Page 1
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
I
||f1|v59
I [1] Testimonium ignobrvbarrantiae uestrae quae brvbariniquitatem dum
defenbrvbardit reuincit in promltpgttu est brvbarquod omnes qui uobis-
cum retro ignorabant et uobiscum oderant brvbarsimul eis contigit
scire desinunt odisse qui desinunt ignorare immo brvbarfiunt et
ipsi quod oderant et incipiunt odisse quod fuerant [2] Adeo
quobrvbartidie adolescentem numerum Christianorum ingemitis
obsessam uocibrvbarferamini ciuitatem in agris in castellis in
insulis Christianos omnem brvbarsexum omnem aetatem omnem
denique dignitateltmgt transgredi a uobis quasi brvbardetrimento
doletis [3] Nec tamen hoc ipso ad aestimationem alicuius
latentis boni brvbaranimos promouetis non licet rectius suspicari
non libet propius experiri brvbarhic tantum curiositas humana
torpescit [4] Amatis ignorare quod alii brvbargaudeant inuenisse
mauultis nescire quia iam odistis brvbarquasi certi non odituros
uos ltsigt sciatis [5] Atquin si nullum ltmgteritltumgt odii reppebrvbarrie-
tur optimum utique ab iniustitia priore discedere sin uero
caubrvbarsa constiterit nihil odio detrahetur quod adeo amplius
iustitiae brvbarconscientia cumulabitur Nisi si emendari pudet
aut excusari piget brvbar
[6] Scio plane qua responsione soletis redundantiae nostrae
testimonium brvbarconuenire non utique eo bonum praeiudicari
quia plerosque conuerbrvbartat et sibi rapiat inquitis [7] Noui
demutationem mentis in malas partes brvbarQuot desertores bonae
uitae Quot transfugae |v60 in peruersum Multi bona fide ||f1v im-
mo iam plures pro extremitatibus temporum [8] Verum deficit
adaebrvbarquatio comparationis istius Nam de malo ita constat
apud omnes brvbarut ne ipsi quidem rei qui ad malum transeunt
et a bonis in peruersa deuerbrvbartunt defendere malum pro bono
audeant Turpia timori pudori impia brvbarhabent [9] Denique ges-
tiunt latere deuitant apparere trepidant deprebrvbarhensi negant
accusati ne torti quidem facile aut semper confitentur brvbarcerte
damnati maerent Exprobltrgtant etenim quod erant in
semetipsos brvbarmalae menti ab innocentia transitum uel fato
imputant Adeo nolunt suum brvbaresse quia malum negare non
possunt
[10] Christiani uero quid tale conbrvbarsequuntur Neminem pu-
det neminem paenitet nisi tantum pristinorum brvbarSi denota-
tur gloriatur si trahitur non subsistit si accusatur non
debrvbarfendit interrogatus confitetur damnatus gloriatur
Quod hoc malum brvbarest in quo mali natura cessat
II [1] In quo ipsi etiam contra formam iudicandorum brvbarmalorum
iudicatis Nam nocentes quidem perductos si admissum ne-
gent brvbartormentis urgetis ad confessionem Christianos uero
sponte confessos brvbartormentis conprimitis ad negationem
[2] Quae tanta peruersitas ut confesbrvbarsioni repugnetis tormen-
torum officia mutetis grati reum euadere brvbarinuitum compel-
1
lentes negare Praesides extorquendae ueritatis de brvbarsolis
nobis mendacium exquiritis ut dicamus nos non esse quod
sumus brvbar [3] Opinor non uultis nos malos esse ideoque gestitis
de isto nomine exclubrvbardere Sane ceteros ad hoc tenditis et
carnificatis ut negent quod esse dicunbrvbartur Atquin illis ne-
gantibus non creditis nobis si negauerimus statim creditis ||f2
[4] Si certi estis nos nocentissimos esse cur etiam in hoc aliter
quam nocentes brvbara uobis agimur Non dico quod neque accu-
sationi neque recusationi spabrvbartium commodetis (soletis
inaccusatos et indefensos non temere dam|v61nabrvbarre) [5] sed uerbi
gratia si de homicida consultlgttatur non statim confesso brvbareo
nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitiobrvbar(quamquam confessis difficile credibrvbartis) [6] uerum insuper
consequenbrvbartia exigitis quotiens caedem egerit quibus telis
quibus in locis brvbarquibus spoliis sociis receptoribus ne quid
omnino mali hominis delibrvbartescat aut desit aliquid instruendae
ad sententiam ueritati [7] Porro brvbarde nobis quos atrocioribus ac
pluribus criminibus deputatis breui brvbarora ac leuiora elogia
conficitis credo non uultis oneratos quos brvbaromni opere per-
ditos uultis aut non putatis requirenda quae nosbrvbartis
[8] Hoc ergo peruersius si cogitis negare de quibus certissime
scitis brvbarimmo quo magis odio uestro competebat seposita for-
ma iudicandi brvbarproprio studio non ad negationem certare ne
quos odistis liberabrvbarretis sed ad confessionem singulorum scele-
rum quo magis inimicitiae brvbarsatiarentur exaggeratione poe-
narum dum recognoscitur quot brvbarquisque iam conuiuia illa
celebrasset quotiens in tenebris incursasbrvbarset incesta [9] Quid
quod eradicandi generis diffundenda erat requisibrvbartio porrigen-
da quaestio in socios consciosque Perducerentur brvbarinfantariae
et coci ipsi canes pronubi emendata res esset Etiam brvbarspec-
taculis gratia adgregaretur quanto enim studio in caueam ||f2v
conueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de-
uorasbrvbarset [10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa de
nobis defe brvbarruntur utique erui debuerunt ne incredibiltligta
uiderentur et odibrvbarum in nos publicum refrigesceret Nam et
plerique fidem talium brvbartemperant honorantes naturam
ltquaegt quaerere pabulum ferinum brvbarquam concubitultmgt ab
humano genere praeclusit
III [1] Vos igitur alias brvbardiligentissimi ac pertinacissimi dis-
cussores scelerum longe minorum brvbarcum ltingt talibus tam hor-
rendis et omnem impietatem supergressis eam brvbardiligentiam
deseratis |v62 neque confessionem recipiendo iudicantibus semper brvbarlaborandam neque exquisitionem digerendo damnatoribus
semper brvbarconsulendam iam apparet omne in nos crimen non
alicuius scelebrvbarris sed nominis dirigi [2] Adeo si de criminum
ueritate constaret ipsa brvbarcriminum nomina damnatis accom-
modarentlturgt ut ita pronunbrvbartiaretur in nos illum homici-
dam uel incestum uel quodcumque iacbrvbartamur duci suffigi
ad bestias dari placet Porro sententiae uestrae brvbarnihil nisi
Christianum confessum notant nullum criminis nomen ex-
tat brvbarnisi nominis crimen est
[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduerbrvbarsus nos
nomen in causa est quod quaedam occulta uis per uestram
ignobrvbarrantiam oppugnat ut nolitis scire pro certo quod uos
pro certo nesbrvbarcire certi estis et ideo nec creditis quae non pro-
bantur et ne probentur brvbarfacile non uultis inquirere ut no-
2
men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur
[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-
limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-
teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud
amisimus brvbar
[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-
quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis
crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis
non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-
que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-
sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel
negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua
accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo
aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut
infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem
deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-
minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-
mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-
pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-
tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)
sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-
netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium
nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum
non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt
aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique
non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v
IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo
quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari
utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de
auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut
medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si
ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur
Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-
nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando
sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-
rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis
quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt
non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-
diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec
quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus
uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-
dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-
rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam
inpune iaculentur
[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem
affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident
magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet
defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua
propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen
ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non
negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat
3
uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit
Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus
est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-
piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-
nuens
[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius
tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium
Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae
caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt
et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-
uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut
ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius
occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto
praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos
uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen
mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-
tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio
istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque
alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres
quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-
nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae
captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse
zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi
suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non
permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri
desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea
necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-
lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se
tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono
nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra
instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim
insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola
humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab
alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-
mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam
ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis
indicibus brvbarutatur necesse est
V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et
hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non
plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro
aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat
aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam
colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur
modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa
quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad
testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos
probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite
sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando
aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes
Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium
redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui
dicuntur Christiani retorquetis
4
[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-
nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines
suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi
dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes
nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-
fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-
tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt
frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum
de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque
congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta
denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra
uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-
cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii
continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos
ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt
VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas
ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur
conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis
aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis
apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit
apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de
ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-
tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia
homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-
missi et tamen cognitum est omnibus genus facti
[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani
erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus
facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo
quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-
fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet
conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-
quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et
obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-
tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis
machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-
iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-
tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-
stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis
VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit
cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide
Famae brvbar[2] Nonne haec est
Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar
Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum
Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii
cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate
confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod
mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-
bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio
nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur
nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum
5
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 2
lentes negare Praesides extorquendae ueritatis de brvbarsolis
nobis mendacium exquiritis ut dicamus nos non esse quod
sumus brvbar [3] Opinor non uultis nos malos esse ideoque gestitis
de isto nomine exclubrvbardere Sane ceteros ad hoc tenditis et
carnificatis ut negent quod esse dicunbrvbartur Atquin illis ne-
gantibus non creditis nobis si negauerimus statim creditis ||f2
[4] Si certi estis nos nocentissimos esse cur etiam in hoc aliter
quam nocentes brvbara uobis agimur Non dico quod neque accu-
sationi neque recusationi spabrvbartium commodetis (soletis
inaccusatos et indefensos non temere dam|v61nabrvbarre) [5] sed uerbi
gratia si de homicida consultlgttatur non statim confesso brvbareo
nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitiobrvbar(quamquam confessis difficile credibrvbartis) [6] uerum insuper
consequenbrvbartia exigitis quotiens caedem egerit quibus telis
quibus in locis brvbarquibus spoliis sociis receptoribus ne quid
omnino mali hominis delibrvbartescat aut desit aliquid instruendae
ad sententiam ueritati [7] Porro brvbarde nobis quos atrocioribus ac
pluribus criminibus deputatis breui brvbarora ac leuiora elogia
conficitis credo non uultis oneratos quos brvbaromni opere per-
ditos uultis aut non putatis requirenda quae nosbrvbartis
[8] Hoc ergo peruersius si cogitis negare de quibus certissime
scitis brvbarimmo quo magis odio uestro competebat seposita for-
ma iudicandi brvbarproprio studio non ad negationem certare ne
quos odistis liberabrvbarretis sed ad confessionem singulorum scele-
rum quo magis inimicitiae brvbarsatiarentur exaggeratione poe-
narum dum recognoscitur quot brvbarquisque iam conuiuia illa
celebrasset quotiens in tenebris incursasbrvbarset incesta [9] Quid
quod eradicandi generis diffundenda erat requisibrvbartio porrigen-
da quaestio in socios consciosque Perducerentur brvbarinfantariae
et coci ipsi canes pronubi emendata res esset Etiam brvbarspec-
taculis gratia adgregaretur quanto enim studio in caueam ||f2v
conueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de-
uorasbrvbarset [10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa de
nobis defe brvbarruntur utique erui debuerunt ne incredibiltligta
uiderentur et odibrvbarum in nos publicum refrigesceret Nam et
plerique fidem talium brvbartemperant honorantes naturam
ltquaegt quaerere pabulum ferinum brvbarquam concubitultmgt ab
humano genere praeclusit
III [1] Vos igitur alias brvbardiligentissimi ac pertinacissimi dis-
cussores scelerum longe minorum brvbarcum ltingt talibus tam hor-
rendis et omnem impietatem supergressis eam brvbardiligentiam
deseratis |v62 neque confessionem recipiendo iudicantibus semper brvbarlaborandam neque exquisitionem digerendo damnatoribus
semper brvbarconsulendam iam apparet omne in nos crimen non
alicuius scelebrvbarris sed nominis dirigi [2] Adeo si de criminum
ueritate constaret ipsa brvbarcriminum nomina damnatis accom-
modarentlturgt ut ita pronunbrvbartiaretur in nos illum homici-
dam uel incestum uel quodcumque iacbrvbartamur duci suffigi
ad bestias dari placet Porro sententiae uestrae brvbarnihil nisi
Christianum confessum notant nullum criminis nomen ex-
tat brvbarnisi nominis crimen est
[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduerbrvbarsus nos
nomen in causa est quod quaedam occulta uis per uestram
ignobrvbarrantiam oppugnat ut nolitis scire pro certo quod uos
pro certo nesbrvbarcire certi estis et ideo nec creditis quae non pro-
bantur et ne probentur brvbarfacile non uultis inquirere ut no-
2
men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur
[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-
limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-
teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud
amisimus brvbar
[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-
quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis
crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis
non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-
