-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZSI*
Ahmet KAN KAL**
1071 Malazgirt Zaferi'ni mtekiben, Anadolu'ya akan Trkler
tarafndan ve muhtemelen Emir Dnimend'e bal kumandanlar-dan ankr ve
Kastamonu civnnn ftihi Emir Karatigin tarafn-dan 1083-1084 yllarnda
fethedilmi olmas cb eden Karg1, tari-h kaytlarda pek zikredilmez.
Tarih seyir olarak Dnimendliler, Anadolu Seluklular ve
Cndroullan'nn eline gemi olan Kar-g ve civn, Yldrm Byezid zamnnda
1392-13932 ylnda Os-manl hkimiyetine girmi, ancak 1402 ylnda
Timur'un glibiyeti ile neticelenen Ankara Sava'ndan sonra, tekrar
Cndroullar'na ide edilmitir. elebi Mehmet'in idreye hkim olmasndan
sonra, Cndrolu hkmdn sfendiyr Bey'in olu Ksm Bey ile ele-bi Mehmet
arasnda bir dostluk vcda gelmi, bunun neticesinde de Cndroullan
arzisinden ankr, Kal'ack, Tosya ve muhte-melen Karg, elebi
Mehmet'in emri ile sfendiyr Bey tarafndan olu Ksm Bey'e
terkedilmitir (1416-1417)3.
Ksm Bey'in hkimiyetinin ankr, Kal'ack ve Tosya hri-cinde Karg'ya
kadar uzandn, tahrir defterlerinde geen ve K-sm Bey'in ankr'da in
ettirmi olduu imretine, Karg kazs-na bal Yazkilise nm- dier Dereky
adl karyeyi vakfetmi
* Bu makale 17-27 Temmuz 1991 tarihleri arasnda Uluslararas 11.
orum Hitit Festivali erevesinde dzenlenen ve 26-27 Temmuz 1991
tarihinde gerekletirilen Trk Kltr Tarihi erisinde orum
Sempozyomu'nda sunulan tebliin geniletilmi eklidir.
** Ankara niversitesi,Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Ar. Grv.
1. Daha geni bilgi iin bkz. Hseyin Hsmeddin, Amasya Tarihi,
stanbul, 1322,
C. II; J. H. Mordtmann, slm Ansiklopedisi, "ankr" maddesi, C.II,
s. 357-359.;Yaar Ycel, Xm-XV. yzyllar Kuzey-Bat Anadolu Tarihi
oban-Oullar Candar-Oullar Beylikleri, TTK. Ankara, 1980.; M.H
Yinan, Seluklu Devri Trkiye Tarihi I. stanbul 1944, s. 103.
2. Akpaaolu Tarihi, KTB, Ankara, 1985, s.73.; Neri Tarihi, C.I,
KTB, Ankara, 1983, s. 154.; Oru Be Tarihi, Tercman 1001 Temel Eser,
s. 56.
3. Akpaaolu Tarihi, s. 87-88.; Neri Tarihi, C.II, TTK, Ankara
1957, s.540-541.
-
226 AHMETKANKAL
Kyler:
16. yzylda ekseriyeti Tre isimler tayan Karg'nn kyleri arasnda
drt aded kilise ismi tayan ky mevcuttur. Buralarda Bi-zans
dneminden kalma kiliselerin mevcut olduu ve isimlerin de onlara
izfeten verildii anlalmaktadr. 16. yzylda Karg'ya ba-l 44 kyden
bugn yarya yaknnn isimleri mevcut deildir. Aca-b bu kyler
terkedilmi midir yoksa zamanla isimleri deimi mi-dir bunu
bilemiyoruz15.
Karg'ya bal kylerin isimleri aadaki ekildedir: Afar Karakilise
Acakilise Karaprek Akkaya Kan Arguneh-Arguna Knkz Arklar Kzlsn
Bdmca Kurd Gzi Baz Mesdlu Balluca Mora Bavrn Obruk Bedili Ortaluca
aykla Ovaluca ehrenbe kz etky Pelidcik evlik Pelitz-Palutz Deirmenz
n.d. Karaolan Rnku Deller Sarayck Ezen Sinnz Felikkilise Vrnck
Gkdere Yalmansaray Gl Yayclar nal Yazkilise n.d. Dereky Karaboya
Zeytnz
15. Bizde yerlemi ve yaygnlam bir kltr politikas olmadndan
kylerin isimleri sk sk deitirilmektedir. Bu hareket gerek tarih ve
gerekse tarih corafya asn-dan son derece yanltr. Bunun yansra
deitirilen ky isimlerinin yerine o kyle hi alkas olmayan isimler
verilmektedir. Kayalk yerlerde kurulmu yeillii, deresi ve akar-suyu
olmayan yerlere Yeildere, Yeilz, Kurbaal vb. gibi akla ve manta
smayacak isimler yaktrlmaktadr.
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 227
Yukardaki kyler dikkate alndnda 1521 ylnda takrb nfs asndan en
byk ky: 691 nfs ile Arklar; 586 nfs ile Rnku ve 423 nfs ile
Pelidcik kyleridir 1579 tarihinde ise: takrb 1613 nfs ile Rnku;
1236 nfs ile Arklar ve 976 nfs ile Afar kyleridir. Grld zere
Pelidcik ky Rnku ve Arklar kynn tersine yerini muhfaza
edememitir.
Bu kylerin hslt asndan en bykleri ise: 1521 ylnda 8499 aka ile
Rnku; 7210 aka ile Arklar ve 5995 aka ile Pelid-cik kyleridir. 1579
ylnda ise: 10870 aka ile Rnku; 9710 aka ile Arklar ve 8000 aka ile
Pelidcik kyleridir. Yine grld zere Pelidcik ky nfstakinin tersine
hslt asndan yerini muhfaza etmitir. Hslt deyimiyle vergi gelirleri
kastedilmekte-dir.
