GENEL HATLARIYLA ANADOLU UYGARLIKLARI
PALEOLTK DNEM
Yontma veya Eski Ta a olarak da adlandrlan Paleolitik a gnmzden
yaklak 2 milyon yl nce balar ve Neolitik Dnemin balangc ile sona
erer. Ancak genel olarak verilen bu tarih aralnn yerel olarak
farkllaabileceinin aklda bulundurmas gereklidir. nsanlk tarihinin %
99u gibi ok byk bir blmn kapsayan bu a, ayn zamanda ilk insan
atalarnn ortaya kn ve ilk aletlerin retiminin gerekletirildii
dnemdir.
Paleolitik Dnem insanlar ekonomik adan, avc ve toplayc
topluluklardr. Besin retmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnzca yaadklar
ortamda bulunan yabani sebze, meyve ve kkler ile avlandklar
hayvanlar yiyerek beslenmilerdir. klim ve evre koullarna uygun
olarak kk gruplar halinde avc-toplayc bir yaam tarz srdrmlerdir. Bu
dnem topluluklarna ait bilgilerimiz ounlukla maara ve kaya alt
snaklarnda tespit edilen yaam alanlarndan gelmektedir.
Paleolitik Dnem ana izgileriyle Alt, Orta ve st olmak zere 3
evreye ayrlmaktadr. Alt Paleolitik devrin insanlar, beyin
kapasiteleriyle orantl olarak kendilerini vahi hayvanlardan
korumak, beslenmek, avlanmak iin basit ta aletler yapmaya
balamlardr. Genellikle talar daha sert olan baka talarla yontarak
ilemiler veya evrelerinde bulunan ve ok az bir mdahale ile alet
haline gelebilen paralar kullanmlardr.
Alt Paleolitik dnemde olduka lml geen iklim, Orta Paleolitikde
sertlemi ve giderek bol kar yayla yeni bir buzullama dnemine
girmitir. Bu dnemde insann yaay ve teknolojisinde bir dizi
deiiklikler meydana getirmitir. Bu teknolojik deiikliin en belirgin
yan, yonga endstrisinde kendini gsterir. Alt Paleolitikin kaba ta
alet (iki yzeyli) ve yongalarnn yerini olduka dzenli bir ekilde
yontulmu ve kenarlarda yaplan dzeltilerle u kazyc haline sokulmu
ilenmi yonga aletler alr. Bu dnemin insanlar olan Neanderthallerin,
eldeki kstl alet teknolojisi ile mamut, gergedan, geyik gibi byk
hayvanlar avlayabilmeleri bu insanlarn avclkta ne kadar
ustalatklarnn ve hayvanlar avlayabilmek iin birtakm av teknik ve
yntemlerini gelitirdiklerinin bir kantdr.
Ayrca bu dnemde, inanlarla ilgili birtakm belirtilerin de ortaya
kt tespit edilmitir. rnein tek, ya da ift ukurlar eklindeki
mezarlar Neanderthallerin l gmme eylemleri hakknda bilgi veren
izlerdir.
klimin tekrar hissedilir derecede souduu ve kuru hale geldii st
Paleolitik ada, Neanderthallerin yerini modern insann atas olan
Homo Sapiens Sapiensler alr.
st Paleolitik dnemde ta teknolojisindeki gelime dikkati ekecek
bir dzeydir. Alt Paleolitikte, ksmen de Orta Paleolitikte grlen
klasik iki yzeylilerin (el baltas) yerini akmakta yonga ve
dilgilerin zerine yaplm, eitli tipteki aletler almtr. n kazyclar,
ta delgiler, ta kalemler, yaprak biimli ular, mekik aletler
bunlardan bazlardr. st Paleolitikin son evrelerinde ise srt devrik
dilgiciklerin ortaya kt grlmektedir. Ta aletlerin yan sra kemik ve
boynuzdan yaplm aletlerde de byk bir art gzlenmektedir.
st Paleolitik an nemli gelimelerinden biri de insanlarn
entelektel hayatlaryla ilgili birtakm sanat eserlerini yapmaya
balamalardr. Maara duvarlarna ve eitli objeler zerine yaplan boyal
resim, gravr, alak kabartmalar ile heykelcikler, Paleolitik sanatn
dikkat ekici eleridir.
Anadolu Paleolitikine gnmze dein yaplan kaz ve yzey aratrmalarnn
nda bakldnda Alt, Orta, st Paleolitik dnemlere ait ta ve kemik
endstri, fauna, flora ve insan kalntlar ile sanat yaptlarnn ele
gemi olmas, Anadolunun bu dnemde dikkati ekecek lde iskan edildiini
ortaya koymaktadr.
Bugnk bilgilerin nda, Anadolu Paleolitik Dnemin tm evrelerini,
stratigrafik sreklilik iinde veren en nemli buluntu merkezi Karain
Maarasdr. Antalyann 30 km. kuzeybatsnda yer alan bu merkezde Alt,
Orta ve st Paleolitik dnemlere ilikin evreler tespit edilmitir. Bu
evrelere ait ok sayda yontma ta ve kemik aletin yan sra, tanabilir
sanat eserleri, Neanderthal ve Homo Sapienslere ait di ve kemik
kalntlar bulunmutur. Karain Maaras, buluntularyla, yalnz Anadolu
deil, ayn zamanda Yakn Dou Paleolitii iin de byk nem tamaktadr.
Yarmburgaz (stanbul), azl (Hatay), kzini (Antalya) gibi yerler
Anadolu Paleolitii asndan nem tayan dier merkezlerden bazlardr.
NEOLTK DNEM
Pleistosenden Holosen Dnemine geile birlikte oluan yeni iklim
artlarna ve onun oluturduu evreye uyum salayan insanolunun besin
retime getii ilk dneme Neolitik Dnem ad verilmektedir. Paleolitik
Devirde, yz binlerce yl boyunca avclk ve toplayclkla konar-ger bir
yaam srdren, aletlerini talar yongalayarak biimlendiren insanlar,
Neolitik Dnem iinde tahllar tarma alarak, hayvanlar evcilletirerek,
yerleik ky yaantsna geerek, yonga aletlerin yan sra srterek
biimlendirdikleri farkl aletler yaparak ve kilden kap-kacak yapma
teknolojisini gelitirerek yeni bir yaam biimine balamlardr. nsan
yaamnda ok byk boyutlu dnmleri beraberinde getiren bu gelimeler gz
nnde bulundurularak bu dnem Neolitik Devrim olarak da
tanmlanabilmektedir. Ancak, yaanan bu dnmler aniden olmam,
M..11000-7000 yllar arasnda tedrici olarak yaanmtr.
Neolitik Dnemde gelikin ky yaamnn kurulduu, ancak gnlk ilerde
byk kolaylk salayan anak mlek retiminin bilinmedii, bunun yerine
ahap ya da tatan kaplarn kullanld ilk evresi Akeramik (seramiksiz)
Neolitik (M..11000-7000) olarak adlandrlr. Neolitik Dnemin, anak
mleksiz aamas da kendi iinde, A, B ve C aamalaryla adlandrlr (PPNA,
PPNB, PPNC).
Yerleik yaamn balangc ile ilgili olarak, insanlarn nce yabanl
tahllar topladklar, koyun-kei gibi abani hayvan srlerini denetim
altna aldklar, bu sre iinde gebe bir yaam srdkleri ve ancak tarla
tarmna baladktan sonra kalc kyler kurduklar dnlmekteydi. Anadoluda
yaplan anak mleksiz Neolitik Dnem kazlar yerleik yaamn besin
retiminden nce baladn avclk ve toplayc yaam biimi devam ederken
bile byk yerleimlerin kurulduunu ortaya koymutur. En erken
rneklerini M 11000 yllarndan itibaren grmeye baladmz ve M 7000
yllarna kadar devam eden srete ayn, Nevali ori, Gbekli Tepe, Akl
gibi byk yerleimlerin avcla dayal bir ekonomiye sahip olduklar
ortaya kmtr. Yabanl tahllarn tarma alnmas bu sre ierisinde
gereklemitir.
anak mleksiz Neolitik evreden sonra gelen anak mlekli Neolitik
evre (M.. 7000-5500), besin retimine dayal ky yaamna ait sosyal ve
ekonomik kurumlarnn ortaya kt dnemdir. anak-mlein ortaya k beslenme
alkanlklarndaki deiimi yanstmaktadr. Kilden anak-mlek retilmesine
ilikin teknolojinin Yukar Mezapotamya Blgesinde ortaya kt ve
buradan dier blgelere yayld dnlmektedir. Ancak, Yumuktepe ve
atalhyk gibi kaz yerlerinin en alt tabakalarnda ortaya kan
anak-mlein M 7. binyln balarna kadar inmesi, bu teknolojinin
Anadoluda da olduka erken bir tarihte ortaya ktn gstermektedir.
Yaplan aratrmalar, anak-mlek teknolojisinin M yaklak 6500 yllarndan
sonra geni bir corafyada hzla yayldn ve birok yerel seramik retim
ortaya ktn gstermitir.
Trkiyede Neolitik Dnem Aratrmalar
Trkiyenin Neolitik kltrleriyle ilgili ilk veriler R.J. Braidwood
tarafndan Amik Ovasnda kazlan Tell Cudeyde, H. Goldman tarafndan
kazlan Tarsus-Gzlkule ile J. Garstangn kazd Mersin-Yumuktepe Hynn
alt katmanlarnda bulunan anak mlekli Neolitik Dneme tarihlenen
dolgulardan elde edilmitir.
Anadolu Platosu zerinde Neolitik Dnemin varlnn yadsnmaz ilk
kantlar, 1957-1960 yllar arasnda J. Mellaartn Haclar kazlaryla
ortaya km bunun hemen ardndan J. Mellaart ile D. French Anadoluda
yaptklar kapsaml yzey aratrmalaryla Anadoluda ve zellikle
Anadolunun gney kesimlerinde ok sayda Neolitik Dnem yerlemesinin
bulunduunu ortaya kmtr. Ayn dnemlerde H. ambel ile R.J. Braidwood
tarafndan Gneydou Anadoluda gerekletirilen yzey aratrmalar blgede
ok sayda Neolitik yerleimin var olduunu ortaya koymutur.
1960l yllarda Anadoludaki Neolitik dneme ynelik ilk kaz almalar
yaplmtr. Bunlarn banda, J. Mellaartn anak mlekli Neolitik Dnemi
temsil eden atalhyk kazlar, H. ambel ile R.J. Braidwoodun anak
mleksiz Neolitik Dnemin tm geliim srecini yanstan ayn kazs
gelmektedir.
Eski Yakndounun en gelimi Neolitik merkezlerinden birisi olan
atalhyk bu dneme ait nemli bulgular salamaktadr. Konyann 52 km.
gneydousunda, umra lesinin 11 km kuzeyinde yer alan atalhykte
yaplan kazlarda aa karlan evlerin ve yerleimin belirli bir dzene
gre ina edildii grlmektedir. Bu dzenleme dikdrtgen planl evlerin
avlular etrafnda bitiik olarak sralanmas ile salanmtr. Ta temelin
bulunmad, kerpiten dz daml olarak yaplan bu evlerin planlar
birbirinin ayndr. Evler, geni oturma odas, depo ve mutfaktan
olumakta; oda ilerinde seki, ocak ve frnlar bulunmaktayd.
atalhyk evlerinin en nemli zellii duvarlarnn boa balar ve
resimlerle bezeli olmasdr. Yksek kabartma ya da tam plastik olarak
ilenen boa balarnn bir ksm gerek boa bann kille svanmas ile
yaplmtr. Duvar resimlerinin yapmnda kirli bej kerpi svas zerine
krmz, pembe, kahverengi, beyaz ve siyah renkler kullanlmtr.
Herhangi bir motif gstermeyen dz boyal panellerin, tek ya da ok
renkli geometrik bezeklerin, iek, yldz, daire gibi sembolik
motiflerin yan sra deiik konulu tasvirler de grlmektedir. Bunlar
arasnda insan elleri, tanralar, insan figrleri, av sahneleri,
boalar, kular, akbabalar, leoparlar, yabani geyik, yaban domuzu,
aslan, ay gibi hayvanlardan oluan bezekler ile manzara ve mimari
tasvirlerden bir kentin arkasnda pskren volkan ve basz cesetleri
gagalayan akbabalar kovalayan insanlar nem tarlar. atalhykte ele
geen tanra figrinleri Ana Tanra fikri bereket klt ile
ilikilendirilmektedir. Ele geen figrinler arasnda iki yanndaki
leopara dayanm, douran tanra olduka zgn bir paradr. El yapm atalhyk
anak-mlekleri genelde kahverengi, siyah ve krmz renk tonlarndadr.
Daha ok oval formlara sahip seramikler Neolitik Dnemin ge evresinde
basit geometrik motiflerle bezenmeye de balanmtr. atalhykte ele
geen eitli talardan, deniz hayvanlarnn kabuklarndan yaplm kolyeler,
obsidyen aynalar ve makyajla ilgili buluntular o dnem insannn
sslenme aralarn gsteren belgelerdir. atalhykte dokuma ile ilgili
olarak, hasr ve sepetlerin negatif izleri kil veya silislerin
zerinde grlmtr.
Pimi toprak ve tatan yaplm olan geometrik bezekli damga mhrler
Neolitik Dnemde mlkiyet dncesinin rnleri olarak ele alnabilir.
akmakta ve obsidyen eitli alet ve silahlarn, kemik ise bz, ine, sap
gibi eyalarn yapmnda kullanlmtr. Bu ada yaygn olmamakla birlikte
ilkel yntemlerle bakrn ilendii, ayrca Anadolu iinde ve komu
blgelerle ticaret yapld da bilinmektedir.
atalhyk insanlar llerini evlerin tabanlar altna gmmlerdir.
ocuklar oda taban altna, yallar tek ya da grup halinde oda iindeki
sekilerin altna gmlmekte, yanlarna l hediyesi braklmaktayd.
1970li yllarda Trkiyede Neolitik Dnem aratrmalar durma noktasna
gelmi ve uzun bir sre ayn kazs Trkiyedeki tek Neolitik kaz yeri
olarak kalmtr. 1991 ylna kadar devam eden ayn kazlarnda yerleimin
anak mleksiz Neolitik A dneminde kurulduu ve yerleimin kesintisiz
olarak anak mlekli Neolitik Dnemin sonlarna kadar srd anlalmtr.