que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-
sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel
negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua
accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo
aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut
infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem
deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-
minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-
mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-
pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-
tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)
sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-
netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium
nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum
non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt
aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique
non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v
IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo
quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari
utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de
auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut
medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si
ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur
Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-
nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando
sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-
rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis
quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt
non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-
diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec
quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus
uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-
dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-
rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam
inpune iaculentur
[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem
affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident
magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet
defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua
propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen
ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non
negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat
3
uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit
Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus
est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-
piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-
nuens
[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius
tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium
Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae
caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt
et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-
uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut
ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius
occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto
praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos
uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen
mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-
tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio
istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque
alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres
quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-
nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae
captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse
zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi
suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non
permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri
desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea
necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-
lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se
tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono
nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra
instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim
insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola
humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab
alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-
mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam
ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis
indicibus brvbarutatur necesse est
V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et
hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non
plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro
aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat
aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam
colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur
modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa
quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad
testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos
probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite
sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando
aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes
Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium
redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui
dicuntur Christiani retorquetis
4
[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-
nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines
suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi
dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes
nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-
fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-
tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt
frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum
de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque
congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta
denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra
uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-
cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii
continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos
ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt
VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas
ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur
conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis
aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis
apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit
apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de
ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-
tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia
homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-
missi et tamen cognitum est omnibus genus facti
[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani
erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus
facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo
quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-
fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet
conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-
quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et
obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-
tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis
machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-
iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-
tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-
stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis
VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit
cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide
Famae brvbar[2] Nonne haec est
Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar
Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum
Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii
cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate
confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod
mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-
bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio
nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur
nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum
5
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 3
men brvbarinimicum sub praesumptione brvbarcriminum puniatur
[4] Adeo ut de nomine inimico recedatur ||f3 ideo negare compel-
limur dehinc negantes liberamur tota impunibrvbartate prae-
teritorum iam non cruenti neque incesti quia nomen illud
amisimus brvbar
[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur uos quam inse-
quibrvbarmini ad expugnationem nominis edite quod nominis
crimen quae brvbaroffensa quae culpa [6] Praescribitur enim uobis
non posse crimina obicere brvbarquae neque institutum dirigit ne-
que probatio adsignat neque sententia ebrvbarnumerat quod prae-
sidi offeratur quod de reo inquiratur quod brvbarrespondetur uel
negatur quod de consilio recitatur id reum agnoscobrvbar[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum si qua
accusatio uocabrvbarbulorum ego arbitror nullam esse uocabulo
aut nomini querellam brvbarnisi cum quid aut barbarum sonat aut
infaustum sapit uel inpudicum brvbaruel aliter quam enuntiantem
deceat aut audientem delectet |v63 [8] Haec uocabrvbarbulorum aut no-
minum crimina sicuti uerborum atque sermonum barbabrvbarris-
mus est uitium et soloecismus et insulsior figura Christianumbrvbaruero nomen quantum significatio est de unctione inter-
pretatur brvbar[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun-
tiamur (nam ne nobrvbarminis quidem ipsius liquido certi estis)
sic quoque de suauitate uel bonibrvbartate modulatum est [10] Deti-
netis igitur in hominibus innoxiis etiam brvbarnomen innoxium
nostrum non incommodum linguae non auribus brvbarasperum
non homini malum non pari infestum sed et Graecum brvbarltcumgt
aliis et sonorum et interpretatione iucundum Et utique
non glabrvbardio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina ||f3v
IV [1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris Primo
quidem sectam brvbarde auctoris appellationeltmgt mutltugtari
utique probum usitatumque ius est brvbardum philosophi quoque de
auctoribus cognominentur Pythagorici brvbaret Platonici ut
medici Erasistratltegti et grammatici Aristarchii brvbar [2] Itaque si
ob auctorem malum mala secta tradux mali nominis plecbrvbartitur
Atquin temeritate praesumeretur Prius erat cognoscerebrvbarauctorem ut cognosceretur secta quam de secta inspectio-
nem brvbarauctoris retinere [3] At nunc necessario ignorando
sectam quia igbrvbarnoratis auctorem aut non recensendo aucto-
rem quia nec sectam brvbarrecensetis in solum nomen inpingitis
quasi in illo detinentes sectam brvbaret auctorem quos omniltnogt
non nostis [4] Et tamen philosophis patet liberbrvbartas transgre-
diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen brvbarnec
quisquam illis odium mouet cum in mores ritus cultus
uictusbrvbarque uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu-
dinem elatrent brvbarcum legum contemptu sine respectu persona-
rum ut quidam etiam brvbarin principes ipsos libertatem suam
inpune iaculentur
[5] Sed ueritatem brvbarsaeculo perosissimam philo|v64sophi quidem
affectant possident autem brvbar Christiani ideoque qui possident
magis displicent quia qui affectat brvbarinludit qui possidet
defendit [6] Denique Socrates ex ea parte dambrvbarnatus est qua
propius temptauerat ueritatem deos uestros destruendo brvbarquamquam nondum tunc in terris nomen Christianum tamen
ueritas brvbarsemper damnabatur [7] Itaque et sapientem non
negabitis cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat
3
uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit
Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus
est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-
piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-
nuens
[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius
tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium
Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae
caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt
et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-
uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut
ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius
occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto
praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos
uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen
mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-
tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio
istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque
alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres
quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-
nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae
captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse
zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi
suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non
permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri
desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea
necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-
lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se
tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono
nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra
instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim
insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola
humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab
alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-
mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam
ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis
indicibus brvbarutatur necesse est
V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et
hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non
plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro
aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat
aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam
colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur
modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa
quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad
testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos
probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite
sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando
aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes
Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium
redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui
dicuntur Christiani retorquetis
4
[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-
nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines
suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi
dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes
nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-
fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-
tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt
frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum
de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque
congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta
denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra
uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-
cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii
continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos
ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt
VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas
ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur
conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis
aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis
apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit
apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de
ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-
tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia
homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-
missi et tamen cognitum est omnibus genus facti
[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani
erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus
facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo
quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-
fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet
conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-
quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et
obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-
tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis
machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-
iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-
tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-
stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis
VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit
cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide
Famae brvbar[2] Nonne haec est
Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar
Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum
Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii
cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate
confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod
mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-
bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio
nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur
nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum
5
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 4
uirorum inquit omnium Sobrvbarcrates sapientissimus Vicit
Apollinem ueritas ut ipse aduersus se pronunbrvbartiaret confessus
est enim se deum non esse sed eum quoque sapientissimumbrvbaraffirmans qui deos abnuebat Porro apud uos eo minus sa-
piens quibrvbara deos abnuens cum ideo sapiens quia deos ab-
nuens
[8] Quo more brvbaretiam nobis soletis bonus uir Lucius Titius
tantum quod Christiabrvbarnus Item alius Ego miror Gaium
Seium grauem uimm factum brvbarChristianum [9] Pro stultitiae
caecitate laudant quae sciunt uituperant brvbarquae nesciunt
et id quod sciunt eo quod nesciunt uitiant [10] Nemini brvbarsub-
uenit ne ideo bonus quis et prudens quia Christianus aut
ideo brvbarChristianus quia prudens et bonus cum sit humanius
occulta mabrvbarnifestis adiudicare quam manifesta de occulto
praeiudicare brvbar[11] Aliltigt quos retro ante hoc nomen uagos
uiles improbos norant brvbaremendatos repente mirantur et tamen
mirari quam assequi norunt brvbaralii tanta obstinatione cer-
tant ut cum suis utilitatibus depugnent brvbarquas de commercio
istius nominis capere possunt [12] Scio maritum brvbarunum atque
alium anxium retro de uxoris suae moribus qui ne mubrvbarres
quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti-
nebat brvbarcomperta causa nouae sedulitatis et inusitatae
captiuitatis brvbaromnem uxori patientiam obtulisse negasse
zelotypum maluisse brvbarlupae quam Christianae maritum ipsi
suam licuit in peruersum debrvbarmutare naturam mulieri non
permisit in melius reformari ||f4v [13] Pater filium de quo queri
desierat exheredauit dominus seruum quem brvbarpraeterea