Yukanda verdiimiz nfsa o kyde bulunan kreki ve m-sellemler de
dhildir, ancak bunlarn vergilerinin bir ksm hslt iinde olmayp pdih
hslar iinde yer aldndan kylerin hs-ltna dhil edilmemitir. Ounun iin
nfsa bakp da hsltn d-k olmasna almamaldr.
Nfs:
Karg, 16. yzylda huddlan dhilinde hibir gayr- mslim yaamayan
tammen Trk ve Mslman nfsa ship bir kaza hussiyeti tamaktadr. 1521
tahririnde Karg ehri "Nefs-i Kar-gu"16 diye kaydedilmi dier
mahallelerinden bahsedilmemitir. Bu da bize henz o yllarda Karg'nn
ok kk bir yerleim birimi ol-duunu gstermektedir. Bu tahrire gre
Karg mekezinde 381 kii-nin yaamakta olduu ortaya kmaktadr. Yine
1521 ylnda nfsun ekseriyeti kylerde bulunmakta olup toplam 44 kyde
tak-riben 7325 kii yaamaktadr17.
1521 ile 1579'a kadar aradan geen 58 yllk dnemde Kar-g'nn nfsu
bir misli artm, en ok nfs art ehrin merkezinde vukbulmutur. Ayrca
bu ylda Karg ehri, Nefs-i Karg, Cmi-i Kebr, mm Be ve Hac lys adl
drt mahalleye taksm edilmi-
16. BA TT 100, s.386. 17. Yukarda verdiim rakamlar takrb
rakamlar olup defterlerde hne diye kayde-
dilenler 5 rakam ile arplm, mcerred ve mu'f diye kaydedilenler
ise tek kii olarak deerlendirilmi ve bylece nfsun bulunmas yoluna
gidilmitir. 1521 tahririnde Karg merkezinde 70 hne, 31 mcerred,
kylerinde ise 1362 hne, 493 mcerred ve 22 mu'f kaytldr. 1579
tahririnde ise Karg merkezde 177 hne, 124 mcerred, 16 mu'af;
kylerin-de 2660 hne, 1449 mcerred ve 30 mu'f kaydedilmitir.
-
228 AHMETKANKAL
tir18. Bu mahallelerin nfs bakmndan en kalabalk olan 346 nfs ile
Hac lys mahallesidir. Bu dnemde Karg'nn merkez nfsu % 169'luk bir
art gsterek takriben 1025'e ulamtr. Yine kylerde yaayan nfs da %
100'n zerinde bir art gstererek 14779'a ulamtr. 1579 ylnda dikkati
eken bir nokta dier Ana-dolu ehirlerinde olduu gibi bekr nfstaki
arttr.
Daha nce de bahsettiimiz gibi en fazla nfs Rnku ve Arklar kynde
bulunmaktadr.
Toprak Tasarrufu:
16. yzylda Karg kazsnda yaayan reynn elinde tuttuu ve ziratle
megl olduklar topraklara bakacak olursak; 1521 yln-da 45 ift, 335
nm ift ve 345 ekinl bennk eklinde olduu gr-lr. 1579 ylnda ise ift
ve nm ift saysnda bir azalma sz konu-su olup, ift'in drtte birine
tekbl eden ve "zivle-zevle" diye adlandrlan bir toprak paras
kaydedilmi ve ekinl bennk say-snda da art olmutur. Bilindii gibi
ekinl bennk kendi geimini temin edecek kadar nm iftten az miktrda
toprak parasn ileyen raiyyete denirdi. Buna gre 1579 ylnda 21 ift,
439,5 nm ift, 183 zevle ve 362 ekinl bennk kaytldr. Bu rakamlar da
topran giderek paralandn ve btnln muhfaza edemediini
gs-termektedir.
Karg kazs, eltik alanlar hri brakld takdirde zirat ya-plabilir
toprak asndan ankr Sanca'nn en az topraa ship kazsdr.
Karg kazsnda 1521 ylnda 1 zemet, 10 tmar mevcutken bu rakam 1579
ylnda 34 tmar saysna ulamtr. Siphlerin isimle-ri ve ne kadarlk
miktar tasarruf ettikleri metnin sonunda tablo III de
gsterilmitir.
Baclk ve Meyvecilik: Ktip elebi, Karg'dan "iyi ayvas ve ok zm
olur" diye
bahsetmektedir19. Tahrir defterlerine baktmzda gerekten de baclk
ve meyveciliin Karg'da epey ileri derecede olduu grl-mektedir.
Hatta Karg ba, bostan ve meyvecilik alannda ankr
18. TKGM KKA 81, v. 177b-178b. 19. Ktip elebi, Cihnnm, s.
647.
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 229
Sanca'nn on kazs iinde Tosya ve Kal'ack'tan sonra nc s-rada
gelmektedir.
Defterlerde "r- ba", "r- bostan", "r- meyve", "r- ceviz", "r-
bdem", "r- soan" ve "r- sarmsak" adl altn-da toplanan vergi ne
kadarlk bir istihsl yeknundan alnmaktayd bunu tespit etmek hayli
zordur. Bu sebeple Karg'da yetitirilen mahsln istihsl yeknunu deil
de bunlardan toplanan verginin aka olarak deerini vereceiz. r-
meyve tabirinin ierisine Karg'da hangi tr meyvelerin dhil olduu da
kesin olarak belli de-ildir.