Yerleimin geni bir alanda kazlm olmasyla yerleimin dzeni,
planlanmas ve kendi iinde farkllk gsteren kullanm alanlar
anlalabilmitir. ayn kazlarnn kazandrd bir nemli sonu da, l gmme ve
inan sistemiyle ilgili veriler olmutur. Yap tabanlarnn altnda
bulunan ok sayda mezar ve bunlarla birlikte bulunan l hediyeleri
bulunmutur. Ev ii mezarlarn yan sra, iinde ok sayda bireyin
kemiklerinin toplanm olduu zel yap, mimari zellikleri kadar br
dnyayla ilgili inan sistemindeki eitlilii de ortaya koymutur.
Yaplan deerlendirme llerin bazlarnn kafataslarnn ayrldn ve bunlarn
zaman zaman trensel amalar iin ortaya karlarak kullanldn
gstermektedir. ayn kazsnda Neolitik Dneme ait ok sayda alet, tak ve
ss eyalar bulunmu olup, anak mleksiz Neolitik Dneme ait bakr ve
malahit buluntular dikkat ekicidir.
1983 ylnda anlurfa linde bulunan Nevali oride balayan kurtarma
kazlar ve bu kazlarda aa karlan tapnaklar, heykeller, kabartmalar
ile dier buluntular Neolitik Dnem aratrmalar asndan arpc sonular
salamtr. 1991 ylnda kurtarma kazs olarak balayan Hallan emi kazs
ilk olarak, anak mleksiz Neolitik A evresine tarihlenen
yerleimlerin Trkiyede bulunduunu gstermitir. Gneydou Anadoluda
halen devam etmekte olan Neolitik Dnem kazlar arpc sonular salamaya
devam etmektedir. Buluntularyla dikkat eken yerlerden bir tanesi
Batman Krtik Tepe kazsdr. anak mleksiz Neolitik A dnemine
tarihlenen kaz yerinde, Hallan emi ve ayn gibi yuvarlak planl
yaplarn yan sra, ok sayda mezar ve l armaanlar aa karlmtr.
Son yllarn en nemli buluntu yerlerinden bir tanesi anlurfada
bulunan Gbekli Tepedir. Harran Ovasna hakim olan bir dan zirvesinde
bulunan Gbekli Tepe antsal kalntlar ve yerleimin bykl ile dikkati
ekmektedir. Gbekli Tepe kazlarnda rnekleri Nevali ori ve aynnden
bilinen, anak mleksiz Neolitik Dnem tapnaklarnn iyi korunmu antsal
rnekleri aa karlmtr. Ykseklikleri 4 metreyi bulabilen ta duvarlar,
bu duvarlar boyunca grlen sekiler, terrazzo tekniindeki taban
demelerinin yan sra, T biimindeki antsal dikilitalar, Gbekli Tepeyi
Yakndou kltr corafyasnda ayrcalkl bir yere getirmitir. Dikilitalarn
ounun zerinde alak kabartma olarak eitli hayvanlar, bazlarnda
belirli bir konuyu tanmlayan sahneler, bazlarnn zerinde ise soyut
simgeler grlmektedir. Gbekli Tepede dikilitalarn yan sra, tatan
eitli boyutlarda hayvan heykelleri de bulunmutur. Gbekli Tepe
betimlemeleri bceklerden yrtc hayvanlara, srngenlerden kulara kadar
her trl hayvan iermektedir.
1989 ylnda balayan Akl Hyk kazlar, 20 metreyi bulan dolgu
kalnlyla Anadoluda, Yakndounun dier yerleriyle karlatrlacak kadar
uzun bir zaman dilimini yanstan, anak mleksiz Neolitik Dneme ait
kltr katlarnn bulunduunu ortaya koymutur. Blgenin Neolitik kltrleri
hakknda son dnemlerde bilgi salayan nemli merkezler arasnda Pnarba,
Musular, Tepecik-iftlik, Kk Hyk ve kazsna yeniden balanan atalhyk
bulunmaktadr.
Yakn dnemlere kadar Bat Anadolu Neolitii ile ilgili bilgiler
olduka snrl durumdayd, ancak son yllarda balayan Ulucak, Yeilova,
Ege Gbre ile Dedecik-Heybelitepe kazlar bu snrll ortadan kaldrmaya
balamtr.
Balkanlar ve Anadolunun Neolitik kltrlerinin birbirlerine baland
blgeyi oluturan Trkiyenin kuzeybatsnda son yllarda gerekletirilen
kazlar arasnda Ilpnar, Mentee ve Barn gibi kazlar bulunmaktadr.
Trakya Neolitii ile ilgili ilk bilgi, 1986 yl stanbul Yarmburgaz
Maaras kurtarma kazsyla ortaya km, bunu Hoca eme kazlar ve
Krklareli Aa Pnar kazlar izlemitir.Trakya Neolitiini en iyi tantan
yerleim yerlerinden olan Aa Pnar Neolitik Dnem ky yaantsn olduka
ayrntl bir ekilde vermektedir. Dairesel plana sahip Aa Pnarda ok
sayda ambar bulunmaktadr.
KALKOLTK DNEM
Ta aletler yannda bakrn da kullanlmaya balamasndan dolay
Kalkolitik a olarak adlandrlan bu dnemin erken aamalar Ge Neolitiin
devam olarak deerlendirilmektedir. Kalkolitik a kltrlerinde blgesel
zellikler ar basmakta olup, bu dnem Erken, Orta ve Ge olmak zere
evre halinde incelenmektedir.
Anadoluda en gelimi Erken Kalkolitik kltrlerinden biri Burdur il
merkezinin 26 km gneybatsnda bulunan Haclar yerleiminde karmza
kmaktadr. Haclarda kerpi yaplar kare ya da dikdrtgen planl, ta
temelli olup, dz damldrlar. Evler arasndaki dar sokaklar ve
yerlemenin etrafn evreleyen kerpi koruma duvar ile Haclar
etkileyici bir grnme sahiptir.
Haclarda bu an en belirgin zellii, el yapm, boyal anak mlein
kullanlm olmasdr. Haclarn Erken Kalkolitik aa ait katlarnda teknik
ve form asndan ileri bir dzeye erimi parlak perdahl, tek renkli
anak mleklerinin yan sra zengin bezeklere sahip boyal anak mlek
giderek art gstermektedir. Boyal olanlar krem ya da pembemsi sar
renkte zemin zerine krmzms kahverengi ile yaplm geometrik
motiflerle bezenmitir. Oval azl kseler, kre gvdeli mlekler, iri
vazolar, dikdrtgen anaklar, kpler ve testiler deiik kap formlar
arasndadr. Neolitik an devam olan pimi toprak tanra
heykelciklerinin ou oturur durumda ve daha ematik olarak yaplmtr.
Ta, kemik ve az saydaki bakr eya da ayn gelenein devamdr.
M. VI. binin ilk yarsnda Kuzey Mezopotamyada ekillenmeye balayan
Halaf Kltr Yakndounun en dikkat ekici boyal anak mlek
geleneklerinden birisidir. Kubbeli yuvarlak bir ana mekn ile yannda
zeri kapal dikdrtgen bir kntdan oluan tholos tipi yaplar bu kltrn
anak-mlek dndaki zelliklerinden bir tanesidir. Gney Dou Anadoluda
Kalkolitik Dneme tarihlenen bu tip yaplar, Nevali ori, avi Tarlas,
gibi merkezlerden bilinmektedir.
Kalkolitik Dnemin ilerleyen evrelerinde Mezopotamya kkenli bir
dier kltr olan Obeyd Kltr Dou ve Gneydou Anadoluyu etkisi altna
almtr. Obeyd kltr etkilerinin grld merkezler arasnda Korucutepe,
Tlintepe, Tepecik, Noruntepe, Hassekhyk, Deirmentepe gibi merkezler
belirtilebilir.
Beiktepe ve Kumtepe yerleimleri ile birlikte, Ge Kalkolitik
dnemde anakkale boaz yresi ilk defa yerleimlere sahne olmaya
balamtr. Ge Kalkolitik an Bat Anadoludaki nemli yerlemelerinden
biri de Beycesultandr. Denizli iline bal ivril lesinin 5 km.
gneydousundaki bu yerleimin XL XX yap katlarnn (M. . 4000 - 3000)
Ge Kalkolitik aa ait olduu anlalmtr. Dikdrtgen planl kerpi yaplarn
bazlar uzun ve megaron tipini andrmaktadr. Yaplarn iinde duvarlara
destek grevi yapan payeleri, ocak yerleri, duvar kenarlarnda
sekileri, ileri sval silo / erzak blmleri bulunmaktadr.
Beycesultanda bir mlek iinde ele gemi olan gm yzk, bakr aletler,
haner paras ve ine maden aletler bakmndan nemli bir grubu oluturur.
Ge Kalkolitik a seramii gri, siyah, kahverengi zeminli ya da bu
renkler zerine beyaz geometrik boyal, bazlar izi bezelidir.
Ge Kalkolitik Dnemin sonlarnda Dou Anadolunun en youn yerleim
gren blm Malatya-Elaz yresidir. Noruntepe, Korucutepe ve Malatya
Arslantepe dnemin belli bal yerlemeleridir. Arslantepenin bu dneme
tarihlenen tabakasnda antsal bir yap kompleksi aa karlmtr. M.. IV
binyln ortalarnda Mezopotamyada Obeyd kltr Uruk kltrne brakmaya
balam, buna paralel olarak blgeleraras ticaret hzla gelimeye
balamtr. Sklaan ticari ilikilerle birlikte Mezopotamya kkenli bu
kltr Hassek Hyk, Hac Nebi gibi merkezlerde kendini
hissettirmitir.
Anadolunun kuzey kesiminde bugne dein karlalan en eski yerleim
Ge Kalkolitik aa aittir. Yozgat ilinin 67 km. gneydousundaki
Aliarda yaplan kazlar ile orum ili, Alaca ilesinin Hyk kyndeki
Alacahykte yaplan kazlarda Ge Kalkolitik Dneme tarihlenen tabakalar
tespit edilmitir. Her iki yerleim yerinde de dikdrtgen planl kerpi
yaplara ait kalntlar ve kahverengi, siyah, koyu gri renklerde anak
mleklere rastlanmtr. Tek renkli olan seramiklerin bazs izi ya da
oyma bezeklidir. Kap formlar arasnda meyvelikler, marapalar ve
kpler ounluktadr.
Kalkolitik ada Anadoluda l gmme adetleri blgelere gre deiiklik
gstermektedir. ller yerleim yeri iine veya yerleim yeri dna toprak,
kp ya da ta sanduka biimli mezarlara gmlm, yanlarna l hediyesi
olarak anak, mlek, ss eyas ve silahlar braklmtr.
Daha youn bir yerleim grm olmasna karn Kalkolitik ada da
Anadoluda bir kltr btnlnden sz edilmesi mmkn deildir. Bu dnemde
Anadolunun corafi ve toporafik konumu gerei baz d etkiler sz
konusudur. Bu durum zellikle Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu
blgelerinde, Halaf kltr eleri ile Obeyd kltr elerinin beraber grld
Kalkolitik Dnemde belirgindir.
ERKEN TUN AI
Anadolu, M. . IV. binin sonu, III. binin balarnda Erken Tun ana
girmitir. Bu dnemde Anadoluda yaayan insanlar, bakra kalay
kartrarak daha sert bir alam elde etme teknolojisini
gelitirmilerdir. Tuncun yan sra bakr, altn, gm ve doal altn - gm
alamndan gereksinimlerine cevap veren her trl eyay retmilerdir.
Erken Tun a, genelde alt evreye ayrlmakta olup, ET I (M
3200-2650), ET II (M 2650-2400), ET III (M 2400-2000) eklinde
gerekletirilen bu blmlenme dnemin gelimelerini daha iyi
deerlendirebilmek amacyla nerilmitir. Erken Tun ann bu ekilde
blmlenmesi Anadoluda ilk defa Mezopotamya kronolojisine uygun
olarak Gzlkule (Tarsus) kazsndan elde edilen sonulara dayanlarak
nerilmitir.
Ge Kalkolitikten Erken Tuna gei kesintisiz olmu, kasaba ve
kylerde mimarlk eserleri, damga mhrler ve idoller yerel geleneklere
uygun ekilde geliimine devam etmitir. Kalkolitik ada olduu gibi,
tarmc ve hayvan yetitirici olan dnemin insanlar ticaret ve teki
maden iiliinde ciddi gelimeler kaydetmitir. Ticari aktiviteler
eitli blgelere yaylm olan eserler tarafndan kantlanmaktadr. Bu
dnemde altn, gm, bakr ve tun gibi metallerin ilenmesi ok yetkin bir
ekilde ilenmesi renilmitir. Anadolunun deiik yrelerinde ve ounluu
mezarlara l hediyesi olarak braklm durumda ortaya karlan zengin
maden buluntular ile yerleim alanlarnda aa karlan maden dkm kaplar
bu alanda eriilen ileri dzeyi gstermektedir. Eserlerin nicelik ve
nitelikleri bu a insannn yalnz besin retme ura iinde olmadn, sanat
ve madencilikle uraanlarn da azmsanmayacak bir dzeye eritiini
ortaya koymaktadr.
Eken Tun a I
Erken Tun ann balangc Bat Anadoluda Kumtepe Ib, Kusura A ve
Beycesultan XX tabakalar ile temsil edilmekte olup, Troya I a-f bu
dnemin daha ge bir evresine aittir. Troia I, bu dnemde sur ile
evrili kk bir yerleimdir. Sur iinde Ege dnyasnda yaygn olan megaron
planl yaplarn ortasnda, gnlk kullanmdan ok kutsal bir ilevi olduu
dnlen byk ocaklar bulunmaktadr. Bu yaplarn bazlarnn hem idari hem
de dinsel ileve sahip olduu dnlmektedir.
Erken Tun a I dneminde, Ege Blgesinin Ege adalar ile kltrel
olarak ok yakndan ilikili olduu deerlendirilmektedir. Bu dnemin Ege
Blgesindeki nemli yerleimleri arasnda Limantepe, Bakla Tepe,
Kulakszlar mermer atlyesi, Beycesultan saylabilir.