necessarium sen|v65serat in ergastulum dedit simul quis inbrvbartel-
lexerit Christianum mauult nocentem [14] Nam et ipsa per se
tradubrvbarcitur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono
nostro Siltcgt et mabrvbarli de suo malo radiant Aut nos soli contra
instituta naturae pessimi de brvbarbono denotamur [15] Quid enim
insigne praeferimus nisi primam sapibrvbarentiam qua friuola
humanae manus opera non adoramus abstibrvbarnentiam qua ab
alieno temperamus pudicitiam quam nec oculis brvbarcontamina-
mus misericordiam qua super indigentes flectimur brvbaripsam
ueritatem qua offendimus ipsam libertatem pro qua moribrvbarnouimus Qui uult intellegere qui sinlttgt Christiani istis
indicibus brvbarutatur necesse est
V [1] Quod ergo dicitis pessimi et probrosissimi auaritiabrvbarluxuria improbitate non negabimus quosdam sufficit et
hoc ad brvbartestimonium nominis nostri si non omnes si non
plures [2] Necesse est in corpore et brvbarquantum uelis integro
aut puro aut naeuus aliqui effruticet aut brvbaruerrucula exsurgat
aut lentigo sordescat [3] Caelum ipsum nulla brvbar serenitas tam
colata purgat ut non alicuius nubiculae flocculo brvbarresignetur
modica macula in fronte in parte quadam exemplari brvbardagger uisa
quo uniuersitas munda est Maior boni portio modico malo brvbarad
testimonium sui utitur [4] Cum tamen aliquos de nostris malos
probatis brvbariam hoc ipso Christianos non probatis Quaerite
sectam cui malitiae brvbardeputatur [5] Ipsi in conloquio si quando
aduersus nos cur illebrvbar inquitis ||f5 fraudator si abstinentes
Christiani cur immitis si misericordes brvbarAdeo testimonium
redditis non esse tales Christianos dum cur tales brvbarsint qui
dicuntur Christiani retorquetis
4
[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-
nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines
suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi
dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes
nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-
fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-
tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt
frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum
de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque
congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta
denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra
uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-
cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii
continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos
ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt
VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas
ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur
conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis
aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis
apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit
apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de
ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-
tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia
homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-
missi et tamen cognitum est omnibus genus facti
[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani
erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus
facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo
quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-
fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet
conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-
quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et
obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-
tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis
machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-
iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-
tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-
stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis
VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit
cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide
Famae brvbar[2] Nonne haec est
Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar
Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum
Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii
cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate
confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod
mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-
bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio
nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur
nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum
5
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 5
[6] Multum distantiae brvbarinter crimen et nomen inter opinio-
nem et ueritatem Nam et nomina brvbarsic sunt instituta ut fines
suos habeant inter dici et esse [7] Quot denique brvbarphilosophi
dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent brvbar[8] Omnes
nomen de professionibus gestant si ducant |v66 nomen sine pro-
fessionis brvbarpraestantia qui superficie uocabuli infamant ueri-
tatem non statim brvbarsunt quia dicuntur sed quia non sunt
frustra dicuntur et fallunt brvbareos qui rem nomini addicunt cum
de re status nominis competat brvbar[9] Et tamen eiusmodi neque
congregant neque participant nobiscum brvbarfacti per delicta
denuo uestri quando ne illis quidem misceamur brvbarquos uestra
uis atque saeuitia ad negandum subegit [10] Vtique enim fa-
cilius brvbarinter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii
continebrvbarrentur Ceterum sine causa uocatis Christianos quos
ipsi negant brvbarChristiani qui se negare non norunt
VI [1] His propositionibus responbrvbarsionibusque nostris quas
ueritas de suo suggerit quotiens comprimitur brvbaret coartatur
conscientia uestra tacita ignorantiae suae testis confugibrvbartis
aestuantes ad arulam quandam id est legum auctoritatembrvbarquod utique non plecterent sectam istam nisi de meritis
apud conditobrvbarres legum constitisset [2] Quid ergo prohibuit
apud exsecutores quobrvbarque legum proinde constare cum de
ceteris criminibus quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun-
tur nisi prius requiratur poena cessat brvbar[3] Verbi gratia
homicidam adulterum lege discutitur tamen de ordine brvbarad-
missi et tamen cognitum est omnibus genus facti
[4] Christianum pubrvbarniunt leges Si quod est factum Christiani
erui debet Nulla lex brvbarprohibet inquirere atquin pro legibus
facit inquisitio quomodo brvbarenim legem obseruabis cauendo
quod lege prohibetur adempta brvbardiligentia cauendi per de-
fectionem agnoscendi quid obserues brvbar[5] Nulla sibi lex debet
conscientiam iustitiae suae sed eis a quibus captat brvbarobse-
quium Ceterum suspecta lex est si probare se non uultbrvbar[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et
obbrvbarseruandae censentur quamdiu ignoratur quod persequun-
tur brvbarmerito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis
machaeris brvbaret patibulis et leonibus despuuntur [7] Legis in-
iustae honor nullus brvbarest ut opinor autem dubitatur de iniqui-
tate |v67 legum quarundam brvbarcum quotidie nouis consultis con-
stitutisque duritias nequitiasque brvbarearum temperetis
VII [1] Vnde ergo inquitis tantum de uobis Famae brvbarlicuit
cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legumbrvbarQuis oro sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide
Famae brvbar[2] Nonne haec est
Fama malum quo non aliud uelocius ullum brvbar
Cur malum si uera semper sit Non mendacio plurimum
Quae ne tum quibrvbardem cum uera defert a libidine mendacii
cessat ut non falsa ueris brvbarintexat adiciens detrahens uarietate
confundens [3] Quid quod ea ||f6 condicio illi ut nonnisi quod
mentitur perseueret Tamdiu enim uiuit brvbarquamdiu non pro-
bat quicquam siquidem approbata cadit et quabrvbarsi officio
nuntiandi functa decedit exinde res tenetur res nominabrvbartur
nec quisquam dicit uerbi gratia hoc Romae aiunt factum
5
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 6
aut brvbar fama est illum prouinciam sortitum sed ille prouin-
ciam sortitus est brvbaret hoc factum est Romae [4] Nemo Fa-
mam nominat nisi incertus quia neltmogt brvbarfit fama sed
conscientia certus nemo Famae credit nisi stultus brvbarquia
sapiens non credit incerto
[5] Fama quantacumque ambitione brvbardiffusa est ab uno ali-
quando ore exorta sit necesse est exinde brvbarin traduces quo-
dammodo linguarum et aurium serpit et modicum brvbaroriginum
uitium rumoris obscurat ut nemo recogitet ne primumbrvbarillud os mendacia seminauerit quod saepe fit ltagtut aemulatio-
nis brvbaringenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi
uolupbrvbartate [6] Sed bene quod omnia tempus reuelat testibus
sententiis brvbaret prouerbiltigts uestris ipsaque natura quae ita
ordinata est ut nihil lateat brvbaretiam quod Fama non prodidit
[7] Videte qualem prodigam aduerbrvbarsus nos subornastis quia
quod semel de|v68tulit tantoque tempore brvbar ad fidem corroborauit
usque adhuc probare non potuit
[8] Principe brvbarAugusto nomen hoc ortum est Tiberio disciplina
eius inluxit brvbarNerone damnatio inualuit ut iam hinc de
persona persecutobrvbarris ponderetis si pius ille princeps impii
Christiani si iustus brvbarsi castus iniusti et incesti Christiani
si non hostis publicus ||f6v nos publici hostes quales simus
damnator ipse demonstrauit brvbarutique aemula sibi puniens
[9] Et tamen permansit erasis omnibus brvbarhoc solum institu-
tum Neronianum iustum denique ut dissimile brvbarsui auctoris
[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC Tot iniqui interbrvbarea
tot cruces diuinitatem consecutae tot infantiae trucidatae
tot brvbarpanes cruentati tot strages lucernarum tot errores
nuptiarum brvbarmdashet adhuc Christianis sola Fama decernit
[11] Habet quidem grande brvbarfundamentum de uitio ingenii
humani felicius in acerbis atroci brvbarbusque mentitur Quanto
enim proni ad malitiam tanto ad mali brvbarfidem oportuni
estis facilius denique falso malo quam uero bono brvbarcreditur
[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas brvbarre-
liquisset ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce-
bat brvbardispicere a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in
totum orbem brvbardari [13] Ab ipsis enim Christianis non opinor
cum uel ex forma altcgt lege brvbar omnium mysteriorum silentii
fides debeatur quanto magis talium brvbarquae prodita non uitarent
interltimgt humana ltanimgtaduersione praesentanbrvbarlteum iugtdi-
cium [14] Si ergo non ipsi proditores sui sequitur ut extraneibrvbarltPgtorro extraneis unde notitia cum etiam iusta et licita
mysteria brvbar ltomgtnem arbitrum extraneum caueant nisi ltsigt
inlicita minus spernunt brvbarltAgttquin extraneis tam onerare
quam confingere magis competit brvbar[15] ltAtgt domesticorum
curiositas furata est per rimulas et cauernas brvbarQuid cum
domestici eos |v69 uobis prodentes omnes A nullis magis ||f7 pro-
dimur quanto magis si atrocitas tanta sit quae iustitia
indignatiobrvbarnis omnem familiaritatis fidem rumpat Non
potuerit continere brvbarquod horruit mens quod expauit oculus
[16] Hoc quoque mirum si brvbaret ille qui tanto impatientiae
iure prosiluit deferre non et probabrvbarre gestit et ille qui audiit
et non uidere curauit siquidem par brvbarfructus est et delatoris
si quod detulit probet et auditoris si quod brvbaraudit etiam sibi
credat [17] Tunc inquitis primo delatum et exhibitum est
6
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 7
brvbarauditum et inspectum est atque exinde famae commenda-
tum Hoc quibrvbardem superscendit omnem admirationem si
semel deprehensum est brvbarquod semper admittitur nisi ltsigt
desiuimus iam talia factitare [18] Atquin brvbaret idem uocamur
et in isdem deputamur et de die redundamus brvbarquod plures
hoc pluribus odiosi Magis increscit odium increscente brvbarmate-
ria proficiente multitudine reorum quid ita non proficitbrvbarmultitudo nuntiatorum
[19] Quod sciam et conuersatio notior facta brvbarest scitis et
dies conuentuum nostrorum itaque et obsidemur et
oppltrigtbrvbarmimur et in ipsis arcanis congregationibus detine-
mur [20] Quis ultmgtbrvbarquam tamen semeso cadaueri superuenit
Quis in cruentato pltanegt brvbaruestigia dentium deprehendit
Quis tenebris repentino lumine brvbarinruptis inmunda aliqua
ne dixerim incesta indicia recognoltuitgt brvbar[21] Si praemio
impetramus ne tales in publicum extrahamur qultagtlltesgt brvbaret
opprimimur possumus et omnino non extrahi quis enim
proltdigtbrvbartionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit
aut redimit ||f7v
[22] Sed quid extraneiltsgt speculatoribus et indicibus detrac-
tem qui talia obibrvbarciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima
uociferatione publicenbrvbartur aut statim audita si prius demon-
strantur aut postea reperbrvbarta si interim celantur [23] Sine
dubio enim initiari uolentibus mos est brvbarprius |v70 ad magistrum
sacrorum uel patrem adire Tum ille dicet brvbarinfans tibi qui
adhuc uagetur necessarius qui immoletur et panis brvbaraliquan-
tum qui in sanguine infringatur [24] praeterea candelabrvbarbra
quae canes annexi deturbent et offulae quae eosdem canesbrvbarsed et mater aut soror tibi necessaria estbrvbar Quid si nullae
erunt Opibrvbarnor legitimus Christianus esse non poteris
[25] Haec oro uos denuntiabrvbarta ab aliis sustinent prodi
Verum opus non est scire illos Prius brvbarfallaciae negotium per-
petratur ltigtgnaris et dapes et nuptiae subibrvbarciuntur nihil
enim umquam retro de Christianis mysteriis audierantbrvbar[26] Tamen postea cognoscant necesse est uel aliis quoltsgt
inducunt praebrvbarministranda Ceterum quam uanum est
profanos scire quod nesbrvbarltcigtat sacerdos [27] Tacent igitur
et accepto ferunt et nihil ltingt tragoediabrvbarm Thyestae uel Oe-
dipodis erumpunt et non protrahunt ad populum brvbarfidltegti
ministros et magistros et de ipsis potiores morsus iam doctisbrvbarlt gtibus rapiunt [28] Si nihil tale probetur grande nescio
quid aestibrvbarltmari ogtportet cuius compensatio tantarum atro-
citatum tolebrvbarrantia constat
[29] Miserae atque miserandae nationes ecce proponibrvbarmus
uobis disciplinae nostrae sponsionem uitam aeternam ||f8 sec-
tatoribus et conseruatoribus suis spondet e contrario profabrvbarnis
et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminaturbrvbarad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur
[30] Videbrvbarrimus de fide istorum dum suo loco digeruntur
interim credite brvbarqueltmgtadmodum nos Volo enim scire si per
talia scelera adire brvbarparati estis queltmgtadmodum nos [31] Veni
si quis es demerge ferrum brvbarin infantem uel si alterius offi|v71cium
est tu modo specta morientem brvbaranimam antequam uixit
certe excipe rudem sanguinem in quo brvbarpanem tuum saties
uescere libenter [32] interea discumbe dinumebrvbarra loca ubi
7
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 8
mater aut soror torum presserit nota diligenter brvbarut cum
tenebrae inruerint temptantes scilicet diligentiam singubrvbarlo-
rum non erres extraneam incursans piaculum feceris nisibrvbarincestum
[33] Haec cum expunxeris uiues in aeuum Cupio respon-
debrvbaras si tanti facis aeternitatem Immo idcirco nec credis
etiamsi brvbarcredideris nego te uelle etiamsi uelles nego te posse
Cur autem brvbaralii possint si uos non potestis cur non possitis
si alii possunt brvbar[34] Inpunitatem aeternitatem quanto con-
stare uultis Altn haegt brvbarnobis omni modo redimendae uiden-
tur An alii ordinltes dengtbrvbartium Christianorum et alii specus
faucium et alii ad incestam brvbarlibidinem nerui Non opinor
satis enim est nobis sola uerltitategt brvbara uestra positione discerni
VIII [1] Plane tertium genus dicimur brvbarCynopennae aliqui
uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneltogt Antipodes Si qua
istic apud uos salteltmgt ratio est edatis uelim primum brvbaret
secundum genus ut ita de tertio constet [2] Psammeticlthgtus
quidem brvbarputauit iltngtultengtiltsgtse ingenio exploratus fideltmgt
primaltmgt generis Dicitur enim brvbarinfantes recenti e partu seor-
sum a commercio hominum alendos brvbartradidisse nutrici quam
et ipsam propterea elinguauerat ut in tobrvbartum exules uocis
humanae non auditu formarent loquellam brvbarsed ltdegt suo
promentes eam primam nationem designarent cuius sonumbrvbarnatura dictasset [3] Prima uox beccos renuntiata est inter-
pretabrvbartio eius panis apud Phrygas nomen est Phryges primi
genus exbrvbarinde habentur
[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabulabrvbarrum
non otiose nobis retractandum quo fidem uestram uanitati-
bus brvbarquam ueritatibus deditam demonstrare gestimus [5] An
omnino crebrvbardibile sit tali membro desecto uastato ipsius
animae organo brvbarltegtt utique radicitus caeso castratis faucibus
quae etiam extrinsecus brvbarltpgtericulose uulnerantur exinde
tabo in praecordia refluente brvbarltpogtstremo aliquamdiu cessan-
tibus alimentis uitam nutrici illi perbrvbarltseueragtsse [6] Age
nunc perseuerauerit Philomelae medicamentis brvbarlt gt
quam et ipsam prudentiores non linguae caede brvbarsed ltragtpltti
pugtdoris rubore mutam interpretantur [7] Si ergo uixitbrvbarltpotuitgt effutire aliquid obtusum et exarticulatum sonumbrvbartinnitumque sine modulatu labellorum expanso ore linguabrvbarstupente de solis faucibus cogi licet [8] Id fors tunc infantes
quia ||f9 unicum facilius commentati paulo modulatius utpote
linguatulltigt brvbarltingt inuentum alicuius interpretationis impe-
geriltngtt
[9] Sint nunc primi brvbarPhryges non tamen tertii Christiani
Quantae enim aliae gentium series brvbarpost Phrygas Verum
recogitate ne quos tertium genus dicitis prinbrvbarcipem locum
optineant siquidem non ulla gens non Christiana [10] Itabrvbarque
quaecumque gens prima nihilominus Christiana ridicula
debrvbarmentia nouissimos dicitis et tertios nominatis
[11] Sed de superstitiobrvbarne tertium genus deputamur non de
natione ut sint Romani Iudaei brvbardehinc Christiani Vbi autem
Graeci [12] Vel si in Romanorum superstitionibus brvbarcensentur
quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit ubi
8
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 9
salbrvbartem Aegyptii et ipsi quod sciam priuati curiosaeque re-
ligionis [13] Porro brvbarsi tam monstruosi qui tertii loci quales
habendi qui primo et secundo brvbarantedecunt |v73
IX [1] Sed quid ego mirer uana uestra cum ex forma natu-
rali brvbarconcorporata et concreta intercessit malitia et stultitia
sub eodltemgt brvbarmancipe erroris [2] Sane quia non miror
enumerem necesse est ut ultosgt brvbarrecognoscendo miremini in
quantam stultitiam incidatis qui omltnisgt brvbarcladis publicae uel
iniuriae nos causas esse uultis [3] Si Tiberis redultndagtbrvbaruit
si Nilus non redundauit si caelum stetit si terra mouit
ltsi luesgt brvbarltaesgttiua uastauit si fames afflixit statim omnium
uox Christiltanorum merigtbrvbartum Quasi modicum habeant
aut aliud metuere qui deum ltnon metuuntgt brvbar
[4] Opinor ut contemptores deorum uestrorum haec iacula