Defterlerde ba, bostan ve meyveden alman vergiler birlikte
kaydedildiinden, toplanan verginin ne kadar ba, ne kadar bostan ve
ne kadar da meyveden alnmaktayd bunu kesin olarak tespit et-mek g
olduundan her nden alnan vergiyi birlikte verdik. Buna gre 1521
ylnda ba, bostan ve meyveden alnan vergi 10295 aka iken 1579 ylnda
%171'lik bir artla 27938 akaya ulamtr. 1521 ylnda en fazla baclk
Arklar kynde yapl-maktayken 1579 ylnda nal kynde yaplmtr.
Cevizden alnan vergi ilk tahrirde 373 aka iken ikinci tahrirde
%61'lik artla 601 akaya; bdemden alnan vergi ise ilk tahrirde 240
aka iken ikinci tahrirde %73'lk artla 417 akaya ulamtr.
Soandan alnan vergi 99 aka iken %96 artla 195 aka, sa-rmsaktan
alnan vergi ise ikinci tahrirde 524 aka olarak gerekle-mitir.
Grld zere en yksek art ba, bostan ve meyve vergi-sinde olmutur.
1521 ylnda yetitirilmeyen sarmsak 1579'da ye-titirilmitir. Ceviz
aac says ise kaz dhilinde ilk tahrirde 186 iken ikinci tahrirde
300'e ulamtr20.
Pazar ve letmeler:
Bir yerde pazar kurulmasnn art ne o yerin nfs durumuna ve ne de
idri birimin merkezi olma hussiyetine ship bulunmas-na bal deilse
de yine de pazarlar, ehri tamamlayc bir hussiyete shiptirler.
20. BA TT 100 numaral defterin Karg nhiyesi'ndeki kaytlara gre
her ceviz aa-cndan iki aka resm alnmtr. Buna gre toplanan ceviz
resmini ikiye blerek kazdaki ceviz aac saysn tespit etme yoluna
gittik.
-
230 AHMETKANKAL
Karg'nn merkezinde kurulan parazn yllk geliri 1521 ylnda 600
aka21 iken nfsun art gstermesiyle birlikte gelir de 1579 ylnda 2000
akaya ulamtr. Bu gelir Karg Cmii'nin vakfdr22.
Karg merkezinde kurulan pazardan baka kz kynde de pazann
kurulduu anlalmaktadr. Bu pazann geliri ise daha dk olup yllk 300
akadr23. Pazann kurulduuna dir kayt 1579 tah-ririnde mevcuttur.
Son tahrirde Karg'da bir boyahnenin olduu kaytldr. Geliri pdih
hslan iinde yer alan boyahnenin yllk geliri 500 aka-dr24.
Boyahnenin hricinde Karg'da herhangi bir iletmenin varl-na dair
kayt mevcut deildir.
Pazarlarda satlan mallardan alnan vergileri metnin sonunda
vereceimiz "r ve Resmler" ksmnda bulmak mmkndr.
Hububat retimi:
16. yzylda Karg'da ekseriyetle hubbat retimi yaplm, bu-na mukbil
bakliyt retimi hi yaplmamtr. Hubbtta ise bu-day, arpa ve cz'
miktrda dan retimi gerekletirilmitir. Karg, her iki tahrirde de
ankn Sanca'nn en az hubbt retimi yap-lan kazs durumundadr. Bu da
tammen tabi artlar ile alkaldr.
* v 1521 ylnda 1044917,5 kg olan buday retimi, 1579 ylnda
%21'lik bir art gstererek 1274384 kg a ulamtr25. Her iki
tah-rirde de en fazla buday Pelidcik kynde retilmitir.
r
Arpa retimi de hemen hemen buday ile ayn dzeydedir. 1521 ylnda
takriben 981085 kg olan arpa retimi, 1579 ylnda %25'lik bir art
gstererek 1231282 kg a ulamtr. Grld zere arpa retimindeki art buday
retimindeki arta nazaran daha fazladr. Her iki tahrirde de en fazla
arpa retimi Anklar k-ynde yaplmtr.
21. BA TT 438, s.738. 22. TKGM KKA 578, v,127a. 23. TKGM KKA 81,
v. 182b. 24. TKGM KKA 274, s.2. 25. ankn sancanda dolaysyla Karg
kazsnda hubbttan alnan r miktr 1/
8'dir. Kazda retilen hubbt miktnn tespit etmek iin alnan r 8
rakam ile arpa-rak istihsl yeknunu bulduk. Defterlerdeki kaytlar md
hesb ile tutulduundan 1 md=20 Kile, 1 Kile=25,656 kg hesbndan
hareketle de retilen hubbatn kg olarak de-erini tespit ettik.
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 231
Dar ise 1521 ylnda takriben 35918 kg retilmi ancak 1579 ylnda
dan retimi yaplmamtr.
Her ne kadar nfstaki art %100 olsa da hubbt retiminde-ki art
%25'ler dzeyinde kalmtr.
Deirmenler:
Hubbt ile alkal olduundan deirmenlerden de bahsetme-den
geemeyeceiz. Grld kadaryla Karg kazsnda iki nev'i deirmen
mevcuttur. Bunlar tahl retimi yaplan yerlerde su veya hayvan gcyle
alan ve tahl ten deirmenler ile eltik reti-mi yaplan yerlerde
eltiin kabuundan aynlmas iinde kullanlan ding deirmenleridir. 1521
ylnda Karg kazsnn 18 kynde bu-lunan 32 aded tahl ten deirmenden
1102 aka, 1579 ylnda ise 15 kynde bulunan 58 aded deirmenden 1435
aka vergi tah-sil edilmitir26. Grld gibi ikinci tahrirde deirmen
bulunan ky saysnda azalma olmusa da deirmen saysnda art sz
ko-nusudur. ki aded ding deirmeninden ise 40 aka vergi tahsil
edil-mitir. Deirmen adedindeki art gerek nfus ve gerekse hubbt
retimindeki artla paralellik arzetmektedir.