Bu dnemde, Yukar Sakarya Havzasnda bulunan Demircihyk bir avlu
etrafnda radyan plan emas oluturacak ekilde yan yana yaplm yamuk
biimli evlerden oluan bir ky yerleimi eklindedir. Klloba sur ile
evrili olan bir yerleim olup, siyah, gri, parlak perdahl gaga azl
testiler bu evrede ortaya kmtr. Kzlrmak havzasnda Aliar 15 M dnemin
balarna tarihlenmitir. Aliar bu evreden itibaren sur ile evrili bir
yerleim zellii gstermektedir. Aliar 14-12 M, Kltepe 18 ve Alacahyk
9 tabakalar dnemin ikinci yarsna tarihlenmitir.
Orta Karadeniz Blgesinde Erken Tun a I kltrleri kiztepe,
Dndartepe, Tekeky ve Kaledoruu yerleimlerinden bilinmektedir.
kiztepede dnemin mimarisi aralarnda byk frnlarn bulunduu avlularla
ayrlan tek odal, drtgen planl yaplardan oluur. Yaplarn duvarlarnn
tomruklarla ina edildii, iten ve dtan svand anlalmtr. Kimyasal
analizleri yaplan ou buluntunun arsenikli bakrdan retildii
belirlenmi, arsenikli bakr ve tun alamndan ok eitli tiplerde alet
ve silahn yan sra madeni kaplar ve ss eyalar retilmitir.
Yukar Frat havzasnda Tepecik ve Arslantepe VI A yerleimleri
dnemin ilk yarsndan itibaren kullanlmtr. Bu tabakalarda koyu yzeyli
ve saman yzeyli seramiklerin yan sra ak renkli, ark yapm Uruk
seramiinin varl, Ge kalkolitik dnemde blgede ticaret kolonileri
kuran Mezopotamya kkenli topluluun varln srdrmeye devam ettiini
gstermektedir. Arslantepe VIA tabakasndaki kent bir ticaret merkezi
zellikleri gsterir. Kaln kerpi duvarl sarayn idari, ticari ve dini
blmleri bulunmaktadr. Sarayn evresinde zengin ailelerin oturduu
dnlen grkemli konutlar aa kartlmtr. ok sayda madeni ksa kllar,
mzrak ular ve kemer tokas gibi buluntu topluluklar kentte
madenciliin ulat dzeyi yanstr. Bu dneme ait bir oda mezar, zengin
buluntularna gre kral mezar olarak tanmlanmtr. Mezarda Ge
kalkolitik Dneme ait Uruk kaplarnn yan sra Karaz kltrne ait kaplarn
ele gemesi, Uruk kltrnn blgede M 3. Bin balarnda varln srdrmeye
devam ettiini kantlamtr.
Dnemin ikinci evresine tarihlenen Arslantepe VIB bir ky
niteliindedir ve blgede Dou Anadolu-Transkafkasya kkenli kltr
hakimdir. i d siyah, kahverengi veya krmz astarl, parlak perdahl
kaplar teknik zellikleri ve biimleri fazla deimeden Dou Anadolu
Blgesinde M 2. bin bana kadar retilmitir. Blgede bu seramik tr
Sakyol Pulur, Tepecik, Noruntepe, Korucutepe, Tlintepe, Takun
Mevkii, Pirot Hyk gibi ky niteliindeki yerleimlerde belgelenmitir.
Sakyol Pulur ortadaki avlunun evresine dizilmi yamuk biimli
mekanlaryla radyal dzenle planlanm ky plannn Dou Anadoludaki
temsilcisidir.
Kuzeydou Anadolu Blgesinde Karaz, Pulur, Gzelova ve Sos Hykte
Karaz mlekleri kabartma ve kazma teknii ile bezenmitir. Bu kltr Van
Gl evresinde de yaygndr.
Erken Tun a I kltrleri Bat Akdeniz Blgesinde Karata Semayk,
Kuruay gibi merkezler ile temsil edilmektedir. Dou Akdeniz
Blgesinde yer alan nemli merkezler arasnda Tarsus Gzlkule, Tell el
Cdeyde, Gedikli Karahyk ve Tilmen Hyk saylabilir. Hassek Hyk,
Samsat Lidar Hyk, Kurban Hyk, Nevali ori, Tilbear gibi merkezler
dnemin Gneydou Anadoluda bulunan nemli merkezleri arasndadr.
Erken Tun a II
Erken Tun a II dneminde, Akdeniz, Ege ve Karadeniz kylarnda
deniz ticareti, Mezopotamya, ran ve Kafkaslar ile Balkanlar arasnda
da kara ticareti gelimitir. Ticaret yollar zerindeki yerlemeler
bymeye ve surlu byk yerlemeler belirmeye balar. Byk kentlerin
evresinde bu kente bal kk yerlemelerden oluan hiyerarik yerleim
emas belirgindir ve yerlemelerin sayca artt grlr. Bat Anadoluda
Troya I kltr devam eder, dnemin ikinci yarsnda Troya II de baz yeni
kap tipleri ortaya kar. Douda Karaz kltr yaygnlar ve Amik H
evresinde Dou Akdenize kadar yaylr. Dou Akdeniz ve Gneydou Anadolu
Blgesi bu dnemde Mezopotamya kltrleriyle etkileim iindedir.
Bu dneme tarihlenen Troia Iin ge evreleri ve II a-f evrelerinde
yerleim genilememeye devam etmitir. Kente antsal iki kapdan
girilmektedir ve iinde yan yana ina edilmi megaronlar bulunmaktadr.
Toya II a yap katnda ilk ark yapm kaplar grlmeye balamtr. Dnemin
Bat Anadolu Blgesinde bulunan dier nemli yerleimleri arasnda
Limantepe, Ky Klack (Iasos), Beycesultan, Karata ve Kusura
belirtilebilir.
Demircihyk, Polatl, Karaolan, Klloba, Alacahyk, Acemhyk, Konya
Karahyk, Kltepe ve Aliar dnemin Anadolu Blgesinde bulunan nemli
yerleimleri arasndadr. Bu dnemde Arslantepe ve Noruntepe
yerleimleri kk ky yerleimlerine dnm ve Dou Anadolu Blgesinde Karaz
kltr baskn hale gelmitir. Bat Akdeniz blgesinde Karata-Semayk,
Bademaac, Dou Akdeniz blgesinde Gzlkule, Gedikli ve Zincirli dnemin
nemli yerlemelerindendir. Lidar Hyk, Hassek Hyk, Kurban Hyk ve
Titri Hyk Gneydou Anadoluda dikkat ekici boyuta ulaan
merkezlerdir.
Erken Tun III
M 3. binin son eyreinde Anadoluda feodal kent devletleri hkm
srm, kentleri evreleyen grkemli surlarn iinde saray niteliinde
yaplar yer alm, evresinde cadde ve sokaklarla dzenlenmi aa kentler
kurulmutur. Yerleim dokusu orta ve kk boyutlu surlu kentlerin yan
sra youn tarmc ky yerleimlerinden oluur. M 2200 yllarndan itibaren
yazl belgelerden Akkadl tccarlarn ve Akkad ordularnn Anadolu
topraklarna girdii renilmektedir. Hatti Kral Pampa bakanlnda
Anadoludaki 17 kent devleti Akad kral Naramsinin ordusuna kar
birlik kurmu, bu kraln Diyarbakr yaknlarndaki Pir Hseyinde ele geen
steline gre, Gneydou Anadoluda Akkad hkimiyeti kurulmutur.
Mimari geleneksel ta temelli, kerpi duvarl, dz daml yaplardan
olumaktadr. Karadeniz ve Akdeniz blgelerinde ahap ve kerpi kullanm
yaygndr. l gmme geleneklerinde baz deiimler belirginleir. Bu dnemde
yaygnlaan zengin kymetli madeni eyal oda mezarlar arasnda Alacahyk,
Horoztepe, Kltepe, Gedikli, Karkam oda mezarlarnn olaslkla yerel
yneticilere ait olduu dnlmektedir. Bu madeni buluntular bu dnemde
Anadolu madenciliinin ilerlediini gsteren nemli bir buluntu grubunu
oluturur. Anadoluda Orta ve Ge Tun alarnda yaygnlaan yakma gmme
geleneinin en eski rnei bu dnemde Gedikli mezarlarnda
belirlenmitir.
Bu dnemde Orta ve Dou Anadoluda ET II seramik gruplar retilmeye
devam edilmi, bunun yan sra yerel olarak retilen boyal kaplar
ortaya kmtr. Gneydou Anadolu Blgesi, bu dnemde de Kuzey Mezopotamya
ve Kuzey Suriyeden bilinen kaplarnn yaylm alan ierisinde yer
almaktadr.
ORTA TUN AI
M 2. Binin ilk yarsna tarihlenen dnem, Orta Tun a olarak
adlandrlmaktadr. Bu dnemde Anadolu irili ufakl ok saydaki beyliliin
egemenlii altndadr. Dnemin nemli karakteristiklerinden bir tanesi,
bu beyliklere bal kent yerleimlerinin saylarnn artmas ve bu
yerleimlerin boyutlarndaki bymedir.
M.. 2000-1750 yllar arasnda Kuzey Mezopotamya merkezli Eski
Assur krall, Anadolu ile ticari ilikiler kurmu, Assurlu tccarlar
Anadoluda ticaret kolonileri kurarak bir ticari yap oluturmulardr.
Bu yapnn adn tayan ticari yerler ivi yazl kaynaklarda karum, daha
kk boyutlu olanlar ise wabartum olarak adlandrlmtr. Anadoluda
zengin gm ve bakr kaynaklar bulunmasna karn, bakr ile alama
sokularak tun elde edilmesini salayan kalay bulunmamaktadr. Assurlu
tccarlarn Anadoluya getirdikleri kalay ile Mezopotamya kkenli
tekstil rnleri Kltepe zerinden dier Anadoluda bulunan dier ticaret
kolonilerine dalyordu. Assurlular, bu ticari aktivitenin sonunda
lkelerine altn ve gm gtryorlard.
Bu ticari organizasyon Anadolunun en eski yazl arivleri ile
belgelenmi ve Anadolu tarihi dnemlere girmitir. Anadolu'da Eski
Assurca yazlm binlerce tablet ortaya karlmtr. Kani Karumunda aa
karlan tabletler ticari, iktisadi ve hukuki ieriklidir.
Bu ticaretin merkezi Kayseri yaknndaki Kltepe (Kani) kenti
eteklerinde kurulan Pazaryeridir (Karum). Hyk ve Karum'da dini ve
resmi yaplar, iki katl konutlar, dkknlar ve atlyeler bulunmutur.
Karumda Anadolu ve Mezepotamyal tccarlarn yan yana yaadklar
anlalmtr.
Kaniin 9-10. tabakalar Karumun III-IV. Katlar ile adatr.
III.-IV. yap katlarnda yazl belge yoktur. IV. kat ana toprak zerine
kurulmutur. Kk, kerpi yaplarda elde yaplm Erken Tun a geleneinin
devam niteliinde tek renkli, ounlukla krmz astarl seramiin yan sra
Aliar III boyal kaplar da ele gemitir. arkta retilen krmz astarl
kaplar bu tabakada az oranda temsil edilmitir. III. katta ark yapm
seramik, el yapm Aliar III kaplarndan daha youndur.Kaniin 6.-8. yap
katlar Karumun Ia/b-II katlar ile adatr. Hykteki 7. tabaka saray
(Kral Warama saray) yangnla tahrip olmutur. Kani/Neay fetheden Kuar
Kral Pithana ile olu Anitta da bu saray kullanm olmaldrlar. Tepenin
bat kesiminde bulunan odal yapda Kral Anittann saray yazl tun mzrak
ucu bulunmutur.
Karumun II. Kat M.. 1920/1950-1840 yllar arasna tarihlenmitir.
Kltepede bulunmu olan 20 bini akn tabletin byk ounluu II. katta
bulunmutur. Buluntular arasnda silindir ve damga mhrler, kurun,
tun, fildii, gm kadn ve erkek tanr figrinleri bulunur. Bu dnemde
Anadoluda ark retimi kaplar yaygndr. anak, mlek ok gelimi olup,
parlak krmz renkteki kaplarn ou madeni kaplarn taklitleridir. Byk
bir biim zenginlii gsteren gaga azl testiler, emzikli kaplar, yksek
ayakl anaklar bu dnemin seri retim sisteminin nemli tanklardr.
Trenlerde kullanld dnlen hayvan biimli iki kaplar byk bir eitlilik
gsterir.
Karumun II. katnn yangn enkaz stne ayn plan emas ve yap
zellikleri ile kurulan Ib kat 1810/1798-1740 yllar arasna
tarihlenmitir. Assurla ticari ilikilerin zayflad bu dneme ait az
sayda tablet aa karlmtr.
Dnemin yazl belgelerinde en fazla ismi geen kentlerden bir
tanesi olan Puruhandann Aksaray yaknlarnda bulunan Acemhyk
olabilecei ne srlmektedir. Buradaki yerleim yaklak olarak 700 x 600
m boyutlarna ulaan hyk ve onu evreleyen Aa ehir'den olumaktadr.
Erken Tun anda yerleimin balad Acemhyk en parlak dnemini Asur
Ticaret Kolonileri anda yaamtr. Yerleimin en parlak dnemine ait
ikier katl iki saray, resm bir yap ve zel evler aa karlmtr. Bu
saraylardan biri olan Sarkaya Saray 3600 m2 lik bir alana
oturmaktadr. Sarayn alt katnda 50 oda bulunmaktadr. Hyn kuzeyindeki
76 odal Hatipler Saraynn daha ok depo amal kullanld
dnlmektedir.
Kani ve Acemhykn dnda Anadoluda bu dneme ait tabakalar bulunan
dier yerleimler arasnda Boazky, Konya-Karahyk ve Kaman Kalehyk
yerleimleri bulunmaktadr.