eorum pltrouogtbrvbarcamus Vt supra edidimus aetatis nostrae
nondum anni ducenti ||f9v [5] Quantae clades ante id spatium
supra uniuersum orbem [ad] singulas brvbarurbes et prouincias
ceciderunt quanta bella externa et intestina brvbarQuot pestes
fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum digesbrvbarsit
[6] Vbi tunc Christiani cum res Romana tot historias labo-
rum suorum brvbarsubministrauit Vbi tunc Christiani cum
Hiera Anaplthgte et Delos brvbaret Rhodos et Cea insula multis cum
milibus hominum pessum ierunt brvbaruel quam Plato memorat
maiorem Asia aut Africa in Atlantico brvbarmari mersam [7] Cum
Vulsinios de caelo Tarpeios de suo monte perfubrvbardit ignis
Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est Cum totum brvbarorbem cataclysmus aboleuit [8] Vbi tunc non dicam con-
temptores brvbardeorum Christiani sed ipsi dei uestri quos clade
illa posteriores loca brvbaroppida approbant in quibus nati morati
sepulti sunt etiam quae brvbarltcgtondiderunt Non alias enim super-
fuissent ad hodiernum nisi pobrvbarltstgtuma cladis illius
[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia brvbarlttegtmpo-
rum aliter uobis renuntiata inprimis neltcesse estgt deos
uestros |v74 iniustisbrvbarltsimogts pronuntietis qui propter contemptores
etiam cultores suos brvbarltlaedugtnt tunc et uosmetipsos errare
probatis si eos traditis qui uos brvbarltagtmeritis profanorum non
discernunt [10] Quodsi ut unus atque alius brvbarstultissimus ait
idcirco uobis quoque irascuntur quoniam de nostra eradica-brvbarlttione ngteglegitis absolutum est de infirmitate et mediocri-
tate eorum brvbarqui non irascerentur uobis in animaduersione
cessantibus si ipsi exsebrvbarqui possent [11] Quamquam et alias
confitemini istud si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini
ulcisci ltSigt ab ltaliquogt aliud a maiore defenditur Pudeat
igitur brvbardeos ab homine defendi
X [1] Effundite iam omnia uenena omnia brvbarcalumniae tela infli-
gite huic nomini non cessabo ultra repellere brvbarat postmodum
obtundentur expositione totius nostrae disciplinae brvbar [2] Nunc
uero eadem ipsa de nostro corpore ltregtuulsa in uos retorquebobrvbareadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo quo
machaebrvbarris uestris admentationibusque cadatis
[3] Iam primo quod in nos generali brvbaraccusatione dirigitis di-
uortium ab institutis maiorum considerabrvbarte etiam atque etiam
ne uobiscum communicemus crimen istud [4] Ecce brvbarenim per
omnia uitae ac disciplinae corruptam immo deletam in uobrvbarbis
antiquitatem recognosco De legibus quidem iam supra dic-
9
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 10
tum est brvbarquod eas nouis de die consultis constitutisque obruis-
tis [5] De reliqua uebrvbarro conuersationis humanae dispositione
palam subiacet quantltumgt brvbara maioribus mutaueritis cultu
habitu apparatu ipsoque uictu ipsltoquegt brvbarsermone nam
pristinum ut rancidum relegatis [6] Exclusa ubique ltantigtbrvbarqui-
tas in negotiis in officiis totam auctoritatem maiorum uestra
aultctogtbrvbarritas deiecit [7] Sane quod uobis magis probro est
laudatis sempltergtbrvbar uetustates et nihilominus recusatis Qua
peruersitate tanlt gtbrvbar maiorum apud uos dagger permanere
pro|v75bari debuerunt cum ea qultae progtbrvbarbatis recusetis
[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum ltfide-
lisgtbrvbarsime custodire et defendere uel quo maxime reos nos
transgrltessiogtbrvbarnis postulatis de quo totum odium Christiani
nominis animatlturgt ||f10v deorum dico culturam perinde a uobis
destrui ac despici ostendam [9] Nisi quod brvbar ltnongt perinde nos
enim contemptores deorum haberi nulla ratio est quia nemobrvbarcontemnit quod sciat omnino non esse Quod omnino est
id contemni brvbarpotest quod nihil est nihil patitur igitur quibus
est ab eis patiatur brvbarnecesse est [10] Quo magis oneramini
credentes esse et contemnentes colenbrvbartes et despuentes
honorantes et lacessentes
[11] Licet iam hinc recognosbrvbarcere inprimis cum alii alios deos
colitis eos quos non colitis utique conbrvbartemnitis praelatio
alterius sine alterius contumelia non potest brvbarnec ulla electio
non reprobatione componitur qui de pluribus suscipit brvbarali-
quem eum quem non suscipit despexit [12] Sed tot ac tanti
ab omnibus brvbarcoli non possunt Iam ergo tunc primo contemp-
sistis non ueriti scilicet brvbarltigtta instituere ut omnes coli non
possent
[13] At enim illi sapientissimi acbrvbarltpgtrudentissimi maiores
quorum institutis renuntiare non nostis mabrvbarltxigtme in persona
deorum uestrorum ipsi quoque impii deprehendunturbrvbar[14] ltMgtentior si numquam censuerant ne qui imperator
fanum quod in brvbarltbellgto uouisset prius dedicasset quam sena-
tus probasset ut contigit brvbarltM Aemgtilio qui uouerat Alburno
deo [15] Vtique enim impiissimum immo conbrvbartumeliogtsissi-
mum admissum est in arbitrio et libidine sententiae humanaebrvbar lt gtre honorem diuinitatis ut deus non sit nisi cui
esse permiserit sebrvbarnatus [16] Saepe censores inconsulto populo
ltaedesgt adsolauerunt certe Liberum brvbarltPatregtm cum |v76 sacro
suo consules senatus auctoritate non urbe sobrvbarlltugtmmodo
uerum tota Italia eliminauerunt [17] Ceterum Serapem et Isi-
dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro
commemoralttgt brvbareorumque ltarasgt a senatu deiectas nonnisi
per uim popularium restructas brvbar[18] Sed tamen et Gabinius
consul Kalendis Ianuariis cum uix hostias probrvbarbaret prae
popularium coetu quia nihil de Serape et Iside constituissetbrvbar potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et
aras institui brvbarprohibuit
[19] Habetis igitur in maioribus uestris etsi non nomen
attamen brvbarsectam Christianam quae deos neglegit Horum si
uos saltem integrum dagger honobrvbarribus uestris rei esse laesae reli-
gionis sed inuenio conspirasse a uobis tam brvbarsuperstitionis
quam impietatis profectum [20] Quanto enim inreligiosioresbrvbardeprehendimini Priuatos enim deos quos Lares et Penates
10
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 11
domestica brvbarconsecratione perhibetis domestica et licentia in-
culcatis uendibrvbartanto pignerando pro necessitate ac uoluntate
[21] Essent quidem brvbartolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri-
legia nisi quod eo iam contubrvbarmeliosiora quod modica Sed
aliquo solacio priuatorum et domesticoltrumgt brvbardeorum que-
rellae iuuantur quo publice turpius contumeliosiusquebrvbartractetis [22] Iam primum quos in lthgtastarium regessistis
publicanis subdidltisgtbrvbartis omni quinquennio inter uectigalia
uestra proscriptoltsgt addicltitisgt brvbarSic Serapeum sic Capitolium
petitur addicitur conducitur dltiuinitasgt brvbareadem uoce prae-
conis eadem exactione quaestoris [23] Sed enim ltagri trigtbrvbarbuto
onusti uiliores hominum capita stipendio censa ignltobilioragtbrvbar(nam hae sunt captiuitati |v77 notae poenae) dei uero qui magis
trltibutariigt brvbarmagis sancti immo qui magis sancti magis
tributarii [24] Maiestltasgt ||f11v prostituitur in quaestum negotia-
tioltnegt religio proscribitur sancbrvbartitas locationem mendicat
exigitis mercedem pro solo templi pro brvbaraditu sacri pro sti-
pibus pro lthgtostiis uenditis totam diuinitatem brvbarnon licet
eam gratis coli plus denique publicanis reficitur quam sabrvbarcer-
dotibus
[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia de con-brvbartemptu scilicet aestimanda nec contenti estis deis honorem
non habrvbarbuisse nisi etiam queltmgtcumque habetis depretietis
aliqua indignitabrvbarte [26] Quid enim omnino ad honorandos eos
facitis quod non etiam brvbarmortuis uestris ex aequo praebeatis
[27] Exstruitis deis templa ltaeque mortuis templa) exstruibrvbartis
aras dei aeque mortuis aras easdem titulis superscribitis
litbrvbarteras easdem statuis inducitis formas ut cuique ars aut
negotium brvbaraut aetas fuit senex de Saturno imberbis de
Apolline uirgo de Diabrvbarna figuratur et miles in Marte et in
Vulcano faber ferri consecratur [28] Nihil itaque mirum
si hostias easdem mortuis quas et deis caeditis eosdemquebrvbarodores excrematis
[29] Quis istam contumeliam excuset quae utut morbrvbartultogts
cum deis deputet Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta
sunt brvbarceterique apparatus ut tensae et currus et solisternia
et lectisterbrvbarnia ltetgt feriae et ludi [30] Plane quoniam illis
caelum patet hoc quoque non sine brvbarcontumelia deorum primo
quidem quod non decuerit alios eis brvbarltadnumegtrari ltquasi hisgt
datum sit post mortem deos fieri [31] secundum quod tambrvbarltexsergtte atque manifeste coram populo non peieraret con-
templa|v78tor brvbarlt gtgis in caelum recepti nisi contemneret
quos deieraret quam ipse ||f12 quam ei qui ei peierare permit-
tunt [32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod brvbardeierant immo
insuper et praemio afficiunt qui publice contempbrvbarserit periurii
uindices [33] Quamquam periurii apud uos quotusquisquebrvbarpurus est Immo iam per deos deierandi periculum euanuit
potiore habrvbarbita religione per Caesarem deierandi quod et ipsum
ad offuscationem brvbarpertinet deorum uestrorum facilius enim
per Caesarem peierantes punirentur brvbarquam per ullum Iovem
[34] Sed contemptus honestior est habens quandam brvbarsuper-
biae gloriam uenit enim aliquando etiam de fiducia uel
conscientiae brvbarsecuritate uel naturali sublimitate animi
derisus uero quanto lasbrvbarciuior tanto denotatior ad contumeliae
morsum [35] Recognoscite brvbarigitur quam derisores inueniamini
11
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 12
numinum uestrorum Non dico quabrvbarles sitis in sacrificando
quod enecta et tabida quaeque mactatis de opibrvbarmis autem
et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum
sebrvbartarumque praeuulsa et si quid domi quoque abiltecgtturi
fuissetis [36] Omitto brvbarquae bulgae aut sacrilegae gulae uide-
buntur maiorum prope rlteligtbrvbargionem conuenire atquin
doctissimi grauissimi quatenus graltuigtbrvbartas atque prudentia
de doctrina proficere creduntlturgt et inreuerentissltigtbrvbarmi
erga deos uestros semper existunt nec eis cessat litteratura
quominus brvbaraut turpius aut uana aut falsa de deis inferat
[37] Ab ipso exordialtr uategt brvbaruestro dagger eius unde omnia et omne
aequore dagger |v79 cui quantum honorem adiultdicagtsbrvbartis tantum deis
uestris derogastis magnificando qui de eis lusit brvbar[38] Adhuc
meminimus Homeri ille opinor est qui diuinam maiestatem
||f12v humana condicione tractauit casibus et passionibus huma-
nis deos imbubrvbarens qui de illis fauore diuersis gladiatoria
quodammodo paria brvbarcomposuit [39] Venerem sauciat
sagitta humana Martem tredecim menbrvbarsibus in uinculis detinet
fortasse periturum eadem Iouem paene perbrvbarpessum a cae-
litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedobrvbarnem
excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit
com brvbarmendato libidinis desiderio per commemorationem et
enumeratiobrvbarnem amicarum [40] Exinde quis non poetarum
ex auctoritate principis brvbarsui in deos insolens aut uera prodendo
aut falsa fingendo ltNgtec tragici brvbarquidem aut comici peper-
cerunt ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur brvbar
[41] Taceo de philosophis quos superbia seueritatis et duritia
disciplinae brvbarab omni timore securos nonnullus etiam afflatus
ueritatis aduerbrvbarsus deos erigit [42] Denique et Socrates in
contumeliam eorum quercum et cabrvbarnem et hirltcgtum iurat
Nam etsi idcirco damnatus est cum paenituerit brvbarltAgtthe-
nienses damnationis criminatores quoque inpenderiltngtt
restibrvbartultigttur testimonium Socrati et possum retorquere
probatum esse in illo brvbarquod nunc reprobatur in nobis [43] Sed
et Diogenes nescio quid in Hercubrvbarlem lusit et Romani stili
Diogenes Varro trecentos Ioues seu Iuppibrvbarltteros dgticendum
est sine capitibus inducit
[44] Cetera lasciuiae ingenia brvbarltetiam ugtoluptates uestras per
dedecus deorum administrant Dispicibrvbarltte apgtud uos Lentu-
lorum et Hostiltligtorum sacrilegaltmgt uenustateltmgt utrumbrvbarltmigtmos an deos uestros in ltsgttrophis et iocis rideatis sed
et histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis
quae omnem foedita|v80tem brvbardesignant deorum [45] Constupraltngt-
tur coram uobis maiestates in corbrvbarpore inpuro famosum et
deminutum caput imago cuiuslibet dei uesbrvbartit Luget Sol filium
fulmine extinctultmgt laetantibus uobis Cybela brvbarpastorem
suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis et sustinebrvbartis
Iouis elogia modulari
[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum brvbarcauea ubi
ltsupergt sanguinem humanum super inquinamenta poena-
rum proinbrvbarde saltant dei uestri argumenta et historias nocen-
tibus erogandis brvbaraut in ipsis deis nocentes puniuntur [47] Vi-
dimus saepe castratum Attin brvbardeum a Pessinunte et qui uiuus
cremabatur Herculem induerat brvbar risimus et meridiani ludi
de deis lusum quo Ditis pater Iouis frater brvbargladiatorum ex-
sequias cum malleo deducit quo Mercurius in cabrvbarluitio pen-
12
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 13
ltngtatulus in caduceo ignitulus corpora exanimata iam brvbarmor-
temue simulantia e cauterio probat [48] Singula ista quaeque
adbrvbarhuc inuestigare quis possit si honorem inquietant diuini-
tatis si brvbarmaiestatis fastigium adsolant de contemptu utique
censentur brvbarquam eorum qui eiusmodi faclttgtitant quam eo-
rum qui iltsgtta suscipltiugtnt brvbar[49] Qualtregt nescio ne plus de uo-
bis dei uestri quam de nobis querantur lt gt brvbarex alia parte
adulamini redimitis si qua delinquitis et pltostregtbrvbarmo licet uo-
bis in eos quos esse uoluistis Nos uero in totum auersaltmurgtbrvbar
XI [1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli-
gionis sed brvbarsuperductae monstruosae superstitionis Nam ut
quidam somniastiltsgt ||f13v caput asininum esse deum nostrum
hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit brvbar[2] Is enim in quarta
Historiarum suarum ubi de bello Iudaico digerit ab originebrvbargentis |v81 exorsus et tam de ipsa origine quam de nomine reli-
gionis brvbarut uoluit argumentatus Iudaeos refert in expeditione
uastis in lobrvbarcis ltagtquae inopia laborantes onagris qui de pastu
aquam petituri aesbrvbartimabantur indicibus fontis usos euasisse
ita ob eam gratiam conbrvbarsimilis bestiae superficiem a Iudaeis
coli [3] Inde opinor praesumptum brvbarnos quoque ut Iudaicae
religionis propinquos eidem simulacro initiari At enim
idem Cornelius Tacitus sane ille mendaciorum lobrvbarquacissimus
oblitus affirmationis suae in posterioribus refert brvbarPompeium
Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tembrvbar-brvbarplum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse [4] Vbi
erbrvbargo is deus fuerit Vtique nusquam magis quam in templo
tam memorabrvbarbili praesertim omnibus praeter sacerdotibus
clauso quo non uebrvbarltrergtentur extraneum
[5] Sed quid ego defendam professus interim conbrvbarltfessigt-
onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorumbrvbarltCredagttur deus noster asinina aliqua persona certe ltnongt
negabitis uos eadem brvbarcolere nobiscum [6] Sane uos totos
asinos colitis et cum sua ltEgtpona et brvbarltomnia igtumenta et
pecora et bestias quae perinde cum suis praesepibus con-brvbarltsegtcltragttis Et hoc forsitan crimini datis quod inter cultores
omnium brvbarlttantugtm asinarii sumus
XII [1] Sed et qui ltcrucisgt nos antistltitgtes affirmat consa-brvbarltcerdgtos erit noster Crucis qualitas signum est de ligno
etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie [2] Quamquam
sicut uestrum humana figura est brvbarita et nostrum sua propria
Viderint nunc liniamenta dum una sit brvbarqualitas uiderit
forma dum ipsum sit dei corpus [3] Quodsi de hoc brvbardifferentia
intercedit quanto distinguitur a crucis stipite Pallas Alttgtbrvbarti-
ca et Ceres |v82 Pharia quae sine forma rudi palo et solo staticulo
ligni brvbarinformis repraesentatur Pars crucis et quidem maior
est omne robur brvbarquod derecta statione defigitur [4] Sed nobis
tota crux imputatur brvbarcum antemna scilicet sua et cum illo
sedilis excessu Hoc quidem uos brvbarincusabiliores qui mutilum
et truncum dicastis lignum quod alii plebrvbarnum et structum
consecrauerunt
[5] Enimuero de reliquo integra est religio brvbaruobis integrae
crucis sicut ostendam Ignoratis autem etiam originem brvbaripsam
deis uestris de isto patibulo prouenisse [6] Nam omne simu-
lacrum brvbarseu ligno seu lapide desculpitur seu aere defunditur
13
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 14
seu quacumqltuegt brvbaralia locupletiore materia producitur plasti-
cae manus praecebrvbardant necesse est [7] Plasta autem lignum
crucis in primo statuit quoniam ipsltigt brvbarquoque corpori
nostro tacita et secreta linea crucis situs est quod cltaputgtbrvbaremicat quod spina dirigitur quod umerorum obliquatio
lt gt brvbarsi statueris hominem manibus expansis imaginem
crucis feltcerigts [8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla
desuper intexta ltpaugtbrvbarlatiltmgt membra complet et corpus
struit et habitum quem placuiltt argilgtbrvbarlae intus cruci in-
gerit [9] inde circino et plumbeis modulis praeltparagtbrvbartio
simulacri in marmor in lutum uel aes uel argentum ||f14v uel
quodcumque placuit deum fieri transmigraturltagt A cruce
argilla brvbarab argilla deus quodammodo transit crux in deum
per argillam brvbar
[10] Crucem igitur consecratis a qua incipitur consecratus
Exempli brvbargratia dictum erit nempe de oliuae nucleo et nuce
persici et grabrvbarno piperis sub terra temperato arbor exsurgit
in ramos in comam brvbarin speciem |v83 sui generis [11] Eam si trans-
feras uel de brachiis eius in aliam brvbarsubolem utaris cui depu-
tabitur quod de traduce prouenit brvbarNon illi grano aut nuci
aut nucleo Nam cum tertius gradus secundo brvbaradscribitur
aeque primo secundus sic tertius redigetur ad primum brvbartrans-
missus per secundum [12] Nec diutius super isto argumentan-
dum est brvbarquando naturali praescriptione omne omnino genus
censum ad oribrvbarginem refert quantoque genus censetur
origine tanto origo conbrvbaruenitur in genere [13] Si igitur in gene-
re deorum crucem originem cobrvbarltligttis hic erit nucleus et gra-
num primordiale ex quibus apud uos brvbarltsigtmulacrorum siluae
propagantur
[14] Ad manifesta iam Victorialtsgt ut brvbarltnugtmina et quidem
augustiora quanto laetiora ueneramini Conbrvbarseltcratigto ne
quid melius extollat cruces erunt intestina quodammobrvbarltdo
et trogtpaeltorgtum itaque in Victoriis et cruceltsgt colit castren-
sis religio [15] Sigbrvbarltna adogtrat signa deierat signa ipsi ltIgtovi
praefert sed ille imagibrvbarltnum sugtggestus et totus auri cultus
monilia crucum sunt [16] Sic etiam brvbarltin cantagtbris atque
uexillis quae non minore sanctitate militia cusbrvbarlttoditgt si-