eltik retimi:
16. yzylda Tosya kazs da dhil olmak zere ankn Sanca-'nda eltik
zirati sdece Karg kazsnda yaplmaktadr. Toplam retimin miktn hakknda
maalesef malmt shibi deiliz. Yalnz defterlerde kaydedildiine gre
gerek 1521 ylnda gerekse 1579 ylnda pdih hss iin ekilen teltik
tohumu 350 md27 yani 179592 kg dr. Bu dnemde eltik bire ka
vermektedir ve istihsl yeknu nedir bilemiyoruz. 1521 ylnda Afar,
Bedili, ehrenbe ve Rnku kylerinde 130 eltik hnesi tarafndan yaplan
eltik zi-rati 1579 ylnda yukandaki kylere ilve olarak evlik ve Kurd
Gz adl kylerin de itirkiyle alt kyde 392 eltik hnesi tarafn-dan
yaplr hle gelmitir. eltik hnesi saysndaki %200'lk arta nazaran
ekilen eltik tohumu yine 350 mdde kalmtr.
Pdih hss hricinde Karg merkezinde ve Rnku kynde ekilen eltikten
alnan r yani vergi miktn 1521 ylnda 8000 ak-
26. Deirmen resmi yahut resm-i syb, dier sancaklarda olduu gibi
her aya 5 ak-a olarak tespit edilmitir.
27. BA TT 100, s.428; TKGM KKA 81, v. 21 lb.
-
232 AHMETKANKAL
a 1579 ylnda ise 6514 akadr28. Alnan r miktn 1/8 olduina gre
yetitirilen eltiin aka olarak deeri ilk tahrirde 64000 aka, ikinci
tahrirde ise 52112 akadr, ancak bu ka kg a tekbl etmek-tedir
bilemiyoruz.
Pamuk (Penbe) retimi: Karg, ankr Sanca dhilinde ankr, Kal'ack ve
Keskin
kazlan ile birlikte pamuk retimi yaplan drt kazdan birisidir.
Hem de 1521 ylnda tm sancak retiminin % 82'sini, 1579 ylnda ise
%50'sini gerekletirmitir. Her ne kadar Karg kazsnda 1521 ylnda 3119
kg olan pamuk retimi 1579 ylnda 6193,5 kg a erie-rek %98,5'luk bir
art gstermise de Keskin kazsnda Kzlrmak boylarnda yaplan pamuk
retimi ile umm yekn iindeki yzde-ki d arzetmitir29. Her iki dnemde
de en fazla pamuk retimi nal kynde yaplmtr.
Hayvanclk: Tahrir defterlerinde resm-i ganem veya det-i anm
eklinde
kaydedilen vergi, kelimenin mns itibriyle koyunlardan alnan
vergiyi ifde etmektedir. Ancak koyundan baka byk ba hayvan olarak
kara sr ve su srnn yetitirilmekte olabilecei de gz-den uzak
tutulmamaldr. Hatt Karg'nn Kzlrmak'a snr bir kaz olduu gznnde
tutulursa su srnn yetitirilmekte olduu kuv-vetle muhtemeldir. Bunun
yannda bilhassa topraklarn ilemek maksadyla ifti-kyllerin kara sr
veya kz yetitirecekleri de gyet tabidir. Ancak defterlerde byk ba
hayvanlarn yetitiril-mekte olduuna dir herhangi bir kayt mevcut
deildir.
Hayvanclk bilindii zere yaygn olarak ky civnnda geici olarak
ikmet eden veya o kyn zerine yazlm, pdih hslar-na tbi, konar-ger
teekkller tarafndan yaplmaktadr. Ancak bu Karg kazsnda bahsedildii
ekilde deil de kyller tarafndan yaplmaktadr.
28. 1521 ylnda bu rakamn 4000 akalk ksm Karg merkezinden (BA TT
100, s.386) geriye kalan 4000 akalk ksm ise Rnku kynden tahsil
edilmitir (Ayn def-ter. s.388-389); 1579 ylnda ise yine 4000 akalk
ksm Karg merkezinden (TKGM KKA 81, v,179a), geriye kalan 2514 akalk
ksm ise Rnku kynden tahsil olunmu-tur.. (Ayn defter, v.
187a-187b).
29. BA TT 100, s.441, 443-444 ve dier sahifelerdeki kaytlara gre
pamuun okka-s 12 aka olarak kaytldr. Alnan r miktn kaydedilirken
hem okkas hem de aka ola-rak deeri yazlmtr. Okka'y 1,2828 kg alarak
bunun kg olarak karln bulma yoluna gittik.
-
16. YZYLDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 233
Knn hkmlerine gre resm-i ganem iki koyuna bir aka-dr30. Bu hkm
gznne alnarak, anm resmi yeknundan hare-ketle Karg kazs dhilinde
yetien koyun adedi takriben 1521 y-lnda 11592'dir. Bu rakamn 1579
ylnda 30000 civnnda olmas muhtemeldir31.
Koyun yetitiriciliinin yansra arclk da Karg kazasnda ol-duka
yaygn grnmektedir. Tahrir defterlerinde "r- kovan", "r- petek",
"resm-i kvvre", "resm-i asel" ve "resm-i zenbriye" gibi muhtelif
isimler altnda zikredilen ve reynn elin-de bulunan an kovanlanndan
veya mahslden yani baldan alnan bu vergiyi biz kovan bana iki aka
olarak aldk32. Buna gre 1521 ylnda Karg kazsnda 918; 1579'da ise
2363 adet kovan mevcuttur. Aradan geen 58 yllk dnemde kovan saysnda
da %157'lik bir art olmutur. Anclk hayvancla nazaran daha yay-gndr.
lk tahrirde 35 kyde yaplan anclk ikinci tahrirde Kar-g'nn hemen btn
kylerinde yaplr hle gelmitir.
