-
16. Yzylda Osmanoullarnn Beii Eskiehir leKaracaehir'del
SOSYAL KURUMLARA LKN KY GELRLERVE BUNLARIN PAYLAM
Yrd. Do. Dr. Ahmet GNE*
Btn Kuular Beyazd. Ta ki ...
16. Yzyl; genelde, sadece nfus artna kalm olsa bile, hem Dnyahem
de Osmanl tarihi asndan bir deiim ve dnmn yaand; zelde,Osmanl' da,
ahikadan ini srecinde, iktisadi, corafi, askeri, ruhi, vs.skntlarn
da ba gsterdii bir takvimsel olmutur.
Belirtildii zere, yalnz "nfus art" dahi, tarihin dizgesel btnl
vetarih sebeplerin karlkl etkileimi erevesinde, hemen her alanda
messir vebal bana bir harekcte geirici bir unsurdur. Nfus ve
nfustaki art, mevcutart ve alnan tedbirlere gre, hem hayra vesile
hem erre sebep ... Muahhas birifadeyle, nsanlarn oalmasyla, yeni
yerleim birimleri kurulmu ya daeskileri bym, bataklk, orak, tepelik
ve ormank yerler ekime alm,tabiatiyle, retim ve ticaret artm, snai
mamuller yaygnlam, yeni imtiyazlyahut zengin snflar zuhur etmitir.
Hareket halindeki insanlarn saysoalm, anlamazlk ve savalar artm,
haydutluk ve korsanlk yaygnlam,silahl eteler ve ordular gelimi,
glenmitir".
i. Remiz ve numaralar yazlacak defterler hakknda birazdan bilgi
verilecei belirtilrnekzere; n'.438'de "EvkM- liva- Sultanni. Kaza-
Eskiehir, der-Ii va- mezbur (Sultanni)" (s.:143). Bu makalede esas
alnan, KK.541 'de ise, "Nahiye-i Eskiehir ma'a Karacaehir.
der-liva-)mezbilr (Sultanni)",(varak(v.):7/a). Bu kayttan ve
balktaki ky gelirleri ifadesinden ve ayrcabirazdan da metin
ierisinde yazlacaklardan da anlalaca gibi, balktaki Eskiehir
veKaracaehir ilc, esasen ayn adlar tayan "nahiye" birimi
kastedilmitir.
'" Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi2. Bu
konuda bkz.: Fernand Braudel, Madd Medeniyet ve Kapitalizm (Tercme
eden ve
sunan: Mustafa zel), Istanbul 1991, s.: 106-107.
_ ...-----_. -- -------------------------
-
120 Ahmet Gne
almalarda, knyelerini verdiimiz defterlerden ziyade, aslnda
sadece TI.438nolu defterden yararlanld ifade edilmelidir8
Dahas, ad geen yazar, bu defterdeki kaytlarn okunmas
vekullanlmasnda -biraz nce bir dipnotta olduu gibi, ve yeri geldike
ilgilidierlerinin de dzeltilecei taahhd edilmek artyla- ok fahi
hatalaryapmtr. Zaten, onun knyeleri verilen ve tarafmzdan incelenen
kitaplarnda,yalnz bu deftere mnhasr olmakszn, genelde, okuyucu yu
ciddi yanlglaradrecek saptama, okuma, yntem, yordam, sylem vs.'ye
ilikin pekokyanl bulunmaktadr. Btn bunlara ramen, bilimin
yanllarla, daha dorusuyanllarn ayklanmasyle ilerleyecei anlay nda
bakldnda, bunazemin ve gndem hazrlamas bakmndan H. Doru'nun yanl
yapabilmeerdemine sahip bir aratrmac olduu da bir gerektir.
Bu vesile ile, okuma farkllklarna veya yanllklarna matufen,
genelde,bir ok aratrmac tarafndan, ayn zel isimleI'in olduka
deiiktelaffuzlarda/tarzlarda okunabildiklerine dikkat ekilmelidir.
Aslnda bu durum,devI'in artlar gerei. grsel ve sesli kaytlarla
teyid ve tesbityaplamayacandan, normal karlanmaldr. Mesela: -ilgili
yerlerde kaynaklarda belirtilecei zere- ayn kelimeler, kimine gre
"Derin Baba". kimilerinegre "Dil Baba", birine gre "Kll Ali"
birilerine gre "Kutlu Ali" eklindeokunmutur. Bu tesbitier, phesiz
ki, eksikliklerin tamamlanmasnsalayacandan, mevcut btn kaynaklardan
adlarn tpkbasmlarnn birayatoplanarak seriler oluturulmasn ve
bunlarn denkletirilerek karlatrmalolarak okunmalarn ihbar ve hatta
icbar eylemektedir.
Aksi takdirde, Trkiye'de olduka yaygn olarak grlen, ve zellikle,
aslikaynaklara incmeyenler ve bu konumlaryla, retici tarihilerin
verdii vastalbilgiye teslim mecburiyetinde olanlar tarafndan
bunlarn kullanlmayagiriilmesiyle ilemeye balayan, tabir caizse
"kara bilginin aklanmassreci"nin, gecikmeden devreye girecei ve bir
yanl yayma furyasnnbagsterecei aikardr. Bu durumda, benmerkezciliin
tahrikiyle -endorusunu ben okudu m tavryla kendisini gsterebilccek-
bir mdafaa ya daiddiada bulunmadan, grup almalaryla ortak paydalar
oluturulmayagidilmesi muhakkak ki en makul yoldur.
u safhada, nihai olarak, son paragraflarda yazlanlar erevesinde,
bumakalede, ayn zamanda, muhtelif ynl bir aratrma kriliinin
yaplmayaalld da vurgulanmaldr.
***
8. Bkz.: 5 ve 5 nolu dipnotlar.
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn PaylalHml
121
Yaz konusu kurumlarn dizimine gemeden nce; eitli
vesilelerledej!i1ikyerlerde de vurguland zere, kesin sra ve
yzdelere ilikinsaylarn/rakkamlarn M. 1575 tarihli KK.541'e istinad
ettij!i, yaplacak olansralamada, -zellikleri gerei, "mescid" ve
"belirsizler" grubu hari- gelirmiktarlarnn temel alnd!!
belirtilmelidir.
1- : maretler:
Kelime olarak; umran, bir yeri mamur ve abadan etmek gibi
anlamlaragelmektedir9 Terim olarak ise; bilindii vechile, bir
zamanlar mektep vemedrese talebelerinin bannma ve bunlar ile
birlikte fakirlerin ve sairenin deyemek ihtiyalannn karland kuruma
verilen addrio.
Bu iki cmleden olarak; umran ve mamuriyet ile talebe ve
fakirlerin -engenel anlamda- ihtiyalannn giderilmesi arasndaki
ba/ilinti hakikatenvurgulanmaya deerdir. Osmanllarn ylesine takdir
edilecek lde derin birtelakki ilc "imaret ederek ssuz yerleri mamur
ettikleri" kantlanmtr".
Mevkuf karyelerden 22'si imaretlere mahsustur. (tekileri iin de
balaycolmak kaydyla, M.1575 tarihli, KK.541'e msteniden, toplam:
33karye+3(m)mezraa birimi). Bunlar, hem okluk oluturmak ve
tabiatiyle bu erevedeyapsal! ilevsel zelliklerine iaret etmek zere,
ve hem de gelir kaynaklasndan, sre ierisindeki sreklilikleri ile ne
kmaktadr. (Bkz.: Tablo:5).Bu saydan da anlalaca vechile, gelir
miktan ve yzdesi olarak, baz yerlerdeolduu gibi'~, birinci
sradadrlar. (48.785+3.895,% 55.82).
9. emseddin Sami. KamOs-1 Trki. c.: II, Dcrsaadet 1318,s.:950.o.
Imaretlerde, -ayrca- ilgililerin her birine gnde 3-5 ve hatta bazen
LO aka verildigi
bilinmektedir. Bkz.: Cl. Huart, "Imaret" Mad. ,I.A. (MEB.),
C.:5/2,lstanbul 1988, s.: 985. Ayrcabkz.: Mehmet Zeki Pakaln,
Osmanl Tarih DeyimIeri ve Terimleri Szg, c.: ii, Istanbul 1983,s.:
61. Bu meyanda "Yakf- Medrese-i Sleyman Paa, medrese-i mezbOrun
talebesine her gndeOrhan Bek Imaretinden iki buuk akalk et ve iki
buuk akalk etmek verilrm, kemakanmukarrer. ..". (KK.579 (Kocaeli
Sancag vakf tahrir dcfteridir. Hicr 969 tarihlidir. Ankara'daTapu
Kadastra Gcnel Mdrlg KuyOd-1 Kadme Arivi'ndedir.), varak(v.):
88/b), tasrihikaydcdilmclidir. Imaretierin klilll
manalar/yaplanmalar hakkndaki grlcr iin bkz.: M. Z.Pakaln, a.g.e.,
ayn cilt. s.: 6 1-62.
i I. "Rivayctdr ki, Orhan Gazi iki imaret yaptrd. .. her yirlcri
imarct itmek scverdi. Issuzyirlcri mamOr idlib, mslimanlar
urndurdu. Ye Bursa'da yapdurdigi imarct yiri bir issuzyiridi-kim,
ikinddcn sonra adem varmaga vehm iderdi.", (Mehmed Ner. Kitab-
Cihiin-nma,(Ncr Tarihi), c.:I. (Yaynlayanlar: Faik Reit Unat,
Mehmed A. Kymcn), s.: 187. Yine bkz.:Akpaa-zade, Akpaaogu Tarihi,
Ankara i985, (Hazrlayan: A. NihaI Atsz), s.: 50. Imarettcsisi iin
ayrca bkz.: Neri. a.g.k., ayn cilt, s.:163.
i2. Mesela: znik kazasnda. Bu hususta, KK.579'da znik kazas
cliznc(v.: 60/b-91/b)baknz.
-
122 Ahmet Gne
Ancak, farkl bir kurgunun sonu zerinde fazlaca tesirli olmas
ihtimaliok zayf olmakla birlikte, burada; imaretlerin gelir
kaynaklan aslen karyelerolduundan dolay anlamsal erevenin bu gelir
kaynana/trne grekurulmasnn, bunlar olabildiince n plana kard ya da
karmolabilecei de unutulmamaldr.
