1967-1977: LIBURUAK ETA BATASUNA Bergara1978 - IX - 5 Torrealday, Juan M.a TEXTU MASA ETA HIZKUNTZ AZTERKETA Lan honen nondik norakoaz hiruzpalau ohar zor dizkio- gu irakurleari. 1) Azterketa soziologiko honen helburua zera jakitea da: Euskaltzaindiaren ekintzak nolako eragina izan duen, azken 10 urte hauetan Euskaltzaindiak hartu izan dituen era- bakiak zer arrera izan duten idazlearen aldetik. Baina hau, idazlearen eritzi mailan ez baino, obJetibutasunik handiena lortzearren, praktikaren mailan ikusi dugu, hots, egiaz eta benetan, izkribuetan, arauok nola bete izari diren aztertu dugu. 2) Horretarako, azken 11 urteotako liburu-produkzioa aztertu dugu. Ihazko (I977) aldizkarien analisia ere burutu dugu (36 aldizkari denetara). Liburutan, 431 liburu ikertu dugu. Hots, hiru urtetako liburuak oro, eta gainerakoak "muestreo" edo "echantillon" bidez hartuak. OSoki azterturiko hiru urteak, hauk dira: 1967 (Arantza- zuko Biltzarre aurrekoa, baina Baionako Erabakien -1964- ondokoal. 1972 (bost urte geroago eta 1977 (bost urte geroago hau ere eta azterketarako baliagarri den azkena). Gainerako urteetako liburuak, esan bezala, "muestreo" delakoaz aurkeratu dira. Zorizko zenbakien "Montecarlo tau-
19
Embed
1967-1977 : liburuak eta batasuna · 1967-1977:LIBURUAK ETA BATASUNA Bergara1978 -IX - 5 Torrealday, Juan M.a TEXTU MASA ETA HIZKUNTZ AZTERKETA Lan honen nondik norakoaz hiruzpalau
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1967-1977: LIBURUAK ETA BATASUNA
Bergara1978 - IX - 5
Torrealday, Juan M.a
TEXTU MASA ETA HIZKUNTZ AZTERKETA
Lan honen nondik norakoaz hiruzpalau ohar zor dizkiogu irakurleari.
1) Azterketa soziologiko honen helburua zera jakiteada: Euskaltzaindiaren ekintzak nolako eragina izan duen,azken 10 urte hauetan Euskaltzaindiak hartu izan dituen erabakiak zer arrera izan duten idazlearen aldetik. Baina hau,idazlearen eritzi mailan ez baino, obJetibutasunik handienalortzearren, praktikaren mailan ikusi dugu, hots, egiaz etabenetan, izkribuetan, arauok nola bete izari diren aztertudugu.
2) Horretarako, azken 11 urteotako liburu-produkzioaaztertu dugu. Ihazko (I977) aldizkarien analisia ere burutudugu (36 aldizkari denetara).
Liburutan, 431 liburu ikertu dugu. Hots, hiru urtetakoliburuak oro, eta gainerakoak "muestreo" edo "echantillon"bidez hartuak.
OSoki azterturiko hiru urteak, hauk dira: 1967 (Arantzazuko Biltzarre aurrekoa, baina Baionako Erabakien -1964ondokoal. 1972 (bost urte geroago -eztabaida-aldikoa~) eta1977 (bost urte geroago hau ere eta azterketarako baliagarriden azkena).
Gainerako urteetako liburuak, esan bezala, "muestreo"delakoaz aurkeratu dira. Zorizko zenbakien "Montecarlo tau-
la" izenekoz baliatu gara hori egiteko, aurretik euskalkiz etaorrialdez liburuak oro klasifikatuz gero. Fidapen tartea % 95koa da, eta proportzioen estimazioaren errakuntza tartea,gehienik ere, % 2 gora edo behera.
Analisirako kontuan eduki diren liburuak, izkribu berrikoak izan dira. Esan nahi baita, berrargitalpenik ez dela hartu, ez eta berrikitan lehendabizikoz atera arren aspaldi idatzitako libururik. Noski, berdin dio azterketaren helburuariitzulpena ala originala izan liburua: maila berean onartu dabata zein bestea.
3) Hiru zati nagusi ditu azterketak:
a) Liburuaren fitxa: (titulua, egilea, originalea edo itzulpena, euskalkia edo hizkuntz-mota, argitaletxea, herria,urtea, orrialdeak, neurrlak, kolekzioa, gaia).
b) Textu masa: liburu bakoitzeko joaldiak kontatu dira,egiazki idatzitakoaz jabetzeko. Horretara iristeko, joaldiaklerroko, lerroak orrialdeko eta orrialde idatziak kontatubehar izan dira, zuriuneak eta apaingarri edo argazklak aidebatera utzirik. Foliotara bil-laburtu dugu gero joaldien kopurua. Horrela lortzen da, ahalik eta zehatzen, liburu bakoitzaren textu .masaren koantifikapena.
c) Hizkuntz azterketa: 23 puntutan kontrolatu duguliburu bakoitzaren hizkuntza. Horietatik 14 puntu ortografiari dagozkio, 4 deklinabideari eta 5 aditzari.
Batasun-ikur edo indikatzaile, edota batasunarekikohurbiltzapen, diren azterpuntuak hartu ditugu kontuan. Bizkaierari dagozkion bizpairu kasu ere baL Hona, bada, bananbanan azterpuntuak:
Ortografia: H sei puntutan, NIN, LILL, JIY,I, I/Y,J,X, I/Y,X!CH, TX!TCH, marra eta apostrofoaren erabilkera.