Vakflar:
ehirlerin byyp gelimesinde mhim rol olan vakf mes-seseleri
bakmndan Karg kazs 16. yzylda olduka fakir grn-mektedir. Merkezde
bulunan bir cmii, kylerinde bulunan mes-cid, bir trbe, drt zviye,
bir eme ve Kzlrmak zerinde bulunan bir kprs belli bal hayr
messeseleridir.
Zviyeler muhtemelen Anadolu Seluklulan veya beylikler d-neminden
kalmadr. Ancak cmi ve mescidler Osmanllar dnemi-ne mi yoksa nceki
dnemlere mi ittir bu konuda herhangi bir fi-kir ileri srmek isbetli
olmayabilir. Hangi dneme it olursa olsun Osmanllar buralan
aldklannda mevcut olan btn messeselerin vakf artlann kabl ve
vakfiyelerine gre de idmelerini temn ey-lemilerdir.
30. ankr sanca knnnmesinde resm-i ganem kaytl deilse de biz
Anadolu Eyleti'nin dier sancaklarnda olduu ekilde koyun resmini iki
koyuna bir aka olarak aldk.
31. 1521 tahririnde resm-i ganem siphilere tmar kaydedilirken
1579 tahririnde p-dih hss ierisinde yer almtr. Pdih hssnda kaytl
bulunan det-i anm tm san-can yeknu olup kazlarn hissesine den miktr
belli deildir. Bu sebeple Karg kaz-snn hissesine den miktr tammen
tahminidir.
32. Kovan resmi de kaytl olmayp dier sancaklarda olduu ekilde
kovan bana iki aka olarak hesap edilmitir.
-
234 AHMETKANKAL
Cmi-i erf: ehrin merkezinde Cmi-i Kebr mahallesinde bulunan bu
cmi, ne zamn ve kim tarafndan in ettirilmi bilemi yoruz. Ancak 1530
tarihinden nce in edilmi olduu ikrdr. Bc- bzr- Karg'nn tamm ve Mora
kynde bulunan iftlik yer ile bir deirmen gelirinin yans cmiin
vakflanndandr33.
Karakilise Ky Mescidi: 1530 tarihinden nce in edilmitir. Mora
kynde bulunan iftlik yeri ile bir deirmen gelirinin ya-ns mescidin
vakfdr34.
Mora Ky Mescidi: 1530 tarihinden nce in edilmitir. Ts adl bir
hayr shibi Mora kynde bulunan 33 mdlk yerini mes-cidin immetine
vakfetmitir35.
Arguneh-Arguna Ky Mescidi: Bu mescid de 1530 tarihin-den nce in
edilmitir. Mehmed Bey adl birisi nm iftlik yerini mescide
vakfetmitir36.
Bunlardan baka evlik ky immna Hac elebi adl biri bahesini
vakfetmitir. Ancak bu kyde mescid var mdr yok mu-dur
bilemiyoruz.
eyh Kocal-Kodal Zviyesi: Karg'ya bal Mora kynde bulunan bu
zviyeyi isminden de anlalaca zere eyh Kocal Kurmutur. Ayn kyde
bulunan iki iftlik yer zviyenin vakfdr37.
eyh Hac Zviyesi: Karg'ya bal Bavrn kynde bulunan bu zviyeye ayn
kyde bulunan bir iftlik yer ile bir deirmen vak- '
fedilmitir38.
eyh Aydn Zviyesi: Bu zviye muhtemelen Karg'ya bal Palutz kynde
bulunmaktadr. "Cndrolu Ksm Be'den mu-kanernmesi varimi" kaydna
bakarak bu zviyenin 1450 yllann-
33. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,127a.
34. BA TT 438, s.738.; TKGM KKA 578, v. 125a. 35. BA TT 438,
s.738.; BA TT 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,124b. 36. BA TT 438,
s.739.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126a. 37. BA TT 438,
s.738.; BA TT 291, s.244.; TKGM KKA 578, v,125a. 38. BA TT 438,
s.738.; BA T 291, s.245.; TKGM KKA 578, v,126a.
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 235
da faaliyette olduu anlalmaktadr. Ayn kyde bulunan on md-lk yer
ile bir deirmen zviyenin vakfdr39.
Elvn elebi Zviyesi: Bugnk Mecitz ilesinde bulunan Elvn elebi
zviyesi ile ayn zviye midir belli deildir. yet ay-n zviye olsayd
Mecitz o zaman ki ankr Sanca snrlarnn dnda kalp Zile'ye bal
olduundan muhakkak srette "der liv-i mim veya der kaz-i mim" ibresi
kaytl olurdu. ankr Sanca dnda herhangi bir hayr messesesine yaplan
vakflarn muhak-kak srette nerede olduu ankr evkf defterlerinde
kaytldr. Buna gre biz bu zviyenin ayr bir zviye olduunu sylyoruz
ancak kat' olarak hangi kyde bulunduu tespit edilemediinden
muhtemelen Palutz ky civarnda olabileceini ifde ediyoruz. Palutz
kyne bal artvrn mezraasnda mdlk yer zvi-yenin vakfdr. Ayrca eyh
Ltfullah elebi, ky civnnda bir de-irmen ile Bayndr kynde bir bahe
satn alp zviyeye vakfet-mitir40.
Mehmed Be veled-i smail Be Trbesi: Karg'ya bal nal kynde bulunan
bu trbeye ayn kyde bulunan bir iftlik yer vak-fedilmitir41.