Biraz nce yazlan sra-yzde, yaz konusu balamda, malum
gelirkaynaklanndan en byk payn, (yer yer, anakronizme dme riskini
de gzealarak ya da kronoloji dikkate alnmadan yazlacak olursa, en
genel izgileriyle)dorudan veya dolayl olarak imar-iskan ve bittabi
ehirleme faaliyetlerininyrtlmesine, esasen eitim-retime katk
salamaya ynelik olarak ve budorultuda paradigmann devamna ynelik,
sosyal yardmlama ve dayanmahizmetlerinin verilmesine, ayndna iaret
etmektedir.
Kendi zel yekunu ierisinde (toplu hasllar hari), (48.785 aka);
vergigelirlerinin %68.89'u hububat retimine, %2.91 'i meyve ve
sebzecilie,%4.03' hayvanclk ve ancla, %24. 15'i ise teki baz
kalemlere aittir.
"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812 aka), %
67.47si(33.610), "Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin
(2.518), % 56.39'u(1.420), "Hayvanclk ve ancla ilikin vergi
gelirleri"nin (4.479), % 43.98'i(1.970), "eitli vergi
gelirleri"nin" (23.117), %50.97'si (11.785) bunlara yaniiki imarete
mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 33.6/0 aka), hnta birinci (20.590,
%61.26), air ikinci (10.820, % 32. 19), mahlut13 nc (2.200,
%6.54);ikincisinde (toplam: 1.420), ba ve bae birinci (745,%52.46),
bostan ikinci(675, (% 47.53); ncsnde (toplam: 1.970), r. anam
birinci (636, %32.28), . ayr ikinci (600, %30.45), hassa ayr nc
(450, %22.84), .hivare drdnc (284, %14.41); drdncsnde (toplam:
11.785), r. ift, ekinlve bennak birinci(9.202,% 78.08), bad- heva
ve resm-i arusane ve gayrihuikinci (959, % 8.13), dierleri nc
(600,%5.09), r. asiyab drdnc(570,%4.83), detbani beinci
(279,%2.36), zemin ise altnc (175,%1.48)sradadr. (Hepsi iin bkz.:
Tablo: lfa, 2/a, 3/a, 4/a).
i3. MahlUt. kelime manasndan da anlalaeag gihi hubuhatn muhtelif
trlerinin bir karmolarak kabul edilmektedir. Bkz.: Layo Fekete,
"Trk Vergi Tahrirleri". Belleten. C.XI/42(1947).s.: 314; Feridun M.
Emeeen. XVI. Asrda Manisa Kazas. Ankara 1989. s.: 243; O. .
Bulduk.XVI. Asrda Karahisar- Sahib Saneag, (Yaymlanmam doktora
tezi). Ankara 1993, s.: 252 ve257; A. Kanka\. \6. Yzylda ankr
Saneag (Tapu Tahrir Defterlerine Gre). (Yaymlanmamdoktora tezi),
Ankara 1993, s.: 153.
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla,lml
123
zel yzdeler ve kme tahlilleri; genel olarak, bu gruptaki
karyelerde,zellikle hububat, -ve bu balamda asl rn olan buday-
retimininfevkalade okluunal4, iaret etmektedir.
a) Merhum Bayezid Imareti;
Bursada'dr. Mevkuf karyelerden, bire bir rtp rtmedikleri bir
tarafabraklacak olursa, hem TI.438 de hem de KK.541 'de 19 karye
bunamahsustur'. (Bkz.: Tablo: 5). Akas, sre ierisinde ky
saysdeimemitir. Ancak, -zellikle ilgili srecin zellii gerei- bu on
dokuzkyn toplu nfus ve hasllan artmtrl6
tki imaret gelirlerinin hemen tamam buna aittir (%87.82). (Bkz.:
Tablo: 5).Bu yzde, phesiz ki, hem imaret sahipliinde Osmanoullan'nn
nderliini,hem de gelir paylamnda en byk payn sancak dna
(Bursa'ya)aktarldn gstermektedir.
14. Tahrir defterlerinde, hem ayni' miktar hem de nakdi' kymeti
rakam olarak verilen, hububatve zellikle de bugday pek ok yerde
gerek ekim sahalarnn ve gerekse retim hacminin geniligibakmndan ilk
sradadr. Bkz.: Ahmet Gne, XVI. Yzyl Balarndan XVII. Yzyl
BalarnaKadar Kocaeli Sancag (Yaymlanmam doktora tezi), Ankara 1994,
s.: 147,
15. Bunlar (1T.438-KK.54i izgisinde): Yassyk, Dgerek, Kpek.
YosaklPusak.Danimendili, Boz(r)eli/Bor(z)al(KK.54i 'de
Boralu/Bozalu, H. Dogru(D)'ye gre Poyra),Mermerl (H. D'ye gre
Berberlii), Kayak(H. D'ye gre Kara Karsk), Yusufeyh (H. D'yegre
Yusufal, Kulavuz/Kulaksuz(KK.54 'de Kulaguz), BatutayITabutay
(KK.54 i'deBatudayITabuday, H.D'ye gre Bayrtay),
ubukviranlSevikviran (! KK.54 i 'de ),Egricez(Muhtemelen, KK.54 i
'de ), Sarkavak, Gkeyk, Krcalu(Muhtemelen, KK.54 i 'de H.D'ye gre
Yrcalu), Seeilmavi (H.D'ye gre eyhler), Bagluca(H.D'ye greBenlce),
Yenice (H.D'ye gre Beyce)'dir. Hepsi iin bkz.: TT.438, s.: 143;
KK.541, v.: 7/a-12/b;H. Doru, XVI. Yzs/da Eskiehir ve Sultann
Sanca, JstanbulI992, s.:21 . eni olarak,bunlardan biri hakknda
birka cmle yazlacak olursa: "Karye-i Yassyk, ... ortaklardr, birift
yer bir mdd bugday ve bir mdd arpa ekerler deyu mukayyed
der-defter-i atik, haliya yinenukarrer ortaklardr ... ". Bkz.:
KK.541, v.: 7/a.
16. Halbuki, H. Dogru'nun, metin ierisinde,defter numaras ya da
tarihi vermeden yazdgagre. ".Eskiehir kazasnda bulunan 19 kyden 382
hane I. Bayezid'in Bursa'daki imaretinevakfedilmitir. " ve "vakfn
hasl 31.170 aka tutuyordu." Dipnotunda ise -fevkalade yanltcolmak
zere, herhangi bir aklama/ayrm yaplmakszn- hem TT.438 hem de
KK.541gsterilmitir (H. Dogru, "XVI. Yzylda Eskiehir ... " s.: 137).
Oysa bu bilgiler, -yaz konusubirimlbirimler. daha nce de yazldg
vechile, KK.54 I' de "nahiye" tabiriyle mevsuf oldugundan,H.D.'nin
"kaza" terimini kuanmasndan da karlacag zere- sadece TT.438'e
aittir ve -kysays hari- KK.54 i ile hi bir alakas yoktur. . Bu iki
defterdeki (TT.438, KK.54 i)rakkamlarnlverilerin -kodlanan
defterler, tabiatiyle, ayr tarihlerde mdevven olduklarndan vedahas,
zellikle nfus bakmndan bir gei kesitinin hemen hemen u noktalarn
temsilettikleri nden- sre ierisinde ayn kalmas mmkn degildir.
Nitekim, yukarda metin ierisindede belirtildigi vechile bu
karyelerin zamanla hem nfus hem de (vergi) gelirleri artmtr.
Bkz.:KK.541, v.: 7/a-121b.
-
124 Ahmet Gne
maretlere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi
gc1irleri"nin(33.61O),hemen tamamn temsil eden % 96.37'si (32.390),
"Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (1.420), byk blmn
oluturan %74.64' (1.060),"Hayvanclk ve arcla ilikin vergi
gelirleri"nin (1.970), yine hementamamn temsil eden
%92.38'i(1.820), "eitli vergi gelirleri"nin (11.785),ounluunu
oluturan % 86.86's(1O.237 )buna mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam:32.390), hnta birinci (19.690), air
ikinci(10.620)) mahlut nc (2.080)17; ikincisinde (toplam: 1.060), .
bostan birinci(535), . ba ve bae ikinci (525); ncsnde (toplam:
1.820), . ayrbirinci (600), r. anam ikinci (506), ayr- hassa nc
(450), . kvaredrdnc (264); drdncsnde (toplam: 10.237), r. ift,
ekinl ve bennakbirinci (8.410), bad- heva ve resm-i arusane ikinci
(893), dierleri nc(600),detbani drdnc (249), r. zemin beinci (55),
r. asiyab altnc (bab:2, 30)sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo: Va,
2/a, 3/a, 4/a).
b) brahim Paa Olu Mahmud imareti:
Ad geen zat, andarl Byk brahim Paa'nn olu ve vezir-i azam
HalilPaa'nn kk kardeidirlB.
Malum imareti znik'tedir. Mevkuf karyelerden 1+2'si buna
mahsustur19(Bkz.: Tablo: 5). Daha nceki imaret (Bayezid mareti)
hakknda yazlanlardan
17. H. Oo~n'ya gre, "Kylerde ... burak retimi agrlktayd. Uygun
yerlerde ba~clk vebahecilik yaplyordu. "( "XVI. Yzylda Eskiehir
..." s.: 137). Bu ifadeler. bittabi ok havadir.Hereyden nce.
verilen dipnot bu tesbitlerle ilgili degildir. Bu cmleden de
olarak, -yukardakirakkamlardan da anlalacag zere- malum kylerde
burcak retiminin "agrlgndan" szedebilmek mmkn degildir. Bu kabil
bilgiler mahiyeti/zelligi geregi (esasen. rn kalemleriteker teker
yazlmadgndan) Tf.438'de yoktur. KK.54l'de ise - (nahiye-i) Eskiehir
ileKaracaehir'deki btn vakf kyleri birlikte dnldgnde bile- burcak
kayd/retimi oldukaazdr. Bu tehisin, istatistiksel almann gerek ve
faydasn tebcllr ettirdigi aikardr.
i8. Osmanl Oevleti merasndan olup. Bolu sancakbeyliginde
bulunmutur. elebi SultanMehmed'in kz Hafsa Hatun ile evlenmitir.
Hallarla vukubulan muharebede Ni(ehirky)'deJan Hunyadi Yanu'un
pususuna derek esir edilmitir. Edirne-Segedin antlamas
imzalandktansonra serbest braklmtr. Bkz.: smail Hakk Uzunarl.
andarl Vezir Ailesi. Ankara 1988.s.: 97.
19. Bunlar(TI.438. KK.541 izgisinde): rkt/Orku(t)n(H.O'ye gre
rgn). Gm(Muhtemelen. KK.541 'de H.O'ye gre Gmce). Kzlyk(H.O'ye gre
Kara yk).Hepsi iin bkz.: TI.438. s.: 143, KK.541, v.: 12/b-13/a.