phara illa uestes crucum sunt Erubescitis opinor incultas
||f15 et nudas cruces colere
XIII [1] Alii plane humanius solem Christianum deum brvbaraesti-
mant quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca-brvbartionem uel die solis laetitiam curare [2] Quid uos minus
facitis brvbarNon plerique affectatione adorandi aliquando etiam
caelestia brvbarad solis initium labra uibratis [3] Vos certe estis
qui etiam in laterculum brvbarseptem dierum solem recepistis et
dagger ex diebus ipso|v84rum praelegistis quo brvbardie lauacrum subtra-
hatis aut in uesperam differatis aut otium et brvbarprandium
curetis [4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris brvbarad
alienas religiones Iudaei enim festi sabbata et cena pura et
Iudabrvbarici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes
litorabrvbarles quae utique aliena sunt a diis uestris [5] Quare ut ab
excessu reuertar qui brvbarsolem et diem eius nobis exprobratis
agnoscite uicinitatem brvbarnon longe a Saturno et sabbatis
uestris sumus
14
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 15
XIV [1] Noua iam de deo nostro brvbarfama suggessit et adeo nuper
quidam perditissimus in ista ciuitltategt brvbaretiam suae religionis
desertor solo detrimento cutis Iudaeus utiltquegt brvbarmagis
post bestiarum morsus ut ad quas se locando quotltidiegt brvbartoto
iam corpore decutitlturgt et ltcirgtcumciditlturgt picturaltmgt
in nos proltposuitgt brvbarsub ista proscriptione Onocoetes Is erat
auribus cantltherinisgt brvbarin toga cum libro altero pede ungu-
lato [2] Et credidit uulgltus gtbrvbarIudaeo Quod enim aliud
genus seminariultmgt eltstgt infamiae nostrae ltIndegt brvbarin tota
ciuitate Onocoetes praedicatur [3] Sed et hoc tamltetsigtbrvbarhesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate
altuctorisgt ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi
Videamus igitur brvbaran hic quoque nobiscum deprehendamini
[4] Neque enim interest qua forbrvbarma dum deformia simulacra
curemus Sunt penes uos et canino cabrvbarpite et leonino et de
boue et de ariete et hirco cornuti dii caprigenae brvbaruel anguini
et alites planlttgta fronte et |v85 tergo Quid itaque nostrum uni-
cum debrvbarnotatis Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur
XV [1] Si in deis brvbaraequalitate concurrimus sequitur ut sacri-
ficii uel sacri quoque inter nos brvbardiuersitas nulla sit ut ex alia
specie comparationi satisfiat [2] Nos brvbarinfanticidio litamus siue
initiamus Vos si de memoria abierunt quae brvbarcaede hominis
quaeque infanticidiis transegisse ltreuinciminigt recognoscetis
suo ordibrvbarne nunc enim differimus pleraque ne eadem uidea-
mur ubique retracbrvbarlttgtare [3] Interim ut dixi ex alia parte
non deest adaequatio Nam brvbarltetgtsi nos aliter tamen non aliter
uos quoque infanticidae qui infanbrvbarlttgtes editos enecantes
legibus quidem prohibemini sed nullae magis brvbarltlegegts tam
impune tam secure sub omnium conscientia unius aebrvbarltdituigt
tabellis eluduntur [4] Sed nec eo distat si uos non ritu sacri
neque brvbarltferro necgtatis Atquin hoc asperius quod frigore
et fame aut besbrvbarlttiis si expgtonitis aut longiore in aquis morte
si mergitis [5] At et si quo brvbar lt gtdissimilius penes uos fit
eo adicite quoltdgt uestra pignora exbrvbarlttinguitigts et supple-
bitur immo superaceruabitur in uobis quicquid brvbarlt gta
ratione defecerit
[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur brvbarltuescigt Dum ita
quoque in uobis recognoscitur ubi opportunius positum est ||f16
non multo secernimur a uestra uoracitate [7] Si illa impudica
est nostra uero brvbarcrudelis coniungimur si forte natura
qua semper saeuitia cum imbrvbarpudicitia concordat [8] Quamquam
quid minus immo quid non ambrvbarplius facitis Parum scilicet
humanis uisceribus inhiatis quia uiuos brvbaret puberes deuoratis
Parum humanum sanguinem lambitis quobrvbar|v86niam futurum
sanguinem elicitis Parum infante uescimini quia inbrvbarfan-
tem totum praecocum perhauritis
XVI [1] Ventum est ad horam lucernarum brvbaret caninum ministe-
rium et ingenia tenebrarum Quo in loco metuo brvbarne cedam
quid enim tale in uobis detinebo [2] Verum iam laudate
consltigtbrvbarlium incesti uerecundi quod adulteram noctem
commenti sumus brvbarne aut lucem aut ueram noctem contami-
naremus quod etiam lumiltnigtbrvbarbus terrenis parcendum
existimauimus quod nostram quoque conltscigtbrvbarentiam ludi-
mus quodcumque enim facimus si uolumus suspicamlturgtbrvbar[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et
15
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 16
nocte ltomnigt brvbaret tota caeli conscientia fruuntur quodque
felicius proulteniatgt brvbarcum palam misceatis incesta toto conscio
caelo soli ipsi ignoltratisgt brvbarnos uero etiam in tenebris scelera
nostra recognoscere possumltusgt brvbar
[4] Plane Persae ltCgttesias edit tam scientes quam non hor-
rentes cum ltmagtbrvbartribus libere fltacgtiunt Sed et Macedones id
quoltdgt probauerunt ltpalamgt est factitare siquidem cum
primum scaenam eorum Oedipltusgt brvbarintrauit trucidatus oculos
risu ac derisu exceperunt [5] Traltgoedusgt brvbarconsternatus re-
tracta persona numquid ait domini displtlicuigt ||f16v uobis
Responderunt Macedones immo tu quidem pulchre at
scriptor brvbaruanissimus si finxit aut Oedipus dementissimus
si ita fecit atque exinbrvbarde alter ad alterum ἤλαυνε dicebat
εἰς τὴν ματέρα [6] Sed una uel alia gens brvbarquantula macula
totius orbis Nos enim omne infecimus solum omnem brvbarpol-
luimus oceanum Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab
eis quae brvbaromne hominum genus ad incestum trahunt [7] Si
qua gens concubitu ipso et brvbaraetatis ac sexus necessitate ne
dixerim libidine et luxuria caret ea erit brvbarquae carebit incesto
[8] si qua ab humana condicione priuata quadam brvbarnatura remo-
ta est ut neque ignorantiae neque errori neque casui oppositabrvbarltsigtt ea erit quae sola Christianis respondere constantius
possit brvbar
[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan-
tem si desunt brvbarpopuli quos ad hoc sceleris incursent lata uada
et aspera erroris brvbar[10] ltInpgtrimis cum infantes uestros alienae
misericordiae exponitis aut in adoptiobrvbarltnemgt melioribus pa-
rentibus obliuiscimini quanta materia incesti submibrvbarltnistragt-
tur quanta occasio casibus aperitur [11] Plane ex aliqua
disciplina brvbarltseuerigtores aut certe respectu eiusmodi euen-
tltugtum a libidine temperatis brvbarltquogtcumque loco domi aut
peregre ut non dispersio seminum et saltus ubique brvbarluxuriae
nescientibus filios edat quos aut ipsi postmodum parentes
aut alii brvbarltfiliigt incursent quando etiam aetatum moderatio
libidine exclusa sit brvbar[12] Quotcumque adulteria quotcumque
stupra quotcumque publicatae libidinis brvbarpolt gtstlt gt stati-
uo uel ambulatorio titulo tot sanguinis mixtiones brvbarlttotgt
compagines generis tot inde traduces ad incestum [13] Vnde
adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt
unde ista quoque talis ante tragoebrvbardia erupit Fusciano prae-
fecto urbi iudicata
[14] Pusio lthogtneslttgte natus forbrvbartuita neglegentia comitum
ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus brvbartractus domo
excidit qui eum nutrierat Graeculus uel a limine Graeculobrvbarmore captauerat dagger intrans [15] Inde mutatus a se aetate
Romam in uenalicio brvbarrefertur Emit inprudens pater et utitur
Graeco dehinc ut usultmgt era brvbaradulescentem dominus in
agrum et uincula legat [16] Illic iamdudum paedagogus brvbaret
nutrix poenas dabant Repraesentatur eis tota causa refe-
runt brvbarinuicem exitus suos illi quod alumnus in pueritia peris-
set ille se quobrvbarque a pueritia perisse ceterum eodem euentu
Romae natum honesta brvbardomo forsitan et signa quaedam
retexuerit [17] Igitur Dei uoluntate brvbarltfitgt ut tanta saeculo
macula exprobraretur spiritus de die concutitlturgt brvbartempora
cum aetate respondent aliquid et oculi de liniamentis brvbarrecor-
16
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 17
dantur proprietates nonnullae in corpore recensenturbrvbar[18] Dominos immo iam parentes tantum prolatae inquisi-
tionis dilltigengtbrvbartia inpellit inuestigatur uenaliciarius infe-
liciter inuenitur brvbar[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo
medentur bona filio maltlegt brvbarsuperstiti praefectus adscribit
non ad hereditatem sed ad stipendltium stugtbrvbarpltrgti et incesti
[20] Satis erat unum istud exemplum publicae erultpgttiltonibrvbarsgtbrvbareiusmodi scelerum delitiscentium in uobis Nihil semel
euenit ltin rebus hugtbrvbarmanis semel plane erui potest De sacra-
mentis nostrae religltionisgt brvbaropinor intentatis et sunt paria
uestris etiam non sacramentltisgt ||f17v
XVII [1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua
proponitis ne istae brvbarquidem ad communionem comparationis
absistunt [2] Prima obstinatio est brvbarqua secunda a deis religio
constituitur Caesarianae maiestatis quod inrebrvbarligiosi dicamur
in |v89 Caesares neque imagines eorum repropitiando neque brvbargenios
deierando [3] Hostes populi nuncupamur Ita uero sit cum ex
uobis brvbarnationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et
Germanici fiant brvbarHoc loco Romana gens uiderit in quibus
indomitae et extraneae nationes brvbar[4] Vos tamen de nostris
aduersus nostros conspiratis Agnoscimus sane Romanam brvbar
in Caesares fidem nulla umquam coniuratio erupit nullus in
senatu brvbaruel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit nulla
in prouinciis brvbarltagtffectata maiestas Adhuc Syriae cadauerum
odoribus spirant brvbarltadhgtuc Galli Rhodano suo non lauant
[5] Sed omitto uesaniae crimibrvbarltnagt quia nec ista Romanum
nomen admittunt uanitatis sacrilegia brvbarltconugteniam et ipsius
uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam brvbarltetgt festiuos
libellos quos statuae sciunt et illa oblique nonnumquambrvbarltdictagt a concilio atque maledicta quae circi sonant si
non armis brvbarltsaltimgt lingua semper rebelles estis [6] Sed aliud
opinor est non iurare brvbarltper gengtium Caesaris dubitatur enim
de periuris iure cum ne per deos brvbarltquidemgt uestros ex fide
deieretis [7] Sed non dicimus deum imperatorem super brvbarlteius-
modi egtnim quod uulgo aiunt sannam facimus [8] Immo
qui deltugtm Caebrvbarltsaremgt dicitis et deridetis dicendo quod
non est et maledicitis quia brvbarltnon uulgtt esse quod dicitis
mauult enim uiuere quam deus fieri ||f18
XVIII [1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis
quod neque brvbargladios neque cruces neque bestias uestras non
ignem non tormenta ob brvbarduritatem ac contemptultmgt
mortis animo |v90 recusemus [2] Atenim haec brvbaromnia apud priores
maioresque uestros non contemni modo sed etiam brvbarmagna
laude pensari a uirtute didicerunt Gladius quot et quanbrvbartos
uiros uoluntarios Piget prosequi [3] Crucis uero nouitatem
numebrvbarrosae abstrusae Regulus uester libenter dedicauit
regina Aegypti brvbarbestiis suis usa est ignes post Carthaginen-
sem feminam Asdrubale mabrvbarrito in extremis patriae constan-
tiorem docuerat inuadere ipsa Dido brvbar[4] Sed et tormenta mulier
Attica fatigauit tyranno negans postreltmogt brvbarne cederet
corpus et sexus linguam suam pastam expuit totum eltragt brvbardi-
catae confessionis ministerium [5] Sed uestris ista ad gloriam
nostris ad dlturigtbrvbartiam deputatis Destruite nunc gloriam
maiorum quo nos quoque deltstrugtbrvbaratis Contenti estote
detrahere etiam laudi parentum ad praeltsensgt brvbarne nobis
locum detis [6] De his forsitan et temporum qualitas robus-
17
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 18
lttiogtbrvbarris antiquitatis exegerit ingenia duriora at nunc tran-
quillitate brvbarpacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam
in extraneos piae
[7] Estltogt brvbarinquitis ueteribus uos comparate nobis
necesse est in uobis odilto progt brvbarsequi quod a nobis non proba-
tur quia nec inuenitur in nobilts [8] Resgtbrvbarpondete igitur ad
singulas species Non eadem ltingt uobis exempla ltagtdgnosbrvbarco
Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas
fecit brvbarutique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoralttis
nec metugt ||f18v mortis nomen militiae datis [9] Si feminae alicui
de bestiis famosa mors est brvbarmedio quotidie pacis sponte libera
ad bestias itis [10] Si crucem configendi brvbarcorporis machinam
nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit attamen brvbariam ignis
contemptus euasit ex quo se quidam proxime uestiendum
incenbrvbardiali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit
[11] Si flagris mulier brvbarinsultauit hoc quoque ltquigt proxume
inter uenatorios ordine transcurso brvbarremensus est ut taceam
de Laconica gloria
XIX [1] Hucusque opinor horrenda brvbarobstinationum Christia-
narum Quae si uobiscum communicamus superest brvbarltdegtri-
denda persuasionum conferamus [2] Quamquam de persuasio-
nibus omnis brvbarltobgtstinatio nostra praestruitur mortuorum
enim praesumimus resurbrvbarltregtctionem Spes resurrectionis
fastidium est mortis [3] Ridete igitur brvbarltqgtuantum libet stupi-
dissimas mentes quae moriuntur ut uiuant sed quo brvbarltfacgtili-
us rideatis et resolutius decachinnetis arrepta spongia uel
interbrvbarltsa lgtingua delete litteras interim uestras quae similiter
asseuerant brvbaranimas in corpora redituras [4] Attamen quanto
acceptabilior nostra brvbar praesumptio est quae in eadem corpora
redituras defendit uobis autem brvbarquanto uanius traditum est
hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo brvbarmoraturum
[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis
post brvbarinterltigttum destinatum id uos Minoi et Radamantho
adscribitis iustiore brvbaromltningto Aristide recusato [6] Eo iudicio
iniquos aeterno igni pios et insonbrvbarlttes amoenogt in loco dicimus
perpetuitatem transacturos apud uos brvbarquoque Pyriphlege-
thontis et Elysii non alias condicio disponitur ||f19 [7] Nec mythici
ac pltogtetici soli talia canunt sed |v92 et philosophi de animarum brvbarreciprocatione et iudicii distributione confirmant
XX [1] Quonam brvbarigitur usque iniquissimae nationes non
agnoscitis immo insuper execrabrvbarmini uestros si nihil inter
nos diuersitas habet si unum et eidem sumus [2] Quia brvbarnon
odistis quod estis date dextras potius compingite oscula
misbrvbarcete complexus cruenti cum cruentis incesti cum incestis
coniurati brvbarcum coniuratis obstinati et uani cum aequalibus
[3] Pariter deorum nubrvbarmina laesimus pariter indignationem
eorum prouocamus [4] Habetis et brvbaruos tertium genus etsi non
de tertio ritu attamen de tertio sexu illultdgt brvbaraptius de uiro
et femina uiris et feminis iunctum [5] Aut numquid ipso uos
cltolgtbrvbarlegio offendimus Solet aequalitas aemulationis materi-
am subminisbrvbartrare sic figulus figulo faber fabro inuidet
[6] Immo iam desine simltugtbrvbarlata confessio Redigit con-
scientia ueritatem et ad constantiam ueritatltisgt brvbar[7] Nam om-
nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur ltdegt
18
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 19
quibus ltdegtbrvbarlata sunt agnitione scilicet diuersae partis unde
scientia instruitlturgt brvbaret consilium inspiratlturgt et iudicium
gubernatur [8] Vestra denique sentltentiagt brvbarne causam quis
iudicet nisi duobus auditis quod in nobis solis neglegltitisgtbrvbar[9] Naturae uitio satisfacitis ut quae in uobis non refutetis
in aliis lt gtbrvbartis aut quorum reatum in uobis memineritis
ea in alios iactetis [10] Qui lt gtbrvbaropere occupati eritis in
extraneos casti in uosmetipsos incesti brvbarexertiores foris sub-
iecti domi
[11] Haec est iniquitas ut gnari ab ignltarigts brvbarabsoluti a
reis iudicemur Auferte stipulam de oculo |v93 uestro [au-
flt gt||f19vde oculo uestro] ut stipulam de alieno extrahatis
[12] Emendate uosmetipbrvbarsos prius ut Christianos puniatis
Nisi quod ltsigt emendaueritis non puniebrvbartis immo eritis
Christiani immo si fueritis Christiani eritis emendatibrvbar[13] Discite quid in nobis accusetis et non accusabitis
recognoscite quid in brvbaruobis non accusetis et accusabitis
[14] Patet iam hinc uobis quantum aperibrvbarre potuerimus e pau-
culis istis libellulis erroris inspectio et ueritatis brvbarrecognitio
[15] Damnate ueritatem sed inspectam si potestis et probatebrvbarerrorem sed repertum si putatis [16] Quodsi praescribitur
vobis errorem brvbarltagtmare et odisse ueritatem cur quod amatis
et odiltsgttis non noueritis brvbar
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
19
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 20
1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo Liber
II
I [1] Nunc de deis uestris miserandae nationes congredi uo-brvbarltbigtscum defensio nostra desiderat prouocans ipsam conscien-
tiam uestram brvbar ltad regtcensendum an uere dei ut uultis an
falso ut scire non uultis [2] Haec enim brvbar ltmategtria est erroris
humani per artificem eius ne ignorantia erroris brvbarlttollaturgt
quo magis rei sitis [3] Patent oculi nec uident hiant aures nec
aubrvbarltdiuntgt cor stupet saliens nescit animus quod agnoscit
[4] Denique si tanbrvbarlttam pegtruersitatem una praescriptione
discuti liceret in expedito brvbarltesset ngtuntiatio cum omnes istos
deos ab hominibus institutos non brvbarltnegetis igtam hinc excidere
fidem |v94 uerae diuinitatis quod nihil utique brvbarltaliquandgto coep-
tum diuinum uideri iure possit [5] Sedenim multa sunt brvbarltqui-
bus tgteneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii
||f20 erroris Ingenti manu ueritas obsidetur mdash et ipsa de sua uir-
tute secubrvbarra est [6] Quidni Queltmgtcumque uult de ipsis
aduersariis socios protectobrvbarresque sibimet assumit et omnem
illam expugnatorum multitudibrvbarnem prosternit
[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est aduersus brvbarinstitu-
tiones maiorum auctoritates receptorum leges dominantiumbrvbarargumentationes prudentium aduersus uetustatem consuetu-
dinem brvbar necessitatem aduersus exempla prodigia miracula
quae omnia brvbaradulterinam istam diuinitatem [istam] corrobo-
rauerunt [8] Quare secunbrvbardum uestros commentarios quos ex
omni theologiae genere ltregtcepistis brvbargradum conferens quo-
niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas lltigtbrvbarterarum
quam rerum est elegi ad compendium Varronis opera brvbar
qui Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta-
tus brvbaridoneum se nobis scopum et posuit
[9] Hunc si interrogem qui insinualttogtbrvbarres deorum aut
philosophos designat aut populos aut poetas brvbar[10] Triplici
enim genere deorum censum distinxit unum esse physiltcumgt
quod philosophi retractant aliud mythicum quod inter
poltetasgt brvbaruolutatur tertium gentile quod populi sibi quique
adoptaueltruntgt brvbar[11] Igitur cum philosophi physicum con-
iecturis concinnarint ltpoetaegt mythicum de fabulis traxerint