Kzlrmak-Kazlcarmak Kprs: Muhtemelen bugn ismi mevcut olmayan
Karg'ya bal Arguneh-Arguna kynde bulun-maktadr. Ad geen kyden Seyd
Fakh ve Murad veled-i brahim Kpry in etmiler ve ankr'ya bal abanz
kynden bir miktr yer satn alp kprnn rakabesine vakfetmilerdir.
Bundan baka Yahya Fakh adl biri Zeytnz kynde bulunan bahesini ve
Resul adl birisi de vakfettii ba bahsndan yzelli akann ribhini
kprnn meremetine sarfolunmak iin vakfetmilerdir42.
Yukandakilerden baka Mehmed veled-i smail ve Kzl adl ahslar
ellerinde duta geldikleri nm iftik yerlerini tark-i mm zerinde vaz'
olunan emeye su getirmek ii vakfetmilerdir43.
39. BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126b.
40. BA TT 438, s.739.; BA TT 291, s.249.; TKGM KKA 578, v,126b. 41.
BA TT 438, s.738.; BA TT 291, s.244.; TKGM KKA 578, v,125b. 42. BA
TT 438, s.739.; BA TT 291, s.248.; TKGM KKA 578, v,127a. 43. BA TT
438, s.739.; BA TT 291, s.247.; TKGM KKA 578, v,126a.
-
236 AHMETKANKAL
r ve Resttiler:
Karg kazsnda alnan r ve resmler hakkndaki malmt TKGM KKA 81
no'lu defterin ba ksmnda bulunan ankr San-ca Knnnmesi'nden elde
ettik. Dier baz sancaklardan olduu gibi her kazda ayn bir r ve resm
tayin ve tespit yerine yalnzca pazarlarda satlan (ankr, Tosya ve
Kal'ack pazarnda) kle ve criyelerin fiyatlar hari, dier btn r ve
resmler sancan ta-mm iin ayn ekilde tayin ve tespit edilmitir. Aada
Karg ka-zsnda retilen mahslden alnan rn nakid olarak deerini ve
dier resmleri knnnmede getii ekliyle, knnnmede yer al-mayanlar ise
kaytlardan kardmz ekliyle vereceiz. ankr sanca ve dolaysyla Karg
kazsnda hubbat ve bakliyttan al-nan r miktn 1/8 olarak tespit
edilmitir.
r- Buday, Arpa ve Erzen-Dan: Knnnmede defter-i 'Atikde kasabt ve
kurda her stanbul kilesi budaya beer arpaya ise er aka narh tayin
olunduu ve yine narhn ayn ekilde tayin olunduu ifde edilmektedir.
Dardan ise bahsedilmemekte olup bunu biz defterden kilesi iki aka
olarak tespit ettik. Ancak defter-i 'atk olarak 1521 tahriri esas
alnacak olursa ifdelerde tezat meyd-na gelmektedir. nk 1521
tahririnde budayn kilesi drt, arpa-nn kilesi ise iki akadr. Yukarda
ifde edildii gibi budayn kile-si be, arpann kilesi ise aka deildir.
Buna gre 1521 ile 1579 tarihleri arasnda bir tahririn daha yapld
ortaya kmaktadr. Ay-rca vakf defterleri arasnda tantm olduumuz BA
TT 291 numa-rada kaytl bulunan defterin bir de mufassalnn bulunmas
icb ederdi. 1555 tarihli bu evkf defterine bakarak bu tarihte bir
tahri-rin daha yapldn sylemek mmkndr ancak bu tahririn ne mu-fassal
ne de icmli mevcut deildir.
r- Ba: Knnnmede "defter-i 'atkde Tosya ve Kargu ka-dlklarnda
balarn r alndktan sonra resm-i zemn deyu hilf- emr aka dah alnurimi
hilf- knn alnan resm ref olunmak fer-mn olunman bu defa defter-i
cedde balardan fakat r kaydo-lundu r alndkdan sonra minba'd resm
deyu dah nakd aka ta-leb olunmaya ve alnmaya" denilmektedir.
r- Penbe-Pamuk: Pamuk hakknda knnnmede herhangi bir hkm yoktur
ancak defterlerden pamuun okkas oniki aka olarak tespit
edilmitir.
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 237
r- Girdgn-Ceviz: r mahslden deil de aacndan aln-mtr. Her ceviz
aacndan iki aka r alnmtr.
r- Bdem: Cevizin tersine r aatan deil mahslden yani bdemin
meyvesinden tahsil olunmutur. Defterlerde bdemin kilesi on aka
olarak kaytldr.
r- Kovan: Knnnmede r- kovan hakknda herhangi bir hkm mevcut
deildir. Dier sancaklarda olduu ekilde ko-van rn kovan bana iki aka
olarak hesap ettik.
r- eltk: eltik hakknda da hkm olmayp "... ve el-tkcilerin det ve
mu'tdlan tebdil ve tagyr olunmamdr ekegel-dikleri tohm temm ekb
kadmden olgelen 'detleri zere 'amel oluna" denilmektedir.
Resm-i ift, Nm ift, Bennk ve Caba: Defter-i 'atkde btn ift
elliyedi, nm ift ise onun yars yani yirmisekizbuuk aka ola-rak
tayin olunduktan sonra her kyde ne kadar btn ift varsa ift bana
zev'id diye beer, nm iftten ise aka daha alnrm. Son tahrirde ise
zev'id diye kaydolunan beer ve er aka ref olunmutur.
ankr sancann ift resmi Anadolu eyletinin dier sancak-larnn ift
resminden fazla olduundan ne defter-i 'atkde ne de ce-ddde
mcerredlere resm takdr olunmamtr.
Ekinli bennktan her iki tahrirde de onsekiz aka tahsil
olun-mutur. Caba bennk resminde ise iki tahrirde farkllk mevcuttur.
lk tahrirde on aka alnrken Anadolu eyletinin dier sancakla-rnda
oniki aka caba bennk resmi tahsil olunduundan fazla olan bir aka
son tahrirde ref olunmutur.