Troia, Panaztepe, Limantepe ve Beycesultan bu dneme ait nemli
Bat Anadolu yerleimleridir. Beycesultann bu dneme ait tabakalarnda
yangnla tahrip olmu bir saray yaps aa karlmtr. Ayrca, sz konusu
yerleimde Orta Tun ana ait ok sayda mermer idol, tun alet ve
silahlar ve ark yapm, krmz astarl kap bulunmutur. Bu kaplarn teknik
zellikleri ve biimleri bu dnemde Bat Anadolunun i kesimlerinin Orta
Anadolu ile yakn ilikilerinin bulunduunu gstermektedir.
Dou Anadoluda bu dneme ait yerleim yerleri bulunmamaktadr.
Ancak, bu dneme ait ok sayda mezarlk tespit edilmitir. Bu
mezarlarda ele geen boya bezekli anak ve mlekler yaygn olarak ele
getikleri blgeye gre Aras Boyallar ve Van-Urmiye Boyallar olarak
adlandrlmaktadr.
Gney Dou Anadolu blgesi merkezi Halep ve bir sre de Alalah (Tell
Aana) olan, Yamhad Krallnn egemenlik alanna girmekteydi. Tell
Aanada M. 2. bin balarnda kurulan saray, III. Ur hanedan ile adatr.
Kent M. 18. yzylda bir sre Mari krall hkimiyetine girmi, M 17.
yzylda, olaslkla I. Hattuili tarafndan tahrip edilmitir.
Yukar Dicle havzasnda bu dneme ait yerleimler arasnda tepe,
Salat Tepe, Giricano, Ziyarettepe, Kenantepe, Kavuan Hyk, Hirbe
Merdon gibi merkezler saylabilir.
GE TUN AI
Hattuann M.. 1650 yllarnda I. Hattuili tarafndan bakent
yaplmasndan sonra Eski Hitit Devleti hzl bir biimde gelimeye balam
ve bu genileme M.. 1594 ylnda I. Murili tarafndan Babilin alnmasna
kadar devam etmitir. I Murilinin bir saray entrikas sonucunda
ldrlmesinden sonra Eski Hitit Devleti uzun sre devam eden bir
kargaa dnemine girdi. Telipinu (M.. 1525-1500) devam eden bu
kargaaya kimlerin hangi koullar altnda tahta geeceklerini
belirleyen bir dzenlemeyle son vermeye alt. Ancak, bu kargaa gsz
krallarn tahta gemeleri ile bir sre daha devam etti.
Eski Hitit Krall olarak anlan bu dnemde sanat, bata Boazky olmak
zere Aliar, Alacahyk, Eskiyapar, nandk, Maathyk kazlarnn ortaya
koyduu gibi byk lde Anadolu geleneine baldr. Seramikte teknik ve
form bakmndan Asur Ticaret Kolonileri anda yaratlm olan esaslar
zamana uygun olarak devam etmitir. ok sevilen trensel iki kaplarnn
bu dnemde Boazky ve nandk boalarnda olduu gibi daha byk boyda
yaplarak kullanld grlr.
Koloni andan da tandmz kabartmal vazo yapma gelenei, Eski Hitit
dneminde de devam etmitir. Bu grubun en iyi rnekleri Eskiyapar,
nandk, Bitik gibi merkezlerde bulunmutur. Kabartmal motiflerin
frizler halinde zerine yerletirildii nandk vazosu, bu tipin en iyi
rneklerindendir. Devrin seramik formlar arasnda byk boy banyo
kaplar, matara biiminde kaplar, szgeli kaplar, kantaroslar ve anak
iindeki tanral klt kab zellik gsteren trlerdendir.
M.. 1450 yllarnda II. Tudhaliyann tahta gemesiyle birlikte,
Hitit Devleti politik ve askeri adan toparlanmaya balamtr. M.. 1380
civarnda I. uppiluliumann tahta gemesinden, M..1200 Hitit
Devletinin yklmasna kadar devam eden dnem Hitit mparatorluk Devri
olarak anlmaktadr. Bu dnemde, Kuzeybat Suriye egemenlik altna alnm,
Msr ile Dou Akdenizin kuzeyinde egemenlik mcadelesine
giriilmitir.
Hititlere ait en nemli yerleim hi kukusuz ki M.1650-1200 yllar
arasnda bakentlik yapan Boazky/Hattuadr. Bykkale zerinde bulunan
saray ve resmi yaplar, kuzeybatsndaki yamatan gneye doru surla
korunan Yukar ehir ve kuzeydeki Aa ehir ile Bykkaya'y da iine alan
surla evrili kent geni bir alan kaplamaktadr. Kentin idari merkezi
olan Byk Kalenin kuzeybat yamacnda zel evler ile Byk Tapnan yer ald
Aa ehir bulunmaktadr. Aa ehrin merkezini oluturan Byk Tapnak
Hatti'nin Frtna Tanrs ve Arinna ehri Gne tanrasna adanmtr. Tapnan
evresinde ta deli yollar, meydanlar ve bunlarn evresinde depo
odalar yer alr.
Yukar ehrin dou kesiminde, Tapnaklar Mahallesi bulunmaktadr.
Burada bulunan tapnaklarn hepsi benzeri oda gruplarndan olumu ve
ayn dzende kurulmutur.
Hattuada bulunan kutsal meknlarn en dikkat ekicilerinden biri
tanesi, kentin biraz dnda yer alan Yazlkaya Kaya Tapnadr. lkbahar
aylarndaki yeni yl kutlamalarnda kullanld dnlen tapnan kaya
odalarna alak kabartmalar ilenmitir. Byk odann giriinde ant yaptran
kral IV. Tudhaliya kabartmas, batsndaki kaya yzeylerinde Hitit tanr
ve tanralar betimlenmitir. Byk odann kuzeyindeki kayalarn
yzeyindeki ana sahnede ba tanr Teup, ba tanra Hepat, oullar
arumma'nn da bulunduu yedi tanr betimlemesi bulunmaktadr. ki yannda
cin kabartmalar bulunan dar bir koridorla ulalan kk odada kuzeyde
bir heykel kaidesi, dousundaki kaya yzeyinde 12 sava tanr ile
kabzas drt aslan figr ile biimlendirilmi bir kl biiminde betimlenmi
Nergal kabartmas, dousundaki kaya yzeyinde Tudhaliya IV isim kartuu
ile bu kraln arumma ile birlikte betimlendii kabartma yer alr.
Hitit Devletine nemli merkezlerden bir tanesi de Tokatn Zile
lesinde bulunan Maat Hyk/Tapiggadr. Bu yerleimde aa karlan sarayn
depo odalarnda 100 kadar tablet ve bulla bulunmutur. M 1400 yllarna
tarihlenen Hitit kralna bal bir beye aittir. Maat Hykte bulunan
Miken testileri ticari ilikileri gstermesi asndan nem
tamaktadr.Dnemin bir dier nemli yerleimi olan Alacahyk'te saray
kompleksine iki yannda sfenksleri ve orthostat kabartmalar bulunan
antsal bir kapdan geilerek ulalmaktadr. Kuakl kenti M 16. yzylda
kurulmu, M 14. yzylda ve M 1200 yllarnda yangnla tahrip edilmitir.
Sur ii yerleimi 18 hektarlk bir alana yaylan kentin surlar Erken
Hitit dnemine tarihlenmektedir. Akropolde ok sayda odadan oluan
birimlerle evrili bir tapnak bulunmaktadr.
Hitit sanatnn gnmze kadar gelebilmi en gzel rnekleri arasnda
kaya antlar bulunmaktadr. Doal geitler ya da tatl su kaynaklarnn
yaknna yaplm bu antlarn dini ilevlerinin yan sra kraln gcn yanstan
propaganda unsurlar olarak da grlmektedir. Karabel Ant, Fraktin
Ant, Eflatunpnar ve Yalburt Ant bu tip antlara rnek olarak
verilebilir.
Ka yaknlarnda bulunan Uluburun bat, Ge Tun anda Dou Akdeniz ile
Ege Blgesi arasnda sistemli bir deniz ticaretinin varln
kantlamaktadr. Batkta ele geen buluntular geminin M 14. yzyln
ikinci yarsnda olaslkla Ugarit limanndan hareket ettiini, Egedeki
hedefine ulaamadan Akdenizde battna iaret etmektedir. Gemide bakr,
kalay, cam kleleri, amforalar fayans, fildii, gm ve altndan eyalar,
boncuklar, eitli kaplar ve madeni silahlar bulunmutur.
Bat Anadoluda Ge Tun ana ait dier nemli merkezler arasnda Troya,
Klazomenai ve Panaztepe saylabilir. Hitit mparatorluunun Dou
Anadoludaki en nemli yerleimleri arasnda Korucutepe ve mikua
saylabilir. Tarsusta Gzlkule, Mersin Yumuktepe ve Tell Aana Akdeniz
blgesinde yer alan nemli Ge Tun a merkezleri arasndadr. Gneydou
Anadolu blgesi Ge Tun anda iki farkl devletin egemenlii altndadr.
Frat havzasnn batsnda kalan blm Hitit mparatorluunun, dousunda
kalan blm ise Mitanni krallnn yklndan sonra Orta Asur krallnn
egemenliinde kalmtr. Bu dneme ait en nemli yerleimler Girnavaz ve
Yukar Dicle havzasnda tepe, Ziyarettepe, Giricano, Kenantepe ve
Kavuan Hyk kazlarnda aa kartlmtr.GE HTT KRALLIKLARIM. . 1200
yllarnda batdan gelen g dalgasyla birlikte Hitit mparatorluu sona
ermi, bata Boazky olmak zere Hitit ehirleri terk edilmitir. Bu
dalgadan kurtulabilenler gney blgelerine ekilmilerdir. Bu g
dalgasnn ardndan bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamam ve
Hitit gelenei Ge Hitit Krallklar olarak adlandrlan devletler
tarafndan M.. 700 yllarna kadar devam ettirilmitir. Kargam,
Zincirli, Malatya-Arslantepe, Sakagz, Karatepe gibi merkezlerde
yaplan kazlar, Ge Hitit Krallklarna ilikin nemli bilgiler
salamtr.
Zincirli 720 m apnda ifte surla evrilmi bir ehirdir ve ayn
zamanda kark bir etnik yapya sahip olan Ge Hitit Krallklarndan biri
olan Samal Krallnn bakentidir. Kentin ortasndaki hyk zerinde ayrca
bir surla gvence altna alnm sitadel bulunmaktadr.
Hitit mparatorluunun yklmasn takip eden srete ortaya kan Ge
Hitit Krallklarndan en gls Kargamtr. Kargam kentinin ismi daha
erken dnemlerden itibaren bilinmektedir. Hitit mparatorluk devrinde
kent, merkeze bal vasal krallar tarafndan ynetilmitir. Kent M.. 717
ylnda Asur Kral II. Sargon tarafndan igal edilinceye kadar bamszln
korumay baarmtr.
Orta Anadolu Blgesi Demir ann bu evresinde Tabal olarak
adlandrlm olup, bu blgede irili ufakl ok sayda krallk bulunmaktayd.
Bu krallklardan bir tanesinin merkezi Nide linin Kemerhisar lesinde
bulunan Tyana antik kentidir.
Ge Hitit krallklarnn en douda yer alan Malatya ve evresini
kapsyordu. Bu kent M.. 12. Yzyln sonlarndan itibaren Asur Krallnn
etki alannda kalmtr. Srekli olarak Asur Devletine vergi veren
Malatya Krall M.. 708 ylnda gerekleen bir isyan sonrasnda Asur
Devletine bal bir eyalet haline getirilmitir.
Ge Hitit ehirlerinin etraf sularla evrili olup, bu ehirlerde
idari ve dinsel ilevli antsal yaplar, yerlemenin tepesinde ek bir
savunma sistemiyle korunan sitadelde bulunmaktadr. Kentler,
saraylar, caddeleri, antsal merdivenleri ve meydanlar ile birlikte
bir btn olarak planlanmtr. Saraylar, ounlukla bir avlu evresine
yerletirilmi birbirlerini btnleyen yaplardan olumutur. Hilani ad
verilen, girii stunlu, dikdrtgen planl bu yaplar dnemin zgn bir
mimarlk rneidir.
Ge Hitit sanatnn nemli zelliklerinden biri mimari ile heykel
sanatnn birlikte uygulanmasdr. Sur duvarlarndaki kaplar, saray
cepheleri kabartmal ta bloklarla (ortostat) kaplanmtr. Bir taraftan
Dou Akdenize, dier taraftan Anadolu zerinden batya, Ege kylarna
uzanan ticaret yollar zerinde bulunan bu blgenin sanatnda M . II.
binin ikinci yarsndan gelen Hititli ve Hurri unsurlaryla beraber Ge
Asurun ve M . I. binin bandan itibaren blgeye g edip, yerleen
Aramilerin de etkisi belirgindir.
Ge Hitit krallklar kltrnn ortak bir karakteri de Hitit
hiyeroglif yazsdr. Artk Hitit ivi yazsnn kullanlmad bu devir
kabartmalarnda Hitit hiyerogliflerinin yer ald grlmektedir.
FRG KRALLII
M . XII. yzyl balarnda Hitit mparatorluunun yklmasyla balayan ve
dalgalar halinde uzun bir sre devam ettii dnlen gler ile Anadoluya
girdikleri kabul edilen Frigler, antik yazarlara gre Brygler olarak
anlyordu ve Makedonyallarn komularyd. Friglerin Anadoluya
girdikleri ilk yzyllar hala byk lde karanlktr. Geride braktklar az
saydaki yazt Friglerin Hint-Avrupa dil grubuna bal bir dil
konutuklarn gstermektedir.
Antik bat kaynaklarna gre, Friglerin ilk kral M.. 8. yzyln ilk
yarsnda tahta getii dnlen ve ayn zamanda bakent Gordiona adn vermi
olan Gordiostur. Kral Godiostan sonra tahta olu Midas gemitir. Asur
kaynaklarnda ise Mukili Mitadan sz edilmektedir. Bu nedenle
genellikle Mita ile Midasn ayn ahs, Mukilerin de Frigler olup olmad
konusunda tartmalar bulunmaktadr. Kral Midasn lm hakknda Asur
kaynaklarnda herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte, antik bat
kaynaklarnda M.. 696 ylnda gerekleen Kimmer istilas sonrasnda
intihar ettii bilgisi bulunmaktadr.
