Gણે બે નવતર �વાસન �કારો
સYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભયસYવ ખેતી કરતા કોઈ ખે/ૂતના ં ખેતરમા ંઉભય ૫૫૫૫?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ ?ી િનયમનો wજુબ મનગમતી >ૃિષ
�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા�yિૃતની તક મળે છે સાથે તેને રહ�વા----જમવાની િનજમવાની િનજમવાની િનજમવાની િન::::sુsુsુs"ુ ક" ક" ક" ક � ય � ય � ય � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા અપાય છે આ અપાય છે આ અપાય છે આ અપાય છે આ ૫૫૫૫....િતન ેિતને િતને િતને
કાયમી કાયમી કાયમી કાયમી ૫૫૫૫....િત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થાિત કહ�વાય છે કારણ ક� તેમા ં�વાસન સ�ં થા, , , , � થા� થા� થા� થાિનક iામીણ િનક iામીણ િનક iામીણ િનક iામીણ � ય� ય� ય� યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થાપકોપકોપકોપકો, , , ,
qદુ �વાસીqદુ �વાસીqદુ �વાસીqદુ �વાસી અને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધાઅને �વાસીને રાખતો ખે/તૂ આ બધા વ¦ ચેવ¦ ચેવ¦ ચેવ¦ ચે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે આિથVક લાભ વહ�ચાય છે. . . .
ઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેn ડn ડn ડn ડ ::::
ઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેઇ{ લેn ડn ડn ડn ડમા ંમા ંમા ંમા ં�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે�t અને સરકાર સYવ ખેતી �� યે ઉ� સા ઉ� સા ઉ� સા ઉ� સાહનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે હનો અભાવ જોવા ંમળે છે
િવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામાંિવ5લુ �માણમા ં રાસાયણીક ખેતીવાળા ક�jલફોિનVયામા ં હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ હવે મોટા પાયે સYવ
ખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છેખેતીના ં �યોગો િવશેષ જોવા મળે છે. . . . રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને રાસાયણીક ખાતરોના ં વધતા ં જતા ં ભાવો અને
તેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાતેમની આડ અસરોના ં �ભાવને કારણે અનેક >ૃિષ સ�ં થાનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ંનો સYવ ખેતી તરફ વળF ર�ા ં
છે Gમ ક� છે Gમ ક� છે Gમ ક� છે Gમ ક� ((((1111) ) ) ) ગે" લોગે" લોગે" લોગે" લોમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંમા ંmા?ના ંવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાવાવેતર િવ� તાર પૈકF ર પૈકF ર પૈકF ર પૈકF 2400 2400 2400 2400 હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય હ�કટરમા ંસYવ ખેતી થાય
છે છે છે છે ((((2222) ) ) ) અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્અમે!રકામા ં વાઇનના ઉ� ્ પાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કંપાદનમા ં ફ�Qઝર કં૫૫૫૫ની પોતાના ની પોતાના ની પોતાના ની પોતાના 560 560 560 560 હ�કટરના હ�કટરના હ�કટરના હ�કટરના
ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છેદનનો @ીજો ભાગ સYવ ખેતીથી પેદા કર� છે. . . .
આમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યંઆમ સYવ ખેતી એ અિનવાયB અને અ� યતં લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ંત લાભકારF એવો >ૃિષ િવક"પ છે એyુ ં
તારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાતારણ અમે!રકન અ યાસો સો સો સો ૫૫૫૫રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર રથી થાય છે સરકાર ૫૫૫૫ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો ણ સYવ ખેતીની પેદાશોનો �ચાર �ચાર �ચાર �ચાર
�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવ�સાર થાય એ હ��થુી િવિવધધધધ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ કાયB�મો wકૂ� છે Gમ ક� શાળાઓમા ં બાળકોને મહતમ
સYવ ખાMો આસYવ ખાMો આસYવ ખાMો આસYવ ખાMો આ૫૫૫૫વાનોવાનોવાનોવાનો. . . . G માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાG માટ� ખાસ કાયદો પણ કરાઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ંઇ ર�ો છે દર વષ} અમે!રકામા ં
કોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાકોફFના ંઉ� પાદનદનદનદન, , , , �માણ�માણ�માણ�માણનના ંનના ંનના ંનના ંઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યઅને િવતરણની � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય ઊભી કરF છે આ મડંળ અnય 20202020
દ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વદ�શોમા ંપણ સYવ ખેતી પેદાશો�ુ ં�િતિનિધ� વ કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા કર� છે આ સ�ં થા જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં જગતભરની �માણમા ં
સૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થાસૌથી મોટF સ�ં થા છે છે છે છે....
સભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યાંસભાનતા જોવા ંમળે છે અને લોકો સYવ ખેતી તરફ વળતા ંજોવા ંમ_ યા ંછે છે છે છે....44442 2 2 2
જમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામાંજમીનમા ં G કોઈ પાક ઉગાડÒો હોય તો તેનો વપરાશ કરF તેના બદલામા ં
જમીનનેજમીનનેજમીનનેજમીનને અ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષકઅ�>ુળૂ પોષક ત� વોત� વોત� વોત� વો ૫૫૫૫રત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએરત કરવા ંજોઇએ. . . . એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો એટલે ક� જમીનમા ંઉગાડFને Gટલો
ખેતીનો ખેતીનો ખેતીનો ખેતીનો િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં િસ.ાતં છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ છે ઉદાહરણ � વ� વ� વ� વrુપેrુપેrુપેrુપે જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં જોઈએ તો કોઈ જમીનમા ંબાજરF વાવી હોય તો તેના ં
દાંદા ંદા ંદાણંાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યેણાનો મ�Pુ યે અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ અને કડબનો કોઇ ૫૫૫૫sઓુsઓુsઓુsઓુના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉના ં ખોરાક તરFક� ઉ૫૫૫૫યોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવોયોગ કરવો,,,,તો માનવ તો માનવ તો માનવ તો માનવ
મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર મળw@ૂને ખાતર બનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ંબનાવીને અને પsઓુના ં છાણછાણછાણછાણ----w@ુw@ુw@ુw@ુ�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને�ુ ંખાતર બનાવીને જમીનને જમીનને જમીનને જમીનને ૫૫૫૫રત રત રત રત
એક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુંએક પાક�ુ ંવાવેતર ન કરતા ંઅનાજ સાથે કઠોળ વગBના પાક�ુ ંવાવેતર કરyુ.ં . . . શેઠશેઠશેઠશેઠપાળે પાળે પાળે પાળે
િવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યાંિવ�ાનનો િનચોડ આપેલો છે જગંલની જમીન Yવતંતાનો નwનુો છે � યા ંકયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ કયા ંy?ૃ----છોડને છોડને છોડને છોડને
સYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાયસYવન ગમે છે તે જોઇ tણી શકાય. . . . જગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ંજગંલની જમીનમા ંપાદંડા ં૫૫૫૫ડF તેમાથંી ડF તમેાથંી ડF તમેાથંી ડF તમેાથંી �ાણીજ �ાણીજ �ાણીજ �ાણીજ
ત� વત� વત� વત� વ ((((�ુમંસ�ુમંસ�ુમંસ�ુમંસ) ) ) ) બને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વબને છે અને આ �ાણી જ ત� વ જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી જ y?ૃ�ુ ંપોષણ કર� છે આમ સYવખેતી
સYવખેતી સYવખેતી સYવખેતી સYવખેતી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી એ મા@ ખેતી નથી ૫૫૫૫ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે ણ એક Yવનશૈલી છે Gમા ં જ�ર �માણે
વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� વાવેતર કરyુ ં એટલે ક� ૫૫૫૫!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવાં!રવારની ખાવા,ં , , , ૫૫૫૫હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત હ�રવા અને રહ�વા માટ�ની જ�!રયાત
સYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� � ુસYવ ખેતીમા ંG જ�રF ચીજ વ� �ઓુની જ�ઓની જ�ઓની જ�ઓની જ�!રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે !રયાત ઉ ભવે છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ છે તે ગામમાથંી જ
જ�જ�જ�જ�રF રF રF રF ઔષધ ઔષધ ઔષધ ઔષધ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ વગેર� ખે/તૂ ૫૫૫૫!રવાર� !રવાર� !રવાર� !રવાર� tતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએtતે તૈયાર કરવા ંજોઇએ. . . . જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન જો ખે/ૂત tતે તૈયાર ન
કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને કરF શક� તે ગામમાથંી મેળવવા અને ગામમાથંી ન મળે તો તા3કુામાથંી અને
72
તા3કુામાંતા3કુામાંતા3કુામાંતા3કુામાથંી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લાથી ન મળે તો lજ" લા ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી ક� દ�શ eધુી જઇ શકાયજઇ શકાયજઇ શકાયજઇ શકાય. . . . ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ� ખેત પેદાશોના વેચાણ માટ�
ઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થઓછામા ંઓ¼ ં� થળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યળાતંર થાય તેવી � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ ગોઠવવી જોઇએ. . . .
સસસસYવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ Yવખેતીમા ંહમેંશા એક કરતા ંિવિવધ પાપાપાપાકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએકો લેવા ંજોઇએ. . . . અને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ંઅને એકબીt પાકના ં
સપાસપાસપાસપાટF ટF ટF ટF ૫૫૫૫ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ ર લાવે અને તેનો ઉપયોગ પાપાપાપાક કરF શક�ક કરF શક�ક કરF શક�ક કરF શક�. . . . આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો આમ સYવખેતીમા ં િવિવધ પાકો
�કુશાન �કુશાન �કુશાન �કુશાન ૫૫૫૫હ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચારહ¾ચાડશે એ િવચાર અયો{ યઅયો{ યઅયો{ યઅયો{ ય છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘ છે કારણ ક� ઘણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણણા ંYવો બીt Yવો�ુ ંભ?ણ કર� કર� કર� કર�
છે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મછે Gમ ક� દ�ડકા ંએ એક !દવસમા ંએક હtર e²ૂ મ Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે Yવજ�ં ુખાઇ tય છે આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં આ ઉપરાતં
અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@અળિસયા ંખે/તૂનો િમ@ છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm છે કારણ ક� જમીનની ફળm૫૫૫૫તા વધાતા વધાતા વધાતા વધારવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ રવામા ંતેમનો ફાળો િવશેષ
રહ�લો છેરહ�લો છેરહ�લો છેરહ�લો છે. . . .
આમ આમ આમ આમ સYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ંસYવ ખેતી એમ કહF શકાય ક� >ુદરતના ં સાિનu યસાિનu યસાિનu યસાિનu યમા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક મા ં રહFને રાસાયણીક
ખાતરખાતરખાતરખાતર અને અને અને અને દવાઓ વદવાઓ વદવાઓ વદવાઓ વ૫૫૫૫રાશ ન કરFનેરાશ ન કરFનેરાશ ન કરFનેરાશ ન કરFને, , , , ઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFનેઓછામા ંઓછF �!કયા કરFને, , , , પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા પાકની �ણુવતા
73
જળવાય રહ�જળવાય રહ�જળવાય રહ�જળવાય રહ�, , , , જમીન Yજમીન Yજમીન Yજમીન Yવતં રહ�વતં રહ�વતં રહ�વતં રહ�, , , , અને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ંઅને તમામ Yવજ�ં ુ સહF સલામત રહ� તથા તેમ�ુ ં
Yવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યાYવનચ� ચા" યા કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાં કર� તે સYવ ખેતીનો િસu ઘાતં છેત છેત છેત છે....44443333
માટFના ંધોમાટFના ંધોમાટFના ંધોમાટFના ંધોવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતાવાણથી થતા �કુશાનને કારણે માટFના ફળ¢પુતા ઘઘઘઘટતી tય છે અને ટતી tય છે અને ટતી tય છે અને ટતી tય છે અને પાણીને પાણીને પાણીને પાણીને
tમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થtમવાને કારણે અને પાણી ગoું થવાથી તે � થળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણેળ�ુ ંપાણી �oૂષીત થાય છે Gને કારણે
પાપાપાપાણીણીણીણીમા ંમા ંમા ંમા ં વસતા ં સYવોવસતા ં સYવોવસતા ં સYવોવસતા ં સYવોને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉને �કુસાન થાય છે જમીનની સપાટFના ં ઉ૫૫૫૫રના પડના ં એક રના પડના ં એક રના પડના ં એક રના પડના ં એક
Óચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધાÓચમા ંઘટાડો થતા ંતેના ંવધારોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn યરોમા ંસામાn ય રFતે રFતે રFતે રFતે 100 100 100 100 થી થી થી થી 200200200200 વષB લાગેવષB લાગેવષB લાગેવષB લાગે છે અને તે છે અને તે છે અને તે છે અને તે ૫૫૫૫ણ ણ ણ ણ
આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર આબોહવા અને માટFના ં�કાર ૫૫૫૫ર આધાર આધાર આધાર આધાર રાખે છેર રાખે છેર રાખે છેર રાખે છે. . . .
માટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉમાટ� એ જrુરF છે ક� ઉ૫૫૫૫રની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંરની સપાટFના �કુશાનને રોકવા માટ� માટFના ંસરં?ણનાંસરં?ણનાંસરં?ણનાંસરં?ણના ં
યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય ૫૫૫૫ગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએગલા ંભરવા ંજોઇએ. . . . G માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ યG માટ�ના ંw�ુ ય� વે� વે� વે� વે બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ બે ઉપાયોનો ઉ૫૫૫૫યોગ થાય છેયોગ થાય છેયોગ થાય છેયોગ થાય છે. . . .
1111....�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર (Area treatment) (Area treatment) (Area treatment) (Area treatment) તેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉતેમા ંજમીનને ઉ૫૫૫૫ચાર થાય છેચાર થાય છેચાર થાય છેચાર થાય છે. . . .
2222....પાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉપાણીના િનકાસનો ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) (Drainage line treatment) Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક Gમા ં પાણીના ં �ા>ૃિતક
માગgમાગgમાગgમાગg////�વાહ �વાહ �વાહ �વાહ ((((નાળાઓંનાળાઓંનાળાઓંનાળાઓં) ) ) ) નો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છેનો ઉપચાર થાય છે. . . .
�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ�દ�શ ઉ૫૫૫૫ચાર ચાર ચાર ચાર : : : : (Area treatment) :(Area treatment) :(Area treatment) :(Area treatment) :
1.1.1.1. ખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉખેતી માટ� jબનઉ૫૫૫૫યોગી જમીન યોગી જમીન યોગી જમીન યોગી જમીન ૫૫૫૫ર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુંર વન�પિત�ુ ંઆવરણ તૈયાર કરyુ.ં . . .
1.1.1.1. નાનાનાનાળાંળાંળાંળા ં અનેઅનેઅનેઅને નીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધંનીકોને બનાવતી વખતે G તેને બધં કરવાનો �બધં કરવોકરવોકરવોકરવો. . . .
2.2.2.2. મામામામાળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ ળાઓં પર કામચલાઉ કઠ�રાકઠ�રાકઠ�રાકઠ�રા/ / / / પાળો બાધંપાળો બાધંપાળો બાધંપાળો બાધંવાવાવાવા. . . .
3.3.3.3. નદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંનદFકાઠંાના ંપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તાપાણીના ંજલસiંહ િવ� તારો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn નરો માટ�ના ંઉપચાર કરવા માટ� િવjભn ન
રFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવોરFતોનો ઉપયોગ કરવો. . . .
4.4.4.4. પાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંપાણી માટ�ના ં માળખાનંા ં બાધંકામમા ં � થાકામમા ં � થાકામમા ં � થાકામમા ં � થાિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોિનક સામiી અને કૌશ" યોનો નો નો નો
5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી5¤ૃ વી ઉ ઉ ઉ ઉ૫૫૫૫ર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયBર પાણી એ અિનવાયB૫૫૫૫ણે જ�રF ણે જ�રF ણે જ�રF ણે જ�રF ૫૫૫૫દાથB છે દાથB છે દાથB છે દાથB છે G આG આG આG આ૫૫૫૫ણા માટ� ણા માટ� ણા માટ� ણા માટ�
અિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યઅિતw"ૂ યવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોવાન �ા>ૃિતક � @ોત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછેત છે Gના થકF કાયB?મ Yવન ટકF રહ[ુ ંછે, , , , આગળ આગળ આગળ આગળ વધે છે વધે છે વધે છે વધે છે
તેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાંતેના ં ટFપે ટFપાનંો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉનો કાયB?મ ઉ૫૫૫૫યોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છેયોગ ખેતીમા ંથાય તેવી તજ�તાઓ િવકસેલી છે, , , , તનેે તેને તેને તેને
લોકભોલોકભોલોકભોલોકભો{ ય{ ય{ ય{ ય બનાવવી બનાવવી બનાવવી બનાવવી, , , , લોકિ�ય લોકિ�ય લોકિ�ય લોકિ�ય બનાવવી એ પબનાવવી એ પબનાવવી એ પબનાવવી એ પણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� યણ સYવ ખેતી�ુ ંઅગ� ય�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે�ુ ં�ગ છે. . . .