110 Hizkuntzalaritza. Euskara 11,0115 Filologla = 4,3116 Euskara = 8,5118' Hiztegiak, Metoduak ~ 87,2
120 Matematikak 0,2130 Natur Zientzlak 3,5140 Medikuntz zientziak 0,2150 Ingeneritza. Industria 2,8160 Nekazaritza 0,7170 Etxe ekonomia 0,2180 Antolakuntza 0,2190 Arte ederrak 1,6200 Jostaldiak 0,2210 Literatura 31,2
211 Literaturaten historia = 14,2212 Bertsoak = 15,7213 Antzerkia = 8,2214 Elaberria = 19,4215 Herri literatura = 0,7216 Olerkiak = 28,421 7 Ipuinak = 13,4
220 Geografia 2,1230 Histona 5,8
100,
Aztergaia
H bi bokale berdinen arteanBi bokale berdinak, baina H-rik ezBokale bat bakarraZehaztugabeInformaziorik eza
014 - H izenorde eta kidekoetan
H izenorde eta kidekoetanIzenorde eta kidekoetan H-rik ezZehaztugabeInformaziorik eza
015 - H hitz haseretan'
H hitz haseretanRitz haseretan H-rik ezZehaztugabeInformaziorik eza
H bokale ezberdinenarteanBokale ezberdinen artean H-rik ezZehaztugabeInformaziorik eza
Adibidea
ZaharZaarZar
HauAu
HarriArri
ZihurZiur
63,316,519,30,20,7
100,
62,437,4
0,2
100, -
62,037,8
0,2
100,-
62,737,1
0,2
100, -
508
-017 - H silabikoa
EUSKERA - XXIV (2. aldia) 1967-1977: LIBURUAK ETA BATASUNA - Torrealday, Juan M." 509
021 - J!Y ,1. Hitz haseretan
Kontsonante ondoko H silab. ez senarKontsonante ondoko H silabikoa senharZehaztugabeInformaziorik eza
96,33,5
0,2
100, -
Aztergaia
J erabiltzen daJ ordez YJ ordez IZehaztugabeInformaziorik eza
Adibidea
JainkoaYainkoaIainkoa
%
97,51,40,9
0,2
100,
018 - H oklusibo aspiratua
Kontson. ondoko H oklusiborik ez I ikusiKontsonante ondoko H oklusiboa ikhusiZehaztugabeInformaziorik eza
96,83,0
0,2
100, -
022 - 1.-Izen aldakin bezalaj, x, y
Ritz bUkaeratan IHitz bukaeratan I ordez YHitz bukaeratan I ordez JHitz bukaeratan I ordez XZehaztugabeInformaziorik eza
MendiaMendiyaMendijaMendixa
96,03,20,20,20,20,2
019 - N-ren erabilkera100,-
93,36,00,50,2
100, -
JaioJayo
Bokale artean IBokale artean I ordez YZehaztugabeInformaziorik eza
023 - I/Y,-Bokalen artean i eta ybainabaiIiabaiia
I ondoko N bustidurarik gabeI ondoko N bustidurarekinIkenduzNZehaztugabeInformaziorik eza
58,927,113,6
0,2
I0,2
_________________ 100,-
020 - L-ren erabilkera024-XlCH
I ondoko L bustidurarik gabeI ondoko L bustidurarekinI kenduzLLZehaztugabeInformaziorik eza
oilooillooUo
59,328,511,8
0,20,2
X eta ez CHXordez CHZehaztugabeInformaziorik eza
GoxoGocho
97,70,70,70,9
100, - 100,
510
025 - TX!TC:g
EUSKERA - XXIV 12. aldial 1967-1977: LIBURUAK ETA BATASUNA - Torrealday, Juan M.' 511
029 - KIN.-Asoziatiboa
TX eta ezTCHTXordezTCHZehaztugabeInformaziorik eza
013 - H hi bokale ber dinen artean: zahar014 - H izenorde eta kidekoetan: hau015 - H hitz haseretan: haITi016 - H bi bokale ezberdinen artean: zihur017 - Kontsonante ondoko H silabikorik ez: senar018 - Kontsonante ondoko H oklusiborik ez: ikusi019 - I ondoko N bustidur arik gabe: baina020 - I ondoko L bustidurarik gabe: aila021 - J erabiltzen da: Jainkoa
022 - Ritz bukaeratan I: rnendia023 - Bokale artean I: jaio.026 - Izen propioen deklinabidean mana: K~jote-k
027 - Ergatibo pluralean -EK: gizonek028 - Datibo pluralean -EI: gizonei.031 - Laguntzailearekin aditz izen mugagabea: akar
/ dezake032 - DU'T adizkera035 - -E- bokale lotzaile: duela
'"CenP<
'"'":»:x:p<:N
"0::0;-
~0~~~~~ZH~Z~~~~H~NN~~~O~·ro~O~="ro=m~~~"~m~~=;"O~=~~~ ~ ~ as 8" m~qs" ~ a ~ ~ g ~ ~ CD ~ =~,,~ ~ ~o ~~CD-rn~=~"~CD=_~~CD="~6.o~~"~a~~~~~~~Ns=~a~;~;·,~~~~~ ~CD=O~~"=~.~~~"~= ~~.~~~ =~"~~ro~N~_ N ~~'~~~=O~~N=~~ OQ::s. 0
l:l:l~ l:l:l~ - oc-+:s: ___~ N S '" N '" '" '" N ~.