27/a. H. Oogru. "XVI. Yzylda Eskiehir...", s.: 21 . Bu baglamda
kaytl verilere istinaden. ad geen karyelerden ilkinde sre
ierisindenfus artmtr. Akas hane 26'dan 43'e. mcerred 6'dan Tye
kmtr. Ikincisindehane Tden5' e dm. bir mcerred zuhur etmitir. ncsn
n ise. mevcut kaytlara gre nfusu
yoktur. Toplam hasl TI.438 de 8.055 iken KK.54l de 6.413'e dmtr.
Bu seyir. muhtemelenson iki karyedeki durum ile ilgilidir. KK.54
I'e atfen. bu karyelerden ilkindeki. "...sabkan mlkoi
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 125
da karlaca gibi, iki imaret gelirlerinin -tabiatiyle nisbeten-
ok az(% 12.17)buna aittir. (Bkz.: Tablo: 5). Yaz konusu yrede, daha
dorusuOsmanoullar'nn beiinde, andarllarn varln,izini
gstermesibakmndan olduka dikkat ekicidir.
maretiere mnhasran; "Hububata ilikin nakd verg
gelirleri"nin(33.610), ok azn temsil eden %3.62'si (1.220), "Meyve
ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (1.420), hemen drtte birini
oluturan %25,35'i (360),"Hayvanclk ve anela ilikin vergi gelirleri
"nin (1.970), az bir blm olan%7.61'i (150), "eitli vergi
gelirleri"nin (11.785), %13.13' (1.548) bunamahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.220), hnta birinci (900), air
ikinci(200), mahlut nc (120); ikincisinde (toplam: 360), . ba ve
bae birinci(220), . bostan ikinci (140); ncsnde (toplam: 150), r.
anam birinci(130),. kvare ikinci (20); drdncsnde (toplam: 1.548),
r. ift, ekinl ve bennakbirinci (792), resm-i asiyab, -imaret
geneline muhalefeten, bir nceki imaretegre karye saysnn ok az
olmasna ramen, buna bal kylerin, daha dorususadece rkt/Orku(t)n
(H.D'de rgn) karyesinin tabii zelliklerine ya da sukaynaklarnn
zenginliine ve akmna iaret edercesine, asiyab ikinci (bab: 9,540),
resm-i zemin nc (120), b. heva ve r. arusane ve gayrihu drdnc,(66)
detbani ise beinci (30) sradadr. (Hepsi iin bkz.: 1Ia, 2/a, 3/a,
4/a).
TABLO: 1/a*
Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakdi Vergi Gelirleri
(1575'te)
Sosyal Kurumlar Hububata Ilikin Nakdi Vergi Gelirleri
I",aretler Hl1lta air Mahlul YekUlI
1- Bayezid Imareti 19.690 10.620 2.080 32.390
2- Mahmud Imareti 900 200 120 1.220
Yekn 20.590 10.820 2.200 33.610
'" Bu dahiL, biitn tablolar. tarihten( 1575) de anlalacag zere,
KK.541'e gre diizenlenmiolup; yazlan miistakil kalemlere, tabiatyla
toplu hasllar katlmamtr. Daha dogrusukatlamamtr.
mensuh deyu defter-i kadimde kayd olunub sonra merhum sultan
Bayezd Han vakfyyet iizeremukarrer itmi deyu mastur der-defter-
atik haliye padahmzdan dahi kemakan vakfiyyetimukarrer olunduguna
mukarremame vardr deyu kayd olunmu der defter-i khne deyumukayyed
der defter-i atik hali ya kezalik" ve ncsndeki "hariten ekilr"
tasrhlervurgulanmaya degerdir. Biitn bunlar iin yine bkz.: TI.438,
s.: 143, KK.541, v.: 12/b-13/a. 27/a.
-
126
TABLO: 2/a
Ahmet Gne
Sosyal Kurumlar ilc Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri
(1575'te)
Sosyal Kurumlar Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri
. Ecar- . Emrud . Ba ve . Bostan . Piyaz YeMinImaretler Badem ve
Bahe
Emrud
1- Bayezid Imareti 525 535 1.060
2- Mahmud Imareti 220' 140 360
Yekn 745 675 1.420
TABLO: 3/a
Sosyal Kummlar Hayvanclk ve Anelga Ilikin Vergi Gelirleri
(1575'te)
Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Anela Ilikin Vergi Gelirleri
Imaretler R. Yaylak . Hassa R. . YekunAnam ayr ayr Otlak
Kvare
1- Bayczid Imareti 506 600 450 264 1.820
2- Mahmud Imareti 130 20 150
Yekn 636 600 450 284 1.970
TABLO: 4/a
Sosyal Kurumlar ve eitli Vergi Gelirleri (1575'te)
Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri
. R. R. Ze Hana B.He va Det Di YekunKetan Asi ift, min ift ve R.
bani er
Jmaretler yab Ekin lik Arusane leril ve veBen Gayrihunak
1- Bayezid lnareti Ilab: 8.410 55 893 249 600 10.2372.R.:
30
2- Mahmud Imareti Bah: 792 120 66 30 1.5489,
R.:540
Yekn 570 9.202 175 959 279 600 1.785
-
Sosyal Kurumlara /liikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam
2- Z: Zaviyeler:
127
Kelime olarak, ke, bucak gibi anlamlara gelmektedir2.Terim
olarak ise;yerleim merkezlerinde veya yollarlgeitler zerinde
kurulan veya bulunan, bireyhin ynetiminde, bir tarikata mensup
dervilerin yaadklar veilgililerin/grevlilerin gelip geen yolculara
bedava yiyecek, iecek maddelerive yatacak yer saladklar, bina yahut
binalara verilen addr21
Bu tabir, Osmanl dneminde -muhtemelen XV. Yzyln
sonlarndanitibaren- sadece ehir, kasaba ve kylerdeki kk tekkelerle,
yol ve geitlerzerinde bulunan misafirhaneler iin kullanlmtr22
Akas, Osmanl idaresi asndan ehirler dnda kurulan
zaviyelerinbalca ilevinin yolcu konaklatmaklarlamak21 olduu
yazlabilir24 tetaraftan, bu hizmet trnn, zellikle ulam dizgesinin
nemli bir parasnoluturmas bakmndan, ticari faaliyetlere iaret ettii
de aikardr.
tlgisine binaen ifade etmek gerekirse, dier Trkmen beylikleri ve
gruplargibi, zaviye kltrne/terbiyesine aina olan25 Osmanllar da ,
eyhlerin manevi:nfuzlarndan yararlanmak ve bu erevede halkn
birliini salamak ve -amacaulald zaviyelerin etrafnda kurulan
kylerden de karlaca zere- iskanmeselesini zebilmek gibi dier
maksatlarla zengin gelir kaynaklar olanzaviyeler amlar ya da
atrmlardr26 Tabiatyla, burada biraz ncevurgulanan, ticari:
beklentiler de hatrlanmaldr.
20. . Sam, a.g.kamus, c.:1, Dersaadet 1317, s.: 680.21. A. Yaar
Ocak. Suraiya Faruki'. "Zaviye" Mad.,I.A. (M.E.B.), c.: 13,
s.:468.22. Ad geen yazarlar, a.g. ansiklopedi, ayn cilt ve
sahife.23. phesiz ki, bu cmlede ehirlkasabalarda kurulanlbulunan
zaviyelerde -ehirler
dndakilerle- ayn ya da benzer hizmetlerin verilmcdigi ifade
edilmemektedir.24. Nitekim, zaviyelere tannan vergi muafiyetleri,
-tahrir defterlerinde ve benzeri resm
kaytlarda -dogrudan- din sebeplere degil, gelip gidenlere
verilen hizmelerebaglanmtr/dayandrlmtr. Bkz.: Ad geen yazarlar.
a.g. ansiklopedi, ayn cilt, s.:472.
25. "... hatta dervi deyu lakab ederlerdi. Bir zaviye yapup
ayende ve revendeye hizmetederlerdi. Gah gah Osman dahi anun
zaviyesinde msafir olurdu. Bir gice ... " (M. Nerl, a.g.k..ayn
cilt. 5.:83).
26. Bkz.: A. Y. Ocak. S. Faruk, a.g. ansiklopedi, ayn cilt,
s.:471-472. Bu cmleden olarak.Osman Bey. Orhan Bey ve i. Murad'n
pek ok yerde tarikat mensuplar iin zaviye yaptrdklarbilinmektedir
(Ayn yazarlar, a.g. ansiklopedi, ayn cilt, 5.:47 I). Bu baglamda.
Orhan Gazidneminde Geyikli Baba tekkesinin teekkl hakknda bkz.:
Akpaazade, a.g.k., s.:50-5 . Bukonuda ayrca bkz.: M. Nerl , a.g.k.,
ayn cilt, s.: 167- i71. te taraftan, XV. Yzyln ikinciyarsndan
itibaren devlet otoritesinin istikrar kazanarak merkezilemesiyle
ilk dnemlerdezaviyelere tannan imtiyazlar yava yava snrlandrlmaya
balanlmtr. Bkz.: Ayn yazarlar,a.g. ansiklopedi, s.:471. Zaten, ina
tarihleri belli olan ve gnmze kadar ayakta kalabilenOsmanl zamanna
ait zaviyelerin , malum devletin kunlu dneminden K. S. Sleyman'n
ilk
-
128 Ahmet Gne
Buraya kadar yazlanlar erevesinde, blgenin zellik ve konumuna
iareteden bilinen hatta yani (nahiye-i) Eskiehir ile Karacaehir'
de, ok saydazaviye bulunmaktayd27 Bu cmleden de olarak -yerellik
asndan- "zaviyeler"ve bu balamda "eyhler", Osmanoullar'nn beii olan
bu yrede hakim venafiz kurum ve zmrelerdir.
Yaz konusu anlamsal erevede bu yazda ilenenlerin gelir
kaynaklar,6+ 1(m) karye, zaviyelerin zelliklerine delalet
edercesine, iki iftlik yer28 ve birdeirmendir. (Bkz.: Tablo:
5).
Gelir miktar ve yzdesi olarak ikinci sradadrlar (16.710,
%17.70). Bumeyanda, baka bir kurguda bu yzdenin daha da
artaca/artabileceibelirtilmelidir. Daha ak bir deyile, karyelerin
esas alnmas imaretleri nekarrken, zaviyeleri arkaya itmitir.