3.3.3.3. નીક નાનીક નાનીક નાનીક નાળા ંપu ઘળા ંપu ઘળા ંપu ઘળા ંપu ઘિતિતિતિત.... (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System) (Ridge and Furrow Irrigation System)
4.4.4.4. ઉ¦ ચઉ¦ ચઉ¦ ચઉ¦ ચ પા પા પા પાળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘળા ંઅને નીક પu ઘિતિતિતિત.... (Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Ir(Raised Bed and Furrow Irrigation System) rigation System) rigation System) rigation System)
5.5.5.5. પહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘપહોળા પાટલા અને નીક પu ઘિતિતિતિત.... (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System) (Brood bed and Furrow Irrigation System)
ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ ખેતર�ુ ંપાણી શકય બને તો બહાર જવા ન દઇએ અને તે માટ� પાળા મજ«તૂ
રાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબરાખીએ અન ેશકય બને તો ખેતર�ુ ંબ� ૂ� ૂ� ૂ� ૂપાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના પાણી >વૂામા ંનાખીએ અને પાણીના તળ �ચા તળ �ચા તળ �ચા તળ �ચા
લાવીએલાવીએલાવીએલાવીએ.... આyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બઆyુ ંથશે તો જ બ� ૂ� ૂ� ૂ� ૂ �માણમા ંઘા�માણમા ંઘા�માણમા ંઘા�માણમા ંઘાસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુંસ પેદા કરFsુ.ં . . .
સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક સYવ ખેતી એટલે એવી ખેતી ક� Gમા ં �િવક ૫૫૫૫દાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉદાથgનો મહતમ ઉ૫૫૫૫યોગ કરF યોગ કરF યોગ કરF યોગ કરF
કરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મકરવામા ંઆવતી ખેતી અને પાક�ુ ંતેના oુ* મનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણનોથી સરં?ણ કરyુ ંએટલે પાક સરં?ણ. . . .
ખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ંખેતીપાકોના ં ધણા oુ* મધણા oુ* મધણા oુ* મધણા oુ* મનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટકનો હોય છે Gમ ક� કFટક, , , , રોગરોગરોગરોગ, , , , નદંણનદંણનદંણનદંણ, , , , ઉદરઉદરઉદરઉદર, , , , � ૂડં� ૂડં� ૂડં� ૂડં, , , ,
નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�નીલગાય વગેર�. . . . પાકોપાકોપાકોપાકોનાંનાંનાંના ં આ બધાઆ બધાઆ બધાઆ બધા જ oુ* મજ oુ* મજ oુ* મજ oુ* મનો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ નો પૈકF Yવાતોથી થ� ુ ં �કુશાન qબૂ જ
અગ� યઅગ� યઅગ� યઅગ� ય�ુ ં� ુ ં� ુ ં� ુ ંગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધગણાય છે તેના િનય@ંણ માટ� િવિવધ િવિવધ ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉિતઓનો ઉ૫૫૫૫યોગ થાય છે યોગ થાય છે યોગ થાય છે યોગ થાય છે
મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ મોટા ભાગે ખે/તૂો રોગ િનય@ંણ માટ� રાસાયણીક દવાઓનો ઉપયોગ કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે કરતા ંહોય છે ૫૫૫૫રં� ુરં� ુરં� ુરં� ુ
સસસસYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉYવ ખેતીમા ં રસાયણોનો ઉ૫૫૫૫યોગ િનષેધયોગ િનષેધયોગ િનષેધયોગ િનષેધ છે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાકછે તેથી સYવ ખેતીમા ં પાક સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ� સરં?ણ માટ�
jબનjબનjબનjબન----રાસાયણીક રાસાયણીક રાસાયણીક રાસાયણીક ૫૫૫૫u ઘu ઘu ઘu ઘિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છેિતઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે. . . . તેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડતેથી તેને ઇકોÌ�n ડલી એ�ોચ લી એ�ોચ લી એ�ોચ લી એ�ોચ
(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach)(Ecofriendly approach) તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો તરFક� ઓળખવામા ંઆવે છે G માટ�ની પાક સરં?ણ ઉપાયો
જોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણીજોવા મળ�ુ ંહોય છે Gથી પાકની વાવણી----રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી રોપણીમા ં�િશક ફ�રફાર કરવાથી
રોગરોગરોગરોગ////YYYYવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ંવાતથી થ� ુ ં�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘ�કુશાન ક�ટલેક �શે ઘટાડF શકાય છેટાડF શકાય છેટાડF શકાય છેટાડF શકાય છે. . . .
3.3.3.3. એક કરએક કરએક કરએક કરતા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી તા ં વ£ ૂપાક ઉગાડવાથી �િવક િવિવધતામા ં વધારો થતા ં પરYવી
નોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવોનોતર� છે તેથી તેનો મયાB!દત ઉપયોગ કરવો. . . .
6.6.6.6. સ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરસ5ંણૂB કહોવાયેલા છાણીયા ં ખાતરનો ઉપયોગ કરવાથી ઉદરનો ઉપmવ નો ઉપmવ નો ઉપmવ નો ઉપmવ
િનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાકિનવારF શકાય છે અને લીમડાનો ખોળ વાપરવાથી પણ પાક સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF સરં?ણ મળF
રહ� છેરહ� છેરહ� છેરહ� છે. . . .
7.7.7.7. ખેખેખેખેતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએતરમા ંદર વષ} પાકની સતત ફ�ર બદલી કરવી જોઇએ. . . .
1.1.1.1. વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ વાવણી માટ� s|ુધ બીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવોબીજનો ઉપયોગ કરવો. . . .
2.2.2.2. કોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીકોહવાયેલા સેn mીય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવોય ખાતરનો ઉપયોગ કરવો. . . .
3.3.3.3. tનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Ötનવરોને બીજની � Öરણ શ!કતરણ શ!કતરણ શ!કતરણ શ!કતનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણનો નાશ થયેલ હોય તેવા પાક ન§દણના ંના ંના ંના ં
િમh પાક પ.િમh પાક પ.િમh પાક પ.િમh પાક પ.િત અપનાવવીિત અપનાવવીિત અપનાવવીિત અપનાવવી. . . .
જમીનને જ" દFજમીનને જ" દFજમીનને જ" દFજમીનને જ" દFથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવીથી આવરણ કરF દ� તેવા પાકની પસદંગી કરવી. . . .
યો{ યયો{ યયો{ યયો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય સમયે અને યો{ ય રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી રFતે પાકની વાવણી કરવી. . . .
જમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છેજમીન એ ખેતી માટ� એક પાયા�ુ ં �ગ છે, , , , તેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તીતેથી જમીનની તoુંર� તી અને અને અને અને
tળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાtળવણી એ પાક ઉ� પાદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યદન માટ� qબૂ જ અગ� યની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા ની બાબત ગણાય છે જમીનની ફળ¢પુતા
જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�જળવાઇ રહ�, , , , ઉ� પાઉ� પાઉ� પાઉ� પાદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યદકતા સચવાઇ રહ� અને ઉપtઉપ°ુ ંટકF રહ� તેવી પોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા
સૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યસૌ �થમ પોષણ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થામા ં પામા ં પામા ં પામા ં પાકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થકનો િવકાસ થાય તે માટ� જમીનની િ� થિત િત િત િત
સચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએસચવાઇ રહ�વી જોઇએ, , , , કારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતકકારણ ક� જમીનની ભૌિતક, , , , રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર અને �િવક �!કયાઓ ઉપર
વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય વાતાવરણના ંપ!રબળોની અસર થતી હોય છે તેથી આ અસરો�ુ ંસકંલન એ રFતે થાય
4.4.4.4. છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી છોડના સા�>ુળૂ િવકાસ માટ� જમીનની પાણી સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની સiંહશ!કત માપસરની
હોવી જોઇએહોવી જોઇએહોવી જોઇએહોવી જોઇએ. . . .
આમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંઆમ જમીનના ંપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યપાકની પોષણ?મ � યવ� થાવ� થાવ� થાવ� થા માટ� સેn mી માટ� સેn mી માટ� સેn mી માટ� સેn mીયયયય ૫૫૫૫દાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોદાથg એ પોષક ત� વોને ને ને ને
ભડંારભડંારભડંારભડંાર છે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વોછે G છોડને જ�રF તમામ પોષક ત� વો 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� 5રુા પાડં� છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો છે G સYવખેતી માટ�નો
�વ�વ�વ�વ વૈિવu યવૈિવu યવૈિવu યવૈિવu યની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી ની tળવણી : : : :
�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu ય�વ વૈિવu યની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ની tળવણી એ આજના ૫૫૫૫યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF યાBવરણ માટ� jચ�તાનો િવષય છે હ!રયાળF
�ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી �ાિંતમા ંએક �કારના ંપાક લેવાને કારણે ઘણી બધી � થા� થા� થા� થાિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છેિનક tતો નાશ પામી છે. . . .
આવતી હતી G આવતી હતી G આવતી હતી G આવતી હતી G સદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાસદFના છે"લા બે દાયકાઓ દરિમયાન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ ન ભારતમા ં ચોખાની ક�વળ 15151515
79
tિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છેtિતઓ બચી છે....44444 4 4 4 આ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યઆ રFતે �િવક વૈિવu યનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નાશ થશે તો માનવીનો નો નો નો �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની �ત િનિhત બની
જશેજશેજશેજશે. . . . આ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વાઆ વાત એક ઉદાહરણ u વારા સમYએરા સમYએરા સમYએરા સમYએ....
�t ટપોટ�t ટપોટ�t ટપોટ�t ટપોટ૫ ૫ ૫ ૫ મરવા માડંFમરવા માડંFમરવા માડંFમરવા માડંF. . . . અને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોઅને આ રFતે હtરો લોકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ુકો w�ૃ [ ુ પા પા પા પા� યાં� યાં� યાં� યા.ં . . . Gથી લોકોGથી લોકોGથી લોકોGથી લોકો આને આન ેઆન ેઆન ે
>ુદરતનો >ુદરતનો >ુદરતનો >ુદરતનો �કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ�કોપ માનીને દ�શ છોડયો અને આયરલેn ડ લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ું લગભગ ખાલી થઇ ગ[ુ ંહ� ુ.ં . . .
આમ આ આમ આ આમ આ આમ આ mmmmP ટાંP ટાંP ટાંP ટાતં ત ત ત ૫૫૫૫રથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ંરથી એyુ ંસમtય છે ક� જો જમીનમા ંએક કરતા ંવધાર� tતો�ુ ં
અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને અનાજ ઉગાડવામા ંઆવે તો માનવી અને ૫૫૫૫યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો યાBવરણની tળવણી કરF શકાય છે આપણો
દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ દ�શ >ુદરતી રFતે જ િવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu યિવ5લુ �માણમા ં�િવક વૈિવu ય ધ ધ ધ ધરાવે છેરાવે છેરાવે છેરાવે છે. . . . �વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની�વ વૈિવ|યની tળવણી tળવણી tળવણી tળવણી
સYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી EારાસYવ ખેતીથી પેદા થતી ચીજો આહાર માટ� આરો{ય�દ હોય છે સYવ ખેતી Eારા
44444444....Preserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic ResoyrcePreserving Plant Genetic Resoyrce----Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro.Open letter to World.NGOs and Others,by pro. Upendra Baxi ,Upendra Baxi ,Upendra Baxi ,Upendra Baxi , mainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 pmainstream.19 nov.1983 p----3 3 3 3
44445555.... Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic Anon 1972 Genetic vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops,vulnerability of major Crops, NAS,NAS,NAS,NAS, WashiingtonWashiingtonWashiingtonWashiington
પેદાપેદાપેદાપેદા થયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ંથયેલી ચીજો રાસાયjણક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજોના ં
અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે અને જશત Gવા ં સારા ં ત�વોના ં �ણુો હોય છે G G G G રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો અખાતરો અખાતરો અખાતરો અને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક ને જ�ંનુાશક
દવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છેદવાઓથી પેદા થયેલી ચીજો કરતા ંવધાર� હોય છે .
ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને ખેતી Eારા જમીનની �ણુવતામા ંeધુારો થાય છે સYવ ખેતીમા ંછાણીયા ખાતર અને
�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે�િવક જ�ંનુાશકોનો સYવ ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે. . . . તથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંતથા જમીનમા ંઓછામા ંઓ¼ ં ઓ¼ ં ઓ¼ ં ઓ¼ ં
ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના ખેડાણ કરવામા ંઆવે છે એના પ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વોપ!રણામે જમીનમા ંભેજ અને જ�રF પોષક ત�વો જળવાઈ જળવાઈ જળવાઈ જળવાઈ
રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની રહ� છે અને જમીનની ફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંફળ¢પુતામા ંeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છેeધુારો અને વધારો હોય છે....
સસસસYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદકYવ ખેતીથી ઉ�પાદન અને ઉ�પાદક�ા�ા�ા�ામા ંમા ંમા ંમા ંવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલવધારો થાય છે નાગોરની સેnQલ ફોર ફોર ફોર ફોર
છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ છે ક� સYવ ખેતીવાળા ખેતરોમા ં કપાસ�ુ ં ઉ�પાદન @ીt વષBથી વ|[ુ ં છે દj?ણ
�જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી �જુરાતમા ંશેરડFની ખેતી કરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂકરતા ખે/ૂતોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ તોને હ�કટરદFઠ ઉ�પાદન સર�રાસ 72727272 મેમેમેમે.... ટન મળે ટન મળે ટન મળે ટન મળે
છેછેછેછે46 એ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંએ જ રFતે રા^PQય પ!રયોજના હ�ઠળ �િવક ખાતરના ંિવિવિવિવકાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે કાસ અને ઉપયોગ િવશે
જોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છેજોવા મળે છે જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ ખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરોખેતી �િવક ખતરો----દવાઓદવાઓદવાઓદવાઓ, , , , દ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણોદ�શી jબયારણો, , , , િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને િસ�ચાઈ અને
ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉtBનો નહFવત ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે Gના ંપ!રણામે ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાય
સYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંસYવ ખેતીને પ!રણામે ખે/તૂોની આવકમા ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ંપણ eધુારો જોવા મળે છે કણાBટકના ં
સYસYસYસYવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ંવ ખેતીમા ં ઉ�પાદનના ં ખચBમા ં 80808080% % % % ટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટકા Gટલો ઘટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે ટાડો થાય છે એ જ રFતે
!હમાચલ!હમાચલ!હમાચલ!હમાચલ �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા �દ�શમા ંસYવ ખેતી કરતા 100 100 100 100 ખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમાંખે/તૂોનો અયાસ કરવામા ંઆ�યો હતો તેમા ં
પણપણપણપણ એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� એyુ ંજણા[ુ ંક� મકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘમકાઈ અને ઘઉના ઉ�પાદન ખચBમા ંઘટાડો થાટાડો થાટાડો થાટાડો થાય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ંય છે અને આવકમા ં
બે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાબે થી @ણ ગણો વધારો થાય ય ય ય છેછેછેછે....
સYવ ખેતીનેસYવ ખેતીનેસYવ ખેતીનેસYવ ખેતીને પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે પ!રણામે પયાBવરણના ં�oુષણમા ંઘટાડો થાય છે રસાયjણકરસાયjણકરસાયjણકરસાયjણક ખાતરો ખાતરો ખાતરો ખાતરો
અને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંઅને જ�ંનુાશક દવાઓના ંપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFપ!રણામે પયાBવરFણય સસંાધનો ણય સસંાધનો ણય સસંાધનો ણય સસંાધનો �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે �oૂિષત થતા ંજોવા મળે છે
Gમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણGમ ક� પાણી �oૂિષણ, , , , હવા હવા હવા હવા �oૂષણ�oૂષણ�oૂષણ�oૂષણ, , , , જમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે Gજમીન �oૂષણ વગેર� �oૂષણો જોવા મળે છે G
માનવી અને સમiમાનવી અને સમiમાનવી અને સમiમાનવી અને સમi પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ પયાBવરણ e ૃ̂Pટ માટ� જોખમ િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર�િનવડ� છે જયાર� સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી
પયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘપયાBવરણ �oૂષણમા ં ઘટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ ટાડો કર� છે અને માનવી સ!હત સમi Yવ e ૃ̂Pટ�ુ ં સરં?ણ
(IFOAM) ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી ભરાયેલ સમેંલનમા ં 5રુાવા સાથે સાjબત કરવામા ં આવેલ ક� સYવ ખેતી
( ( ( ( સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત સYવ ખેતી કરતા ખે/તૂો સાથે wલુાકાત ))))
83
ખાતખાતખાતખાતરો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી રો બનાવવા માટ� થાય છે Gનાથી 250250250250 િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા િમjલયન ટન કાબBન ડાયો�સાઈડ પેદા
થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન થાય છે G જળવા[ુ ંપ!રવતBન (Climate Change ) ) ) ) �ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે�ુ ંw�ુય કારણ છે.... જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ જયાર� સYવ
ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત ખેતીમા ંકાબBન ડાયો�સાઈડ�ુ ં�માણ ન!હવત હોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીયહોઈ છે ઉપરાતં જમીનમા ંસેnmીય((((�િવક�િવક�િવક�િવક))))
રોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુંરોગકારક Yવા°ઓુના આ�મણ સામે પાક ઉ�પાદનમા ંસYવ ખેતીથી ટકાઉપ°ુ ં આવે આવ ેઆવ ેઆવ ે
છેછેછેછે....
2.10.8 ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ંતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયકતાપમાનને નાથવામા ંસહાયક::::
�તર� �તર� �તર� �તર� 1990 1990 1990 1990 અને અને અને અને 1998 1998 1998 1998 �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો �ુ ં વષB અ�યાર eધુી નોધાયેલ વષBમા ં સૌથી ગરમ દાયકો
હતોહતોહતોહતો....અનેકઅનેકઅનેકઅનેક દ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ંદ�શોમા ં તેમાય ખાસ કરFને મ|ય અને ઉ¦ચ અ?ાશંો પર આવેલા દ�શોમા ં
વરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છેવરસાદ�ુ ં �માણ વ|[ુ ં છે. . . . મ�Pુયોમ�Pુયોમ�Pુયોમ�Pુયોની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે ની અ�jુચત �yિૃતઓને કારણે 5 ૃ5 ૃ5 ૃ5¤ૃવી પોતા¤વી પોતા¤વી પોતા¤વી પોતાની ની ની ની
સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ સમ�લુા �મુાવી રહF છે આબોહવાના ં વૈ�ાિનકોએ ઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBઋ�પુ!રવતBનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસનો અ|યોનોના અયાસ
કરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છેકરતા પણ વ� ૂગરમ છે G {લોબલ વોિમ�ગ માટ� જવાબદાર છે....
આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા આમ ઋ� ુપ!રવતBન અને 5¤ુવીના ં વધતા તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી તાપમાનને અટકાવવામા ં સYવખેતી
સYવ સYવ સYવ સYવ ખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYખેતીમા ં યાિં@ક ટ��નોલોYનો નો નો નો ન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામાંન!હવત ઉપોગ કરવામા ં આવે છે Gના આવે છે Gના આવે છે Gના આવે છે Gના
અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF અને Áપી બેકારF વ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળેવ� ુજોવા મળે છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત છે જો આવા ?ે@મા ંસYવ ખેત પEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામાંપEિતથી ખેતી કરવામા ં
આવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવઆવે તો રોજગારFની તકોમા ંવધાધાધાધારો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છેરો કરF શકાય અને બેકારFમા ંઘટાડો કરF શકાય છે. . . .
ઉપmઉપmઉપmઉપmવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામાંવ ઘટાડવામા ં qબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકાqબુ જ અસરકારક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ રક બને છે એ જ રFતે બ�ગલોરની >ૃિષ [િુનવિસVટF[િુનવિસVટF[િુનવિસVટF[િુનવિસVટFના ંના ંના ંના ં
સશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છેસશંોધનો પણ એમ જણાવે છે ક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાનાંક� સYવ ખેતીની પEિત ટામેટાના ં ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો ઉ�પાદનમા ંજ�ંઓુનો
ઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છેઉપmવ રોકવામા ંqબુ જ ઉપયોગી િનવડ� છે....
સYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભસYવ ખેતી સામાYક રFતે પણ qબૂ લાભ દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે દાયક જોવા મળે છે Gમ ક� ખેતી?ે@ે
િવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ંિવિવધ ક�િમક"સના ં ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા ઉપયોગને કારણે �યp�તઅઓમા ં G બીમારFઓ�ુ ં �માણ જોવા
>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે>ુપોષણવાળા જોવા ંમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે....G �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ંG �ીઓ કeવુાવડ જોવા ં
મળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશેમળે છે તેના �માણમા ંપણ ઘટાડો થશે અને સમાજ તoુંર�ત બનશે.... આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત આમ તoુંર�ત
સમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સસમાજને કારણે સમાજનો િવકાસ થશે અને સમાજ તoુંર�ત સમાજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો માજને કારણે સમાજનો
િવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશેિવકાસ થશે તેની સાથે દ�શનો િવકાસ થશે....
ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી ખેતી એ આપણી YવાદોરF છે Gને આપણે સ�ં>ૃિત સાથે એક તાતંણે વણી
લીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ેલીધી છે નેપાળમા ં વરસાદના આગમન સમયે લોકો એકબીt ઉપર કાદવ ઉછાળFન ે
િવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દિવકાસની દોડમા ંમ�Pુય સ�ં>ૃિતની tળવણી કરવા�ુ ં�લૂી ગયો છે Gના કારણે આ!દ ----
47.... �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર �જુરાત સમાચાર 1 1 1 1 CુલાઈCુલાઈCુલાઈCુલાઈ---- 2012 2012 2012 2012 પેપેપેપે....જ જ જ જ 18181818
2.10.2.1
85
----
–
----
86
તેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માંતેઓ સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની માગં કરતાગ કરતાગ કરતાગ કરતા નથી સYનથી સYનથી સYનથી સYવ ખેત વ ખેત વ ખેત વ ખેત પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી પેદાશોના આરો{યલ?ી
લાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છેલાભો છે એ બાબત િવશે પણ તેમનામા ંt�િૃતનો અભાવ �વત} છે....
સYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છેસYવ ખેતીની એક મોટF વેચાણની સમ�યા છે. . . . મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની મોટા ભાગે સYવ ખેતીની
પેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીપેદાશોના ભાવ સામnય ચીજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છેજોના ભાવ કરતા વધાર� હોય છે. . . . પરં� ુપરં� ુપરં� ુપરં� ુ iાહકો iાહકો iાહકો iાહકો આવી આવી આવી આવી
પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ પેદાશોના ઊચા ભાવ આપવા માટ� તૈયાર થતા નથી તેથી ઉ�પાદકો અને વેપારFઓ
માટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છેમાટ� વેચાણની સમ�યા સtBય છે. . . . તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ� તેમજ સરકાર પણ સYવ ખેતીની પેદાશો માટ�
સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક�સબસીડF આપતી નથી ક� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� ન તો તેમના વેચાણ માટ� કશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છેકશો �યાસ કર� છે. . . . સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી સYવ ખેતી
Eારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ q ૂEારા પેદા થયે3ુ ંઉ�પાદન જ¤થાની m^Pટએ qબૂ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની બ જ ઓ¼ હોય છે Gથી ઉ�પાદકો તેમની
સYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ંસYવ ખેતીના ં િવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોિવકાસ આડ� સૌથી મોટો અવરોધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો ધ સરકારની �પPટ નીિતનો
અભાઅભાઅભાઅભાવ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ વ છે ભારતમા ં સYવ ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત ખેતીને �ે�સાહન આપવા માટ� રાËય સરકારો ક� ભારત
સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર સરકાર કોઈ મ7મ િનણBય લેતી નથી ઉપરાતં સYવ ખેતી કરનારા ખે/તૂોને સરકાર
કાયB�મકાયB�મકાયB�મકાયB�મ પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �પાછળ મા@ �....20 20 20 20 કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત કરોડનો જ ખચB કયg હતો આ બાબત પરથી એyુ ંસાjબત
મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક� મળF રહ� છે તેટલી ઝડપથી �િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશકોની �ા()ત થતી નથી કારણ ક�
તેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતેના બtરો ઊભા થયા નથી Gથી ખે/તૂોએ તેમની tતે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે તે જ ઉ�પાદન કરવા�ુ ંહોય છે
પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર પરં� ુ�િવક ખાતર ઉ�પાદન ઉ�પાદન ઉ�પાદન ઉ�પાદન કરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારFકરવા માટ�ની tણકારF�ુ ં� ુ ં� ુ ં� ુ ં�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ�ાન તેમની પાસે હો� ુ ંનથી આમ
�િવ�િવ�િવ�િવક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ક ખાતરો અને જ�ંનુાશક દવાઓની ઉપલ(8ધઉપલ(8ધઉપલ(8ધઉપલ(8ધનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છેનો અભાવ જોવા મળે છે....
લોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છેલોકિ�ય િનશાની બની છે તે તે તે તે રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF રFતે સYવ ખેતી પેદાશો માટ�ની િનશાની ઊભી થઈ શકF
જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક જયાર� ખે/તૂ રાસાયjણક ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ખેતી તરફથી વળે છે �યાર� શ�આતમા ંઉ�પાદન ઘટ� છે ઘટ� છે ઘટ� છે ઘટ� છે
ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે ઉ�પાદનનો આ ઘટાડો તેમને આિથVક રFતે પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી પોસાતા નથી પ!રણામે તેઓ સYવ ખેતી
તરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાતરફ જતા ં ડર� છે આ સમયગાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાળા દરિમયાન તેમને આિથVક ર?ણ 5rંુુ પાડવાની કોઈ ડવાની કોઈ ડવાની કોઈ ડવાની કોઈ
�યવ�થા�યવ�થા�યવ�થા�યવ�થા હોતીહોતીહોતીહોતી નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ નથી તેથી તેઓ જોખમ ઉઠાવવા માટ� તૈયાર થતા નથી આમ સYવ
ખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છેખેતીનો ફ�લાવો થવા સામે આ એક મોટો એક અવરોધ છે
ડૉડૉડૉડૉ....એસએસએસએસ.... �વામી�વામી�વામી�વામીનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમનાંનાથન સYવ ખેતી �ગે તેમના ં 2005200520052005ના અયાસમાંના અયાસમાંના અયાસમાંના અયાસમા ં જણાવે છે ક� જણાવે છે ક� જણાવે છે ક� જણાવે છે ક�
દ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાદ�શમા ં રાસાયjણક ખાતરોતરોતરોતરો----દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે દવાઓ અને હાઇ�ીડ jબયારણોને અ�>ુળૂતા �માણે
િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો િવકસાવવામા ંઆ�યા છે અને તેમની આયાત પણ કરવામા ંઆવે છે અને તેમને ટ�કો
આપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છેઆપનારF ખેતી તેમના !હતમા ં છે.... આમઆમઆમઆમ,,,,એ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમાંએ વાત �પPટ થાય છે ક� દ�શમા ં રાસાણીક રાસાણીક રાસાણીક રાસાણીક
ખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ંખેતીની તરફ�ણમા ંકsુ ંજ કરવા દ�તી નથી અને ભારતમા ંસYવ ખેતી એ મા@ લોકો�ુ ં
�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે�દોલન સમાન બની ર�ુ ંછે....
ભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાભારતમા ંક�nm સરકારના ંકારખાના ંજ રાસાયjણક ખાતરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ તરો પેદા કર� છે અને વેચાણ
કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક કર� છે જયાર� બીY બાCુ ખેતીમા ં સબસીડF પણ આપે છે જો સરકાર રાસાયjણક
ખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ેખાતરો�ુ ં અને સબસીડFમા ં ઘટાડો કર� તો ખે/તૂોમા ં ભાર� રોષ જnમે છે પ!રણામ ે
સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી સરકારની સબસીડF �ગેની નીિતથી Gમને લાભ થાય છે તેવા ખે/તૂો સYવ ખેતી
િવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબિવરોધ કર� એ �વભાિવક બાબત છેત છેત છેત છે. . . .
2.112.112.112.11 સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખેતી વ¦ચે તફાવત ::::
89
સYવસYવસYવસYવ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ખેતી �યp�તના ંYવનમા ંઅને પયાBવરણની mPટFએ ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી ક�વી રFતે ઉપયોગી
નીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છેનીવડ� છે તેનો �યાલ નીચેના તફાવત ઉપરથી પણ આવી શક� છે....
સYવ ખેતી અને રાસાયjણક ખતેી વ¦ચે તફાવત
સYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતીસYવ ખેતી રાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતીરાસાયjણક ખેતી
1111) ) ) ) સYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તેસYવ ખેતી અ!હ�સક છે તે સમi Yવ સમi Yવ સમi Yવ સમi Yવ
e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને e ૃ̂Pટ�ુ ં જતન અને પોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ંપોષણ�ુ ં કામ કામ કામ કામ કર� કર� કર� કર�
છેછેછેછે....સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ સYવ ખેતી ખેતીથી પયાBવરણ�ુ ંસરં?ણ
િસ.ાતંોિસ.ાતંોિસ.ાતંોિસ.ાતંો, સYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વસYવ ખેતીના ઘટકો અને તે�ુ ંમહ�વ, સYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ંસYવ ખેતીના લાભ અને તેની આડ� આવતા ં
ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા ખેતીનો િવકાસ તથા સYવ સYવ સYવ સYવ ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી અને રસાયjણક ખેતી ખેતી ખેતી ખેતી વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત વ¦ચેનો તફાવત સમtવવામા ંસમtવવામા ંસમtવવામા ંસમtવવામા ં