Egia esan, batasunaren piSll espezifIkua ulertzeko, lehen hi urteak (196'7, 1968lkontaketatik: kanpo utzi behar diraHauk lirateke orduan datuak: .
en'"'"
to
51r::;1;:
~<:
1969-1977'"~0-
~
1967-1977: LIBURUAK ETA BATASUNA
Donostia: 79-3-78
Joan Mari Torrealday
SARRERA: Azterketaren helburua eta metodologia (1).
Euskaltzaindiaren Arantzazuko Biltzarrea dela eta,hamar urteren buruan, han sorturiko batasun ereduak zernolako onarpena izan duen jakin nahian, azterketa pila bat egitea erabald du Euskaltzaindiak. Gure Ian lau, idazkulturareneremuan sartzen da, eta idazleei egindako inkestarekinosatzen.
Zer den Ian hau? Liburu ikerketa bat, edo nahiago bada,liburuei egiten zalen galdeketa edo inkesta bat. ObJetibutasunik handiena bilatuz, eritzien mundutik at, praxia aztertzerajo dugu, hotr, azken 10 urteotako liburugintza eskuetan harturik, eusl{ara mota bakoitzean, zer, zenbat eta nola idatzi den.
1967 urtean hasten da gure bilaketa.ll urteren azterketa egin dugu, beraz. 1967-1977 bi urteok barne.
Ikerketa hau, ikerketa soziologikoa da. Kontzeptu linguistikoekin maiz aritu arren, liburuaren hizkuntza, aztergaiedo ikerketaren objetu da. Eta perspektiba, soziologikoa. Lanhau, bada, ez dago ez literaturaren, ez gramatikaren, ez linguistikaren ikuspegitik egina.
Aldez aurretik ohar hau egiteak IDunta handia du, analisiaren eta ondonoen irakurketa tertzioz eta behar bezalaulertu ahal izateko. Pentsatzen nago, kasu bat aipatzearren,harngarri gerta dakiokeela hizkuntzalari bat!, Ipar aldekoeuskalkial{ oro denak batean kontabilizatzea. Soziologiaren
III Euskaltzamdiaren VIII. Biltzarra delaj{Q liburuan "1967-1977:Liburuak eta Batazuna" izenez 504-522 orrialdetan agertzen den hltzaldiaren -lauki eta xifren textu esplikatzailea da Ian hau, etaberaz hareldnbatera irakuztzekoa.
340 EUSKERA XXIV (2. aldial 341
begitik, ez dago deus harritzekorik hor. Soziologia, ezagunadenez, azterketarako ezaugarri diren multzoen bila baitoa,eta gure kasu honetan, pisu espezifikuaren aldetik oso ahulada, euskalki horien kopurua banan banan kontatuz gero. Etabada hoIa Jokatzeko beste arrazorik ere.
Nola egin dugun azterketa.
Ohar bezala nahiago nuke beste textu hau:
Euskaltzamdiaren VIII. Biltzarra delalco liburuar"1967-1977: Liburuak eta Batasuna" izenez 504-5'22 orrialdetan. agertzen den hitzaldiaren lauki eta xifren textu esplilmtzallea da Ian hau, eta beraz harekin batera irakurtzekoa.
11 urteotako liburu sailari bi tratamendu desberdineman diogu.
11 Hiru urtetako liburuak denak aztertu ditugu:
- 1967: Arantzazuko Biltzarre aurreko urtea izanik,gure analisirako "ano cero" bezala delako. Bidebatez,Baionako erabakien (1964) eragina ere neur genezakeen horrela.
- 1972: Bost urte geroago, eztabaida bizi bizian zelarik.Batasuna "epe laburrera" jakiteko aul{eratu genuen.
- 1977: Handik bost urtetara hau ere. Izpirituak baretudirelarik, eta batasunak aurrera egin duelarik, azterdaitekeen azken urtea delako.
21 Hasiera batetan, hiru urte horien bidez liburugintzaosoa a~tertzeko asmoa genuen. Hiru urte testigu ziren, bada,esan dltugun arrazoiengatik.
Gerora, azterketa xehetu eta sakondu nahian, hiru urtehorien tarteko urte guztietako errepresentazioa izango zen"muestra" bat egin genuen, horrela liburugintza osoa aztertzeko. Analizatzeko liburuen hautapena zozpidez edo txotxegmaz lortu zen, % 95 fidapen tarte emanik, proportzioenestimazioaren errakuntza tartea, altuenean ere, % 2, gora alabehera, zitekeelarik.
"Zozpidezko muestreo" edo "muestreo aleatorIo"horren erabidean, orrialde kopuruz eta euskalklz zerrendatu
genituen liburuak, eta zerrenda horiei "zozpidezko zenbaKienMontecarlo taula" aplikatu genien.
Honela bada, 431 liburu aztertu ditugu denetara: 210muestreokoak eta 221 esandako hiru urte horietakoak.Horrez gain, ihazkol 1977) aldizkarien analisia ere egin dugu(40ren bat aldizkari).
Hiru parte nagusi ditu azterketa honek:
1) Liburuaren identifikazio txartela edo fitxa. 2) Liburuaren textu masa. 3) Liburuaren hizkuntz azterketa.