Hereyden nce, Eskiehir ileKaracaehir' deki zaviyelerin hepsinin
burada ilenenlerden ibaret olmadbilinmektedir29
Bu sra/yzde, yine, tabiatiyle yaz konusu balamda, malum
gelirkaynaklarndan ikinci byk payn (tekrar sylemek gerekirse, en
genelanlamda yer yer, anakronizme dme riskini de gze alarak veya
kronolojidikkate alnmadan yazlacak olursa) gelenein birlik ilkesine
arpc bir rnekolurcasna, talim-terbiye/iraddan iskana,
tebli/ihtidadan ticarete ve hattarehberlie kadar olduka geni bir
yelpazede, fevkalade girift bir faaliyetrgsne veya alanna tahsis
olunduuna iaret etmektedir.
Kendi zel yekunu ierisinde (Toplu hasllar hari, 14.157),
vergigelirlerinin %45.34' hububat retimine, %5.20'si meyve ve
sebzecilie,%6.7Tsi hayvanclk ve arcla, %42.6Tsi ise teki baz
kalemlere aittir.
saltanat yllarna kadar uzanan asrlk bir sre iinde yapldg
bilinmektedir (Ayn yazarlar,a.g.a., ayn sahife).
27. Genelolarak. (nahiye-i) Eskiehir ile Karacaehir'deki
zaviyeler iin bkz.: TI.438, s.:144 ve K.541, v.: 13/a-29/b.
28. Yine, topluca, (kaza-i/nahiye-i) Eskiehir ile
Karacaehir'deki zaviyelerin gelir kaynaklarhakknda bkz.: TI.438,
s.: 144 ve KK.541, v.: 13/a-29/b.
29 .... Bu kontekstte, eyh Sadk(KK.541, v.: l4/b. Bu ad H. Dogru
tarafndan -nihai olarakKamil Kepeci 3358. S. 12'ye atfen- eyh
HadkalSadka olarak okunmutur. Bkz.: "XVI.Yzylda Sultann ... ". s.:
50) Zayiyesi rnek olarak gsterilebilir. "Karye-i aylum,
karye-imezkurede bir iftlik yer eyh Sadk Zayiyesine vakf imi, Turak
nam kimesne tasarruf ider deyukayd olunmu der-defter-i atik
e1-halet hazihi sahib-i vakf ogullanndan Ahi Ahmed ogu SalihFak
mutasarrfdr deyu kayd olunmu der-defter-i khne haliya padiahrnz
eazze nasnhuhazretleri ni an- hmayunyla yine mezkur mutasarnf
olmagn defter-i cedide kayd o/und deyumukayyed der-defter-i atik
... "(KK.541, v.: 14/b).
-
Sosyal Kurumlara 1li,~kinKy Gelirleri ve Bunlarn Payla,Hml
129
i'
"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812), % l2.88'i
(6.420),
"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin (2.518), %
29.26'si ( 737);
"Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479), %
21.4l'i (959);
"eitli vergi gelirleri"nin (23.117), %26.13' (6.041) zaviyelere
mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 6.420), hnta birinci (4.020), air
ikinci(1.840), mahlut ise nc (560); ikincisinde (toplam: 737), . ba
ve baebirinci (435), . bostan ikinci (268), . emrud nc (22), .
piyaz drdnc
(12); ncsnde (toplam: 959), r. anam birinci (552),
-yazlacaklardan sonikisinin, ayn adl kalemlerle de tabiatiyle
ilgili olduu belirtilmek zere- ayr
ve zeminha ve asiyabha ikinci (200), . kvare nc (142), r. otlak
(ki ak
olarak miktar belirtilmemi olan, ama olduka fazla olmas
muhtemel, ma' a
otlak ve yaylak hesaba katlmakszn) drdnc (40), yaylak beinci
(25);
drdncsnde (toplam:6.041) , r. ift, ekinl ve bennak birinci
(3.648), -ayrcgelirsiz haraplarn30 ve daha nce ayr kaleminde.
yazlan ve buraya atfta
bulunulan kaydn varl da vurgulanarak-, -ekseriyeti asiyab- has
sa olan-, r.
asiyab ikinci (1.060), zemin nc (673), b. heva ve resm-i arusane
drdnc
(470), detbani beinci (160), . ketan altnc (30) sradadr. (Hepsi
iin bkz.:
l/b, 2/b, 3/b, 4/b).
zel yzdeler ve kme tahlilleri; kabaca, bu gruptaki karyelerde,
asiyab
saysnn okluundan da bir bakma kanlaca zere, muhtemelen bu
karyelerin sulakl dolaysyla, meyve'I ve sebzeciliin gelimiliine
ve aynca
koyunculuun yaygnlna, gelir yekunu ierisinde "r. ift, ekinl ve
bennak"
kalemlerinin miktar olarak ehemmiyetine iaret etmektedir. Bu
meyanda, az da
olsa -snai zellikleri itibariyle dikkat ekici olan- ketan retimi
de kayda
deerdir3~.
Bu ana balk altnda son olarak; -daha nce vurguland ve
birazdan
yazlacaklardan da karlaca, zere- zaviyelerin, esasen
yresellikleri/
yerellikleri ile mtebariz olduklan da kaydedilmelidir.
30. Bab: I. harab; asyab- hassa. bab:2. harab.3 i. Meyve
retiminin, sulama faaliyetlerinin yaygnlatrlmas/yogunlatnlmas ve
zellikle
ehirlerin bymesiyle hazr pazar bulabilme imkannn genilemesiyle.
artmas kuvvetlemuhtemeldi. Bkz.: A. Gne. a.g.t.. s.: 157.
32. Keten'den iplik ve ila yapldg, ayrca yemek yag ve -hassaten
boyaclkta kullanlan-keten tohtunu yag elde edildigi bilinmektedir.
Bkz.: A. Kankal, a.g.t.. s.: 166.
-
130
a) Ahi dris Zaviyesi]]:
Ahmet Gne
Gelir kayna 2+ 1(m) karye34, daha nce de yazld vechile,
zaviyelerinzelliklerini gsterireesine, 1 iftlik yer ve 1
deirmendir. (Bkz.: Tablo: 5).
Yaz konusu zaviye gelirlerinin ou buna aittir(6.987,
%41.81).(Bkz.:Tablo: 5). Bu gelir miktar ve yzdesi, phesiz ki, bu
dzlemde, her eydennce ahilerin blgedeki nfuzuna delalet
etmektedir.
Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin
(6.420),ounu temsil eden %42.0S'i (2.700), "Meyve ve sebzclere
ilikin vergigelirleri"nin (737), zaviyeler ierisinde ikinci srada
olmak zere % 38.39'u(283), "Hayvanclk ve anela ilikin vergi
gelirleri"nin (959), bykblmn tekil eden % 36.l8'i (347), "eitli
vergi gelirleri"nin (6.041),mhim bir dilimini oluturan (ikinci
srada) %38.96'sl (2.354) buna mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 2.700), hnta birinci(1.620), air
ikinci(960), mahlut nc(l20); ikincisinde (toplam:283), . bostan
birinci(lS8), .
33. H. Dogru, 1991 bask tarihli "XVI. Yzylda Sultann ..." adl
almasnda Ahi ldrisZaviyesi'ni "M.M.D. Nr. 27, s.22 ve lOg" knyeli
kaynaga/dipnota istinaden tesbit emitir(Derecik kynde Ahi ldris
Zaviyesi). Ancak, birazdan da yazlacag zere, TI.43g'deki
ilgilikelimeleri yanl okdugndan(Ahi ldris'i Ahmet ldrisi olarak) ve
KK.541 'i ise grmedigindenolsa gerek ki ona gre: "Karacaehir
Nahiyesine bagl Derecik kynde bulunan Ahi Idriszaviyesinin vakf
kayd H. 931/1524 tarihli vakf defterinden baka yerde
bulunmamaktadr."(s.47). te taraftan, -biraz nce de vurgulandg
veehile- bu zaviyenini ad, yine ayn yazartarafndan, 1992 bask
tarihli "XVI. Yzylda Eskiehir ..." balkl/adl kitabnda Ahmed
Idrisi.mevkuf karye ise -daha sonra da bclirtilecegi zere- Mamuca
olarak okunmutur. (s. 140 ve 212).
34. Bunlar: anak (KK.541 'de , H.D.'ye gre Mamuca, bkz.: "XVI.
YzyldaEskiehir ... ", s.: 140,212). Bu, -biraz nce de atfta
bulunuldugu veehile-, H. Dogru tarafndanbalangta -muhtemelen,
"M.M.D. Nr. 27, s.22 ve lOg" knyeli kaynaga/dipnota istinaden-Kayak
olarak okunan karye olmaldr. Bkz.: "XVI. Yzylda Sultann ..."s.:
47.), Derecik ve-TI.43g'de "vakf- evlad" olarak/adna mukayyed olmak
zere(s.:144)- muhtemelen K. KaraSakal'dr (H.D'ye gre Kara Mestan,
"XVI. Yzylda Eskiehir ...", s.: 144 ). Bunlarn hepsi iinbkz.:
TI.43g, s.: 144, KK.541, v.: l3/a-b, 14/a,b. tk karyeye ilikin kayt
yazlacak olursa: "...merhum Sultan Mehmcd Han beratyla Ahi Hamza ve
Ahi ldris nam kimesneler mutasarrllarimi sonra kyler mensuh olub ve
zaviye mamur olub ayendeyc ve revendeye hidrnet itmekn biriftlik
yer ve bir bir degirmen mukarrrcr klnm badehu merhum sultan Bayezid
Han kylern veiftligin ve degirmenin vakfiyyetin mukarrer idb
ayendeye ve revendeye hidrnet olunmak zeremukarrer klm imdi Ahi
Hamza mteveffa olub ogullar ... KK.541, v.: 13/a,b. Muhtemelolannc
karye, -daha nce de vurgulandg zere, TI.43g'de "vakf- evlad"
tavsifiyle mevkufiken(s.: 144)- KK.54 i 'de, zaviye ad
verilmeksizin "vakf- zaviye-i mezkur" olarak kaytedilmitir. Bununla
ilc ilgili olarak -ksmen- u bilgiler verilmitir: " ... der
tasarruf- eyh Tahirkarye-i mezkre khne defterde Tahir evladna kayd
olunub haliya tefti olundukda mezkurncvlad mnkariz olub ve mezkur
Tahir mezburun evladndan olmayb elinde temesskatbu\unmayub bir
tarikilc vakf- mezbureye evlad kayd olunmu evladdan degildir deyu
mukayyedder-defter-i atik haliya padahmz ...". Bkz.: v.:
14/a,b.