Arkeolojik ve epigrafik buluntular Friglerin Kzlrmak Nehrinin
dousunda orum, Tokat ve Krehir, kuzeyde Samsun, gneyde Nide ve
Konya, batda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya yrelerinde etkinlik
gstermilerdir. Bu etkinlik alan ierinde bulunan Gordion, Boazky,
Alacahyk, Pazarl, Aliar, Maat Hyk, Midas ehri ve Dorylaion (arhyk)
gibi merkezler ile Frig tmlslerinde gerekletirilen kazlar Friglerin
kltr ve kimlikleri gibi konularda olduka nemli bilgiler
salamtr.
Bakent Gordion gl surlarla evrili bir ehirdir. Gordiondaki resmi
yaplarda en gelimi rneklerini grdmz dikdrtgen planl, ta kerpi ve
aala ina edilmi Megaron denilen yap tipi Bat Anadoluda M . III. bin
ylndan beri kullanlan yap tipidir. Frigler bu yaplarn n cephelerini
Bat Anadolu gelenek ve greneklerine gre pimi toprak bezekli
levhalarla, bazlarnn tabanlarn da yine geometrik motifli renkli
mozaiklerle sslemilerdir. eitli motifler halinde karmza kan bu
boyal levhalarn en gzel rnekleri Gordion ve Pazarlda bulunmutur.
Bunlar; savalar, aslan - boa boumalar, insan bal at gvdeli veya ku
bal varlklar, hayat aacnn iki yanndaki keileri gsteren figrler gibi
konular iermektedir.
Frig soylular zeri byk toprak tmseklerle rtl, ard ve sedir aac
gibi ktklerle yaplm mezar odalarn ieren tmlslere gmlmekteydi. Bu
tarzda yaplm odalarn ahap konstrksyonu ileri bir teknik
gstermektedir. Tmlsler geni uzun ukurlar alarak iine ahap odalarn
yaplmas sonrasnda evresinin moloz talarla doldurulmasyla
oluturulmutur. lnn ahap odaya yerletirilmesinden ve l hediyelerinin
braklmasndan sonra at rtlerek zerine ta ylm ve onun zerine de
toprak ylarak tmlsler oluturulmutur.
Frig tmlslerinin (yma mezarlarnn) en by Gordionda bulunan
ykseklii 50 m ve ap 300 mye ulaan tmlstr. Kral Midasa ait olduu
dnlen mezarda, oymal ve kakmal geometrik motiflerle ssl tahta
panolarn yannda duran, ayakl masalarn zerinde, ilerini daha kk
kaplarn doldurduu byk tun kazanlar sralanm durumda bulunmutur.
Frigler ayn dnemde Dou Anadoluda egemen olan ve maden iiliinde ok
ileri bir dzeye ulam bulunan Urartu blgesinden de bilinen tun
kazanlara kendi anlaylarn katarak yeni bir stil yaratmlardr. Ayrca
ahap eya stnde oyma ve kakma teknii ile yaplan geometrik motiflerde
uygulanan teknii ykseklii, Friglerin maden iiliinde olduu kadar
ahap iiliinde de ok ileri bir dzeye ulatklarna iaret
etmektedir.
Friglerin ba tanra olarak kutsadklar Kybele M. II. binde Hitit
panteonunda Kubaba olarak yer almtr. Bereketi, oalmay temsil eden,
genellikle yanlarnda aslanla betimlenen ana tanra daha sonra
Frigler araclyla Sardes zerinden bat dnyasna gemitir.
arkta biimlendirilmi Frig seramii tek renkli ve ok renkli boya
bezekli olmak zere iki gruba ayrlr. Siyah ya da gri astarl ve tek
renkli trde, madeni kaplarn etkisinde kalarak yaplm rnekler ok
yaygndr. Bezekli olanlarda motifler genellikle krmzms kahverengi ve
ak renk astar zerine eitli biimlerde uygulanmaktadr. ok sevilen
geometrik bezekler arasnda dikdrtgenler, genler, dalgal ya da
zikzak hatlar, tek merkezli daireler, satran tahtas motifleri fazla
kullanlanlardr. Kabn tmn kaplayan geometrik bezemeli olanlarn
yannda panolara blnm ve panolarn ii hayvan figrleri ile doldurulmu
olanlar da vardr.
URARTU KRALLII
Dou Anadoluda dank bir vaziyette yaayan airetleri birletirerek
bir devlet altnda toparlama yolunda ilk admlar atan Urartu kral
Aramu olmutur. Ancak onun att bu ilk adm I. Sarduri (M.. 840-830)
tarafndan tamamlanm ve Urartu devleti bakenti Tupa olmak zere
kurulmutur. Urartu devlet kurumlarnn oluturulmasnda gneyde yer alan
gl komu Asurdan rnekler alnarak lkeye uyarlanmtr. Bu srete Urartu
krallar dinin toparlayc bir etken olacan deerlendirmiler ve dinsel
reformlar dier deiiklik abalar ile birlikte hayata
geirmilerdir.
Urartu Devleti gcnn doruuna M. 8. yzylda ulam ve bu dnemde
devletin snrlar Urmiye Glnden Frat Nehri Vadisine, Aras Nehrinden
ve Musula uzanan geni bir alana yaylmtr. Bu dnemde Urartu krallar
Ge Hitit Krallklar ile Asur mparatorluuna kar koalisyon yaparak
Asurun gneye alan ticaret yollar zerindeki hegemonyasn krmaya
almtr. Ancak, M.. 743 ylnda Asur ile yaplan sava sonucunda Urartu
Devletinin hzl ykselii durmutur. Ayrca hemen bu dnemi takip eden
srete, kuzeyli gebe bir kavim olan Kimmerlerin saldrlar sonucunda
Urartunun gney blgelere ynelik yaylmac dnk politikas deimi, lkenin
eitli yerlerinde kentler ve kaleler kurulmasna ncelik
verilmitir.
M. . 600 yllarnda kuzeyden gelen Med - skit saldrlaryla ortadan
kalkan Urartularn dilleri zerinde yaplan almalar, bu halkn Hurri
dilinin bir lehesini konutuuna iaret etmektedir.
M.. IX. ve VIII. yzyllarda en parlak devirlerini yaayan
Urartular tarafndan ina edilen saray ve tapnaklar mimarlk alannda
ulatklar yksek seviyenin birer gstergesidir. Urartu mimarisi Asur
mimarisinden farkl bir gelime gstermi olup, genel olarak ta
kaidelere basan ince, uzun direklerin baskn olduu bir yap tarz
kullanlmtr. Tapnak, saray ve ynetim binalar ve eitli ilikleri ieren
Urartu kaleleri sk kuleli surlarla evrilidir. Bu yaplar konumlar,
planlar ve yapm teknikleri ile antsal mimarlk rnekleridir.
Altntepe, avutepe, Adilcevaz, Kayaldere, avutepe ve teki
yerlemelerde yaplan kazlarda ortaya karlan yaplar, Urartu krallarnn
yaztlarnda srekli olarak anlattklar imar almalarnn somut olarak
belgelemektedir. Urartu sanatnn en nemli zelliklerinden biri de
antsal yaplarn duvarlarn ssleyen duvar resimleridir. Urartularn
resmi yaplarn ssleyen duvar resimleri byk lde Asur resim sanatndan
etkilenmise de baz motifler ve slup bakmndan ondan ayrlk gsterir.
Canl ve renkli eitli motiflerden oluan duvar resimlerinde geometrik
ve bitkisel motiflerle eitli hayvan sahneleri ilenmitir. iek ve
geometrik motiflerle oluturulan kompozisyonlar, kutsal aacn iki
yanndaki kanatl cinler, kanatl sfenksler, kutsal hayvanlar
zerindeki tanrlar, hayvanlar arasndaki mcadele ve dier hayvan
sahneleri en ok sevilen konulardr. Bunlar arasnda dini motiflerle
yalnzca ssleme amacyla yaplan resimler ounluktadr. Duvar
resimlerinin bu kadar canl grnmesinin nedeni daima birbirine uygun
ve parlak renklerin seilmi olmasndandr.
Urartu lkesi ve evresi maden yataklar asndan olduka zengindi. Bu
zenginlii en gzel yanstan eser gruplarndan bir tanesi Urartu kalkan
ve miferleridir. zerlerinde ait olduklar kraln ad ile eitli insan
ve hayvan tasvirleri vardr. Urartu maden sanatnn kendine zg
heykelciklerle ssl tun kazanlar dnemin prestij malzemeleri arasnda
yer almaktadr. Kemerler, adak levhalar, koum takmlar, sadaklar
Urartu maden sanatnda nemli bir yere sahip olan dier eyalar
arasndadr.
LDYAHitit mparatorluunun yklndan sonra Anadoluda zaman iinde
ekillenen devletlerin en batda yer alan Lidya devletidir. Gediz ve
Kk Menderes nehirleri arasnda yaylm gsteren Lidyallarn M.. 7. yzyl
ncesindeki kltrleri hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Herodota
gre M.. 680 ylna kadar Heraklid hanedan blgede hkm srmtr. Bu
hanedandan sonra Gyges tarafndan kurulan Mermnadlar hanedan ynetimi
devralmtr. Bu hanedan dneminde Lidyallar komu blgeleri fethetmeye
ve egemenliklerini Lidya dna yaymaya balamlardr.Gebe Kimmerlerin 8.
yzyl sonlar ile 7. yzyl balarnda Anadoluya girerek yarattklar byk
ykmdan Lidyallarda etkilenmitir. M.. 665 ylna doru Kimmerlerin
Lidyallarn bakenti Sardise ulatklar ve bu dnemde kral Gygesin lmne
yol atklar bilinmektedir. Antik kaynaklara gre Kimmer tehlikesi
Lidya kral Alyattes (M.. 665-561) tarafndan ortadan kaldrlm ve
Lidya devleti Orta Anadoluya doru yaylmaya devam etmitir. Bu da
onlar dnemin ykselmekte olan bir dier gc Medler ile kar karya
getirmitir. Herodota gre ylnda iki devlet arasndaki sava M.. 585
ylnda gerekleen gne tutulmas tarafndan sona erdirilir ve yaplan
anlamayla Kzlrmak iki devlet arasndaki snr olarak belirlenir.
Kral Alyattesin olu Kroisos (M.. 561-546) zamannda Lidyallarn
Likya dnda, Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan btn blgelere hakim
olduklar grlmektedir. Ancak, bu durum M.. 550 yl civarnda Med
hkimiyetinin Pers Kral Kyros tarafndan ortadan kaldrlmas ile
tehlike altna girmitir. Kral Kroisosun Kzlrmak Nehrinin dousuna
geerek Perslere kar gerekletirdii sefer baarl olmam ve Pers ordular
Sardis nlerine gelerek ehri kuatmtr. Kuatma sonrasnda kent teslim
olmu ve Kroisosun Persler tarafndan esir alnmasyla Lidya Krall Pers
mparatorluunun bir eyaleti haline gelmi; Anadoluda Byk skenderin
seferlerine kadar devam edecek Pers egemenlii kurulmutur.
Verimli ovalarla evrili olan Lidya blgesi yer alt kaynaklar
asndan da zengindir. Bu kaynaklar arasnda en nls Sardis yaknlarndan
geerek Gediz Nehrine dklen Paktolos (Sart) aynda bulunan
elektrondur. Paktolos ayndan elde edilen elektron (altn-gm alam)
Lidyann zenginliinde nemli bir rol oynam, olaslkla Kral Alyattes
dneminde baslan ilk sikkelerin retiminde kullanlmtr.
Lidya toplumu hakknda bilgi salayan en nemli kaynaklardan bir
tanesi M.. 7 yzyl ile M.. 4. yzyllar arasna tarihlenen mezarlardr.
Farkl mezar yaplarnn kullanld Lidya kltrnde en dikkat ekici mezar
tipi tmlslerdir. Sardisin 8 km kuzeyinde bulunan Marmara Glnn
kylarnda bulunan ve Bintepe ad verilen alanda ok sayda Tmls
bulunmaktadr. Frig geleneinin devam olan Lidya Tmlslerinde mezar
odas ana kayaya oyularak yaplmtr.
Lidya kltrn ve zenginliklerini en iyi yanstan eser gruplarndan
bir tanesi Uak-Gre ve Manisa-Krkaa arasndaki tmlslerden alnarak
yurt dna karlan ve uzun hukuk mcadeleleri sonucunda lkemize
kazandrlan Lidya Hazinesidir. M.. 6. Yzyln ikinci yarsna tarihlenen
tmlslere cenaze treni sonrasnda altn, gm ve deerli talardan
mcevherler, mhrler, gerdanlklar, bilezikler, fibulalar, ss ineleri,
ieler, gm ve tun kaplar ve kepeler braklmtr.
YUNAN VE ROMA SANATI
Ege dnyas M.. 16. yzyldan M.. 1200e kadar Miken ann etkisinde
kalmtr. M.. 1200-1050 yllar aras Bat Anadolu iin karanlkta kalm bir
dnemdir. M.. 1050 yllarndan sonra ise genelde Polis ad verilen ilk
kent devletleri kurulmaya balamtr. Bu kentler, evresinde bir sur
bulunan aa kent ve gerisindeki Akropolis ad verilen yksek bir
tepeden oluuyordu. Balangta dzensiz bir plana sahip olan kentler,
M..5. yzyldan balayarak dzenli plana sahip olmaya balamtr. Tasarm
Hippodamosa ait olduu dnlen planl kentlere Milet ve Priene rnek
gsterilebilir. Bu kentlerin merkezlerinde tapnaklar, resmi yaplar,
agoralar ve dier yaplar yer alyordu.
Antik mimarinin en nemli yap tipi tapnak olup, Tanrnn evi
olduuna inanlan tapnaklarda tanrnn heykeli ve ona adanan kutsal
eyalar korunmaktayd. M..7. yzyldan sonra tatan yaplan tapnaklarda
nceleri yon ve Dor ad verilen iki dzen uygulanmaktayd, daha sonra
bunlara Korint dzeni de eklenmitir. Tapnaklar M..6. yzylda ana
biimlerini alm, Yunanistanda ortaya kan Dor dzeni daha ok batda
kullanlmtr. yon dzeni ise Bat Anadoluda ortaya karak yaylmtr. Ama
Bat Anadoluda Assosdaki (Behramkale) Athena Tapna gibi Dor dzeninde
tapnaklar da bulunmaktadr. yon dzenini Dor dzeninden ayran en nemli
zellik stunlardr. yon dzeninde stunlar daha ince ve yksek olup,
voltl bir bala sahiptirler. M.. 6. yzyl ait yon tapnaklarnda cella,
iki stun dizisi ile evrelenmitir. Bu tipteki tapnaklarn en nlleri,
Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis ve Didyma Apollon tapnaklardr. M..