Resm-i syb: Dier sancaklarda olduu ekilde her deir-menden ayda
be aka resm alnmtr.
Resm-i Yaylak: Mirlivya resm-i yaylak iin revgan- sde, i-ek ve
ganem kaydolunup fazla para- teklf olunduundan bunun ref olunup
defter-i ceddde resm-i yaylak iin 'atkde ta'yn olunan kymetleri
mikdn nakid aka kaydolunmutur.
Adet-i Detbn: Baz kazlann detbnsi mirlivya hsl ya-zlmakla reyya
zorluk ektirildiinden her kyn detbnsi o k-yn siphsine hsl
yazlmtr.
-
238 AHMET KANKAL
Bc- Bzr: Pazar bcn knnnmede getii ekliyle aldk: "...ve bzra
gaile gelp satlsa her mdde bir kile alnur kul ve c-riye ve at ve
katr ve sr satlsa iki aka by'den ve iki mteriden alnur sr boazlanub
satlsa iki aka alnur yazl kasap koyunu getrb boazlayup satsa iki
koyuna bir aka alnurimi kemkn vech-i merh zere defter-i cedide kayd
olund ve kadmden tara-dan koyun getrb satan kasabdan dhi iki koyuna
bir aka alnmak mu'td iken hliyen koyun bana birer aka alnur ve at
ve katr ve merkeb ykile satlan ya zm ve elma ve armud ve kiras ve
sa'ir meyve yknden bir aka alnmak mu'td iken hliyen ta akas deyu
muhtesip tarafndan dah bir aka alnur ve dkknlardan ta-ra oturub
me'klt ksmndan ehl-i sk her ne satarsa sergi resmi deyu kadmden iki
pul alnmak mu'td iken hliyen yarmar aka alnur ve taarck ve torba
ile drt vukiyye yn ve tiftik getrb satanlardan nesne alnmak mu'td
deil iken hliyen zulmen birer mikdr yn ve tiftik alnur ve ayada
durub cz' bez ve keten sa-tanlardan muhtesib arun akas ve ykle
gelen meyvadan ta aka-s deyu zulmen aka alub zulm ider deyu Mevln
Kengn Kads Muslihddin virdi bc ahvline mte'allk hccet dergh-
mu'allya 'arz olundukda knn- kadm ri'yet olunub... hdis olan zulm
ve bid'atler ref olunmak fermn olunman ber mceb-i fer-mn- 'l
kadmden ve sergi resmi kadmden alnugeldi ze-re iki pul alna kirpas
ve yn ve tiftik yknden iki aka alna yn yzb satandan krk akada bir
aka alnur Esir bcndan gayr liv-y mezbrda vki' olan bzrlann s'ir
husslarda alnan bc nefs-i Kengr bznnda alnan bc gibidir".
r- meyve, bostan soan ve sarmsak hakknda hkm bu-lunmayp bunlarn
tespiti de olduka gtr.
Netice:
Karg, 16. yzylda ankr Sanca'nn on kazsndan birisi olup
merkezdeki drt mahellesi ve krkdrt ky ile birlikte tam-men Trk ve
Mslmn bir nfusa shiptir. Kyleri ekseriyetle Devrez ay ve Kzlrmak
boyunca teekkl etmitir. Kyleri iin-de sdece drdnde kilise ismi
bulunup dierleri Trke isimler ta-maktadr. Bunlardan ancak yansnn
ismi 16. yzylda olduu ekliyle bugne ulamtr.
Zirat yaplabilir toprak asndan olduka az bir arzye ship bulunan
Karg, eltik alanlan hri brakld taktirde ankn San-ca'nn en az topraa
ship kazs durumundadr. Bu sebeple
-
16. YZYILDA DR-KTSD VE SOSYAL AIDAN KARGI KAZASI 239
hubbt retimi de fazla deildir. Baclk ve meyvecilikte ise hubbtn
tersine olduka zengindir.
Tosya'nn da iinde bulunduu ankr kazalar iinde eltik zirati sdece
Karg'da yaplmaktadr. ankr Sanca pamuk reti-minin 1521 ylnda %
82'sini, 1579 ylnda ise %50'sini gerekle-tirmitir. Hayvanclk
alannda ise daha ok koyun yetitiricilii ve arclk yayndr.
Merkezde ve kz kynde kurulan iki pazara shiptir.
Kaz dhilinde vakf eseri olarak bir cmi, mescid, bir tr-be, drt
zviye, bir eme ve Kzlrmak zerinde bulunan bir kp-rs mevcuttur.
1520 ylnda bir zemet on tmar mevcutken bu rakam 1579 y-lnda
otuzdrt tmar saysna ulamtr.
Kaznn vergi geliri 1521 ylnda 168539 aka iken 1579 yln-da 215107
aka olarak gereklemitir.