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 131
ba ve bae ikinci(125); ncsnde (toplam: 347), r. anam
birinci(265), .hivare ikinci(82), -hasl ak olarak yazlmam olmakla
birlikte fazla olmaskuvvetle muhtemelolan ma'a otlak ve yaylak nc
(x); drdncsnde(toplam: 2.354), r. ift, ekinl ve bennak birinci
(1.336), zemin ikinci (520),bad- heva ve resm-i arusane nc(230),
asiyab drdnc (200)15,detbani isebeinci(68) sradadr. (Hepsi iin
bkz.: Tablo: l/b, 2/b, 3/b, 4/b).
b)Beta Zaviyesi
Osmanl fetihleri srasnda, rehberlik hizmeti vermeklii
bakmndanmehur olan bir zaviyedir36
Mevkuf karyelerden biri buna mahsustur3? KK.541'e gre yaz
konusuzaviye gelirlerinin mhim bir ksm bu karyeye aittir (4.321,
%25.85).(Bkz.:Tablo: 5). Hasl, sre ierisinde fazla olmamakla,
birlikte (3.901 'den biraznce yazlan 4.321'e ykselerek), en azndan
nominal olarak artmtr.
Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin
(6.420)%23.36'sl (1.500), "Meyve ve sebzelere ilikin vergi
gelirleri'nin (737) %14.92'si (110), "Hayvanclk ve ancla ilikin
vergi gelirleri"nin (959) %14.07'si (135), "eitli vergi
gelirleri"nin (6.041), en ok blmn oluturan%42.64' (2.576) buna
mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.500), hnta birinci(900), air
ikinci(400),mahlut nc(200); ikincisinde (toplam: 110) . bostan
birinci(70), . ba vebae ikinci( 40), ncsnde (toplam: 135), r. anam
birinci(65), r. otlakikinci(40), . kvare nc(30); drdncsnde (toplam:
2.576), r. ift, ekinlve bennak birinci (1.443), asiyab(860)18
ikinci, bad- heva ve resm-iarusanenc(120), zemin drdnc(103),
detbani ise beinci (50) sradadr. (Hepsiiin bkz.: Tablo: l/b, 2/b,
3/b, 4/b).
35. Burada. ayrca; tabiatiyle haslsz olan. "bab: 1 harab. asyab-
hassa. bab:2 harab" kalemleride kaydedilmelidir.
36. "Osman Gazi. Kse Mihal'un bu evceh tedbirin istisvab idb
guzzat cem idb gelbBi~-ta~ zayiyesine konub eyhinden Sakarya
suyunun geidin sordular eyh eyitti." (M. Nerl.a.g.k.. ayn cilt. s.:
91. Bu konuda ayrca bkz.: Akpaazade. a.g.k . s.: 23).
37. "K. Keskn. vakf- zaviye-i Beta. der- tasarrtf- Halil veled-i
Beta eline hkm-i erifsadaka olunmu~dr deyu kayd olunmu der defter-i
khne C1-halet hazihi padahmz beratyla vemukarrernamesiyle Dervi Paa
veled-i Halil ve Halil veled-i Ferid mutasarrtlardr ayendeye
verevendeye hidmet ider deyu kayd olunmu der-defter-i khne haliya
padahmz ... " KK.541. v.:g/b.
3g. Asiyab- hassa. bab:2. hasl: gOO'; bab:2. resm:60.
-
132
c) Fitill(?).l9 Ali Zaviyesi
Ahmet Gne\~
Mevkuf karyelerden biri buna mahsusturn. (Bkz.: Tablo: 5). Bunun
gelirmiktarnda, sre ierisinde mhim bir deiiklik olmamtr. Baka bir
deyile,hasl 2.200' den 2.234' e kntr.
Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin
(6.420),mhim bir ksmn temsil eden %26.79'u (1.720), "Meyve ve
sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin(37), en azn oluturan %2.71 'i
(20), "Hayvanclk vearcla ilikin vergi gelirleri"nin (959), yine
mhim bir ksmn temsil eden%24.71 'i (237), "eitli vergi
gelirleri"nin (6.041), yine en azn oluturan%4.2S'i (257) buna
mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 1.720) hnta birinci(1.200), air
ikinci(400), mahlut nc(l20); ikincisinde (toplam:20), -bundan baka
kalemolmad da belirtilmek zere- . bostan birinci (20);
ncsnde(toplam:237), -toplu !kark olarak yazlan- ayr ve zeminhii ve
asiyabhiibirinci (200), . kvare ikinci (30), r. anam nc O);
drdncsnde(toplam: 257), r. ift, ekinl ve bennak birinci(13S), bad-
heva ve resm-iarusane ikinci(60), zemin nc(SO), detbani ise
drdnc(l2) sradadr. Buarada, ayr ksmnda kaydedilen asiyab kalemi de
unutulmamaldr. (Hepsi iinbkz.: Tablo: 1/b, 2/b, 3/b, 4/b).
d) Ferra Murad Zaviyesi
Bileciktedir". Mevkuf karyelerden biri ve -hasl yazl olan- bir
iftlik yerbuna mahsustur'. (Bkz.: Tablo: 5). Bunun gelir miktarnda
da sre ierisinde
39. KK.54 i 'de (v.: i9/a). Bu kelime, H.D. tarafndan, "kll"
olarak ("XVI. YzyldaEskiehir ...", s.: 140); karye adna atfen
-birazdan da belirtilccegi zere-o "Muhasebe-i Vilayet-iAnadolu
Defteri" hazrlayclarnca ise, "kutlu" olarak okunmu/yazlmtr (A.g.k
.. c.: I, s.: 60).
40. Balkta da ihtimale iaret olundugu vechile. KK.541'e nazaran.
muhtemelen Fitillii Ali(. ., v.:19/a). H.D'ye gre "K. Kll Ali"
("XVI. Yzylda Eskiehir ", s.: 140, 212)."Muhasebe-i Vilayet-i
Anadolu Defteri"nde -az nce de vurgulandg zere-o "Kutlu Ali"
(A.g.k.,C.:I, s.:60).
41. TI.438, s.: 144; KK.541, v.: 19/a,b. te taraftan, mevcut
verilere gre, nfusa ilikinbilgiler verilecek olursa:. TI.438'de 24
hane, 3 sahib-i berat, i mcerred; KK.541 'de ise 5 if,i bennak, ,I
merd-i timar, 3 oganc, i sahib-i berat, i sipahi-zade, 3 evlad-
sahib-i zaviye, pir-i fani . i mcerred ve 4 haymane kaytldr(Bkz.:
Her iki defterde de ayn sahife ve varaklar).
42. KK.54L. v.: 16/a.43. Bkz.: KK.54 I, v.: i6/a,b. Atfta
bulunulan karye alt'dr. Bu, -birazdan yazlacak olan
KK.541 'de Ferra Murad Zaviyesine mevkuf olmak zere- TI.43S'de
Ferra Dagan adnakaytldr(s.:144). H. D. tarafdan, mezbur ad -bu
deftere afen de- "Farra Murad" olarakokunmutur("XVI. Yzylda
Eskiehir ... " ,s.: 212). "K. alt, tabi-i mim, karye-i mezbure
nefs-iBilecik'de vaki Ferra Murad zayiyesine vakfdr, mahsuli zavyc-
mczburede sarf olunur dcylJl11ukayyed yine mukarrer." KK.541, v.:
16/a.
-
Sosyal Kurumlara /likin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla~l'lIn
133
mhim bir deiiklik olmamtr. Baka bir deyile, hasl 1.691,5'ten
1.918(b)' e kmtr44
Zaviyelere mnhasran; "Hububata ilikin nakdi vergi
gelirleri"nin(6.420),en azn temsil eden %7.78'i (500),"Meyve ve
sebzelere ilikin vergigelirleri"nin (737), en ounu oluturan %
43.96'sl (324), "Hayvanclk veanela ilikin vergi gelirleri"nin
(959)mhim bir ksmn temsil eden%25.02'si (240), "eitli vergi
gelirleri"nin (6.041), % 14.13' (854) bunamahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 500), hnta birinci(300),
-allmndnda olarak- mahlut ikinci(l20), air nc(80); ikincisinde
(toplam: 324),. ba ve bae birinci (270) , . emrud ikinci (22), .
bostan nc (20), .piyaz drdnc(l2); ncsnde (toplam: 240), r. anam
birinci(21S), yaylakikinci(2S); drdncsnde (toplam: 8S4), r. ift,
eknl ve bennak birinci (734),b. heva ve r. arusane ikinci(60),
detbani(30) ve . ketan(30) ise ncsradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo:
1/b, 2/b, 3/b, 4/b).
e)Takiyeddin Paa45 Zaviyesi
Mevkuf karyelerden birisi buna mahsustur46. Hasl toplu olarak
verilmitir.Akas" 'ani'l-galle ve gayrihu" 1.000 akadr47 (Bkz.:
Tablo: 5).
Dierleri
3- Mescid IFatma Hatun Mescidi
Bu kurumun ilgisine binaen, dimi ile takdimi uygun olacaktr.
Bucmleden olarak, cami' Arapa "cem' ", mescid ise -yine- Arapa
"scd" dantretilmitir. Bunlardan ilki "toplayan, bir araya getiren"
ikincisi ise "secdeedilen yer" anlamndadr48
44. Ilk rakkam birinci, digeri ikinci deftere ait olmak kaydyla,
TI.43S, s.: 144; KK.541, v.:16/a,b. Haslnn aksine, nfusu epeyice
artmtr. TI.43S'de 22 hane, i sahib-i berat. 4ncerred;. KK.541 'de 2
ift. S nim, 33 bennak. lmaZlll sipahi ve 23 mcerred
bulunmaktadr.Her iki defterde de ayn sahife ve varaklara baknz.