4. yzyl ve Hellenistik dnem (M.. 330-30) mimarlnn nemli rnekleri
arasnda Priene Athena Tapna ve Didymadaki Apollon Tapna
bulunmaktadr. Hellenistik dnemin teki nemli tapna ise mimar
Hermogenes tarafndan M.. 2. yzylda Menderes Magnesiasnda yaplan
Artemis Tapnadr. Korint dzeni ile M.. 5. yzylda olumaya balam ama
M.. 4. yzylda gelimitir. yon dzeninden fark, akantus yapraklarndan
oluan stun balklardr. Silifke dolaylarndaki Uzuncabur Zeus Tapnanda
ve Atinada Zeus Olympos Tapnanda grlen bu dzen, Roma dneminde
kullanlmaya devam etmitir. Antik kentlerde ayrca, pazaryerleri, bir
yamaca yaslanm oturma kademeleriyle tiyatrolar, odeonlar, ehir
meclisi binalar (bouleuterion), fikir ve beden eitiminin yapld
gymnasionlar, atletizm yarmalarnn yapld stadionlar da
bulunmaktayd.
Antik kentlerde nekropol ad verilen mezarlklar da nemli bir yer
tutar. zellikle kral mezarlar arasnda Anadoludaki tmls mezarlar,
Ksanthosdaki (Harpiler) gibi kule ya da paye tipli mezarlar ve
tapnak tipli mezarlar nemlidir. Tapnak tipli mezarlarn en
nemlilerinden biri Halikarnassos Mausoleumudur. teki mezar tipleri
arasnda kaya mezarlar ve lahitler de nemli yer tutarlar.
Heykeltralk alannda nceleri kil, ta, kemik, fildii ve tun gibi
malzemelerden yaplan heykeller, M.. 7. ve 6. yzyldan balayarak
antsallamlardr. Bu arada baz ekoller olumutur. nceleri Msr etkisi
altnda frontal, dimdik ayakta duran antsal plak erkek heykelleri
yaplmtr. M.. 5. yzylda frontal duru deierek, doaya daha uygun bir
duru biimi salanm ve Atinal sanatlar zgn yaptlar vermeye
balamlardr. Disk atan heykeli ile Myron bu zgn yaptlarn en
nemlilerinden birisidir. Atina heykelcilii Phidias ile doruk
noktasna ulamtr. Polykleitos ve Praksiteles dnemin dier nemli
heykeltralar arasnda zikredilmelidir. Hellenistik dnemin en nemli
yaptlarndan biri, stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Lahdidir.
Suriyede Saydada bulunmu olan bu lahdin zerinde Byk skender tasvir
edilmitir. Ama bu lahit aslnda Fenikede yerli bir krala aittir.
Hellenistik dnem heykeltralnda Bergama ekol de nemli bir yer tutar.
stanbul Arkeoloji Mzesindeki skender Ba da bu ekole aittir. Yine
M..2. yzyln ortalarna tarihlenen Bergamadaki Zeus Sunann frizinde
ise tanrlarla devlerin sava sahnelenmitir.
Resim sanat hakknda en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde
edilir. Sanatn geliimi en ak ve doru olarak anak-mleklerde
izlenebilir. Aka geleneine bal Sub-miken vazolardan sonra
M..11.yzyln sonlaryla 10. yzylda Proto-geometrik ad verilen bir
slup ortaya kmtr. Bu slupta bezeme ile vazo biimi arasnda tam bir
uygunluk salanmtr. Ak renkte yaplan vazolarn d yzleri siyah parlak
boyayla eritlere ayrlr, bu eritlerin ii dz hatlar, i ie gemi
daireler ya da dalgal hatlarla doldurulurdu. Bu vazo bezemesi,
yerini M.. 9. yzyldan 7. yzyla dek Geometrik denilen sluba brakmtr.
Bu slupta ise vazo yzeyi yine yatay eritlere ayrlyor, bunlar da
dikey izgilerle kare ya da dikdrtgen alanlara blnyordu. Bu blmler
de zigzag hatlar, menderes, gamal ha, dama tahtas gibi geometrik
bezemelerin yan sra o dneme zg insan ve hayvan motifleriyle
doldurulmaktayd.
Dou ile ilikilerin artmas sanat yaptlarn da etkilemitir.
Vazolarda doulu bitki ve hayvan motifleri yer almaya balam, bylece
M..700 yllarnda Orientalizan slup ortaya kmtr. M.. 7. yzylda
Atinada iyi bir teknikle ok gzel bezenmi vazolar yaplyordu.
M..6.yzylda ise siyah figrl denilen teknikte yaplm vazolarda
geometrik bezemenin yerini insan figrlerinin ald grlr. Bu dnemde
vazolara mlekiler ve vazoyu boyayan ressamlar imzalarn atmlardr.
M..530-520 yllarnda Atina vazo tekniinde siyah figrl vazolarn
yerini krmz figrl vazolar almtr. Bu teknikte, figrler siyah zemin
zerine krmz boya ile yaplmaktayd.
Hellenistik an bitimiyle sanatn merkezi Bat Anadolu ve
Yunanistandan Romaya kaymtr. Tiyatro yaplar Roma mimarisinin en
nemli unsurlar arasnda yer alrlar. Bu tiyatrolar, Yunan tiyatrolar
gibi sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma
kademelerinden olumaktayd. Ama sahne binas ok gelimi olup, oturma
basamaklar ile birletirilerek mimari bir btnlk salanmtr. Bu
tiyatrolarn en iyi rneklerinden biri Antalya yaknlarndaki Aspendos
Tiyatrosudur. Gelien kemer ve tonoz yapm sayesinde, oturma
basamaklar kemerli meknlar zerine oturtulabilmekte, bylece Sidede
olduu gibi dz bir arazide de tiyatro yaplabilmekteydi. Ayrca oval
bir alan tamamen evreleyen oturma kademelerinden oluan
amfitiyatrolar, gladyatr oyunlar ya da vahi hayvanlarn dvleri iin.
Bunlarn en etkileyici rnei Romadaki Colosseumdur.
Roma mimarlnda nemli yer tutan yap tiplerinden biri de
hamamlardr. Hamamlarda baz blmler alttan ve duvardan stlarak scak
meknlar elde edilmiti. Soyunma yerleri, souk, lk ve scak meknlar
hamamlarn balca blmlerini oluturuyordu. Hamamlar imparatorluk
dneminde kitaplklar, konferans salonlar, havuzlar, spor salonlar
ile birletirilerek grkemli yaplar halini almtr. Romada Diocletianus
ve Caracalla hamamlar ile Anadoluda Milet, Ankara, Efes ve
Pergedeki hamamlar nemli rnekler arasnda yer almaktadr. Kentlere ve
hamamlara su kemerler vastas ile gtrlmekteydi. Fransadaki Pont du
Gard ve Antalyadaki Aspendos su kemerleri gnmze kalan kemerlere
rnek olarak verilebilir.
Roma konut mimarisi hakknda en iyi bilgi veren evler, Pompei ve
Herculaneumda bulunmaktadr. Bu evlerin merkezini atrium denilen
zeri rtl, tavannn ortasnda bir delik ve tam altnda havuz bulunan
bir mekn oluturmaktadr. Bunun evresinde ise dier yaam alanlar ile
bahe yer almaktayd.
Heykeltralkta Romallar, Yunan yaptlarn toplayarak lkelerine
getirmiler, koleksiyonlar yapmlar ve bunlar kopya ederek
oaltmlardr. Roma portre sanat l kltnden domutur. Portre sanatnda
gereki bir slup uygulamlar ve bugnklere benzer portreler
yaratmlardr.BZANS MMARLII VE SANATI
Bizans mparatorluu kavram modern tarih biliminin buluu olup,
gerekte kendini bu isimle tanmlayan bir devlet yoktur. M.S. 196
ylnda Septimus Severus tarafndan Roma mparatorluu topraklarna
katlan Byzantion ehri 330 ylnda Konstantin tarafndan imparatorluun
ikinci bakenti ilan edilmitir. Roma mparatorluunun 395 ylnda ikiye
ayrlmasndan sonra Bizans mparatorluu olarak tanmlanan devletin
temelleri atlmtr. 1453 ylnda Trklerin stanbulu almalarna dein varln
koruyan Dou Roma-Bizans mparatorluunun sanat Erken, Orta ve Ge
olmak zere dnemde incelenmektedir.
Erken dnem mimarisinin en nemli yaplarndan bir tanesi 532 ylnda
meydana gelen Nika Ayaklanmalar srasnda tahrip olan Ayasofya
Kilisesinin yerine yaplan yeni kilisedir. mparator Justinianus
(527-565) yeni kilisenin yapm iin Anthemios ve sidorosu
grevlendirmi inaat be yl sren kilise 537 ylnda almtr. Yapda
bazilika ve merkezi plan emalar yetkinlikle kaynatrlmtr. nefli
bazilika, merkezde 32 m apnda yerden 55 m yksekliinde pandantifli
bir kubbeyle rtlmtr. stanbulda 532 sonrasnda yenilen bir dier yap
Aya rini Kilisesidir. nefli ve kubbeli bazilika 740ta bir depremde
hasar grm ve geni apta onarm grmtr. 536-550 yllar arsnda be kubbeli
Yunan ha tipinde yaplan stanbuldaki On ki Havari Kilisesi mimari
adan nemli bir dier yap olup, ayn yap tipi Venedikteki San Marco
Kilisesinde tekrarlanmtr.
Anadoluda Justinanus dnemine ait olduklar kesinlikle bilinen yap
says snrldr. Sakarya Nehri zerindeki kpr, Elaz yaknlarndaki
Karamara Kprs bu rneklerdendir. Ege blgesinde bulunan psikoposluk
merkezlerinde mimarlk faaliyetleri bu dnemde artmtr. Miletosda kent
surlar, Bapsikoposluk Kilisesi, Sardisde D kilisesi bu dnem
yaplarndan bazlardr. Demrede bulunan Nikolaos Kilisesinin ilk yapm
529 sonrasna, byk olaslkla Justinianus dnemine aittir.
mparatorluun skntl olduu 610-867 yllar arasnda stanbuldda mimari
etkinlikler olduka snrldr. Kalenderhane Camisinin (Akataleptos
Manastr) ilk ve Chora Manastr Kilisesinin (Kariye Camisi) ikinci
yaps yalnzca kazlardaki arkeolojik verilerle saptanabilmitir. Gnmze
yalnzca byk mahzenleri ulaan Bryas Saray ve Byk Saray iindeki
pavyon mparator Theophilos dnemine (829-842) ait olup Emevi ve
Abbasi etkileri tar.
I. Basileosun (867-886) yaptrd Nea Kilisesi Yunan ha tipinin
bakentte bilinen ilk rneidir. Konstantin Lips Manastrnn (Fenari sa
Camisi) Theotokos Kilisesi (907) bugn var olan en eski tarihli
rnektir. Komnenoslar Dneminde (1056-1204) stanbulda byk manastr
kompleksleri kurulmutur. Bunlar arasnda Christos Pammakaristos,
Christos Pantepoptes, ve Christos Pantokrator bunlarn en
nemlileridir. Anadoluda 11.-12. yzyllarda hemen hemen tm blgelerde
en ok benimsenen yap tipi kapal Yunan hadr.
Latin stilas Dneminde (1204-1261) Aleksios ve David Komnenos Dou
Karadeniz Blgesinde, Trabzon bakent olmak zere bamsz bir devlet
kurmutur. 1461 ylna dek yaayan bu devletin sanat merkezi Trabzon
olup, Ermeni, Grc ve Seluklu etkilerini zmseyen bir mimarlk
olumutur. I. Manuel Komnenos (1238-63) tarafndan yaptrlan Aya Sofya
kentin en gzel dinsel yapsdr. Plan kapal Yunan ha emasn yanstan
kilise, bat ha kolunun uzatlmasyla bazilikal bir grnm almtr.
Trabzon-Maka yolu zerinde bulunan Panagia Sumela Manastr III.
Aleksios Komnenos (1349-90) tarafndan kurulmutur.
Palaiologoslar Dnemi (1261-1453) bakent mimarlnda geleneksel
plan emalar uygulanm, ancak cephe dzeni ve bezemelerine yeni bir
yorum getirilmitir. Bu dnem yaplar genelde mevcut manastrlara
eklenen mezar apelleri ya da narthekslerdir.
stanbulda 6. yzyla ait duvar freskleri ya da mozaikleri gnmze
ulaamamtr. Gnmze ulaabilen figrl bir yer mozaii Byk Saray Kompleksi
iinde yer almaktadr. Bu mozaikte beyaz zemin stnde oban, oynayan ve
deve srtnda dolaan ocuk figrleri, evcil hayvanlar ve av hayvanlar
ile mitolojik sahneler betimlenmitir. 6. yzyl resim sanatnn
belgeleri minyatrl el yazmalardr. Saray atlyelerinde yaplan en eski
rnek bugn Viyanada bulunan Dioskoridestir. El yazmas 1. yzyla ait
bir farmakoloji kitabnn kopyasdr.
stanbulda konaklasmus ncesine tarihlenen Mabete Takdim mozaik
panosu Kalenderhanede yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Bakentte
bilinen en eski ncil kaynakl tasvirdir. Figrl tasvirin yasakland
konaklasmustan dorudan doruya etkilenen sanat merkezi bakent ve
yakn evresidir. Ayasofyadaki mozaikler yok edilmi, apsisteki Meryem
tasvirinin yerini byk bir ha almtr. Figrl tasvir yasa saray
atlyelerinde ya da dini kurumlarda yaplan el yazmalarna da dorudan
yansm, bu dnemde birok el yazmas ha ve bitki motifleri ile
bezenmitir.
konaklasmus sonrasnda tahta geen mparator III. Mikhail
(842-867), I. Basileos (867-886) ve VI. Leonun (886-912) dnemleri
Bizans resim sanatnn en verimli dnemi olarak deerlendirilmektedir.