TOBLO I. KARGI MAHALLELER VE NFS DURUMLARI
MAHALLELER HNE MCERRED MUF
1521 1579 1521 1579 1521 1579
Nefs-i Karg 70 20 31 6 - 14
Cmi-i Kebr - 48 - 36 - -
mm Be - 51 - 27 - 1
Hac lys - 58 - 55 - 1
YEKN 70 177 31 124 - 16
-
TABLO II. KARGI'YA BALI KYLERN NFS VE HSILTI
KYLER 1521 TAHRRNE GRE 1579 TAHRRNE GRE KYLER
Nev'i Hne Mcerred Mu'af Hslt Hne Mcerred Mu'f Haslat
Afar (k 66 17 - 1724 178 82 4 3600 Acakilise t 38 10 2 4143 47
27 - 4600 Akkaya (Hsl Mesdlu ile) t + + + + 27 18 - -Arguneh-Arguna
tv 34 18 - 1490 37 24 - 2910 Arklar tm 129 44 2 7210 228 95 1 9710
Bdmca t 34 10 - 2881 44 17 - 3500 Baz t 34 3 1 2336 27 11 - 3300
Balluca t + + + + 8 7 - 400 Bavrn IV 6 - - 729 9 2 - 1000 Bedili tk
52 22 - 2818 148 35 1 3400 aykla tv 12 3 - 1228 28 12 - 2924
ehrenbe tk 18 - - - 73 17 - 1518 etky t 21 7 - 1517 35 16 - 2430
evlik tkmv 58 36 - 1755 147 53 1 4549 Deirmenz n.d. Karaolan t 50
13 - 4621 98 62 - 7359 Deller t 10 1 - 1054 29 20 - 1820 Ezen tv 26
8 - 2036 47 46 - 2500 Felikkilise ( 21 7 - 2479 35 27 - 3800 Gkdere
V 25 7 - 1409 54 41 1 2444 Gl t 8 1 - 742 15 15 1 1000 nal tv 37 20
- 3812 73 30 3 6600 Karaboya t 14 5 - 1267 42 39 1 2000
(: Tmar Ky v: Vakf Ky m: Msellem Ky k: Kreki ky +: Tahrirde
olmayan ky
-
TABLO II. KARGI'YA BALI KYLERN NFS VE HSILTI
KYLER 1521 TAHRRNE GRE 1579 TAHRRNE GRE
Nev'i Hne Mcerred Mu'af Hslt Hne Mcerred Mu'f Haslat
Karakilise tv 61 30 8 3316 117 116 2 5500 Karaprek t 20 7 - 1417
39 36 - 2000 Kar (Hne ve hsl Mesdlu ile) t + + + + Knkz (hsl Baz
ile) ( 7 5 - 606 8 - -Kzlsin I 9 - - 650 10 5 1 800 Kurd Gz tk 15 4
- 500 18 4 - 1000 Mesdlu (ve Kar) t 69 13 1 5150 91 45 - 7250 Mora
tv 41 15 - 1848 66 73 5 4666 Obruk t 24 4 - 1787 15 9 - 2000
Ortaluca t 25 9 - 2059 56 54 1 3000 Ovaluca t 35 19 1 2987 58 29 1
3300 kz im 43 32 3 2732 83 81 - 5950 Pelidcik tm 79 26 2 5995 118
54 - 8000 Pelitz tv 39 12 - 2058 36 27 1 3260 Rnku tkmv 108 46 -
8499 306 80 3 10870 Sarayck t 12 5 1 885 27 14 - 2000 Sinnz tv 11 4
- 1730 22 8 - 1500 Vrnck t 29 11 1 2568 62 43 1 3900 Yalmansaray t
4 4 - 339 13 15 - 1000 Yayclar tm 17 7 - 947 25 27 1 1350 Yazkilise
n.d. Dereky V 9 4 - 704 28 12 - 791 Zeytnz t 12 4 - 1237 33 21 1
1700
YEKN 1362 493 22 93265 2660 1449 30 141251
><
c N
P O > 5' >> S, 5? H E3' >> O
M O C/5 <
> r > n
50 O
-
TABLO III.
1520 TAHRRNE GRE 1578 TAHRRNE GRE
Tmar Beyinin Ad Hsl Tmr Beyinin Ad Hsl
1 Zemet-i benm- Necib veled-i Hzr Be 15723 1 eyh 8300 2 lys 2017
2 Sinn 7050 3 Ismil 4276 3 Mehmed bin Pr 5895 4 Hasan, Ali veledn-
Ahmed, Hzr veled-i ah elebi, 4 smal 4999
Mehmed veled-i Emirze, Kaplan veled-i Ceml, Mustafa 5 Mehmed
4700 veled-i Ysuf, Cafer birderler-i smil, ah Veled vele- 6 Mehmed
bin Receb 4600 dn- mer, Evld- Hac elebi 34055 * 7 Kaya 3000
5 Hzr, Dvud, Hseyin, Haydar, Mahmd, Ali an evld- 8 Mustafa 3000
Esen l 21744 * 9 Dvd 3000
6 shak, Mustafa 8300* 10 Halil bin Mehmed 2000 7 Durak, Budak,
Mehmed, skender 4372 ** 11 Sleymn, Ahmed, Mustafa 5000 8 Sleymn
Serasker-i Karg ve Halil birder-i o 7559* 12 Hssm 5000 9 Ysuf 2354
13 Ahmed bin mm 4500 10 smil, ehsuvar 5777 14 Mehmed bin Budak 3000
11 ehsuvar 1616 15 Mustafa 3000
16 Mehmed 2200 17 Mehmed bin Ahmed 2000
> z > r
* b ekn ** mterek be- nevbet
-
TABLO 10.
1520 TAHRRNE GRE 1578 TAHRRNE GRE Tmar Beyinin Ad Hsl Tmr
Beyinin Ad Hsl
18 Pr 7900 19 Mehmed bin shak 4000 20 Dvd 2500 21 Mahmd, Hac bin
Ali 2200 22 Hasan 2000 23 Mehmed bin Mihmd 4999 24 Mehmed 2000 25
Ahmed bin Budak 3000 26 Mahmd 7964 27 Mehmed bin Sinn 2200 28
Hseyin 2000 29 Keml 3000 30 Eflk Geyvn bin Abdullah 3000 31 Mustafa
2825 32 Mustafa 2950 33 Hseyin 2000 34 Hzr 3000
YEKUN 107793 128782
O N <
r o > 5' > S, * H >> O < m M O c/3 < > r
> o o > z T. > 70 O
6