Goazen parteok banan banan ikusiz. Edo hobe, astirik ezbaitugu, telegrama moduan egingo dugu lehengo bietan, hirugarren partea astiroago ikrtsi ahal dezagun.
1) Liburuaren identifikazio txartelean, datu haul{ Jasoditugu: titulua, egilea, originalea ala itzulpena, euskara mota,argitaletxea, herria, urtea, orrialdeak, neurriak luze zabalean, kolekzioa, gaia.
2) Textu masaren koantifikapemr.
Helburu koantitatiboa du honek: zenbat idatzi den jakitea, zehatz mehatz kontrolatzea.
Aide honetatik, egilearen produl{zioari egin dakiolmenhurbiltzapenik sakonena eta zehatzena da, unitatez edoorrialdez egin ohi dena baino askoz gehiago. Guk hirural{ eginditugu.
Textu masaren kalkulua egiteko, hona nola jolmtudugun: Joaldiak lerroko, lerroak orrialdeko, eta orrialde idatziak (zuriune guztiak kendurikl zenbatuz atera ditugu joaldiak oro. Eta gero, hauek foliotara bil-Iaburtu ditugu. Horrela, orain, badakigu zenbat izki duen liburu bakoitzal{, zenbatjoaldi eta zenbat foliotansartzen den liburu bakoitza.
Hor dituzue datuak; bi modutara emanak: liburuenlodieraz orrialdeak eta folioak. Eta urtez urte orrialdeal{eta folioak.
3) Hirugarren partea: HIZKUNTZ AZTERKETA.
Gure Biltzarre honetarako, hiru partetan garrantzizkoena, hirugarren hau da, noski: zernolako hizkuntza erabilketa
Goazen orain hiru arlook aztertzera, puntuz puntu eta
duen liburu bakoitzak jakitea. Sistemakikoki aztertu dugu,bada, 431 liburu horien hizkuntza, eta berdin 1971 urtekoaldizkariena. Bistan da: puntu batzutan bakarrik aztertudugu hizkuntza hori, ez denetan, gure eginkizuna ez da eta,Hizkuntz Atlas bat egitea, batasunarekiko jarrera ezagutaraztea baizik:
Batzordearen akordioz eta behar ziren Imntsultak eginaz, Joseba Intxausti eta biok 23 azterpuntu erabaki genituen. Zein erizpiderekin? Bitan banatzen da erizpide nagusia:batelm, Arantzazutik Bergarako bide horretan, arrazoinhonengatik eta harengatik, eztabaidatuak izan diren puntuak, edoeta batasunarekiko onarpen edo arbuiapena adierazteko esanguratsu direnak (nahiz orokorki nahiz euslmlklz).Hori bateko. Eta besteko, aurkierrazak direnak (liburu guztietan aurki daitezkeenak).
Ongi dakigu 23 puntu horietan ez dutela denele berdinbaliorik, ez eta gutiagorik ere. Kasu: ez naiz hizkuntz-balioazan orain, siozologiaren aldetik begiratutako azter-balioazbaizik. Balio-neurketa horren arabera, azterpuntu batzu osozehatz begiratu ditugu. H, N, L, eta beste esate baterako. Beste batzu ostera, bidenabar bezala, hau da, bidebatez aurkitzea eta kontutan hartzea, zaila ez izanik, merezi zuelako. X,TX, Asoziatiboa eta holakoak.
23 hizkuntz puntu horietan, ortografiari 14 dagozlno, 4deldinabideari eta 5 aditzari. Hona banan banan:
Ortografian: H sei puntutan (bi bokale berdinen artean,eralmsle eta Iddekoetan, hitz haseretan, bi bokale ezberdinenartean, eta kontsonante ondolm silabikoa eta oklusiboa. Etagero, NIN, 1/LL, J/Y, I, I/Y, J, X, X/CH, TX!TCH, marra etaapostrofoaren erabilera.
Aditza: Aditz izen mugagabearen erabilkera (-TU), -(I),UKANen erabilkera (DUT, DET, DOT, DDT), Dieza-, Dezaiaditz sistemak, Hainitzailea (-IT-/-Z), bokale lotzailea (-E-/-A-).
342 EUSKERA XXIV 12. aldial343
aldakinez aldakin ez bada ere, puntu seinalagarri batzutaramugaturik behintzat.
Hasteko, hor dituzue laukiak. Hiru lauki mota:
1) Lehen mailako informazioa biltzen dutenak: azterpuntu bakoitzaren datuak jasoz.
2) Urtez urteko datuak, dinamika erakusteko.
3) Beste konbinaketa zenbait, esangarri diren batzu:hizkuntza motarekin, esaterako.
A) ORTOGRAFIA
1) Lehen arazoa: Hren erabileraBatasuna dela eta ez dela, Hren hauziak harrotu ditu
gehienbat bazterrak. Ortografian burrukarik handienahementxe hezurmamitu da. Ukazma da Hren protagomsmoa.