Bu dnemde stanbuldaki kiliseler yeniden figrl tasvirlerle
bezenmitir. stanbul Ayasofyasnn apsis yarm kubbesindeki Meryem ve
bema tonozundaki ba melek mozaikleri olaslkla 866-67 yllarnda
bitirilmitir. II. Basileos dneminde (976-1025) Justinianus,
Konstantin ve Meryemi birlikte canlandran mozaik yaplmtr. stanbulda
Komnenoslar dneminden gnmze gelebilen tek mozaik Ayasofyann gney
galerisinde II. Ioannes Komnenos, Eirene ve Meryemi birlikte
gsteren panodur. Trabzonda yerleen Komnenoslarn resim sanatna
katks, zengin bir fresk programyla Ayasofya tarafndan
belgelenmektedir.
Bizans mparatorluuna Hindistan ve Afrikadan getirilen fildii 6.
yzylda zellikle Konsllk diptiklerinin yapmnda kullanlmtr. Bakent
atlyelerinden kan en eski rnek Konsl Areobindusa ait olan 506
tarihli iki levhadr. konaklasmus sonras fildii sanat ok gelimi ve
farkl nitelikte eserler retilmitir. Tanabilir kk ikonalar, diptik
ve triptikler varlkllar tarafndan kullanlmtr.
Tabak, tepsi, kupa ve vazo gibi farkl nitelikteki gm kulanm
eyasnda dinsel konularn yan sra simgesel ve mitolojik betimlemeler
grlr.stanbul Arkeoloji Mzelerinde korunan ve Hindistan simgeleyen
figr bezeli tepsi kabartma tekniinde yaplm gzel bir rnektir. Bizans
dnemine ait mine eserler genellikle blmeli mine teknii ile yaplmtr.
Bu teknikte altn plaka stne, altn ya da gm ince bir tel istenen
betimlemeyi oluturacak biimde lehimlenir ve telin snrlad
blmeciklere mine tozu konularak eritilirdi. ANADOLU SELUKLU MMARLII
VE SANATIAnadolunun 11. yzyln son eyrei iinde Trkler tarafndan
fethine balanmasndan, 14. yzyln bana kadar uzanan dnemde Anadolu
Trk sanat lkenin siyasi yapsna bal olarak paral bir grnm
sergilemektedir. Bu dnemde en arlkl sanat dal mimarlktr.
Anadoluda Trk ann ilk yaplar Gneydou Anadolu blgesinde bulunur.
En eski slam dnemi Anadolu yaplarndan biri olan Diyarbakr Ulu
Camisi (1091/92) amda bulunan Emeviye Camisinin plan emasn yineler.
12 yzyl boyunca Gneydou blgesi, Andolunun sanatsal etkinlikler
asndan en retken yresi olmaya devam etmitir. Artukoullar dneminde
yaplan Silvan (12 yy. 2. eyrei), Mardin ve Kzltepe Ulucamileri
mihrap n kubbesini antsal boyutlara ulatrma denemesi nedeniyle
nemlidir. Gneydou Anadoluda bu dneme ait camilerde gzlenen yenilik
araylar dier yaplarda gzlenmemektedir. rnein dnemin medrese yaplar
Suriye mimarlk geleneinin etki alan ierisindedir. Diyarbakrda
bulunan Zinciriye (1198) ve Mesudiye (1198-1123) medreseleri sz
konusu gelenei yetkin bir ekilde yanstmaktadr.
Anadolunun Trkler dneminde slamlaan dou ve orta kesimleri cami
tasarm ve dier binalarn yapmnda komu slam lkelerinin mimari
geleneklerinden uzaklaan bir izgi izlemitir. En dikkat ekici
farkllama kubbeli medreselerin ortaya kmasyla yaanmtr. Anadolunun
en eski medreseleri bu tiptedir. Tokat (1152) ve Niksar Yabasan
(1158) medreseleri, slam dnyasnda Gmtekin Medresesi (Suriye-1136)
dnda rnei bulunmayan bu plan dzenini gsterir. Her ikisinde de yapnn
orta avlusu byk bir kubbeyle rtldr. Kapal avlulu medreseler ok
nemli bir deiiklik olmakla birlikte, bu dnemin medreselerinin byk
ounluu ak avlulu yaplmtr. Kayseri ifte Medrese (1205), Konya Sral
Medrese(1242), Akehir Ta Medrese (1250) ve Sivas Gk Medrese (1271)
bu tip yaplara rnek olarak verilebilir.
Anadolu Trk mimarlnn geliimi asndan kervansaraylar camiler ve
medreselerden daha byk bir arlk tar. Hemen hemen tm kervansaraylar
13 yzyl iinde ina edilmitir. Bu dnem ierisinde ina edilen
kervansaraylarn 100den fazlas ksmen ya da tamamen ayaktadr. Sz
konusu dnemde bu kadar ok kervansaray yaplmas 13 yzyl ierisinde
gelien ticaret alarnn sonucudur.
Bilinen en eski Seluklu kervansaray Aksaray-Kayseri yolu zerinde
bulunan Alay Handr (1192). Avlu ile ona eklenmi bazilikal planl bir
kapal blmden oluan han dier hanlar iin bir prototip saylabilir.
Konya-Aksaray yolunda bulunan Sultan Han (1229) bu tipin en gelimi
ve en byk rneidir.
Antsal mezar yaplar konusunda, Seluklu dneminde byk bir eitlilik
mevcuttur. Mezar yaplarnn ounluu okgen planl kmbet tipinde ina
edilmitir. okgen plan 8, 10, ya da 12 keli olabilmektedir. Kubbeyle
rtldrler ve bu rt sistemi dtan piramidal bir klahla gizlenmitir.
Divrii Kamereddin Kmbedi (1196), Erzurum Emir Saltuk Kmbedi (12
yzyl sonu) ve Konya Kl Arslan Kmbedi (12. yzyl sonu) bu tiptedir.
Kare planl bir altyap zerine oturan okgen ya da daire planl
kmbetler ise 13 yzyl banda ortaya kar. Kayseri Dner Kmbet (13 yy
son eyrei) ve Ahlat Ulu Kmbet (13 yy son eyrei) bu tipin
rneklerindendir. Baka bir mezar yaps tipi olan eyvan-trbenin ok az
rnei bulunmaktadr. Konya Gme Hatun Trbesi (13. yzyl) ve Akehir
Yavta Trbesi (13. yzyl) bu tipe rnek olarak verilebilir. Bu
belirtilen tipler dnda, ayrca hibir tipin kapsamna girmeyen kendine
zg mezar yaps rnekleri de bulunmaktadr.
Ta bezemenin erken dnem Anadolu Trk sanatnn mimarlk dnda en iyi
belgelenmi sanat dal olduu sylenebilir. Ta bezeme sanatnn rnekleri
zellikle ta kaplarda ve mihraplarda grlr. 12. yzyl sonuyla 13. yzyl
banda gerek ta kapda, gerek mihraplarda alak kabartmal geometrik
bezeme arlk tarken 13. yzyl sonunda bitkisel ve geometrik bezemeler
birlikte kullanlmtr. Ta stne geometrik ve bitkisel bezemenin dnda
baz hayvan ve insan tasvirleri de grlr. Ancak, bunlar genel
kompozisyon iinde ounlukla gze arpmayacak kadar kk bir yer tutar.
En ilgin rnekler Konya Surundan gelmedir.
Anadolu Seluklu mimarlnda bezeme amacyla tula kullanm plak tula
ve srl tula kullanm olmak zere ikiye ayrlr. plak tula bezemeye
zellikle minarelerde rastlanr. Harput Ulucamisi minaresi (1157) ve
Erzurum Tepsi Minare (12. yzyl ortalar) en erken rneklerdir.
Kayseri Melik Danimend Gazi Trbesi (12. yzyl sonu) tm plak tulayla
bezenmi ender yaplardan biridir. 13. yzyln ikinci yarsnda srl tula
kullanm bir lde yaygnlamtr. Konya nce Minare Medrese ve Sivas Gk
Medrese minarelerinde bu teknik grlr. Srl tulalarda egemen renk
firuzedir, ender olarak mor ve kobalt mavisi de kullanlmtr.
ini, Anadolu Seluklu sanatnda mozaik ve levha olmak zere iki
biimde uygulanmtr. Ancak mozaik kullanm levha iniden daha yaygn
olarak kullanlmtr. Mihraplar, mozaik tekniinin en fazla kullanld
yap eleridir. Bunun yan sra kubbe duvar bezemelerinde ve lahitlerde
de ini mozaik kullanmna rastlanr. Genel olarak ini mozaikte nceleri
bezeme tmyle geometrik nitelikliyken 13. yzyln ikinci yarsnda
geometrik ve bitkisel eler birlikte kullanlmtr. Akehir Ulucamisinde
(1213), Konya Alaeddin Camisinde (1220-37) ve Kayseri Klk Camisinde
mozaik ini mozaik bezeli mihraplar bulunmaktadr.
Levha inilerin hemen tm rnekleri, Konya Karatay Medresesi altn
yaldzl iniler gibi kural d rnekler dnda saraylarda ele geirilmitir.
Kubadabad Saraynda (1236) gerekletirilen kazlarda bulunan rneklerin
ounluu sekiz kollu yldz biimli inilerdir. Baka alanlarda hemen her
zaman geometrik ve bitkisel bezeme elerine arlk veren Seluklu
sanat, saray inilerinde figratif bir gelenek oluturmutur.
Betimlenen varlklar byk bir eitlilik gsterir. Bunlarn arasnda
yalnzca siren, sfenks gibi dsel yaratklar deil, insanlar ve kpek,
eek, kartal gibi hayvanlar vardr.
Ahap bezemede en yaygn kullanlan teknikler kndekari ve oyma
teknikleridir. Birinci grupta yer alan rnekler arasnda bulunan
Malatya, Siirt (13. yzyl), Aksaray (12. yzyl) ve Sivrihisar
Ulucamilerinin minberleri, geometrik biimli elerin her biri ayr
levhacklar halinde ivi ya da tutkal kullanlmakszn gemelerle
birletirilmi kndekari uygulamalardr. Oyma tekniklerinin kullanmnda
yntem, masif bir ahap levhann oymalarla bezenmesine dayanr. Bu
teknikle kndekariye yknen rnekler de retilmitir. Amasya Gk Medrese
Camisi (13. yzyl) ve Konya Beyhekim Mescidinin kaplar bu
trdendir.
OSMANLI MMARLII VE SANATI
Osmanl sanat 14. ve 15. yzyllarda gelimi ve 16. yzylda
olgunlaarak klasik biimini alm, Anadolu Seluklu sanatndan farkl
olarak Tuna Irmandan Basra Krfezine kadar geni bir uygulama alan
bulmutur. Osmanl mimarl ve sanat ok genel izgilerle Erken
Dnem(1300-1500), Klasik Dnem (1500-1718) ve Ge Dnem (1718-1922)
olmak zere evrede incelenebilir.
14. yzylda Osmanl mimarlnn beylikler mimarlnn etkisinde kald, bu
yzyla tarihlenen Osmanl yaplarnn Seluklu biimleri ve yerel yap
tekniklerinin olutuu grlr. Ayn ekilde trbe ve medreseler de
beylikler ve Seluklu dnemlerinden tmyle kopmamtr. Bu yzyla
tarihlenen Osmanl trbeleri kare planl, kubbeli ya da Seluklu
kmbetlerini hatrlatacak biimde klahl yaplardr. rnein znik Krgzlar
Trbesi Seluklu tarznda ieriden kubbe dardan klahla rtldr.
Ayakta kalan en eski Osmanl medresesinin Orhan Gazi dnemi
(1342-62) yaplarndan znik Sleyman Paa Medresesi olduu kabul
edilmektedir. Ancak yapnn kubbeli st rts 15. yzyln ikinci yarsna
tarihlenmektedir. zgn karakteri bozulmam ilk medreseler Bursa
Hdavendigar, Lala ahin Paa, Suba Eyne Bey ve Yldrm Medreseleridir.
Murat Hdavendigar dnemine (1362-89) tarihlenen Lala ahin Paa
Medresesi de kubbeli orta tal, tala alan beik tonozlu eyvan ve
tonozlu renci odalaryla Seluklu kapal medrese trnn tm zelliklerini
tamaktadr.
Osmanl mimarlnn Seluklu ve Beylikler mimarlndan syrlarak zgn
denemelere girimesi Bayezid dneminde (1389-1402) balam ve 15. yzyl
boyunca devam etmitir. Bu dneme tarihlenen zaviyeli camilerde nce
eyvanlarn, sonra zaviye odalarnn rts tonozdan kubbeye dnr. Bursa
Yldrm Camisinde (1395) tem eyvanlar, Amasya Bayezid Paa Camisinde
(1419) ana eyvan ve zaviye odalar, Afyon Gedik Ahmed Paa Camisinde
(1472) tm birimler kubbelidir.
Kubbeli kare birimlerden oluan Osmanlya zg bir yap tr de
bedestendir. inde ipekli kuma, mcevher ve silah gibi deerli eya
alnp satlan bu ticaret yaps Yldrm Bayezid zamannda ortaya km,
ulucamiyle birlikte Osmanl kentinin ekirdeini oluturan anahtar
yaplardan birine dnmtr.
Klasik Dnemde devlet ynetiminin merkezileme srecine paralel
olarak sanat etkinliklerinin rgtlenmesi olmutur. Hassa Mimarlar Oca
ve Nakkahane Klasik Dnemin kurumlardr. Bu kurumlar araclyla 16.
Yzylda mimarlk ve sanat etkinlikleri tek elden yrtlecek, sarayn
desteiyle Osmanl klasik slubu bu dnemde olgunlua eriecektir.