populi gentile ultro praeltsumpsegtbrvbarrint ubinam ueritas collo-
canda [12] In coniecturis sed inclterta congtbrvbarceptio est
In fabulis sed foeda relatio est In adoptionibus sed
lt gtbrvbar et municipalis adoptatio est [13] Denique apud
philosophos ltincertagt ||f20v quia uaria apud poetas omnia
indigna quia turpia apud populos pasbrvbarsiua |v95 omnia quia
uoluntaria [14] Porro diuinitas si ueram retractes ea definibrvbartio-
ne est ut ista neque argumentationibus incertis colligatur
neque fabubrvbarlis indignis contaminetur neque adoptionibus
passiuis iudicetur haberi brvbarenim debet sicut est certa integra
communis quia scilicet omnium brvbar[15] Ceterum quem deum
credam Quem suspicio aestimauit quem historia brvbariactauit
20
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 21
quem ciuitas uoluit Dignius multo neminem credam quam
dubi brvbartandum aut pudendum aut adoptiuum
II [1] Sed physico auctoritas philobrvbarltsogtphorum ut mancipium
sapientiae patrocinatur Sane mira sapientia brvbarltphigtlosopho-
rum cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietasbrvbarltogtpinionum ueniens de ignorantia ueritatis [2] Quis autem
sapiens expers brvbarltuerigttatis qui ipsius sapientiae ac ueritatis
patrem et dominum Deum ignoret brvbar[3] ltNam etgt diuina alias
enuntiatio Solomonis Initium inquit sapientiae brvbarltmetusgt
in Deum [4] Porro timoris origo notitia est quis enim time-
bit quod ignobrvbarltrat Itgtaque dagger Deum timuerit ignotio omni-
um Deum omnium notitiam et ueritabrvbarlttem asgtsecutus ple-
nam atque perfectam sapientiam optinebit [5] Hoc autembrvbarltphigtlosophiae non liquido successit Licet enim per curiosi-
tatem omnimobrvbarltdae litegtraturae inspiciendae diuinis quoque
scripturis ut antiquioribus brvbarltpossint uigtderi incursasse et
inde nonnulla dempsisse cum tamen brvbarltalia exgtpeltlgtlant
probant sese aut ltnongt omnia dispexisse aut non omnibusbrvbarltcredidissegtmdashnam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu-
lositatem brvbarlthumanam degt fide nutat mdash et ita accedente
libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse [6] per
quod ltingt incertum abiit etiam quod inuenerant et facbrvbarta
est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio
ueritatis brvbar
[7] Inuento enim solummodo ltdgteo non ut inuenerunt ex-
posuerunt ut de qualibrvbartate eius et de natura etiam de sede
disceptent [8] Platonici quidem curantem brvbarrerum et arbitrum
et iudicem Epicurei otiosum et inexercitum et ut ita brvbardixe-
rim neminem positum uero extra mundum Stoici intra
mundum brvbarPlatonici [9] Quem non penitus admiserant neque
nosse potuerunt neque timere brvbarnec inde sapere exorbitantes
scilicet ab initio sapientiae id est metu brvbar in Deum
[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter
philltogtbrvbarsophos diuinitatis Diogenes consultus quid in caelis
agatur numqultamgt brvbarinquit ascendi Item an dei essent
nescio inquit nisi ut sint expedire brvbar[11] Thales Milesius
Croeso sciscitanti quid de deis arbitraretur posltt aligtbrvbarquot
deliberandi commeatus nihil renuntiauit [12] Socrates
ipsltegt brvbardeos istos quasi certus negabat idem Aesculapio
gallinacium brvbarresecari quasi certus iubebat [13] Et ideo cum
tam incerta et inlt gt brvbardefiniendi de deo philosophia depre-
henditur quem potultit metum habegtbrvbarre eius quem non liquido
tenebat determinare
[14] De munltdo deos digt brvbardicimus Hinc enim physicum theo-
logiae genus cogunt ltqui elemengtbrvbarta deos tradiderunt ut |v97
Dionysius Stoicus trifariam deos dbrvbarltiuidensgt brvbarunam uult spe-
ciem quae in promptu sit ut Solem Lunam lt gtbrvbaraliam quae non compareat ut Neptunum reliquam
qultae de hogtbrvbarminibus ad diuiltnigttatem transisse dicitur ut
Herculem Amphiaraum ||f21v [15] Aeque Arcesilaus trinam formam
diuinitatis ltingtducit Olympios Astra Titabrvbarnios de Caelo
et Terra ex his Saturno et Ope Neptunum Iouem et
Orcum brvbaret ceteram successionem [16] Xenocrates Academicus
bifariam facit Olym brvbarpios et Titanios qui de Caelo et Terra
[17] Aegyptiorum plerique quattuor brvbardeos credunt Solem et
21
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 22
Lunam Caelum ac Terram [18] Cum reliquo igni brvbarsuperno
deos ortos Democritus suspicatur cuius instar uult esse brvbarnatu-
ram Zenon [19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit
ut perinde brvbarltigtn mundo ignis omnia gubernet sicut animus
in nobis [20] Atqui uanissime brvbar Qui cum est inquit in nobis
ipsi sumus cum exiuit emorimur Ergo et igbrvbarltnigts cum de
mundo per fulgura proficiscitur mundus emoritur
III [1] His ita brvbarltexpegtditis uidemus ltpgthysicum istud ad hoc
subornatum ut deos elementa brvbarltcontgtendat cum ex his etiam
alios deos natos alleget dei enim nonnisi de deis nasceren-
tur [2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius brvbarsuo
loco examinabimus tamen quod de ipsis interim retractan-
dum est brvbarquod ad praesentem speciem facit simul et de prae-
senti specie ad ipsos brvbarlt gt ostensuri sumus deos nullo
modo uideri posse qui de elebrvbarltmentigts nati dicuntur ltutgt
iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse brvbarquia qui
de elementis nati dicuntur dei non sunt [3] aeque demonstran-brvbartes elementa deos non esse ad illam agnatorum speciem
praestruebrvbarltmus iuregt deos non esse defendi quorum parentes
id est elementa dei non sint brvbar
[4] Sltcimugts deum de deo nasci quemadmodum de non deo
non deum Igitur quod brvbarelementa contineat mundus iste (ut
summaliter tractem de uniuer||f22sitate partibus eius praemi-
nistrans mdash nam quae condicio eius eadem utibrvbarque erit et
elementorum ut membrorum mdash) aut ab aliquo institutus sit
necesse est brvbarqua Platonis humanitas aut a nullo qua Epi-
curi duritia et si institubrvbartus est habendo initium habebit
et finem [5] Ita quod aliquando non fuit brvbarante initium et
quandoque non erit post finem non capit utique uideri deusbrvbarcarens substantia diuinitatis id est aeternitate quae sine
initio et fine brvbarcensetur [6] Si uero institutus omnino non est
ac propterea deus habendus brvbarquod ut deus neque initium ne-
que finem sui patitur quomodo quidam assignant brvbarelementis
quae deos uolunt generationem cum Stoici negent quicquam
dlte deogt brvbarnasci Item quomodo uolunt quos de elementis
natos ferunt deos lthagtbrvbarberi cum deum negent nasci
[7] Itaque quod mundi erit hoc elementis adltscrigtbrvbarbetur caelo
dico et terrae et sideribus et igni quae deos et deorum pltagt-brvbarrentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem
frustra ultobisgt brvbarcredi proposuit Varro et qui Varroltnigt indi-
cauerunt animalia esse caeltlumgt brvbaret astra
[8] Quod si ita est etiam mortalia sint necesse est secundum
animltaliumgt brvbarformam nam etsi immortalem constat ani-
mam ipsi hoc soli licltebitgt brvbarnon etiam |v99 illi cui adnectatur id
est corpori [9] Nemo autem negabit ltelementisgt brvbarcorpus esse
cum et contingamus ea et contingamur ab eis cerlttaque corgt-brvbarpora ex illis decidere uideamus [10] Ergo si animalia deposi-
ltta ratiogtbrvbarne animae qua corporum condicio mortalia non
utique ltdei suntgt brvbar
[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa
Quoniam ltinquit mogtbrvbaruentur Ac ne ex diuerso propona-
tur multa alia mouerlti ut rotasgt ||f22v ut plaustra ut machinas
ceteras ultro praeuenit dicens eo animalia crebrvbardita quod per
semetipsa mouerentur nullo extrinsecus apparente motabrvbartore
22
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 23
eorum ltagtut inltitgtiatore sicuti apparet qui rotam compellit
et plaustra brvbaruoluit et machinam temperat Igitur nisi anima-
lia non mobilia per se brvbar
[12] Porro allegans quid non appareat ostendit quid quae-
sisse debuerat brvbarid est artificem et arbitrum motus neque
enim statim non est quod quia non uidebrvbarmus non credimus
esse [13] Immo eo altius inuestigandum est quod non uidea-brvbarlttugtr ut quod uideatur quale sit scire possimus [14] Alioquin
si tantum ea qualtegt brvbarltcogtmparent ideo esse credantur quia
comparent quomodo deos etiam eos brvbarltrecgtipitis qui non com-
parent [15] Si autem uidentur esse qui non sunt cur non
sint brvbarltet quigt non uidentur Motatorem dico caelestium rerum
[16] Sint ergo et animabrvbarltliagt quia mobilia per se etiam mobilia
per se quia non per alium tamen brvbarltut eogt non statim dei
quia animalia ita nec ideo quia per se mobilia aut brvbarltquidgt
uetat uniuersa animalia ut mobilia per se deos haberibrvbarltQuod agtlia sane uanitate Aegyptiis licet brvbar |v100
IV [1] Aiunt quidam propterea deos brvbarltappellagttos quod θέειν
id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est brvbarltErgo
iamgt uocabulum istud non est alicuius maiestatis a cursu
enim et motu brvbar ltnon a potesgttatis eis dominatione formatum
est [2] Sed cum etiam ille unus Deus brvbarltquem colimugts θεὸς
cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus brvbarlteius
appareagtt quia nec uisibilis cuiquam sit palam est ut uocabu-
lum istud brvbarltsit aliunde sgtumptum propriumque quia ltagt se
natiuum diuinitatis inuentum brvbar[3] ltItaque semota igtnterpreta-
tionis eius astutia ueri similius est non a cursu et motu ||f23
θεοὺς dictos sed de appellatione ueri dei mutuatum uti
quos aeltque deos excudisgt brvbarsetis θεοὺς cognominaretis [4] Deni-
que quam ita sit probatio suppetit cum etiam brvbaruniuersos
deos uestros in quibus nullltigtus cursus aut motus officium
denotatur brvbarθεοὺς communiter appelletis [5] Itaque si [aeque]
θεοὺς aeque immobiles discedibrvbartur uocabuli interpretatione
pariter et diuinitatis opinione qua ltdegt cursu et mobrvbartu
modulata rescinditur [6] Quodsi nomen istud proprium diuini-
tatis et brvbarsimplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum
in cetera quae deos brvbaruultis lttranslatumgt docete etiam quali-
tatis inter illos esse consortium ut iure consistat brvbarcollegium
nominis communione substantiae [7] Porro θεὸς ille iam hltocgtbrvbarsolo quod non sit in promptu uacat a comparatione |v101 eorum
qui in pltrompgtbrvbartu sunt et uisui et sensui [8] Sed sensui satis
quod est testimonii ad diuerltsitagtbrvbartem occulti et manifesti
renuntiatio si elementa palam propoltsitagt brvbaromnibus si
contra deus nemini quomodo poteris ex ea parte quam ltnon
uigtbrvbardisti quae uides congredi [9] Cum ergo non habes con-
iungere sensu ltnequegt brvbarratione quid uocabulo coniungis
ut coniungas etiam potestalttegt brvbar[10] Ecce enim Zeno quoque
materiam mundialem a deo separat uel sic lteugtm brvbarper illam
tamquam mel per fauos transisse dicit [11] Itaque materia et
deus dultogt brvbaruocabula duae res pro discrimine uocabulorum
etiam res separltanturgt brvbaretiam materiae condicio uocabulum
sequitur [12] Quodsi materia non deus brvbarquia sic et appellatio
praescribit quomodo quae sunt in materia brvbarid est elementa
dei habebuntur cum membra a corpore aliena esse brvbarnon
possint
23
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 24
[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologicltigts ||f23v
Sltursum mens asgtcendere debuit de statu mundi non in in-
certa descenbrvbarltdere [14] Rotunda mundogt Platonica forma
quadratum eum angulatumque combrvbarltmentum ab aliis cregtdo
circino rotundo ita collegit quod sine capite solum crebrvbarltdi
laboratgt [15] Sed Epicurus qui dixerat quae super nos nihil
ad nos cum et brvbaripse caelum inspicere desiderat solis orbem
pedalem deprehendit brvbarAdhuc scilicet frugalitas et in caelis
agebatur [16] Denique ut ambitio probrvbarfecit |v102 etiam sol aciem su-
am extendit ita illum orbe maiorem Peribrvbarpatetici denotaue-
runt [17] Oro uos quid sapit coniecturarum libido brvbarltQuigtd
probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectataebrvbarltmorgtositatis eloquii artificio adornatum [18] Merito ergo
Milesius Thales brvbarltdum tgtotum caelum examinat et ambulat
oculis in puteum cecidit brvbarltturpitegtr multum inrisus Aegyptio
illi in terra inquit nihil perspicibrvbarltens caegtlum tibi specu-
landum existimas [19] Itaque casus eius per figuram brvbarltphilo-
sophgtos notat scilicet eos qui stupidam exerceant curiosita-
tem brvbarltin resgt naturae quam prius in artificem eius et prae-
sidem in uacuum brvbarlt gtdum habituros
V [1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto conbrvbarltuertimgtur
opinionem quae de communi omnium sensu et simplicibrvbar
brvbarconltiegtctura deducta uideatur [2] Nam et Varro meminit
eius credibrvbartam propterea dicens elementorum diuinitatem
quod nihil omnino brvbarsine suffragio illorum gigni ali prouehi
possit ad uitae humanaltegt brvbar[et] conseruationem [3] quando ne
ipsa quidem corpora aut animaltsgt suffibrvbarcere licuisset sine ele-
mentorum temperamento quo habitatio ista mundi ||f24 circulo-
rum condicionibus foederata praestatur nislti quod hominumgtbrvbarincolatui denegauit enormitas frigoris aut calorltigts [4] ltprop-
tereaquegt brvbardeos credi solem qui diei de suo cumulet fruges
caloribltus expediat etgt brvbarannum |v103 stationibus seruet lunam
solacium noctium patrocinium ltmengtbrvbarsltigtum dagger guberna-
culis [5] item sidera signacula quaedam temporum ad rubrvbarra-
tionem notandorum ipsum denique caelum sub quo omnia
[in] terraltmgt super brvbar quam omnia et quicquid illorum
inter se ad commoda humana brvbarconspirat [6] nec tantum ltdegt
beneficiis fidem diuinitatis elementis conltuegtbrvbarnire sed etiam
de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incltideregtbrvbarsoleant ut fulmina ut grandines ut ardores ut aurae pesti-
lentes brvbaritem diluuia item hiatus motusque terrarum [7] et
iure credi deos qltuogtbrvbarrum natura honoranda sit in secundis
metuenda sit in aduersis brvbardomina scilicet iuuandi et nocendi
[8] Porro si iltsgtta sentiuntur in coltmmunigt brvbarconuersatione
non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laedultnturgt brvbaraut
gratias referunt aut querellas intendunt sed his sub quorum
ltiuregt brvbaret potestate operatio rerum decurrit [9] Nam in uolup-
tatibus qltuoquegt brvbarnon tibiae aut citharae coronam ad prae-
mium adiudicatis seltd artigtbrvbarfici qui tibiam et citharam suaui-
tatis temperet ui [10] Aeque cum ltquis ualegtbrvbartudine male est
non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsltis gragtbrvbartiam
meministis sed medicis quorum opera atque prudentia
rltemegtbrvbardia proueniunt [11] Item in aduersis qui ferro saucian-
tur non dololtnemgt brvbaripsum aut lanciam accusant sed hostem
uel latronem et quos ruinltagt ||f24v ltopprimitgt non tegulas aut
imbrices arguunt sed uetustatem sicut et naubrvbarltfragi nongt |v104
petris et fluctibus imputant sed procellae [12] Merito
certum enim est brvbarquodcumque fit ei adscribendum non per
24
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 25
quod fit sed a quo fit quia is est brvbar caput facti qui et ut fiat
et per quod fiat instituit (et sunt in omnibus rebus brvbartres tituli
isti quod est per quod est et a quo est) quia prius esse qui
quid brvbar uelit fieri dagger et quod possit inueniri [13] Et ita recte in
ceteris agitis auctobrvbarrem considerantes at in physicis contra
naturam regula uestra qualtmgt in cetebrvbarltrgtis sapientiam iudi-
catis ltdisceditisgt auferendo summum gradum auctoris
et quae fi brvbarltugtnt non a quo fieri [14] Ita credere contingit
elementorum potestates et arbrvbarltbigttria esse quae sunt seruitutes
et officia Nos in ista inuestigatione alibrvbarltcuigtus artificis intus et
domini seruitutes autem contendimus elementorumbrvbarltexgt operis eorum quas facis potestates [15] Sed dei non ser-
uiunt ea igitur brvbar ltquaegt seruiunt dei non sunt Aut doceant
uulgo fieri ut de licentia passiuitabrvbarlttis libegtrtas approbetur
de libertate dominatio de dominatione diuinibrvbarlttas integtlle-
gatur [16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis
legitimis brvbarltdecursgtibus propriis spatiis aequis uicibus sub
legis instar constituta uolbrvbarltuendigts temporibus et exercendis
temporum ducatibus occurrere meminerunt brvbar[17] lt gtelt gt
ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in-
stantia brvbar lt gtuum et cura demutationum memoria reci-
procatltigtonum aliquam dobrvbarltminatgtionem sibi praeesse per-
suadeant uobis cui apparere uideatur brvbarltunigtuersa negotiatio
mundialis perueniens ad humani generis utilitatem brvbarlt gte-
lt gtnem [18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista
ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere
cum propterea defendas elebrvbarmentis diuinitatem quod ab illis
aut iuuari te aut laedi sentias nam ltsigt sibi brvbarpraestant nihil
eis debes
VI [1] Age iam conceditisne diuinitatem non modo brvbarnon serui-
liter currere sed inprimis integre stare neque minui neque
intercipi brvbar neque corrumpi debere Ceterum abiit omnis
felicitas eius si quid patibrvbartur umquam [2] Ecce autem et astra
intercidunt et intercidisse se attestantur brvbarconfitetur et luna
quantum amiserit cum resumit [3] Iam maiora eius detltrigt-brvbarmenta soletis in aquae speculo considerare ut nihil amplius
ullam pltartemgt brvbarcredam quod magi norunt Ipse etiam sol
saepe defectione temptabrvbartus est [4] Fingite qualtsgtlibet rationes
caelestium casuum non ltuogtbrvbarlet deus aut minor fieri aut esse
desinere Videriltntgt igitur hultmagtbrvbarnae doctrinae patrocinia
quae coniectandi artificio sapientiam menbrvbarlttiunturgt brvbaret uerita-
tem [5] Num alias natura sic est ut qui melius dixerit hic
uerltius digtbrvbarxisse uideatur non qui uerius is melius
[6] Ceterum cui res examinaltbiturgt brvbaruerisimilius utique dicet
elementa ista ab aliquo regi quam ultro ltcarpigt brvbarigitur non
deos quae sub aliquo [7] At si |v106 in isto erratur melius est
lt gt brvbar simpliciter quam ut physici diligenter Sedenim
si ad mythicltum specgtbrvbartes melius iam in physico mortalitas
errat eis diuinitatem adiultdicangtbrvbardo quae super lthgtomltigt-
nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnilttategt brvbarsentiri
quod enim super hominem credas deo proximum
VII [1] Ceterum ltut ad mygtbrvbarthicum transeamus quod poetis
deputatur nescio an tantum lt gt mediocritati nostrae
an tanti de documentis diuinitatis confiltrmenturgt ||f25v ut
Mopltsusgt Africanus et Boeltogttus Amphltigtaraus Delibanda
enim nunc est specibrvbares ista cuius suo loco ratio reddetur
25
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 26
[2] Interim hos certe homines fuisse brvbar uel eo palam est quod non
constanter deos illos sed heroas appellatis brvbar[3] Quid ergo
contendimus Si addicenda mortuis diuinitas erat non brvbaruti-
que talibus [4] Ecce uos cum eadem licentia praesumptionis
sepulchris brvbarregum uestrorum caelum infamatis nonne proba-
tos quosque iustitia brvbarltugtirtute pietate et omni bono eiusmodi