Guk sei puntutan banatzen dugu Hren arazo hau. Honahemen, seiak batean, erabilerak:
_ H bi bokale berdinen artean 63,3_ H izenorde eta kidekoetan · 62,4_ H hitz haseretan.. 62_ H bi boleale ezberdinen artean 62,7_ Kontsonante ondoko H silabikoa........................ 3,5_ Kontsonante ondoko H oklusibo aspiratua 3
Lehen begi kolpez, bi bloke bereizten dira hemen: bat, lehenbiziko lauek osatua: H batasun seinale da lauretan. Eta alderantzira beste bietan. Baina ikusten duzue: bi azkenetan Hbiziki guti erabilia da: % 3,5 eta % 3 bakarrik.
Erabilkera hauek direla eta, ondorio bat nabarmentzenda hemen: Hren erabilkeran ez dago erdibiderik. Esplikanadin. Berdin da Arantzazun Euskaltzaindiak "begi onez"ikusi zuena zer den eta gainerakoa zero Lau kasu hauetan,proportzio beretsutan erabiltzen da H. Alegia, "Zahar" Hrekin idazten duenak, "Hau", "Herri", "Bihur" Hrekin ~d?-ztenditu eta "Senar" eta "Ikusi" Hrik gabe, gainera. Erdlbldekojarr~ra edo postura bikoitz guti dago Hren aurrean: hartu alautzi egin ohi da gehienetan.
344 EUSKERA XXIV (2. aldial345
Erdibiderik ez dagoela esan dut. Baina egon badagoJadanik erdibidea H kontuan. Baionako proposamenduenizpirituan, han erabaki bait zen"erdibidea bilatu nahiz" hainzuzen, kontsonante ondoko H guztiak eraunztea. Horrela Hrikgehienak kendu direla aitortu behar da egiaren ohoretan,oharrarazten du Txillardegik.
Hri buruzko datuak hor dituzue: 013, 014, 015,016, 017, 018 la,uldetan, erabilera balwitzaren barnezehaztasun eta guzti. Esaterako, lehenengo I,asuan, zenbatek erabiltzen duten "Zahar", "Zaar" eta "Zar",
Goazen aurrera. Orain arte Hri buruz ikusia, planobakarreko fotografia bat bezalatsu da. Hor ikusi duguna da,% 60tik gora liburu direla H normalki erabili ohi dutenak.Multzo horretan sartzen dira euskara batuz idatziriko liburual, nahiz gainerakoak. Orain interesatzen zaiguna hau da,ordea: baina zein neurritan bakoitzetik? Zein da euslmramota balwitzak (euskara batuak gizpuzkeral" bizimierak,zuberoerak, etc.) Hren erabilerari buruz duen jarrera?
"Hizkuntz mota eta batasun formak" izeneko laukiahartuz, pare bat gauza ikustea posible da: bat, euslmrabatual, edo baturanzkoak H osoki ontzat ematen duela, kontsonante ondokoa salbu. Eta bi, bizkaierak gipuzkerak bainoaisago hartzen duela H. Bizkaieratik batasunerantz ari direnen jokabidearen eragina da hori, zalantzarik gabe.
Ipar aldeko euskalkiek Hri buruz dutenjokabidea ezaguna zaigu. Haien hauzia, kontsonante ondokoetan dago. Ba,hauek ere guti erabili ohi dute H hori. Haien % 23,6k bakarrikerabiltzen du kontsonante ondoko H silabikoa eta gutiagok,% 13k oklusiboa.
2) Bigarren arazoa: Busttdura: N- eta L-ren erabilke-rak.
Bi hauen erabilera paretsu joan ohi da: bata erabiltzenduenak bestea ere bai; alegia.
Arazo honek ez du, noski, Hren protagonismorik. Eta,arrazoi horregatixe agian, idazlearen aldetik halalw arretabizirik ere ez, bikoiztasun dexente agertzen bait da -hots, IN,IN, eta IN, N liburu bereanJ. Utzikeriaz eta axolarik ezaz,gure ustez. Ez erabakiz.
019-020 laukial, begien aurrean, hor ikusten dugu zeinizan den erabilera nagusia. Lehenengo erabilerak batean harturik (hau da,' "baina eta baifta") % 86 osatzen dute b~enartean. N eta LL soileko enplegu horrek ez du etorkizumk.
Euskara motez IN eta IL horien enplegua aztertzenbadugu, lehenbiziko joera finkaturik aurkitzen dug.u: euslmrabatual, IN, IL erabili ohi du (% 94 pasea bietan). Blzkaltarrenartean, hemen ere, giputzengan baino erresistentzl gutiagodute IN, IL horiek: % 9tik gora erabiltzen dira bizkaieraz, eta% 2 bakarrik gipuzkeraz.
Bizkaieran forma bat bakarra nagusitzen da: IN-k% 73,2 duo Gipuzkera salmbanatuago dago: % 55 INrentzateta % 43 N soilarentzat.
3) Jren arazoa ez dugu aipatulw orain hemen. Ez baitapuntu honetan hauzi larririk. Bigarren mailalw azterketa da.Hor dituzue datualc
X!CH, eta TX/TCH direlakoetan ere berdin. Ez du merezihorretan luzatzeak. Grafia zaharra ia galdurik dago.
4) Marraren eta apostrofuaren arazoa.
Gezurra badirudi ere, batasun zeinurik garbienetalwabilal,atu da marratxoaren eta apostrofuaren enpleguenartean egin ohi den hautapena.
Bi horien erabilera zein izan den garbi dager 026 laukian.