Osmanl camileri s rt sistemleri bakmndan sakfl (ahap at) ve kgir
kubbeli olarak iki ana grupta toplanr. Klasik dnemde saylar yksek
olan sakfl cami ve mescitlerden ok az gerek biimleriyle zamanmza
gelebilmitir. Eyp Bey Mescidi ve Bykekmece Sokollu Mescidiyle,
Kocamustafapaa Ramazan Efendi (1585) ve Topkap surlar dndaki
Takkeci brahim Aa (1592) Camileri sakfl cami-mescit grubunun
rnekleri arasnda yer alr.
Klasik dnemde eitli cami emalar denenmi, drtgen tabanl kubbe
yannda sekizgen ve altgen tabana oturan orta kubbeli cami iin zgn
zmler aratrlmtr. Orta kubbesi sekizgen tabana oturan camiler
arasnda stanbulda Mimar Sinann Rstem Paa (1562) ve Azapkap (1577)
camileriyle, Mesih Mehmed Paa (1585), Mehmed Aa (1586) ve Nianc
(1588) camileri saylabilir. Bu grubun en grkemli uygulamas, drt
kesinde ykselen erefeli minareleri ve Klasik Dnemin ap 30 metreyi
aan en byk kubbesiyle Mimar Sinann Edirne Selimiye Camisidir
(1575).
Osmanl mimarlnda nemli bir yer olan klliyeler toplu olarak
tasarlanm ve birbirlerini tamamlayan yaplarn oluturduu sosyal
merkezlerdir. Kent ii ve menzil klliyeleri olarak iki ana grupta
toplanrlar. Kent ii klliyelerinde cami, menzil klliyelerinde
kervansaray ana yap ilevini grr. Klliye bir vakf kuruluudur. lk
kayda deer rnekleriyle Bursa ve znikte karlalan erken dnem
klliyelerinde genellikle cami, trbe, medrese ve ahane bulunuyor,
her biri bir yerleme merkezinin ekirdeini oluturan bu yap
topluluklar belirgin bir geometrik dzen olmakszn araziye
yerletiriliyordu. Ancak Fatih Sultan Mehmed ile birlikte durum
deimi, Fatihin stanbulda kurduu klliye (Fatih Klliyesi, 1455-61)
kare planl byk bir avlunun evresinde onun eksenlerine bal olarak
gelien simetrik ve dzenli kuruluu, gerek caminin avlunun ortasndaki
merkezi konumda bulunmasyla kkl bir yenilik getirmitir. Klasik
Dneme tarihlenen antsal klliyelerin dnda mtevaz yap topluluklarndan
kk klliyeler 16. yzylda daha ok cami ve medreseden oluuyor ve
genellikle iki yap ayn avluyu ortaklaa kullanyordu.
Bir eit sosyal ve entelektel deiim hareketi olan Lale Devrinin
(1718-1730) balamasyla Fatih Sultan Mehmetten sonra ilk kez
Osmanllar Avrupa kltrne ilgi duymaya balamtr. Bu ilginin bir sonucu
Barok slubunun saray sanatn etkilemesi olmutur. Bu ilginin mimariye
yansmas en iyi ekilde eme, sebil ve trbe yaplarnda
gzlenebilmektedir. Tm cepheleri altn yaldzl kabartma ssler ve
inilerle bezeli, drt cepheli, geni saakl, be kubbeli III. Ahmed
emesi (1728) Lale Devrinden kalan gsterili yaplardan bir tanesidir.
Barok trbeler arasnda Eyp Mihriah Sultan (1795) ve Fatih Nakdil
Sultan trbeleri dikkat ekicidir.
19. yzylda Osmanl mimarl Fransadaki gelimelere ayak uydurmaya
alm, Baroktan sonra Yeni-Klasik sanat anlayna dayal ampir slubu byk
ilgi grmtr. II. Mahmud dnemine tarihlenen Tophane Nusretiye (1825),
Abdlmecid dnemi (1839-61) yaplarndan Dolmabahe Bezmialem Sultan
(1853) Sultan camileri bu yeni slubu yanstmaktadr. 19. Yzyln
sonlarna doru bat tr yeni klasikiliin yan sra bir eit Trk-slam yeni
klasikii ortaya kmtr. Bu akmn nc yaplarndan birisi Aksaray
Pertevniyal Valide Sultan Camisidir (1871). II. Merutiyetle
birlikte (1908) billurlaan sluptaysa 16. Yzyl Osmanl klasik
mimarlnn canlandrlmas amalanmtr. Avrupal mimarlarn Yunan-Roma yeni
klasikiliine dayal yaplarnn yan sra Mehmet Vedat TEK ve Kemaleddin
Beyin ncln yapt okul (I. Ulusal Mimarlk) Osmanl yeni klasikiliini
yerletirmeye almtr. Vedat Beyin stanbul Tapu Kadastro Binas (1908),
Byk Postanesi (1909), Kemaleddin Beyin Bebek Camisi (1913) ve
Sultan Read Trbesi (1918) bu akmn yaplarna rnek olarak
verilebilir.
Erken Osmanl mimarlnn en nemli yaplarndan biri olan Bursa Yeil
Trbe 15. yzyl ini sanat asndan olduka nemli bir yere sahiptir.
Trbede Seluklu tarz tek renkli inilerle ok renkli ini rnekleri bir
arada bulunmaktadr. Erken dnem ini sanat asndan nemli bir dier yap
da Edirne Muradiye Camisidir. Bu camide bulunan bezeme mavi ve
beyaz inilerden oluur. Erken dnem Osmanl iniciliinin merkezi
zniktir.
16. yzyln ilk eyreinde kurulduu dnlen nakkahane balangta hattat,
nakka, mcellit gibi kitap sanatlarndan oluuyordu. Giderek ini,
ahap, metal, hal ve kumala uraan sanatlara da desenler hazrlayan
bir kuruma dnmtr. Nakkahane 16. yzyln ikinci yarsnda kendi slubunu
oluturmadan nce iraz ve Herat merkezli anlaylarn etkisi altnda
kalmtr. Klasik dnem Osmanl minyatrnn balca zellii, hnkr ve
kapkullarnn yaam ya da nemli olaylarla ilikili olmasdr. Saray
sahneleri kklerde, otalarda bahelerde yer alr.
Klasik Dnemin ehzade Mehmed, II. Selim, III. Mehmed trbeleri
gibi nemli sultan trbeleri ini bezemeleri asndan dikkate alnmas
gereken yaplardr. Bu yaplarn duvarlar dnemin en sekin znik inileri
ile sslenmitir. Lale Devri ile birlikte daha nceden de gemi olan
znik iniciliinin canlandrlmas amacyla giriiminde bulunulmu,
stanbulda bulunan Tekfur Saray bu amaca tahsis edilmitir. Lale
Devrinin sona ermesiyle birlikte Tekfur Saray inicilii gerilemi,
18. Yzyln ikinci yarsnda Osmanl yaplarnda Ktahya inileri ya da
ithal edilen iniler kullanlmtr. Seramik retimindeyse anakkale bu
dnemde yeni merkez olmutur.
TRK MZECLlk Trk mzesinin oluumu stanbul Arkeoloji Mzeleri'nin
temelini de oluturan Mecma- Asar- Atikaya (Eski Eserler
Koleksiyonu) dayanmaktadr. Padiah Abdlmecit'in 1845 ylnda Yalovaya
gerekletirdii gezi srasnda grd Bizans yaztlarn stanbul'a
naklettirmesi zerine eserler 1846 ylnda Osmanl Devlet adam Ahmet
Fethi Paa tarafndan o gne kadar silah deposu (Harbiye Ambar) olarak
kullanlan Aya rini'de toplatlmaya baland. Mze, Mecma-i Eslihai
Atika ve Mecma- Asar- Atika olmak zere iki blm halinde dzenlenmi,
kuruluu daha eski dnemlere dayanan Mecma-i Eslihai Atika blm
Harbiye askeri mzenin temelini tekil etmitir.
Mecma- Asar- Atika koleksiyonu Sadrazam Ali Paa dneminde
dzenlenmi ve 1869 ylnda dnemin maarif Nazr Saffet Paa tarafndan
Mze-i Hmayun (mparatorluk Mzesi) olarak adlandrlmtr. Ayn yl, ilk
mze mdr olarak Galatasaray Lisesi retmenlerinden Edward Goold
grevlendirilmitir. Ayrca vilayetlere bir genelge gnderilerek
evrelerindeki btn tarihi eserlerin tahrip edilmeden mzeye
iletmeleri istenmitir. Bunlara ek olarak ayn yl ierisinde ilk Asar
Atika Nizamnamesi yrrle girmitir. Mzede toplanan eserlerin saysnn
gittike artmas sonucu yeni bir bina arayna balanm ve mzenin inili
Kke tanmasna karar verilmitir. inili Kke tanan Mze 1880 ylnda
faaliyete gemitir. Mzenin inili Kke tanmasndan sonra Mze Mdr Anton
Dethierin lmesi zerine yeni mdr araylar balam, Trk Mzecilik
tarihinde nemli bir yere sahip olan Osman Hamdi Bey 11 Eyll 1881
tarihinde bu greve atanmtr.
1887 ylnda Saydada gerekletirilen kazlar sonucunda skender
Lahtinin de dahil olduu bir grup lahdin ortaya karlarak stanbula
nakledilmesinden sonra Osman Hamdi Bey yeni bir mze binas yapm iin
giriimlere balamtr. Mze binasnn tasarlanmas ii Mimar P. Vaullarye
verilmitir. Bu bina lkemizde, mze binas olarak tasarlanan ilk
binadr ve Mze-i Hmayun adyla 1891 tarihinde almtr. Alndan ksa bir
sre sonra mzede kitaplk, fotoraf laboratuar ve maket atlyesi
kurulmutur. Kazlar sonucunda getirilen yeni eserler nedeniyle
1903te ve 1907 mzeye ek binalar yaplmtr.Yine bu dnemde, stanbul
dnda, Anadoludaki baz ehirlerde de mze kurma almalar balatlmtr.
1902de Konyada, 1904de Bursada yeni mzeler kurulmutur. Yabanc
arkeolog ve uzmanlardan yararlanlarak mze koleksiyonlarnn kayt,
katalog ve sergilemeleri gelitirilmitir. Ksacas bu dnemde mzeciliin
saklama ve depolamadan belki de daha nemli olan, koruma, kayt
tutma, dzenli sergileme faaliyeti lkemizde hzla gelimitir. Ayrca bu
dnemde Trkler tarafndan birok kaz almas yaplmtr.
lkemizde bir sanat mzesi kurulmas ynndeki almalar ilk kez XIX.
yzyl sonlarnda balatlmtr. Gzel sanatlar okulunun (Sanayi-i Nefise
Mektebi) kuruluuyla da yakndan ilgisi olan bu giriimin sonunda bir
koleksiyona balanm, ancak, mzenin al gerekletirilememitir. 1883te
alan Gzel Sanatlar Okulunun rencilerinin eitimini desteklemek ve
bilgi grglerini artrmak amacyla bir resim koleksiyonu ve bu
koleksiyonun sergilenecei bir resim salonu oluturulmas dncesi,
sanat koleksiyonlar iin de bir balang olmu ve Elvah- Nakiye olarak
anlan resim koleksiyonu da bu amala meydana getirilmitir. Ancak ilk
sanat mzesi, Cumhuriyetin ilanndan sonra, 1937 ylnda Atatrkn
emriyle kurulan stanbul Resim ve Heykel Mzesi olmutur.
1910 ylnda Osman Hamdi Beyin lmnden sonra mze mdrlne kardei
Halil Edhem getirilmitir. Mdrlk sresi boyunca Edhem Bey, yabanc
uzmanlardan da faydalanarak bilimsel yaynlar kartlmasna odaklanmtr.
1912-1914 yllar arasnda Gustav Mendelin yapt ciltlik Catalogues de
Sculptures Grecgues, Romaines et Byzantines isimli ta eserler
katalogu Mzey-i Hmayunu dnyaya tantan yapt olmutur. 1914 ylnda Trk
ve slam eserleri iin Evkaf- slamiye Mzesi, Sleymaniye Camiinin
imaretinde almtr. Halil Edhem, geleneksel Bat mzecilii anlay
ierisinde, bir sergi-depo mantyla Yakndou lkelerinin eserlerini
ayrarak, binay Eski ark Eserleri Mzesi olarak dzenlemitir. 1917
ylnda mze dndaki eski eserleri korumak iin almalar yapacak olan
Eski Eserleri Koruma Encmeni, meclis kararyla kurulmutur.
Cumhuriyet dneminde Mzeler, Mill Eitim Bakanl bnyesinde bulunan
ve sonradan ad sr- Atika ve Mzeler Mdrl olan, Hars Mdrlne baland.
Daha sonra, 1944te Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl kurulmutur.
1924 ylnda bakanlar kurulu kararyla, Topkap Saraynn mevcut eyas ile
mze olarak ziyarete almas karar alnmtr. stanbul dnda da mzelerin
almas karar Atatrkn emriyle hzla geliir. Cumhuriyet dneminde yaplan
ilk mze binas Ankara Etnografya mzesidir. Mze binasnn mimar Arif
Hikmet Koyunoludur. Bina 1930 ylnda ziyarete almtr. 1925 ylnda
karlan kanunla kapatlan tekke, trbe ve zaviyelerdeki eya ve
eserlerin ou Ankara Etnografya mzesinde sergilenmeye balanmtr.
Bylece ortaya kan trensel ya da gnlk eyalar halk yaamndan kesitler
sunmak iin kullanlmtr. Ancak Konya Mevlana Trbesi, Atatrkn istei
zerine kapatlmayarak eyas ile birlikte mze haline dntrlmtr.
Cumhuriyet Dneminde kurulan mzelerin bazlarnn adlar ve kurulu yllar
yledir:Adana (1924)Afyon (l921) Ankara Arkeoloji Mzesi (1923)Ankara
Etnografya Mzesi (1924)Antalya (1924)Ayasofya (1934)Bergama
(1924)Bursa (1923)Diyarbakr (1934)Edirne sr Atika ve Etnografya
Mzeleri (1924)Efes (1934)Gaziantep (1939)Hatay (1938)zmir
(1926)Kastamonu (1941)Kayseri (1929)Konya Arkeoloji, Trk ve slm
Eserleri Mzeleri (1926)Manisa (1935)Nide (1936)Sivas (1927)Tokat
(1929)Van (1935)PAGE 39