consecrationis solacio lthgtonobrvbarltratgtis contenti protalibus etiam
inrideri peierantes [5] at e contrario impios brvbarltturgtpes etiam
pristinis humanae gloriae praemiis aufertis decreta eorumbrvbarlttitugtlos lancinatis imagines detrahitis monetam repercu-brvbarlttitigts [6] Ille autem conspector omnium comprobator
immo brvbarlt gtctor bonorum tantae indulgentiae suae ordina-
tionem uulgo probrvbarltstitugtet et plus diligentiae atque iustitiae
hominibus licebit in distribuenbrvbarltdis digtgnitatibus |v107 habere
Mundiores erunt regum et principum comibrvbarlttes qgtuam summi
dei [7] Atquin horretis et auersamini uagos exules brvbar ltinfir-
mogts debiles sordide natos inhoneste institutos contra in-
cesbrvbarlttos agtdulteros raptores parricidas etiam legibus dagger
exarendis Ridenbrvbarltdum an ibrvbargtrascendum sit tales deos credi
quales homines esse non debeant brvbar
[8] ltSedengtim ltingt isto mythico genere quod poetae ferunt
quam incerti agitis brvbarltcircagt conscientiae pudorem et pudoris
defensionem [9] Nam quotiens misebrvbarltragt uel turpia uel atro-
cia deorum exprobramus allegatione poetibrvbarcae licentiae ut
fabulosa defenditis [10] quotiens ultro siletur de eiusmodi
||f26 poeticaltmgt ltnongt modo nltongt oneratis sed insuper honora-
tis utltigtque in necessariis arbrvbartibus habetis denique per hanc
initiatricem litteraturae ingenuitatis brvbar studia producitis
[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuitbrvbaripsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum [12] At
cum ltrgtecipiabrvbartis illos et retineatis cur non credatis talia
retexentibus de deis uestris [13] Igitur brvbarsi creditis poetis
cur tales deos colitis Si ideo colitis quia non creditis poe-brvbartis cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis
eos quorum brvbardetractatores honoratis Sane fides a poetis non
exigenda [14] Nonne brvbarqui dicitis deos post mortem factos
homines confitemini ante mortem brvbarQuid ergo noui si qui
homines fuerunt humanis aut casibus aut criminltibusgt brvbaraut
fabulis polluuntur [15] Non creditis poetis cum de relatio-
nibus eorum brvbaretiam sacra quaedam disposueritis Cur rapitur
sacerdos Cereris si ltnihilgt brvbartale Ceres passa est Cur Saturno
alieni liberi immolantur si ille ltsuis pegtbrvbarpercit [16] Cur Idaeae
masculus amputatur si nullus illi fastidiosus ltadu|v108lesgtbrvbarcens
libidinis frustratae dolore castratus est [17] Cur Hercu-
leltum polgtbrvbarluctum mulieres Lanuuiltngtae non gustaltngtt si
non mulierum causa plteriitgt brvbar[18] Mentiuntur sane poetae
sed non ideo quod talia gesserint uelt gt brvbarhomines dagger
quas defuerint nec quod ltnongt diuinas adscripserint foedltita-
tesgt brvbardiuinitatis cum interim uobis credibilius uisum est deos
fuisse ltsedgt brvbarnon tales quam tales sed non deos
VIII [1] Superest gentile illud ltgenusgt brvbarinter populos deorum
quos libidine sumptos non pro nltecgtessltitategt brvbarueritatis
docet priuata notitia [2] Deum ego existimo ubique notum
||f26v ubique praesentem ubique dominantem omnibus colendum
omnibus demerenbrvbardum [3] Atenim cum illi quoque quos totus
orbis communiter colit excidant probrvbarbationi uerae diuinita-
26
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 27
tis quanto magis isti quos ne ipsi quidem municipes suibrvbarnorunt [4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi
theologiae brvbarquam etiam fama destituit [5] Quanti sunt qui
norint uisu uel auditu Atargabrvbartim Syrorum Caelestem Afro-
rum Varsutinam Maurorum Obodan elttgt Dusbrvbararem Arabum
Belenum Noricum [6] uel quos Varro ponit Casiniensium
Delbrvbaruentiltnugtm Narnltigtensium Visidianum Atinensium
Numiternum Asculanorum brvbar ltAgtnchariam et quam dagger prae-
uerint Vulsiniensium Nortiam quorum ne nobrvbarltmigtnum
quidem dignitas humanis cognominibus distat [7] Satis |v109 rideo
etiam brvbarltdegtos decuriones cuiusque municipii quibus honor
intra muros suos deter brvbarltmingtatur
[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece-
rit brvbarltAegygtptiorum superstitiones docent qui etiam bestias
priuatas colunt brvbarltibes cgtorcodrillos et anguem suum [9] Pa-
rum est si etiam hominem consacrabrvbarltueruntgt illum dico quem
non iam Aegyptus aut Graecia uerum totus orbis |ltcolit et Agtfri
iurant de cuius statu quod conici potest apud nostras litte-
ras brvbarltut ugterisimile uidetur positum est [10] Nam Serapis iste
quidem olim Iobrvbarseph ltdictusgt fuit de genere sanctorum
iunior inter ceteros fratres sed excelsior brvbar ltdignitategt ab isdem
fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur seruibrvbarltturus
in famigtlia regis Aegyptiorum Pharao [11] A regina minus
pudica desidebrvbarltratur sedgt quia non obsequebatur e contrario
ab eadem delatus a rege brvbar ltin carceremgt datur [12] Illic somnia
quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui
ostendit [13] Interea rex quoque somnialttgt terribilia quae-
dam illi detractltantibugts quos conuocauerat ualuit exponere
Ioseph expedimenta de brvbarcarcere edocuit somnium regi
aperit [14] illos boues septem opimissimos diltfgtbrvbarfluentem
totidem annorum ubertatem significare posteriores aeque
sepbrvbartem enectos subsequentium septem annorum inopiam
praedicare sapeltregt itaque brvbarde recondendis praesidiis in
futuram famem de copia |v110 priore [15] Credidit rex brvbarexitus rerum
et prudentem et sanctum semper et necessarium probaultitgtbrvbaritaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde
curandltaegt brvbar eum praefecit
[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornltatumgt brvbar
uocauerunt cuius suggestus modialis figura frumentationilts
eiusgt brvbarmemoriam obsignat ltet cgturaltmgt frugum super caput
eius fuisse ipsis spiltcisgt brvbarquibus per ambitum notatur appa-
ret [17] Propterea et canem queltm apudgt brvbarinferos deputant
sub dextera eius dicauerunt quod sub manu eiultsgt brvbarcompressa
turltbagt Aegyptiorum [18] (mdash Et Phariam adiungunt quam
filialtmgt brvbarPharao deriuatio nominis esse demonstrat Nam et
tunc Pharalto intergt brvbarcetera honorum et remunerationum
filiam quoque in matrimoltnium eigt brvbardederat mdash) [19] Sed
quia et feras et homines colere susceperant utrltamque fagtbrvbarciem
in unum Anubin contulerunt in quo naturae condicionisqltue
suaegt brvbarpotius argumenta uideri posselttgt consecrasse gens
rixosa suis regltibusgt brvbarrecontrans in extraneis deiecta sane
et gula et spurcitia caniltbus par pargt brvbaretiam seruilttutegt ipsa
IX [1] Haec secundum tripertitam dispositionem lttotius
diuigtbrvbarnitatis aut notiora aut insigniora digessimus ut possit
uideri ||f27v satis responsum de physico genere de poetico de
27
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 28
gentili [2] Sed quoniam omnis brvbar superstitio non iam philosopho-
rum nec poetarum nec populorum a quibus brvbartradita est sed
dominantium Romanorum a quibus occupata est a quibus
aucbrvbartoritatem sibi extruxit alia iam nobis ineunda est humani |v111
erroris latitubrvbardo immo silua caedenda quae undique conceptis
superstitionum seminibus brvbar uitiisque ueritatem obumbrauit
[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam brvbarltdgtisposuit
ltin certosgt incertos et electos Tantam uanitatem Quid
enim erat illis cum inbrvbarltcergttis si certos habebant [4] Nisi si
Attico stupore recipere uoluerunt nam et Abrvbarltthegtnis
ara est inscripta ignotis deis Colit ergo quis quod igno-
rat [5] Tum si certoltsgt brvbarlthagtbltebgtant contenti esse debue-
runt nec electos desiderare in quo etiam inrelibrvbarltgiosigt de-
prehenduntur si enim dei ut bulbi seliguntur qui non seli-
guntur brvbarltreprgtobi pronuntiantur
[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognoscibrvbarltmusgt
communes et proprios id est quos cum omnibus habent et
quos brvbarltsibi ipsigt sunt commenti [7] Et numquid hi sunt publici
et aduenticii dicti brvbar ltId eorgtum arae docent aduenticiorum
ad fanum Carnae publicorum in Pabrvbarltlatiogt [8] Quare ltcumgt
communes dei quam ltingt physico quam in mythico compre-brvbarlthendagtntur actum est iam de lthis subgt istis speciebus
[9] De propriis dicere brvbar ltsi placgtet de Romanis stupeamus
tertium illud genus hostilium deorum brvbarltnecessegt est eo quod
nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit brvbar[10] ltIpsos
ingt duas species dirigimus alios de hominibus assumptos
alios menbrvbarlttegt conceptos [11] Igitur quoniam idem illis color
suppetit consecrationis morbrvbarlttugtorum tamquam ob merita
uitae eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est
neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse
[12] Patrem Indigentem Aenean credibrvbarderunt militem num-
quam gloriosum lapide debilitatum Quod telum brvbarquantum
uolgare atque caninum tanto ignobile uolnus Sed et proditorbrvbarpatriae Aeneas inuenitur tam Aeneas quam Antenor
[13] Ac si hoc uerum nolunt brvbar Aenealtsgt certe patria flagrante
dereliquit socios feminae Punicae subicibrvbarendus quae maritum
Hasdrubalem Aeneae timiditate in his supplicantem brvbarhosti
non comitata raptis secum filiis formam et patrem sibi habere
non brvbarin fugam sapit sed in ignes ardentis Carthaginis ut in
amplexus patrialtegt brvbarpereuntis incubuit [14] Pius Aeneas ob
unicum puerum et decrepitum senem brvbarPriamo et Astyanacte
destitutis Atquin Romanis magis detestanltdusgt brvbarqui pro
salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges
et ltomnegt brvbarpignus suum deierant [15] Consecraltngtt filium Ve-
neris et hoc Volcanus scienlts pagtbrvbartitur et Iuno concedit
[16] Si baiuli parentum in caelo sedent cur non potiultsgtbrvbarArgiui iuuenes dei habiti quod matrem ne in sacris piltagtcu-
lum commilttgtterelttgt brvbarplus quam humano more iugales
prouexerunt [17] Cur non magis dea qualtegt brvbarmagis pia illa
filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educltatrixgtbrvbar[18] Quid aliud Aeneae gloriosum nisi quod proelio Laurenti-
no nusqltuamgt brvbarcomparuit Rursus forsitan solito more quasi
desertor e prolteliogt brvbarfugerit
[19] Romulus aeque post mortem deus Si quia Vrbem condi-
dit ltcur nongt brvbaralii usque in feminas urbium auctores Sane
28
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 29
Romulus et fratrem ltintergtbrvbarfecit et alienas uirgines dolo
rapuit Ideo deus ideo Quirinus ltquiagt brvbartunc parentibus
quiritatum est per illum
[20] Quid Stercultlusgt ||f28v meruit ad diuinitatem Si agros
stercoribus iuuando diligens fuit plus fimi brvbarAugeas conferebat
[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus curari
eum brvbarmagis quam consecrari decebat [22] Si Fauni filia pudi-
citia praecellebat ut brvbarne conuersaretur quidem inter uiros aut
barbaria aut conscientia defor brvbarmitatis aut rubore insaniae
paternae quanto dignior Bona Dea Penebrvbarlopa quae inter tot
uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem brvbartenere
protexit [23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege
Plotio fanum brvbarconsecutus potuit et Vlixes de humanissimo
Alcinoo unum amplius deum brvbaruobis contulisse
X [1] Ad foediora festino Non puduit auctores uestros de La-
renbrvbarlttingta palam facere Scortum haec meritorltigtum fuit
siue dum Romuli nutrix brvbarltet idgteo lupa quia scortum siue
dum Herculis amica est et iam mortui Her brvbarltculgtis id est
iam dei [2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aeltdegt
calculis lubrvbarltdengttem ut sibi conlusorem quem non habebat
repraesentaret una manu brvbarltHgterculis nomine alia ex sua
persona lusum inisse [3] si ipse uicisset cenulam brvbarltet scgtortu-
lum ex stipibus Herculis sumeret si uero Hercules id est
manus albrvbarltteragt eadem Herculi exhiberet [4] Vicit manus
Herculis id quoque potuit brvbarltduogtdecim titulis eius adscribi
[5] Aedituus cenam Herculi dependit brvbarltscortugtm Larentinam
conducit cenat ignis qui solltuitgt et ipsius Herculis
cobrvbarlt ogtmnia ara consumpsit [6] Larentina in aede sola
dormit brvbarltmuliergt de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi
functam et pobrvbarlttuit dumgt animo contemplatur somnio pati
[7] Eam de aede progredibrvbarentem mane primo quidam adulescens
tertius quod aiunt ||f29 Hercules concupiscit [8] ad se lt
gt brvbarid dictum |v114 sibi ab Hercule
utique lt gt brvbardagger centaur
non enim impune licuilt heregt-brvbardem quoque scribit [9] Mox illa proplt
gt brvbarper Herculem fuerat insecuta agrum lt
gt brvbardiuinitatem et filiabus suis quas
et ipsas hlteredes gt brvbar[10] diuina Larentina
Romanorum numina dignilt sogt brvbarla
de tot uxoribus Herculi cara sola enim diues lt
gt brvbaror Cerere quae mortuo placuit
[11] Tot exemplis et ult gtbrvbar quis non deus
affirmari potuit Quis denique Antinoo controbrvbarltuersiam diui-
nigtbrvbartatis agitauit quod decorior Ganymedes aut carior suo
amatorlti [12] Patetgtbrvbar apud uos mortuis caelum uiam ab in-
feris ad astra subigitis passiltm scorgtbrvbarta ascendunt mdash ne
multum putetis uos praestare regibus uestris
XI [1] Noltn tamengt brvbarcontenti eos deos asseuerare qui uisi
retro auditi contrectatique sunltt quorumgt brvbareffigies descriptae
negotia digesta memoria propagata est [2] umbras ltaligtbrvbarquas
incorporales inanimales et nomina de rebus efflagitantltes
deosgt brvbarsanciunt diuidentes omnem statum hominis singulis
potestatibltus ab |v115 ipgtbrvbarso quidem uteri conceptu [3] ut sit deus
29
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 30
Conseuius quidam qui conlt gtbrvbarnibus concubitalibus
praesit et Fluuionia quae infantem in utero ltnutriatgt brvbar
[4] hinc Vitumnus et Sentinus per quem uiuiscat infans et
sentialtt primumgt brvbardehinc Diespiter qui puerum perducat
ad partum [5] cum primiglt gt brvbaret Candelifera quoniam
ad candelae lumina pariebant et quae lt gt ||f29v lt
gtus dictae [6] Peruerse na-
tos brvbarlt recte uegtro Prosae Car-
mentis esse prouinbrvbarltciam [7] gt
et ab effatu Farinus et alius a lobrvbarltquendo
gtuem ad cauendum subministrat brvbarlt
gtrix et Albana et una Runcinia Mirum brvbarlt
gt non esse prouisos [8] Exinde et
primi cibi sumenbrvbarltdi potionisque capiendaegt Potina et Edula
et statuendi infantis Stabrvbarlttina [9] Ab adeundo Adeona abeungtdo
Abeona est Domiducam et habent et deam lt
gte et malam item uoluntatis Volumnium Voletambrvbar-
ltque [10] Habent et Pauegtntinam pauoris spei Veniliam
uoluptatis Volupiam brvbarltpraestangttiae Praestitiam aeque ab
actu Peragenorem a con|v116siliis Consum brvbar[11] ltEst et Iugtuenta
nouorum togatorum uirorum iam Fortuna barbatabrvbar [12] ltSi
de nugtptialibus disseram Afferenda est ab afferendis dotibus
ordinata brvbarltsunt pro pugtdor et Mutunus et Tutunus et
deltagt Pertunda et Subigus et Preltmagt mater brvbar[13] lt gt
parcite dei impudentes luctantibus sponsis nemo interuenitbrvbarltipsigt quorum uotum est foris gaudentes erubescunt
XII [1] Et quonam usque deos brvbarlt gt quia disseren-
dum quales deos receperitis Quantum uobis erubesbrvbarltcen-
dumgt Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem Est
admodum brvbarlt gtponam [2] Quot deos et quos utique pro-
ducam Maiores an et mibrvbarltnores uetgteres an et nouicios
mares an et feminas caelibes an et leltgitime nuptogts artifi-
ces an et inertes rusticos an et urbanos ciues an et pebrvbarltre-
grigtnos [3] Tot enim familiae tot nationes census bona fide
quaerunt ||f30 ut dispici et distingui describique non possint
[4] At quanto diffusa res est tanto brvbarsubstriltngtgenda nobis erit
et ideo qui in ista specie unum tuemur propositum brvbardemon-
strandi illos omnes homines fuisse (mdashnon quidem ut cognosca-
tis brvbarnam quasi obliti agitis) conpendio dagger ab ipsa dispiciendi
rationem summam brvbaroriginem generis illorum retractando
Origo enim totius posteritatis brvbar[5] Ea origo deorum uestrorum
Saturno ut opinor signatur Neque enim si Varltrogt brvbaranti-
quissimos deos Iouem Iunonem et Mineruam refert nobis
excidiltssegt brvbardebet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem tam
Saturnum Ioue qualtm Caegtbrvbarlum Saturno de Caelo enim et
Terra Saturnus
[6] Et tamen Caeli et Terraltegt brvbaroriginem omitto erant
undeltundegt caelibes diu et orbi antequam mariti et
ltpagtbrvbarrentes longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan-
tam procerltitatemgt brvbar[7] Denique simul coepit et Caelo uox
insolescere et ubera Terrae lapillisltceregt brvbarfaciunt nuptias
inter se credo aut Caelum descendit ad sponsam altut Terragtbrvbarascendit ad sponsum [8] Concepit tamen Terra de Caelo et
peperltit ilgtbrvbarla θεὸς ἄδεος Saturnum mira ratione utri paren-
tum similis [9] Sed etltsi pepegtbrvbarrit certe ante Saturnum nemi-
nem procreauerunt nisi unam post ltSaturnumgt brvbarOpem
30
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 31
exinde de subole cessatum est [10] Nam Saturnus quidem
Caelultm castragtbrvbaruit dormientem (mdashlegimus Caelum genere
masculino ceterum ltquomodogt brvbarpater nisi masculinus
[11] Sed et unde ltadgt castrandum faltlgtx illi hoc saltne aevogtbrvbarNondum enim Vulcanus artifex ferri mdash) Terra uero orbata
altspernata estgt brvbaretsi adhuc ltiugtultengtili aetate alii nubere
[12] Sed nec habebat Caelo polttiorem Quamgt brvbartamen nisi
illam Mare amplectitur Sed olet salsuginem ltdulcibus estgt ||f30v
aquis assueta
[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae Sed
ipse pubrvbarbescens sorori suae iungitur nondum leges quae
incesta prohiberent brvbarnec quae parricidium plecterent
[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat brvbarmelius ipse quam lupi
si exponeret Timebat scilicet ne quis illorum de brvbarpaterna
falce didicisset [15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan-
tis ementiti brvbarltdegtglutiuit Hoc ingenio diu |v118 securus tandem
filio quem non digesserat brvbarltin tegtnebris adulto oppressus
regnoque priuatus est [16] Hunc uobis patriarbrvbarltchamgt deorum
Caelum et Terra poetis obslttgtetricantibus procreauerunt brvbar
[17] ltSedgt eleganter quidam sibi uidentur physiologice per
allegoricam brvbarltargugtmentationem de Saturno interpretari tem-
pus esse et ideo Caelum brvbarltet Terrgtam parentes ut et ipsos
origini nullos et ideo falcatum quia tempore brvbarltomniagt diri-
mantur et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se editabrvbarltin semetgtipsum consumat Nominis quoque testimonium
compellunt Κρόbrvbarltνον dictgtum Graece ut Χρόνον [18] Aeque
Latini uocabuli a sationibus rationem brvbarltdeducugtnt qui eum
procreatorem coniectant per eum seminalia caeli brvbarltin
terragtm deferri [19] Opem adiungunt quod opem uiuendi
semina confebrvbarltrant tum etgt quod opere semina euadant
[20] Quae oro huius translatioltnis ratiogt Nem brvbarltpe uelim
exgtponas Aut Saturnus fuit aut tempus Quomodo Saturnusbrvbarltsi tempus Si Saturngtus quomodo tempus Vtrumque
enim non potes corporale ltet incorporalegt in eo brvbarltexistimgtare