"Hizkuntza mota eta batasun formak" izeneko lauldak,bere aldetik ondo erakusten du batasun bideak marrarenerabilera da~abilela. Onarpen horrek erresistentziak Gipuzkoan eta Bizkaian aurkitzen ditu. Gipuzkeraz idazten dutenenartean, marratxoaren lekuan apostrofua % 78,4 erabiltzenda, eta bizkaieraz, % 69,6.
Marraren eta apostrofuaren erabilera zuzenarenkasuan, interes berezia du zera j akiteak, alegia, zein izan deneboluzioa. Izan ere, Arantzazuko Biltzarrean (1968) txostengisa definitu bazen ere, egiazko erabakiak 1971koak dira.
Azken erabaki hauen zain egon ate da idazlea? Urtezurteko zerrenda hartuz ikus daiteke hori.
346 EUSKERA XXIV 12. aldiaJ347
"Urteak eta marra edo apostrofuaren erabilkera" lauida. Bistan da 1971ko erabakiek izan dutela eraginik bainautz dezagun eragintxoan, ez gehiago, Arantzazutik b'ertatikbait zuen bide hori onartua idazleak.
B) DEKLINABIDEA
Deklinabideaz lau arazo kontrolatu ditugu. Bi berezikiinportanteak: ergatibo eta datibo pluralen enplegua. Eta beste bi, hola, bidebatez bezala aztertuak: bata, asoziatiboa(-KIN/-GAZ, -KILAN) bizkaierari eta baxenafarrerari eta zuberoerari dagokiena, eta bestea bizkaierazko erakusleak.
Lehenbiziko bietaz mintzatuko gara orain hemen.
1) Ergatibo pluralaren arazoa
027 laukia eslwtan, aski esannahitsua da dobletik goralzatea horreldn ergatibo plurala idatzirikoen kopurua. Bai,hala da. Baina hala ere, esan beharra dago, zalantzazko kasuugari detel,tatu ditugula, era bikoitz asko: -EK batzutan eta-AK beste batzutan.
Eusl,alkien artean, "Hizkuntz mota eta batasun formak"lauldan ikusten denez,-EK horren onarpena bizkarierari kostatzen zaio gehien gehiena: % 16,1 bakarrik da hala idaztenduena.
2) Datibo pluralaren arazoa
Lau aukeretanbat da nagusi: -EI: % 61,5, 1968 % 16,7zuenal, beral" Teoria asko egin da hemen. Baina, egia esan,batasun forma honel, ez du aurrean beste bat, alternatibagisan presenta daitel,eenik. Beste bi formarik erabilienal, (-AIeta -ERI) ez daude hain hedatuak. Eta bai sakabanatual"
Euskara batuak -EI forma onartu du: % 87,5. Eta bigarren lekuan, -ERI agertzen da. Horrek baluke esplikaziotxobat, gure ustetan: Baionako Biltzarrean (1964) idazlearenaul,eran utzi zela bien erabilera. Geroztikalw aldaketaz aslwez dira enteratu.
Datibo pluraletan, gipuzkera arras sal,abanatua aurkitzen da. Gipuzkeraz ere -EI forma da erabiliena: % 39,2.
Ondoren, hurbilik, hori, bai, -AI dator: % 32,3. -ERI delakoakere baditu jarraitzaileak (% 25,5). Zeintzu dira hauek? Badagipuzkeraren inguruko joera bat, supra-gipuzkera bezalalzendatua izan daitekeena, eta kasu honetan -ERI hon -EIren alternatiba gisa aukeratua dute.
Bizkaierak bi forma darabiltza nagusienik. Gehiena -AIforma da (% 50). baina -EI bera ere gizpuzkerak baino proportzio handiagoan (% 41). -ERI formak hemen ez du arrakastarik.
Ipar aldean, -ERI da nagusi (% 76,3). Gai~eralwa~:bazter-erak dira. -ER bera ere bai, % 13,1 bakarrlk erablhbait da. Gauzarik harrigarriena, hontan datza: -EI batasunformak ez du ia Jarraitzailerik batto ere.
3) Asoziatiboaren arazoa ez dugu ikusten
Bizkaiko erakusleen arazoa ere ez.
029 eta 030 laukietan dituzue.
C) ADITZA
Aditzean batasunarekin zerikusi duten 5 arazo ikutuditugu. Horietatik bat bizkaierari dagokiona, hainitzailearena. Orokorrak besteak.
1) Aditz !zen mugagabearen arazoa
Ikus 031 laukia.Batasunerako zuzen bezala eman den moduan erabilin
lw aditz forma hauk, gutienik % 58,2 badira, alegia, "ekardezake" idazten dutenak. Bigarren modu batetan, hots, "ekardezagun" bai baina "ekarri dezake" idazten dutenak, la % 11bide dira. Baina ez nago hala den baiezteko seguru seguru,bereizketa honetan, potentzialaren eta subjuntibo edo inperatiboaren erabilketa desberdin honen kontrol zehatza eramatea nekezegia gertatu bait zaigu. Baina nahiz eta ehunelwiraunlwr bat izan % 11 hori, ez dut uste hor erdibide fmkatu-
4) Hainitzailearen arazoa
Ez du iruzkin edo komentariorik behar. Bal{ar bakarrikhauxe: bizkaieran ere 60,7liburul{ -IT- pluralizadora erabiliduela. Uste genuena baino gehiago.