45. KK.541. v.: IS/a.46. Rum Beyler karyesi (TI.43S'de s.: 144;
H.D.'ye gre Rum Pnar, ("XVI. Yzylda
Eskiehir ..." , s.: 140.212). TI. 43S'de -KK.54l 'e istinaden
(v.: IS/a) -sanki- balkta ad geenpaann adnn eksik yazdg izlenimini
uyandrmak zere ve bu baglamda deferler araskarlatrmanm ehenmiyetine
iareten- Dil Baba (TI.43S, s.: 144. H.D.' ye gre Derin Baba(Ayn
kitap, s.: i40, 2 2))Zaviyesine mevkufur. Ayrca, H. Dogru
tarafndan, -ilgisine binaen- buz
-
134 Ahmet Gne
TABLO: l/b
Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakd Vergi Gelirleri
Ci575'te)
Sosyal Kurumlar Hububata Ilikin Nakdf Vergi Gelirleri
Zaiyeler Hnta air Mahlut Yekun
i - Ahi Idris Zaviyesi 1.620 960 120 2.700
2- Beta Zaviyesi 900 400 200 1.500
3- FitilitiC?) Ali Zaviyesi 1.200 400 120 1.720
4- Ferra Murad Zaviyesi 300 80 120 500
5-Takiyeddin Paa Zaviyesi Top lu ha sl
YekOn 4.020 1.840 560 6.420
TABLO: 2/b
Sosyal Kurumlar ile Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri Ci
575'te)
Sosyal Kurumlar Meyile Ile Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri
. Eclir- . EmrUd . Bae . Bostan . Piyaz Yekull
Zaviyeler Badem ve BaheEmrud
I-Ahi Idris Zayiyesi 125 158 283
2-Be~la~ Zayiyesi 40 70i i ()
3-Fiill(') Ali Zayiyesi 20 20
4-Ferra~ Murad ZaYiyesi 22 270 20 12! 324
5-Takiyeddin Pa}a Zayiyesi Top lu ha sl
YekOn 22 435 268 12 737
TABLO: 3/b
a:YekOn nde ma'a otlak ve yaylak. b: ayr ve zeminha ve asiyabha-
vakf- zaviye-i mim.
Sosyal Kurumlar ile Hayvanclk ve Arclga Ilikin Vergi Gelirleri
Ci 575'te)
Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Ancla Ilikin Vergi Gelirleri
Zaviyeler R. Yaylak . Hassa R. . YekullAnlim ayr ayr Otlak
Kvare
-Ahi Idris Zayiyesi 265 a 82 347
2- Bea~ ZaYiyesi 65 40 30 135
3. Fiill(') Ali Zayiyesi 7 200b 30 237
4- Ferra Murad Zayiyesi 215 25 240
5- Takiyeddin Paa Zayiyesi Top lu ha sl
YekOI1 552 25 200 40 142 959
-
a: Asiyab- hassa, hasl: 200; bab: , harab; asiyab- hassa, bab: 2
harab. b: Asiyab- hassa.bab:2. has.l: SOO'; bab:2, resm: 60. e:
Tablo: 3/b'de ayr stununa baknz. d: Yine. tablo:3/h'de ayr stununa
baknz.
49. Ayn yazarlar, a. g. ansiklopedi, ayn sahife.50. Bkz.: ayn
yazarlar, a. g. a.. s.: 49-53.51. TT.438'de (s.: 144): Albayg
(H.D'ye gre Almayg. "XVI. Yzylda Eskiehir ... " .
s.: 212): KK.541 'de ( Y.: 14/a).
Yaz konusu mescid, balkta da yazld vechile, Fatma Hatun' a
aittir.Edirne' dedir. Mevkuf karyelerden birisi buna aynmtr". Gelir
miktan veyzdesi olarak son sradadr (4.978, %5.27). (Bkz.: Tablo:
5).
135
TABLO: 4/b
Sosyal Kurumlara Ili,kin Ky Gelirleri ve Bunlarn Payla,lml
Sosyal Kurumlar ye eitli Vergi Gelirleri (1575'te)
Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri
. R. R. Ze Hassa B.Heva Det Di YekimKetan Asi ift, min ift ve R.
bani er
Zaviyeler yab Ekin lik Arusae leril ve veBeli Gayrihunak
I-Ahi Idris Zayiyesi hasl: 1.336 520 230 68 2.354200.vs.a
2-Bea ZaYiyesi 860 1.443 103 120 50 2.576b!
3-Fiill(') Ali Zayiyesi c 135 50d 60 12 257
4.Ferra MuradZayiyesi 30 734 60 30 854
5-TakiyeQdinP-aaZaviyesi Top lu ha sl
Yekn 30 1.060 3.648 673 470 160 6.041
Balangta cami' ve mescid tabirleri birlikte kullanlm iken,
zamanla,genelde hutbe okunmas iin, minher bulunan, akas cuma namaz
klnanbyk mabedI er cami; minberi olmayan yani cuma namaz klnmayan
kkmabedler ise mescid olarak adlandnlmtr"9.
Olduka eitli ilevleri bulunan, "camiIcr"; malum olduu
zere,ncelikle mabeddir, bu izgide eitim-retim ve kltr merkezidir,
dahas,-genelolarak bakldnda- siyas, idari, adli, ve hatta askeri
hizmetlerinverildii bir kurumdur50
-
136 Ahmet Gne
Bu karye -zel- yekunu ierisinde (4.978), vergi gelirlerinin,
%70.30'uhububat retimine, %2.31'i meyve ve sebzecilie, 10.14'
hayvanclk veancla, % i7.23' ise teki baz kalemlere aittir.
"Hububata ilikin nakdi vergi gelirleri"nin (49.812) %7.02'si
(3.500),"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri"nin (2.518) %
4.56's (115),"Hayvanclk ve ancla ilikin vergi gelirleri"nin (4.479)
% l1.2Tsi (505) ,"eitli vergi gelirleri "nin (23.117), %3.7I'i
(858) buna mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 3.500), hnta birinci(2.100), air
ikinci(800), mahlut nc(600); ikincisindertoplam: 115), . bostan
birinci(80), .ba ve bae ikinci(35); ncsndertoplam: 505), r. anam
birinci(450), .kvare ikinci(55); drdncsnde (toplam: 858), r. ift,
bennak ve ekinlbirinci(360), zemin ikinci(340), b. heva ve resm-i
arusane nc(l28), detbaniise drdnc(30) sradadr. (Hepsi iin bkz.:
Tablo: lle, 2/c, 3/c, 4/c).
zel yzdeler ve kme tahlilleri, genel olarak, bu karyede,
(nisbeten;btn kmeler ierisinde birinci durumda olan) hububat ve bu
balamdabuday retiminin fevkalade okluuna, yine btn kmeler ierisinde
birinciolarak, koyunculuun yaygnlna iaret etmektedir.
4- Mlk/Kasm Paa Mlk'"
Arapa bir kelime olup , bir bakma, vakf olmayp dorudan
doruyabirine ait ev, dkkan, arazi gibi tanmaz ve gelir getiren mal
anlamndadr".
Mevkuf karyelerden 3(m)b' buna mahsustur,4. Gelir miktan ve
yzdesiolarak nc(4.426+8.000, %13.16) sradadr. (Bkz.: Tablo: 5).
Kendi zel yekunu ierisinde (4.426); vergi gelirlerinin %57.88
hububatretimine, %2.71 'i meyve ve sebzecilie, %7.45'i hayvanclk ve
ancla,%3I.94' ise teki baz kalemlere aittir.
52. zne paann ad, H. D. tarafndan, -baz tabirler de atlandgndan,
bu yaktrmayayaknlgdan/uygunlugundan dolay muhtemelen, "Ievahk"
kelimesi yanl okundugundan-"yuvac" sfatyla tavsif olunmutur (YUVACI
Kasm Paa). Bkz.: Ad geen yazar. "XVI.Yzylda Eskiehir ..." s.:
195.
53. Bkz.: . Sam, a.g. kamus, c.: II, s.: 140254. karye ad yazlm
ve fakat tek hasl verilmitir ( KK.S41. v.: IS/a.b). n'.438 (s.
232). KK.54 i (v.: iS/a) izgisinde, bunlar: Kire (KK. 54 i 'de
Kira, v.: i5/a) ma'a Haclar veBozluk/Buzluk ('. KK.S41'de Burcluk!
v.: iS/a). " shak Bek'e mlkiyet tarikiylevirilmi elinde hkm- padah
vardr deyu kayd olunmu der-defter-i khne el-halet hazihi
yinemlkiyet zere mukarrerdir deyu kayd olunmu der-defter-i atik
mezkur mlk shak Bek oguMchmed Bek'e intikal idb ol dahi... Kasm Paa
hazrelerine mlkiye zere ... "(lT.438. s.:232. KK. 541, v.:
l5/a,b).
-
Sosyal Kurumlara ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarm Paylam 137
Yazlacak rakkamlann, genel gelir yzdesinin altnda olmasnn
mahsupolmayan 8.000 rakkam~' ile ilgili olduu belirtilmek zere,
"Hububata ilikinnakd vergi gelirleri"nin (49.812) %5.14' (2.562),
"Meyve ve sebzelere ilikinvergi gelirleri"nin (2.518) % 4.76's
(120), "Hayvanclk ve ancla ilikinvergi gelirleri "nin (4.479) %7
.36'sl (330), "eitli vergi gelirleri"nin (23.117)% 6.11' i (1.414)
buna mahsustur.
Bu kmelerden ilkinde (toplam: 2.562), hnta birinci(L.500), air
ikinci(1.000), mahlut nc(62); ikincisinde (toplam: 120), . ba ve
bae birinci(80), . bostan ikinci (40); ncsnde (toplam: 330), r.
anam birinci(310), .kiivare ikinci(20); drdncsnde(L.414), r. ift,
ekinl ve bennak birinci(852),b. heva ve r. arusane vs. ikinci(252),
zemin nc(240), detbani drdnc(50), dierleri ise beinci (20) sradadr.
(Hepsi iin bkz.: Tablo: Ilc, 2/c, 3/c,4/c).
zel yzdeler ve kme tahlilleri, kabaca, bu grupta, hububat -ve
bubalamda dikkat ekici olan buday- retiminin okluuna, hi asiyab
kaydnnolmamasndan da bir bakma karlaca zere, muhtemelen bu
karyelerinkuraklndan ve tabiatiyle sulama imkanlarnn kstllndan
dolay, meyveve sebze retimin azlna, koyunculuun ise yaygnlna
delalet etmektedir.
5- Belirsizler
Bu balk altnda yer verilmekle birlikte, -zellikle IT. 438'deki
kaytttananlald kadanyla%- va1cf-1evlad olmaldr.
Mevkuf karyelerden buna mahsustur'? Gelir miktar ve yzdesi
olarakdrdnc(7.580, %8.03) sradadr. (Bkz.: Tablo: 5).
Kendi zel yekunu ierisinde(7.580), vergi gelirlerinin %49.07'si
hububatretimine, %L.66's meyve ve sebzecilie, %9.43' hayvanclk ve
ancla,%39.82'si ise teki baz kalemlere aittir.
"Hububata ilikin nakd vergi gelirleri"nin (49.812), % 7.46's
(3.720),"Meyve ve sebzelere ilikin vergi gelirleri "nin (2.518), %
5.00'1 (126),"Hayvanclk ve arcla ilikin vergi gelirleri"nin
(4.479), % 15.96'sl (715),"eitli vergi gelirleri"nin (23.117), %
13.05'i (3.019) buna mahsustur.