[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitatebrvbarltnon ingt fltabuligts hominis aut fabulam hominis in sua spe-
cie non in tempobrvbarltribus prodigt [22] Quid sibi uult intellectio
ista nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus
colorare [23] Saturnum neque ideo qltuia dicis hominem |v119
uis tempusgt brvbaraut dum eum tempus facis iam nec hominem
uis fultisse [24] gt om brvbarnino Saturnus in terris
humanae qualitatis apud ueteres memorias brvbarrecensetur
Potest incorporaliter fingi quoduis quoltd ngton fuerit omninobrvbaruacat fingendi locus ubi ueritas est [25] Cum autem Satur-
num constat uixisse brvbarfrustra demutatis non conceditur uobis
quem non negabitis ltuixisse negaregt fuisse brvbarhominem qui
neque deus neque tempus defendi potest
[26] Exstat apud litlttegtbrvbarras uestras usquequaque Saturni
census Legimus apud Cassium Seuerultmgt brvbarapud Cornelios
Nepotem et Tacitum apud Graecos quoque Diodorultmgtbrvbarquiue alii antiquitatum canos collegerunt [27] Nec fideliora
uestigia eltiusgt brvbarquam in ipsa Italia signata sunt Nam post
plurimas terras et ltAtticagt brvbarhospitia Italiae uel ut tunc uoca-
batur Oenotriae consedit eltxceptugtbrvbars ab Iano siue Iane
ut Salii uocant [28] Moltngts quem coluerat Satultrniusgtbrvbardictus urbs quam depalauerat Saturnia usque nunc est
31
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 32
tota dlteniquegt Italia de Saturno uocabatur [29] Tali teste terra
quae nunc dltominaturgt brvbarorbi etiamsi de origine Saturni
dubitatur de actu tamen ltconstatgt brvbarhominem illum fuisse
[30] Ita si homo Saturnus procul dubio ltde hominegt brvbarimmo
quia homo non utique de Caelo atque Terra sed cui parentes
igltnotigt brvbarquidam facile fuit illum eorum filium dici quorum
possultmus omnesgt brvbaruideri [31] Quis enim non caelum ac terram
patrem ac matrem ueneratiltonis gragtbrvbartia appellet An de
consuetudine humana qua ignoti quique ltex |v120 inopigt brvbarnato
apparentes de caelo aduenisse dicuntur [32] Proinde ltSatur-
num cum esgt||f31v ltset peregrinus repentgtino ubique inoleuit
caelitem dici nam et uolgo || geltneris incertos terrgtae filios
iactitamus [33] Nihil allego de statu antiquibrvbartatis qulto adeogt
rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum ut cuius brvbarlibet
noulti uirigt aspectu quasi diuino commouerentur nedum et
regis brvbaret quidem primi
[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpenbrvbardium
praestruam satiata primordiorum disputatione nec prae-
termitbrvbarlttagtm potiora testimonia diuinarum litterarum quibus
fides pro antiquitabrvbarlttegt superiore debetur [35] Ante enim
Sibylla quam omnis litteratura brvbarltuestrgta ltigtlla scilicet Sibylla
ueri ltDeigt uera uates de cuius uocabula daemobrvbarltniogtrum
uatibus induistis [36] Ea senario uersu in hunc sensum de
Saturbrvbarltnigt prosapia et rebus eius exponit Decima inquit
genitura homibrvbarltnumgt ex quo cataclysmus prioribus accidit
regnauit Saturnus et Tibrvbarlttangt et Iapetus Terrae et Caeli
fortissimi filii [37] Si qua ergo uel uestris brvbarltauctgtoribus litte-
risltuegt uestris superioribus sed idcirco magis proximisbrvbarltquoniagtm illius aetatis fides adiacet satis de Saturno et
prosapia eius brvbarltprobatgtum est homines fuisse [38] Tenemus
conpendium in ceteros origibrvbarltnis praescrigtptionem ne per
singulos euagemur Qualitas posteri|v121tabrvbarlttis a pringtcipibus
generis ostenditur mortalia de mortalibus terrebrvbarltna de
terrgtenis [39] gradus ad gradus comparantur nuptiae con-
ceptus brvbarltnatiuitatgtes concurrunt patriae sedes regna monu-
menta brvbarlt gt Qui natos non possunt negare mor-
tuos credant brvbarltquigt mortuoltsgt confitentur deos non putent
XIII [1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit Quos a primor-
dio possunt non lt gtrerelt gt brvbardiuinita-
tem affirmando illos post mortem dltegtos fltactos ut Varrogt brvbar
et qui cum eo somniauerunt [2] Hic igitur consisto ltsi sunt
allecti dei uestrigt brvbarin hoc nomen et numen ut in ordinem sena-
torium lt gtstrlt concegtbrvbardatis iam necesse ltestgt
esse aliquem summum dominatorem lthabentem allegendi
pogtbrvbartestatem et quasi Caesarem neque quisquam aliis
praeslttare potest in quogt non iltpsegt brvbardominetur [3] (Ceterum
si potuerunt deos sese facere post mortem ltcur ergogt brvbardete-
rioris condicionis ab initio esse uoluerunt) [4] Aut si nemo est
qui deos ltfaceretgt brvbarquomodo facti dicentur qui non nisi ab
alio fieri potuissent Itlta nullusgt brvbardatur uobis renuendi locus
esse mancipem quendam diuinitatis brvbar
[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis brvbar |v122 in
caelultmgt brvbarHarum duplicem rationem credo proferetis
[6] Aut enim ille ltquisgtbrvbarquis id praestans facit ut habeat
uel amltmigtnicula uel muniltmentagt brvbaruel etiam ornamenta
32
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 33
fastigii sui aut meritorum necessitaltte confegtbrvbarltregtns dignis
quibusque [7] Aliud quid suspicare non datur nemo ltquid
largtbrvbargiendo alicui aut non sua aut illius causa facit [8] Sed
non pltotest comgtbrvbarpetere numini ut sit tanta ei potestas ut
scilicet de mltortuis deosgt brvbarfaciat et si tanta humanitas inro-
getur quiltagt egeat opera ltuel etiam munigtbrvbarmento quorundam
et quidem mortuorum dagger quo mirum ltcum alios ab inigtbrvbartio
sibi immortales instituere potuisset [9] Nec diutius dlte
gtbrvbartus conquiret qui humana diuinis comparauit
Sanltegt qultae postegtbrvbarrior opinio est discuti debet si deus
reminiltscentiagt merltitorugtm ||f32v lt
gt contributa [10] si pristinis uiris brvbarltcaelum ob
meritagt pltatuitgt recogitandum quod exinde nemo digbrvbarltnus eo
honore fuit Nisgti si capere iam locus non potest tantis uide-
licet brvbarlt gta meruerit antiquitas [11] Ergo
an meruerit |v123 relttractemus Qui ait mgteruisse proponat ipsius
merita [12] Si quid incunabrvbarlt gtlitatis ualent
ad suffragium diuinitatis incesto brvbarltcommaculatos Opemgt
et Saturnum fratres recepistis [13] Furtiuus infans brvbarltIuppiter
uestergt indignus et tecto et ubere humano merito quem
Crebrvbarlttae nutrixgt tam mala manebat [14] Adultus denique
qualemcumque genitorem brvbar ltpellitgt felicissimum regem aurei
scilicet saeculi sub quo laboris inopiae brvbarlt gtae pax
quiescebat sub quo
nulli subigebant arua coloni brvbar
ltipsaque omnia tegtllus nullo poscente ferebat
[15] Sed oderat patrem incestum eius brvbarlt cgtastrato-
rem Ecce autem et ipse cum sorore miscetur ut huic pri-brvbarltmum illud dicgttum putem τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον Tam pius
pater quam pius filius brvbar[16] ltQuodsi iagtm tunc legibus agere-
tur in duos culleos diuidi Iouem decuit brvbarltPost haec quidgt
dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora id estbrvbarltadulteria segt et stupra diffundere [17] De quo |v124 poetica sic
lusitauit quomodo brvbarltcum in libelgtlo de fugitiuo palam factum
solemus et operam eius perconbrvbarlttandi aliorugtm abusui nun-
dinare [18] modo in pretia luxuriae eum figurando brvbar ltquippegt
qui bouem aut pretium bouis pensauerit et imbrem ltaureumgt
pergulis brvbarltimmiserit id estgt aditum pecunia ruperit modo
in similitudines actuum ipbrvbarltsorum in aquigtlam qui rapuit
cycnum qui cantauerat
[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de falt
gt brvbarsit an non lasci-
ult gtbrvbarna hominum quos lt
gt brvbaremissa iam pridem a fide per incrlt
gt brvbarnon est nobis extensius
agendum [20] Si enim et relt gt brvbarpibus
et pro seminatoribus suis morata plebs eadem qlt
gt brvbarnatura alibi auctoritas exigebat similitudinem
morum lt gt brvbarQuanto deterior qui non melior
Priuato enim titulo Iouem Optimltum dicigtbrvbartis et est Vergilii
aequus Iuppiter [21] Omnes proinde |v125 incesti in suos impudici
ltin exgtbrvbartraneos impii iniusti cui nullam insignem infamiam
fabula reliquit ltisgt brvbardeus fieri non fuit dignus
33
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 34
XIV [1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ltab
hogtbrvbarminibus receptos et distingui inter natiuos et factos se-
cundum Dionltygtsiultm Stoigtbrvbarcum de ista quoque specie
adiciam [2] De ipso quidem Hercule ea ltest sumgtbrvbarma respon-
sionis an dignus caelo et diuinitate sic enim pro uolt gtbrvbarmeritis addicunt diuinitatem [3] Si ob uirtutem quod feras
constanltter confecegtbrvbarrit quid tam memorabile Nonne ludo
puniti uel etiam adlt gt brvbararenariae uilitatis plurimas
in unum et quidem studiosiorltes bestias configtbrvbarciunt
[4] Si oltbgt peragratum orbem quantis et locupletibus dulcltis
peregrinigtbrvbartas aut philosophis famulatoria mendicitas idem
praestitltit Non megtbrvbarminerunt Asclepiaden Cynicum unica
uaccula cuius et doltrso uehebaturgt brvbaret si quando ubere ale-
batur orbem totum oculis subegisse [5] Slti Herculesgt brvbaretiam
ad inferos adiit quis hoc nesciat uiam ad inferos omnltibus
pateregt ||f33v [6] lt
gtas plurimas brvbarlt
gt ille Pompeius brvbarlt
gt qui nec Ostia salbrvbarltua
|v126 igtn unum angulum Byrsae Carthabrvbarlt
gtrre Quo magis Scipio quam Hercules obbrvbarlttot caedes diuinitgtati deputatur
[7] Adicite potius titulis Herculabrvbarltnis stupra uirgingtum uxo-
rum et faltsgtcias Omphales et ob decori pueri amissiobrvbarltnem
foede dgtesertam militiam Argonautarum [8] Adicite ad gloriam
post turpibrvbarlttudinem illgtam etiam furias eius adorate sagittas
quae filios et uxorem brvbar ltinterfecgterunt [9] Qui tunc dignius
rogo sese inrogasset prae dolore parribrvbarltcidiorugtm qui uxoris
ob lasciuiam uenenis circumuentus magis merubrvbarltit id quam utgt
honesta morte moreretur hunc uos de pyra in caelum suble-brvbarltuastis ipsagt facilitate qua et alium igni sed diuino confectum
qui pauca ebrvbarltxperientiaegt ingenia commentus dicebatur mor-
tuos ad uitam recurasse brvbar [10] ltIs etsi Apollgtinis filius tam
homo quam Iouis nepos Saturni pronepos brvbar(mdash ltnisi haben-
dusgt spurius ut incerto patre ut Argiuus Socrates detulit mdash)brvbarltquem expositumgt repertum turpius Ioue educatum canino
scilicet ubere brvbarlthominem fuissegt nemo negare potest fulmine
haustus est [11] Malus Iuppiter brvbarltOptimus hic rurgtsus est
impius in nepotem inuidus in arti|v127ficem [12] Sedenim Pinbrvbarltda-
rus merigttum eius non occultauit cupiditatem et auaritiam
lucri brvbarltin eo canit iudigtcatam qua quidem ille uiuos ad mor-
tem non mortubrvbarltos rursus ad uitamgt praeuaricatione uenalis
medicinae agebat [13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu
obisse meritlt gtmlt gt brvbarbestiam ediderat
isdem quasi scalis ad caelultm erugtpisse [14] Et tamen Athe-
nibrvbarenses sciunt eiusmodi deis sacrificare nam Aesculapio et
matri inter brvbarmortuos parentant Quasi non et ipsi Thesea
suum adorarent merito brvbardeum Quiltdgtni si conseruatricem
suam in litore peregrino dereliquit eadltemgt brvbarobliuione
immo amentia quae patri causa mortis fuit
XV [1] Longum ltestgt brvbarrecensere etiam de illis quos in sidera
sepelistis et audaciter deilts minisgtbrvbartratis Sic opinor digni
de caelo Castores et Perseus et Erigona queltmadgtbrvbarmodum et
Iouis exoletus Sed quid mirandum Etiam canes et scorpltios
etgt brvbarcancros in caelum transtulistis
[2] Differo de his quos in oraculis colt gt brvbaret testimonium
34
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 35
hic diuini Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis ltut sit
Vigtbrvbarduus qui animam corpore uiduet quem intra muros
cludi nlton permitgtbrvbartendo damnastis item Caeculus qui oculos
sensu exanimltet item Orgtbrvbarbana quae in orbitatem semina
extinguat et ipsius mortis |v128 dltea estgt brvbar[3] Vt cetera transuolem
etiam locorum urbis ueltlgt loca deos ltarbitraminigt arcltuum
Ianumgt brvbarpatrem (et diua Arquis est Iana) et montium
septeltmgt Montiltngtum [4] lt gt brvbarilli faciunt qui in
isdem locis aras uel aedes habent praelt gt brvbarin
alieno loco aut mercedibus habitant [5] Taceo Ascensum ltab
ascensibusgt brvbaret ltCgtliuicolam a cliuis taceo deos Forculum a
foribus et Carltdeam a cardigtbrvbarnibus et liminum Limentinum
siue qui alii inter uicinos apultd uos numigtbrvbarnum ianitorum ado-
rantur [6] Quid enim magnum cum et ltnumina suagt brvbarhabeant
in lupanaribus in culinis et ltin imo cagtrcere inlt gt ||f34v
[7] ltCum haecgt itaque propltria his aligtisque Romanorum
deis quibus totius uitae brvbar officia distribuuntur taliter ut cete-
ris deis opus non sit immo cum brvbarpriuatim apud Romanos
deputentur quos supra signauimus nec facile brvbarforis cogniti
quomodo ea omnia quibus illos praeesse uoluerunt in omni
gebrvbarltnergte humano et in omni gente proueniunt ubi praeltsigt-
des eorum non mobrvbarltdo hgtonore sed ipsa quoque notitia carent
XVI [1] Sedenim quidam fructus et nebrvbarltcessargtia uictui
demonstrauerunt Quaeso uos cum dicitis inuenisse illos
nonbrvbarltne congt|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur [2] Cur
ergo non auctorem pobrvbarlttius hogtnoratis cuius haec dona sunt
sed auctorem transfertis in repertores brvbar[3] lt gtque inue-
nisset utique auctori gratias egit utique illum deum sensitbrvbarlt gt ministerium institutoris a quo et ipse institu-
tus est qui inuebrvbarltniret et ipsgtum quod inueniretur [4] Ficum
uiridem Romae nemo nouerat brvbarltAfricanam cugtm Cato senatui
intulit ut quam ltpropegt prouincia hostilis esset cui subbrvbarltigen-
daegt semper instabat exprimeret [5] Cerasium Cn Pompeius
de Ponto brvbarltprimus Itagtliae prouolgauit Potuerunt et hi nouo-
rum apud Romanos pomorum brvbarltrepertoresgt meruisse praeco-
nium diuinitatis
[6] Tam uanum hoc quam etiam brvbarltpropter artiumgt commenta
deos haberi Quibus si comparentur nostrae aetatis brvbarltartifices
quangtto dignius posteris quam prioribus consecratio compe-
tisset brvbar[7] ltMentior si ngton in omnibus iam artificiis antiquitas
exoleuit usu quotibrvbarltdiano ubiquegt instruente nouitatem At-
que adeo quos ob artes sanctifi brvbarltcatis laeditis igtn ipsis arti-
bus et prouocatis in aemulis insuperatis |v130
XVII [1] Denique brvbarlt gttoribus suis non nltegt-
gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit posteritas
ltcredidit gt brvbar[2] su-
perstitionum prbrvbarltaegrandisgt praesumptio cui lt gtrellt
gt brvbarbemus propterea scilicet Romanos totius
orbis dominlt gtbrvbarse quod officiis religltigtonum
meruerint diuturnlt gt brvbareis praeualeant
[3] Nimirum Sterculus et Mutunltus et Larentinagt proltuexitgtbrvbarhoc imperium in ius Romanum destinalttum [4] Nagtm pere-
grinos deos nltongt pltugtbrvbartem extraneo potius pltopulgto
qltuamgt sltugto fauisse ltsigtcut ltfierentgt quasi dltesergtbrvbartores et
35
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 36
destitutores imltmo proditores patriigt soli quo ltnati adulti
moragtbrvbarti sepultique sunt [5] Ita ne Iuppltiter quidem Cretam
Rogtmanis fascibus pltremi sineretgt brvbaroblitus antrum illud
Idaeum |v131 Corltygtbltantiaque aera et nutricis suae iucungtbrvbardissi-
mum odorem Nonne omni Capitolio sepulchrum suum
praeltposuissetgt brvbarut illa potius terra regnaret quae ltcineresgt
Iouis lttgtegilttgt [6] Vellet ltIuno urbem suamgt brvbarposthabita
Samo dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri
ltQuod sciamgt brvbar
hic illius arma
hic currus fuit hoc regnum dea gentibus esse
si qltua fatagt brvbarsinant iam tunc tenditque fouetque
[7] Misera aduersus fata nlton ualuitgt brvbarNec tamen tantum ho-
noris Romani fatis decreuerunt ut dedentltibus Carthagtbrvbargi-
nem sibi quantum Larentinae
[8] Si dei isti conferendi inltperiigt potestlt regnagtbrvbaruit
enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto
lt gt brvbarregnauerunt quibus etiam operati plerique
traduntur [9] Ita quiblt dogtbrvbarminos facit et dediti-
cius Admeti ciues Romanos imperio ltauget dum liberagtbrvbarlem
cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 cltircum-
uenit Numgt brvbartimebat deus uerum constanter praenuntiare
regno exclt gt ||f35v
[10] lt gt potestate regnandi qult gt uelut
in urbes suas tueri brvbarlt gt potuissent Si Romanis praesti-
tisse ualuerunt cur Athenas a Xerxebrvbar Mltinergtua non defendit
uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit brvbar
[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt si hoc
religiositas Romana merubrvbarltitgt Atqui non post summum im-
perium auctis iam rebus superstitio quaesita est brvbar[12] ltEtgtsi
a Numa sacra introducta sunt nondum tamen aut simulacris
aut tembrvbarltplisgt res uestras diuina frustrabant [13] Frugi religio
et paupertina superstibrvbarlttio altaria temgteraria et uasa sordida
et nidor ltexilisgt ex illis et deus ipse nusquam brvbarltErgo nogtn
ante religiosi quam maiores ltneque ideo maioresgt quia
religiosi
[14] Atquin quomobrvbarltdo ob regtligionem et deorum profundissi-
mam curam imperium Romanis brvbarlt gt uideri possit
quod laesis potius deis auctum est [15] Nisi fallor enimbrvbarltomne regngtum uel imperium bellis quaeritur et bellis am-
pliatur Porro brvbarlt gtbus et dei urbis Nam eadem strages
et moenium et templorum brvbarlteadem cagtedes et ciuium et
sacerdotum eadem rapina elttgt profa|v133norum et brvbarltsacrogtrum
[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea tot deinde
dei brvbarltquot de gengttibus triumphi manent At simulacra
captiua et utique sentibrvbarlt gtos non amant Sed quia
nihil sentiunt inpune laeduntur brvbarltet quia inpunegt laeduntur
frustra adorantur [17] Itaque quorum fastigium brvbarltsacrilegigto
adultum est non possunt uideri religionis meritis excreuissebrvbarlt gtnis siue laedendo creuerunt
36
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37
Page 37
[18] Regnum uniuersae nationesbrvbar ltsuis quaegtqltue tegtmporibus
habuerunt ut Assyrii ut Medi ut Persae ut Aegyp brvbarlttii
est adhgtuc penes quosdam et tamen qui amiserunt non sine
religionibus ||f36 et cultu et dagger depropitiorum deorum morabanlttur
donec Romanisgt brvbarcessit uniuersa paene dominatio [19] Sors
temporum ita uolutlt gtbrvbar Quaerite quis temporum
uices ordinauit idem regna dispensat et nunc brvbarpenes Roma-
nos eam summam tamquam pecuniam de multis nominibus
exacbrvbartam in unam arcam congregauit Quid de ea statuerit
sciunt proximi eltigt
SIGLA
dagger = unrecoverable corruption in the text[] = words present in the MS but wrongly added by a copyistltingt = word in was wrongly omitted by the copyist - added by an editorltingt = word in has faded from the MS or been cut-out but is recorded by an editor or can be restored with certainty = missing letters in MS one dot per letteritalics = letters changed from those in the MS by one editor or anotherbrvbar = end of a line in the MS
|| = start of a new page(folio) in the MS
|v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20 1890)
Greek text is rendered using unicode Checked against CETEDOC 2336
37