2) UKAN adizk!en arazoa
Puntu hau ere ez dugu ikusiko.Ghar batekin aski da. DUT erabiltzeak ez du batasuna
derrior adierazten. Izkelgien testigu ere bada. Eta gainera,s1!pra-gipuzkeraren aditz ere bai, nahiz eta gero "gera, zera,dlteke" eta hOlako giputz formak erabili.
Zeh. Denetarik
0,34,8
IEH
8,110,7
4,35,6
Bizk.Gip.
23,615
(Esan bezala, "denetarik" sail horretan, hizkuntzpolitikarik ez dutenak sartu ditugu. Hala, ere, esan beharradago, horietako gehienek euslcara batua gehienbat erabiltzendutela.-Karkulu hau, textu masaren arabera egindakoa da.)
Graindik gehiago ere idatzi da euskaraz. Izan ere, gureazter-alorretik kanpo gelditu dira aldizkari politikoak, prentsa klandestinoa, orri sueltoak, panfletoak, eranskailual{, hormako paperak, publizitatea... Horiel{ denal{ lcontuan hartuz,batasunaren aldeko ehuneko handiago litzatelm.
Eusle batua
Liburugintza 63,7Aldizkarial{ 63,9
Idazkultura bere osotasunean neurtzeko, premiazko daaldizkarietara jotzea ere, eta gehiago gure kUlturan, bestetanbaino erlatibuki handiagoa bait da aldizkarien protagonismoa. Ihazko aldizkarien azterketa burutu dut nile horiendenen textu masa eta hizkuntz azterketa. Liburutan bezalatsu.
Lehen puntu bezala, egin dezagun ihazko liburugintzaren eta aldizkarien konparaketa:
349
ERANSKINA: 1977ko aldizkarien azterketa
5) Bokale lotzailearen arazoa
Inoiz arrakastarik izan badu ere, hirugarren formahorrek, hots, bokale lotzailerik gabekoak (dula, esaterakoJ. ezdu jadanik zer eginik.
Lehen forma -E- gailendu da, jadanik definitibuki,dirudL Batasun bideak erabat onarturik du: % 96,8. Bizkaierak eta gizpuzkerak, aldiz, bigarren formari itsatsiakjarraitzen dute: -A- erabiltzen du bizkaierazko % 82al{ etagipuzkerazko % 85,2k. (Bizkaieraren barruan handiagoa da-E- bokale lotzailearen pisu espezifikua).
EUSKERA XXIV (2. aldia)348
rik ,:ntzeman daitekeenik, fluktuapen gehiegitxo bait dagoerabl1era horien artean. Batzutan modu batera edo bestetanbe~t~r~ idatziak. Badirudi "belarrira" gogorregi egin ohi delamfmlt1bo hutsa lcasu horietan denetan erabiltzea.
Batasun forma hori onartzeko zailtasun handienak ezdatoz, j akina. Ipar aldekoen aldetik, baizik eta bizkaierareneta glpuzkeraren partetik. % 51,7 aldiz partizipioa erabiltzendu bizkaierak eta % 45 aldiz gipuzkerak, hau da, batasunforma ez dena.
3) *EZAN adizkien arazoa
DIEZA- eta DEZAI- aditz sistemak ziren puntu honetanguk aztertu nahi genituenak. Eta bereziki hauxe Jal{itelco:DIEZA- sistema horrek zer onarpen praktiko izan duen idazleen aldetik.
Tamalez, nekezegi eta ezinezko gertatu zaigu beti formahorien. aurkitzea. Horregatik, zehaztugabeetan % 48,5 sartubehar izan dugu.
Aditz forma hau 1973-ra arte ez zen ofizialki onartuaizan. Geroztikakoa da erabilera, beraz. Hori dela eta, zifraorokorrak ez du zentzu handirik kasu honetan. Hala ere esandezagun, aIde gutirekin bada ere, (% 26,3 DIEZA-k eta % 23,2DEZAI-I{): berak duela lehentasuna. Baina ikusten dugu zeinapalal{ dl:-en portzentaiak. Urtez urte begiratuta ere apalakdlra erablleraren portzentaiak.
AZKEN HITZAK
Aldizkari mota guztiel, ere ez dutejokabide bera euslmrabatuariburuz:
Hainbeste zifra, zenbaki, ehuneko eta xehetasun gorabehera, "euskara batua zertan da" galdetuko du norbaitek, hauda, zertan da onarpen soziologikoaren aldetik.
351
Lauki hauek aditzera ematen dutena, nolabait billaburtzen saiatuz, hitz batzu esango ditut.
Hasteko, badirudi hau esan daitekeela: euskara batuaren eredu honek lortua du jadanik frantsesek esan ohi duten"point de non-retour" hori, Villasantek esan duen bezala"imparable" da, atzera nekez egin dezake aski onartua etafinkatua dagoela, nahiz eta erabaki asko oraindik hartu gabeeta finkatzeke egon.
Batasun mota honi konpetentzia egingo dionik ez daikusten. Hor dituzue datuak. Egia esan, ez dago aurreanalternatibarik, ez eusl,alkitan eta ez euskalki gainetik. Kopurutan gipuzlmra dator bigarren, baina % 23~6tik ez da pasatzen, eta gainera, hobeki aztertuz, gipuzkeraren berarenbarruan, bertan, ere ez dago batasunik (Esaterako: L / LL, N /N, ergatibo pluralean, datibo pluralean, Ukanen adizl,ietan,bokale lotzailean... sakabanatuegi aurkitzen da gipuzl,era).