55. Bu rakkam hakknda bkz.: Tablo: 5.56. TT.438. s.: 144.57.
Bunlar (TT. 438'de s.: 144'te olmak zere) : Ortaklar(KK.541, v.:
16/b. 17/a), Gndzler
(KK.541 'de i7/a.b. Bu kelime/ad H. D. tarafndan -tabiatiyle
TT.438 'e atfen- Kmriii olarakokunmutur. Bkz.: "XVI. Yzylda
Eskiehir ... ", s.: 212) ve Ishaklar'dr(KK.541, v.: 17/b-18/a).
-
138 Ahmet Gne,~
Bu kmelerden ilkinde (toplam:3.720), hnta birinci(2.100+300),
airikinci(960), mahlut nc(360); ikincisinde (toplam: 126) . bostan
birinci(85),. ba ve bae ikinci(26), . ecar- badem ve emrud nc(15);
ncsnde(toplam: 715), . ayr birinci(500), r. anam ikinci(130), .
kvare nc(35+20), yaylak drdnc(30); drdncsnde (toplam: 3.019), r.
ift, ekinl vebennak birinci(2.649), b. heva ve r. arusane
ikinci(l80), zemin nc(100),dctbani drdnc(70), dierleri beinci(20),
asiyab ise aluncl(bab:3, harab)sradadr. (Hepsi iin bkz.: Tablo:
lle, 2/c, 3/c, 4/c).
zel yzdeler ve kme tahlilleri, genelolarak, bu gruptaki
karyelcrde,nisbeten, meyve ve sebze retiminin -bln kmeler ierisinde
oran en dkolduundan- azlna hayvancln ise olduka yaygnlna iaret
etmektedir.
TABLO: lle
Sosyal Kurumlar ve Hububata Ilikin Nakdi' Vergi Gelirleri
(1575'te)
Sosyal Kurumlar Hububata Ilikii Nakdf Vergi Gelirleri
Dierleri Hnta air Mahlut Yeku
1- Meseid 2.100 800 600 3.500
2- Mlk 1.500 1.000 62 2.562
3. Belirsizler 2.100+300a 960 360 3.720
Yekn 6.000 2.760 1.022 9.782
a: iftlikoi hassa, hnta. miidd:5; 300.
TABLO: /c
Sosyal Kurumlar ile Meyve ve Sebzelere Ilikin Vergi Gelirleri
(I575'te)
Sosyal Kurumlar Meyve ve Sebzelere Ilikili Vergi Gelirleri
. Eciir-/ . Emrud . Ba ve . Bosta . Piyaz YekDierleri Badem ve
Bahe
Emrud
I. Mescid 35 80 115
2. Mlk 80 40 120
3- Belirsizler 15 26 85 126
Yektln 15 141 205 36/
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam
TABLO: 3/c
139
Sosyal Kurumlar Hayvanclk ve Anclga Ilikin Vergi Gelirleri
(1575'te)
Sosyal Kurumlar Hayanclk Ile Anela Ilikin Vergi Gelirleri
Dierleri R. Yaylak . Hassa R. . YeknAnam ayr ayr Otlak Kare
1- Mescid 450 55 505
2- Mlk 310 20 330
3- Belirsizler 130 30 500 35+20! 715
YekOn 890 30 500 130 1.550
TABLO: 4/c
Sosyal Kurumlar ve eitli Vergi Gelirleri (I 575'te)
Sosyal Kurumlar eitli Vergi Gelirleri
. R. R. Ze Hassa B.He va Det Di YeknKetan As ift, min ift eR.
bani er
Dierleri yab Ekin lik Arusane leril Ile IleBen Gayrihunak
1- Mescid/ Fatma 360 340 128 30 858Han Mescidi
2- Mlk/Kasm 852 240 252a 50 20b 1.394+Paa Mlk 20
3-Belirsizler Bab:3!. 2.649 100 c iSO 70 20d 2.999+barab 20
YekOn 3.861 680 560 150 40 5.251+40
a: Bad- heva ve resm-i arusane ve crm-i cinayet ve yave ve kagun
ve abd-! abk ve kenizek.b: Yonca c: Tablo: I/c'de hnta stnuna
baknz. d: Yonca
-
140
TABLO: S
Ahmet Gne
Sosyal Kurumlar Ye Ky x Gelirlerinin Paylam (I 575'te)
Sosyal Kurumlar Kyx Gelirleri
Sosyal Kurnlar KyS. Dierleri Hasl zel %y Ge1lel %z
i-i a) Bayezid Imareti 19 45,507+760 87.82Bursa'da (Toplu
haSlI)
i- i b) brahim Paa ogu 1+2 3.278+3. 35 12.17Mahmud Imareti
(Toplu haSli)
znik'te
-I Yekiln 22 48.785+3.895 99.99 55.82
(Toplu has,i)
2- Z a)Ahi Idris Zayiyesi 2+ 1(m) iftlik yer 6.987(a)kalem
41.81i deirmen oplam, 5.6H4.
fark olak vs.
2- Z b)Beta Zayiyesi i 4.321 25.85
2- Z c)fiti(') Ali Zayiyesi i 2.234 13.36
2- Z d)ferra Murad 1 1 iflik yer 1.918+250 12.97
Zayiyesi Bilecik'te
2- Z e)Takiyeddin Paa i i.000(Kalemsi/. 5.98Zayiyesi oplu
has,l)
2- Z Yekiln 6+ 1(m) 2 ifilikyer ve 16.710 99.97 17.70
bir deirmen
3-Mescid/fatma Hatun i 4.978 5.27
Mescidi Edirne'de
4-Miilk/Kasm Paa Miilk 3(m)b 4.426+8.000 13.16
(g,liimfnhas,l c)
5-Belirsizler 3 7.580 8.03
YEKN 33+3 94.374 99.98
(m)b (hn haSlllar)
x) Bu meyanda, -yaz konusu ky geliri olan kurumlara ilikin
oldugundan- ilgili kylere aitolanlarn haricinde diger baz hasar da
yazlmtr. Bundan dolay bunlara -bu adan- kysel
gelirler demek de mmkndr.
y) Ilgili kUrlm iindeki yzde. z) Btn iindeki yzde.
S.: Says. i-i: Imaret. 2- Z: Zayiye. m: MuhtemeL.Bu izelgede,
zelligi geregi biri dnda, diger btn karyelere mahsus rakkamlar
tarafmdan
taplanm tr.
'I) Biraz nce de belirtildigi zere, yekuna hasl mstakil olarak
belirlenmeyen kalemler (ma'aresm-i otlak ve yaylak) dahil
olundugundan bir karyenin asl diyani rakkam esas alnmtr.
b) Tck karye gibi yazlm. c) " 'an- zmmiyan- mezbanin, hnta ye
air ye gayrihu".
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve BUllartn Paylam
Pazarlar ve Pazarlk rnler:
141
Pazarlar; bir an iin ekonomik boyutlar bir yana, -hem de yaz
konusuekirdek yrede-, zelde, Osman Gazi 'nin hak ve adalet anlaynn;
genelde,Osmanl dnya grnn sergilendii ve bu balamda gayr-
mslimleringnllerinin fethedildii yerler.
Bu cmleden olarak: "Osman Gazi, Eskiehir'de Ilca yresinde
Pazarturgurub etrafun kafirleri hafta pazarna gelb masahatlarn grb
giderlerdi.Gah gah Germiyan halkndan dahi kimesneler geli.irdi.
ttifak bir gnBiledik'den pazara kafirler gelb ykle bardak
getrmilerdi. Ve hemGermiyanlu dahi gelmiidi. Ve bu Germiyanlu'nun
birisi bunlarn bir bardanalub hakkn virmeyb, ol kafir dahi geli.ib
Osman'a ikayet itdi. Osman Gazi olGermiyan Trkini gelrdb, muhkem
let idb kafirlern hakkn alvirdi. Vedahi yasak idb artd kim kimesne
Bileck keferesine zulm itmiye. ol kadarad gsterdi ki hatta Bileck
keferesinn avretleri dahi pazara gelb pazarlnkendi.iler idb
giderlerdi. Osman Gazi'ye itimad- km itmein emn amaniinde olmlard.
"SM
Yine; malum ekirdek yre , eski Osmanl yazarlarnn
yazdklarndan,kritiksiz olarak karld kadaryla, Osman Gazi'nin "pazar
vergisini" ilkrendii yer.
Akas: "Germiyan vilayeti.inden bir kii Osman Gazi'ye gelp
eyitdi: "bubazarun bacn bana satun". Osman Gazi eyitdi: "bac ne
olur?". Eyitdi: "bazaraher kim yk getrse, andan aka alayn". Osman
Gazi eyitdi: "bire kii, bupazara gelenlerde alrnun m var ki
bunlardan aka alursun". OLkii eyitdi: buadetdr. Her vilayetde
vardur ki padiah in her ykden aka alurlar". Osmaneyitdi: bu tanr
buyru ve paygamber kavli midr, yoksa bun her iln padiahkend mi
ihdas ider'?" didi. OLkii eyitdi: "evvelden ti.ire-i sultandr".
OsmanGazi gazaba gclb eyitd: "yri, ayruk bu arada turma ki sana
ziyanum tolunur.Bir kii ki, maln kend eliyle kesb itmi ola, bana ne
borcu var ki diy-gan akavire". Bu szi Osman Gazi'den halayk iidecek
eyitdilcr. "Ey Han size dahigerekmezsc, bu bazar bekleyenlere
adetdr kim bir nesneck virrler, ta kibunlarn emekleri zayi olmya".
Eyitd: "nki yle dirsiz, her kii ki bir ykisata, iki aka virsn. Eer
satmya, hi nesne virmesn. "59 .
58. M. Ne~r. a.g.k .. s.: 89. Ayrca hkz.: Akpaazade. a.g.k., s.:
22.59. M. Ne~r1. a.g.k .. s.: 1 i I. Ancak, burada, -zayf bir
ihtimalolmakla hirlikte-. Islam
tarihinde pazarlarla ilgili baz zel uygulamalara maIlif
inceliklerin olabilecegi ded(j~nlnelidir. Ayrca bkz.: Akpaazade.
a.g.k .. s.: 28. Karacahisar pazar iin yine bkz.: M.Ner. a.g.k ..
s.: 123.
-
142 Ahmet Gne
Yer yer mtenakz olan bu bilgilerin doruluu ya da yanll bir
tarafa,en bata da .ifade edildii zere, Osmanllarn tecelli blgesi
olmas hasebiyle,bu yrenin, onlarn ilk pazar faaliyetlerine sahne
olmu olmas gayet tabiidir.
te taraftan; tahmin de edilecei gibi, Osmanl Devleti'nde
pazaragtrlen rnlerin gelir sahipleriChas mutasamflar, sancak
beyleri, timarlsipahiler, vakf ve mlk sahipleri) ve dorudan
reticiler olmak zere balca ikimahreci vard.
Gelir sahipleri, tahl, baklagiller ve pamuk gibi baz rnlerin rn
ayniolarak almaktaydlar. Toplanan rnlerin nisbetlerinin, zamann
artlarna vesahiplerinin stat/pozisyonlarna gre degimekle birlikte
ou kez tketimfazlas olduu muhakkaktr.
Reaya ise, ift(lik), bennak(lk), mcerred(lik), deirmen, koyun,
kovanvs. 'ye mteallik vergileri nakden demekte ve baz ihtiyalarn
haritenkar~lamaktaydl.
Hasl, her iki zmrenin de ellerindeki rnn bir ksmn nakde
evirmelerigerekiyordu. te, bu faaliyet gerek ehirlerde ve gerekse
krlarda kurulanpazarlarda gerekletirilmekteydi.
Satlk rnlerin en mhim ve mdavim alclar muhtemelen
civardakikasaba ve kylerden gelen tacirlerdi. Vergileri "bac-
bazar" olarak adlandrlanpazarlar, istihra edilecei cihetle ticari
ve sosyal hayatn canlanmas vegeli~mesinde olduka messirdi60.
Bu balamda, pazarlarn, -aksinin pek ok gr~e ve yoruma
nclolabilecek nitelikte olduu vurgulanrsa- Osmanl kylerinin btnyle
kendikendine yeter iine kapank birimler olmad gereine delalet ettii
aikardr.
u safhada, yaz konusu sosyal kurumlara mahsus rnlerin ne
kadarnnpazarland konusuna geilebilir. Bunun iin, tahmin de edilecei
gibi,kurumlarn yapsal ve ilevsel zellikleri ilc yerlerinin
bilinmesi icab eder.
maret, zaviye, mescid vs kurumlarn yaplanma/rgtlenmeleri ve
onlarnayni-nakdi gelir kaynaklar ve bunlarn ihtiyalara dayanan
tketim alanlar ileilgili (u anda ok speklatif olacak olan) yorumlar
bir tarafa; mekan olarak, bukurumlar ile gelir kaynaklarnn
birbirlerine yaknl ya da uzaklnn, ikiiktisadi faaliyeti veya olguyu
gndeme getirecei ve bunlar etkileyeceibellidir: pazarlarnaclk ve
ta~maclk ...
60. Bkz.: A. Gne. a.g.l., s.: 172.
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn PaylaIm 143
Bu cmleden olarak, gelir kaynaklarnn hemen hemen tamamn
temsileden kurumlarn -ok yakn ya da uzak olup olmamalar bir tarafa-
nahiyednda (Bursa, lznik ve Edirne'de) bulunmalar dnlmeye
deerdir.
Baka bir deyile, kurum-gelir mesafesi veya ilikisi asndan,
blgeselnitelikteki ok saydaki zaviyenin61 tersine, iki imaret ile
bir mescid,sancaklararaslblgeleraras bir nitelik ve konum
tamaktayd. Malum anlamsalerevede, (kaza-i/nahiye-i)Eskiehir ile
Karacaehir'deki gelirler -esasenhemen tamam ilkine ait olmak
kaydyla- mhim merkeze aktarlmaktayd.Bilindii zere, bunlardan
birincisi; Bayezid lmareti'nin yer ald, Osmanllarile mtemayiz
denilebilecek olan Bursa, ikincisi; Mahmud lmareti'ninbulunduu,
andarllar ile mtebariz denilebilecek olan, lznik ve ncs ise;uzakl
sebebiyle vurgulanmas gereken, Edirne' dir.
Akas, ksa mesafeli tamaclk bir tarafa, en azndan uzak
yerleregidecek gelirlerin veya rnlerin, zellikle de meyve ve sebze
gibi dayankszolanlarn, ayn olarak nakli zor olacandan, bunlarn
pazarlanyor, dahadorusu pazarlanm olmas kuvvetle muhtemeldir.
Bu meyanda zellikle Bursa'da olan Bayezid lmareti'nin
rnlerinin-miktar ve yzde olarak. okluu ve Edirne'deki mescidin
uzakl, hassatenbelirtilmelidir.
Nitekim, KK.54 i ile hemen hemen ayn tarihlerde dzenlenmi
olanKK. 145'teki kaytlar da -evredeki dier birimlerdekiler bir
kenara- daha ncede atfta bulunulduu vechile, eski bir pazar
geleneine sahip olan, Eskiehir ileKaracaehir' de kurulan pazarlarda
alm- satm faaliyetlerinin canllna iaretetmektedir. Bu cmleden
olarak, her ikisi de "Nahiye-i Karacaehir" czndeolmak zere,
Eskiehir nefsindeki, "Bac- bazar- Eskiehir ve resm-i keyl"eilikin
5.2206~ ve Karacaehir nefsindeki "Bac- bazar ve resm-i keyl"e
zel3.3006, ile "Bac- bazar- ketan"a ait 50064 rakkamlan
vurgulanmaya deerdir
-
144 Ahmet Gne
Ancak, bu pazarlarda, sadece yaz konusu kurumlara mteallik deil,
ayn
zamanda -en azndan, Karacaehir nahiyesinde olduka geni bir
rn/retimhinterlandnn varl dnldnde- sipahi ve reayaya mahsus
rnlerin
satlyor olmas da hesaba katlmaldr.1i(,
***
Sonu:
Oluturulan/atlan anlamsal erevede, mevkuf karyelerden
(esasenM.1575 tarihli, KK.54l'e msteniden, toplam: 33+3(m)b); - hem
bunlarnounu oluturmak ve tabiatiyle bu balamda yapsal ve ilevsel
zellikleriniima etmek, hem de, gelir kaynakl asndan- sre
ierisindeki sreklilikleriilc ne kan, 22 karye imaretlere mahsustur.
(Bkz.: Tablo:5). Bunlar, busaydan da anlalaca vechile, gelir miktar
ve yzdesi olarak, baz yerlerdeolduu gibi, -burada da- birinci
sradadr (48.785+3.895,% 55.82). (Bkz.: Tablo:
5 ).
ncelememizden de anlalaca zere, ad geen gelir kaynaklarndan
enbyk pay, dorudan veya dolayl olarak imar-iskan ve
ehirlemefaaliyetlerinin yrtlmesine, eitim-retime katk salamaya
ynelik olarakve bu dorultuda paradigmann devamn tahdifen, sosyal
yardmlama ve
dayanma hizmetlerinin verilmesine ayrlmaktadr.
Bire bir rtp rtmedikleri bir tarafa; hem TT.438 de hem deKK.541
'de 19 karye merhum Bayezid'in Bursa'daki imaretine
mahsustur.Bundan da anlalaca zere, imaret gelirlerinin hemen tamam
Bayezidmareti'ne aittir (%87.82). (Bkz.: Tablo: 5). Bu yzde, phesiz
ki, hem imaretsahipliinde Osmanoullar'nn nderliini, hem de gelir
paylamnda enbyk payn sancak dna ( yani Bursa'ya) aktarldn
gstermektedir.
3(1 +2) karye ise brahim Paa olu Mahmud'un znik'teki
imaretinemahsustur. Daha nceki imaret(Bayezid mareti) hakknda
yazlanlardan dakarlaca gibi, iki imaret gelirlerinin ok az (%
12.17) buna aittir.Makalcmize konu olan yrede, daha dorusu
Osmanoullarnn beii saylanSultann'nde, andarllarn varln/izini
gstermesi dier dikkat ekici bir
noktadr.
66. Bkz.: KK.145. v.: 4fb-79/a.
-
Sosyal Kurumlara Ilikin Ky Gelirleri ve Bunlarn Paylam 145
te yandan, blgenin zellik vekonumuna iaret eden (nahiye-i)
Eskiehirile Karacaehir hattnda ok sayda zaviye bulunmaktayd. Bu
durum da,Osmanl Devleti 'nin ekirdei olan bu yrede zaviye ve zaviye
eyhlerininhakim ve sekin kurum ve zmreleri oluturduklarna bir kez
daha delaletetmektedir. Nitekim, anlamsal erevede, bu yazda ilenen
zaviyelerin gelirkaynaklar, 6+1(m) karye, iki iftlik yer ve bir
deirmendir. Bunlar, gelirmiktar ve yzdesi olarak ikinci sradadr.
Zaviyelerin sralamada ikinci olmas,gelenein birlik ilkesine arpc
bir rnek olarak da alglanabilir. Zira zaviyelereayrlan gelirlerin,
iraddan iskana, tebli ve ihtidadan ticarete, hatta genelanlamda
rehberlie kadar olduka geni bir yelpazede, fevkalade girift
birfaaliyet ana veya alanna tahsis olunduuna iaret etmektedir. Ahi
drisZaviyesi rneinde gsterildii gibi, ahilerin blgede nfuz sahibi
olduklar dabilinen bir gerektir.
Ayrca, mevkuf karyelerden, l'i Fatma Hatun'un Edirne'deki
mescidine ;3(m)b' Kasm Paa mlkne; 3' de belirsizlere (bu balk
altnda yerverilmekle birlikte, -zellikle TT. 438'deki kaytttan
anlald kadaryla-vakf- evlad'a) mahsustur. Gelir miktar ve yzdesi
olarak, bunlardan ilki, son(4.978, %5.27); ikincisi, nc
(4.426+8.000, %13.16); dieri ise, drdnc(7.580, %8.03) sradadr.
(Hepsi iin bkz.: Tablo: 5).
Biraz nce yazlanlardan da anlalaca zere, gelir kaynaklarnn
hemenhemen tamamn temsil eden blm namlarna tutulan kurumlar -ok
yakn yada uzak olup olmamalar bir tarafa- sancak dnda (Bursa, znik
ve Edirne'de)bulunmaktayd. Bu cmleden de olarak, ksa mesafeli
tamaclk bir tarafa, enazndan uzak yerlere gidecek
gelirlerin/rnlerin zellikle de meyve ve sebzegibi dayanksz
olanlarn, ayni olarak nakli zor olacandan, bunlarnpazarlanm olmas
kuvvetle muhtemeldir. Nitekim, KK.145teki kaytlar daeski bir pazar
geleneine sahip olan, Eskiehir ile Karacaehir' de kurulanpazarlarda
alm satm faaliyetlerinin canllna iaret etmektedir..
***
000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012000000130000001400000015000000160000001700000018000000190000002000000021000000220000002300000024000000250000002600000027