Oso osoan ez bada ere, ikusten da batasun eredu onartueta jarraitu bat badagoela. Ez dakit ona ala txarra den: gUkez genuen holakorik galdetzen. Jarraitua zen ala ezjakin nahigenuen. Eta egia esan, hortarako jarri ditugun seinaleak ongijarraitua dela batasun hori esan digute. Ehunekoak asl,ialtuak dira beti (agian salbuespen batekin: DIEZA- aditzsistemarena, baina aurretik esan dugu datu falta handiadugula hor).
Jakina, batasun-formatzatjo genitzakeen hauel" ez diraeusl,ara batua deitu hizkuntz standard hortan bakarrik ematen. Euskalkitan ere eman ohi dira. Batasun forma horiekeuskalkiek nola betetzen dituzten ere interesatzen zaigu. Erabilera hori "Hizkuntz mota eta batasun formak" laukian ikusdaiteke. Ghar pare batekin aski dut hemen:
- Ipar aldekoentzat zeinu hauetako aslw ez dira baliagarri batasun hizkuntzaren egiazko ezagugarri gisan. Bi kasutan bai, ordea: Kontsonante ondoko Htan eta Datibo pluraletan. Kontsonante ondoko H horietarik guti erabiltzen dutelaikusi dugu arestian. Seinale ona, positiboa. Baina, hona bestealderdia, negatiboa hau: -EI datibo pluraleko formara ez dirafitsik ere hurbildu. -ERI delakoarekinjarraitzen dute ia osoki,% 2,6 liburutan soilik agertu da -EI forma.
- Kulturazkoetan ia osoki onartua da batasuna. % 75horrel, oso osoan onartzen du, eta % 25 horretan gehienak:Gawk eta Karmel aldizkariek ere euskara batuan eman bidedute gehiena, edo parte on bat behintzat.
Jakinek, Zehatzek eta Elhuyarek zer esanik ez.
- Erlijiozlwetan definitzen da gutien situazioa. Edozeinhizkuntz motatara irekirik, %42, hizkuntz-politikarik gabealegia. Aldizkari hauetan, hizkuntz politikarik gabekoetan,erabiltzen den euskara batua kontuan eduki gabe ere, euskara batuan publikatu da hemen ere gehiena: % 30,3.
- Astekarietan (Zer ere barne sartuz) % 60,9 du euskarabatuak. Bizkaiera dabil eskasena astekari alorrean.
- Egunkarietan are handiagoa da batuaren aldelw ehunekoa. % 69,5, euskara batuan. Alegia, Egin, Dewren lineaofiziala (aparte kontatu ditugu hemengo izkelgiakl, Hoja deLunes-en Joan San Martinen artikuluak, Ghar bat, gainera:euskara batuaren ehunekoa aurten askoz altuagoa litzateke,ihaz baino, ihaz, Deia urterdian hasi baitzen, eta Egin irailean.
350
352 EUSKERA XXIV (2. aldial
- Aipatu ditugun batasun-zeinu horien onarpenak, pisUespezifiku handiagoa du bizkaieran gipuzkeran baino. Bainabizkaierak, bere aldetik, beste kasu batzutan erresistentzigehiago egiten du: Rala nola, ergatibo pluralean. aditz izenmugagabean, UKANeko formatan.
- Gipuzkeran, batasunarekiko formen aurrelco jarrera,burrukagune izan diren puntutan, itxiagoa dirudL R kontuan,esate baterako. Erresistentzi asko du beste zenbait puntutanere: marra, ergatibo plurala, datibo plurala, "izenkiak",bokale lotzailea.
Eta azken puntu bat.
Batasuna-Euskalkiak. Elkarren kontra? Elkarren etsai?
Lauki horietatik bi ondorio ateratzera ausartzen naiz.Bat, batasunak ez dituela euskalkiak hi!. Ror daude, eta ondobizirik, textu masaren kontaketak agertu duenez. Ikus Urtearen eta Hizkuntz motaren arauera orrialdeak eta folioak"taula.
Eta bigarren ondorioa: idatziaren mailan, batasunal{ ezdiela euskalkiei lurrik jaten. Funtzio eta zeregin desberdinetan erabili ohi dira euskara standard hori eta euskalkiak.Esaten ari naizen hau, oraindik gai guztietan ez da garbi garbi agertzen, baina gaien araberako hizkuntz moten espezializazioranzko joera bat soma daiteke. Eta somatu bakarrik ez.Gai batzu (filosofia, soziologia, zientzia politikoa, Deretxoa,Natur Zientziak, Antolakuntza, jeneralean Ian teknikoak,zientziazkoakl euskara batuan ateratzen dira gehienbat gauregun bertan. Zein batean zein bestean, hots, berdintsu euskara batuan ala euskalkitan, argitaratu ohi dira beste gai motabatzu (adibidez, Orotarik, Irakaskuntza, Arte Ederrak, Litetatura... ). Eta azkenik, badira beste gai mota batzu, gehienaeuskalkitan eman ohi direnak: erlijioa, etnologia, nekazaritza, geografia...
Osagarritasun gisako egoera bat ari da sortzen, eta,ondorioz, gure euskal kultura normaltzen: luzarora gabe,oraingo joerak Jarraitzen badu, euskara standard baten aukera edo euskalkiena gaiak, publikoak eta idatziaren eginkizunaren funtzioak erabakiko dute.