I. NTE: SANAT METNLERNN AYIRICI ZELLKLER
Sanat Metinlerinin Ayrc zellikleri
Bilimin, edebiyatn gelimesi ve buna bal olarak farkl alanlarda
metinlerin yazlmas, metinlerin snflandrlmas sonucunu
dourmutur. Bu snflandrma metin trlerinin birbirinden ayrlmasn
ve anlalmasn kolaylatrmtr. Metinler anlatm trlerine,
kullanlan dilin ilevine, yazl amalarna, gereklikle ilikilerine gre
gruplandrlabilir. Buna gre metinler genel olarak retici metinler ve
sanatsal (kurmaca) metinler olarak ikiye ayrlr.
Sanatsal metinlerin ayrc zellikleri unlardr:
Edebi zevk uyandrmak amacyla yazlr.
Szckler gerek anlamnn yan sra yan ve mecaz
anlamlaryla da kullanlr.
znel anlatm vardr.
Yarglar kantlanmak zorunda deildir.
Dil gndergesel ilevin yan sra heyecan dile getirme, alcy
harekete geirme vb. ilevlerde kullanlr.
Olaylar deitirilerek yazarn bak asyla verilir.
Kurmaca gereklik vardr.
slup kaygs n plandadr.
Masal, roman, hikye, fabl, destan, iir, halk hikyesi gibi
trler sanatsal metinlerdir.
ykleme, betimleme, kiiletirme, benzetme, abartma,
eitli duyulardan yararlanma gibi anlatm teknikleri kullanlr.
Sanatsal metinlerin tek anlam yoktur, sanatsal metinler ok
anlamldr, her okunuta yeni anlamlar kazanr.
Sanatsal metinlerde kelime ve cmlelerin yeri deitirilemez.
Sanatsal metinler yazld dnemin zelliklerinden ve o
dnemdeki her trl gereklikten izler tar.
Sanatsal metinler biriciktir, benzeri yaplamaz.
Sanatsal metinlerde yalnz grnene, deneysele,
hesaplanabilire deil bilinmeze, gelecee ve olabileceklere
de yer verilebilir.
Sanatsal metinlerde ileti nceden belirlenmi, kurallatrlm,
deimez bir gerek deildir.
leti, metnin iyapsna sindirilmi okurun szp karaca
tek anlamllktan uzak bir ilikiler yumadr.
Sanatsal metinlerdeki her enin d dnyada bir benzeri, bir
karl bulunabilir.
Sanatsal metinlerde okura kendi d gcyle doldurabilecei
bo alanlar braklr.
Sanatsal metinlerde okur kendini anlatlanlarn akna
kaptrp yapttaki karakterlerle kendini zdeletirebilir.
Sanatsal metinler d dnya ile balantl ama ondan farkl bir
dnya sunar.
Sanatsal metinlerde dil kiisel kullanlr.
leti dolayl olarak verilir.
Okurun d gcne yer braklr.
Sanatsal metinlerin malzemesi dildir.
temel unsuru vardr: erik, dil ve slup, yap (ekil).
Sanat Metinleriyle retici Metinler Arasndaki Farklar
retici metinler okuyucuya vermek amacyla yazlrken;
sanatsal metinler okuyucuya estetik zevk vermek amacyla
yazlr.
retici metinler kurgu deildir, gerekler dile getirilir.
Sanatsal metinler ise kurgulanabilir, anlatlanlar hayal rn
olabilir.
retici metinlerde nesnellik; sanatsal metinlerde znellik
hkimdir.
retici metinlerden kelimeler gerek anlamda kullanlrken;
sanatsal metinlerde kelimeler mecaz ve yan anlamnda
kullanlabilir.
retici metinler aklayc anlatm tryle kaleme alnrken;
sanatsal metinler betimleyici ve ykleyici anlatm tryle
yazlr.
retici metinler resmi, ak ve sade bir dille yazlr, slup
kaygs yoktur. Sanatsal metinlerde ise dil sanatsaldr, slup
kaygs vardr.
retici metinlerde sz sanatlarna yer verilmez, sanatsal
metinlerde ise sz sanatlar yer alr.
retici metinlerde dil gndergesel ilevde kullanlrken;
sanatsal metinlerde dil sanatsal ilevde kullanlr.
Sanatsal metinler anlatmaya ve gstermeye bal metinler olmak
zere ikiye ayrlr:
1. Anlatmaya Bal Metinler
Yaanm ya da tasarlanm gereklikten alnan bir olayn,
bir anlatc tarafndan yorumlanp dntrlmesiyle
oluturulur.
Olay rgs bu metinlerde asl unsurdur.
Anlatmaya bal metinler kurmaca olduu iin olay rgs
yaanmaz, dzenlenir.
Anlatmaya bal metinlerde yap; olay rgs, kiiler, yer,
zaman gibi birimlerin bir dzen ierisinde verilmesiyle oluur.
Bu metinlerde ilah bak as, kahraman anlatcnn bak
as ve gzlemci anlatc olmak zere tip bak as ve
anlatc vardr.
2. Gstermeye Bal Metinler
Gstermeye bal anlatmlarda olay sergilenerek gsterilir,
yani anlatlmak istenen husus meydanda ya da sahnede
canlandrlr.
Gsterimlerin yazld metinler gstermeye bal metinler
olarak nitelendirilir.
Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak
adlandrabileceimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve
olay rgsn, bir sahne dzeninde topluluk nnde
canlandrmak esastr.
II. NTE: SANAT METNLER
Fabl
Sonunda ders verme amac gden, genellikle manzum yklerdir.
Fabllarn kahramanlar genellikle hayvanlardr. Ama bu hayvanlar
insanlar gibi dnr, konuur ve tpk insanlar gibi davranr.
Fabl zellikleri
nsanlar arasnda cereyan eden olaylar hayvanlar bitkiler ya
da cansz varlklar arasnda geiyormu gibi gstererek bu
yolla insanlara ahlak ve ibret dersi vermek rnek gstermek
ya da bir dnceye g kazandrmak isteyen bir eit
masaldr.
Tehis ve intak sanatlar zerine kurulmutur.
Fabllar manzum (iir) veya nesir (dzyaz) biiminde
yazlabilirler.
Fabllar hem nazm, hem nesir biiminde olurlar.
Fabln sonunda her zaman bir ahlak dersi (kssadan hisse)
vardr. Bu ders ksa, ak ve doru olmaldr ve mutlaka
yknn doal bir neticesi gibi grlmelidir.
Fabllarda retici (didaktik) bir ama gdlr, gndelik
hayatla ilgili dersler ve tler verilir.
Okurlar ou zaman verilen dersin veya dn ne olduunu
anlamakta zorluk ekmezler. nk bu ders veya t eserin
bir yerinde, ou defa sonunda, bir atasz ya da zdeyi
biiminde aka belirtilir.
Fabllarda basit ahlak ilkelerine deinildii gibi insanlarn
birok kusurlu ynne de dikkat ekilir.
Fabllar araclyla kanaatkrlk, zveri, yardmseverlik, iyi
niyet gibi olumlu davranlar ocua kazandrlabilir.
zellikle 8-12 ya grubu ocuklar fabl okumaktan ve
dinlemekten byk zevk alrlar.
Kanaatkrlk, tamahkrlk, kskanlk, paylamclk gibi
ocuklar tarafndan anlalmas g kavramlarn somut
olaylarla anlatlmas sebebiyle ok nemli bir eitim arac
olarak kabul edilmelidir.
Fabllar insan belleinde ok kolay saklanabilen ve ortaya
karlabilen zelliklere sahip olduu iin szl gelenek iinde
de yaatlabilmektedir.
ou manzum olan fabllarn balca amac, belli bir ana fikrin
yaln veya birka olayn yardmyla en ksa yoldan
aklamaktr.
Fabllar gnmzde eitimde ok fazla kullanlmaktadr.
Fabllar olay anlattklar iin bir baka iiri okumaktan ya da
ezberlemekten daha ok ocuklarn ilgisini eker. Bundan
dolay fabllar ksadr ve u drt blmden oluur:
1. Olayn ve kahramanlarn tantld giri blm
2. Olayn entrikalarla dmlendii gelime blm
3. Dmn zld sonu blm
4. Olay ve olaylarn arkasnda yatan ana fikrin akland ders
blm (kssadan hisse blm)
Dnya Edebiyatnda Fabl
Dnya edebiyatnda ilk ve nemli fabllar Hint yazar Beydebaya aittir.
Beydebann fabllar Kelile ve Dimne adl bir eserde toplanmtr.
Fransz Edebiyatndan La Fontaine, fabl trnn en nemli
sanatsdr.
Ezopun fabllar .. 300 ylnda derlenerek yazya geirilmitir. ABDli
James Thurber ve ngiliz George Orwell ada fabl yazarlardr.
Fabl ilk olarak yazanlar Hititlerdir. Hititler fabllar ta tabletlere yazp
resimliyorlard.
Trk Edebiyatnda Fabl
Trkedeki ilk rnei eyhinin 17.yy.da yazd Harnamedir. Batl
anlamda ilk rnekleri inasi vermitir. Ahmet Mithat, Kssadan Hisse
adl eserini ahlak gaye gderek yazmtr. Bu eserde yazar,
Ezoptan, La Fontaineden yapm olduu evirilere ve kendi yazm
olduu fabllara yer vermitir.
Recaizade Mahmut Ekrem, La Fontaineden Horoz ile Tilki, Kurbaa
ile kz, Karga ile Tilki, Mee ile Saz, Austos Bcei ile Karnca
gibi birok eviriler yaparak bu alanda Trk Edebiyatna katkda
bulunutur. Ali Ulvi Elve ocuklarmza Neideler adl iir kitabnda
La Fontaine, Victor Hugo, Lamartineden yapt evirilerin yannda,
yine bunlardan esinlenerek yazd fabl tr iirlere de yer vermitir.
Nabizade Nazmn Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk adl eseri vardr
Nurullah Ata, Orhan Veli Kank, M. Fuat Kprl, Vasfi Mahir
Kocatrk, Sabahattin Eybolu fabl tr ile ilgilenmi eviri yapm,
aratrmalarda bulunmulardr.
Masal
Olaanst kahramanlarn balarndan geen olaanst olaylarn
yer ve zaman belirtilmeden anlatld edebiyat trne "masal" denir.
Halk dilinde anlatlarak oluan szl edebiyat rndr. Masalar bir
yazar tarafndan sonradan yazya geirilir. Masallar nesir, nazm
kark olabilir. Masallarn giriinde genellikle tekerlemeler bulunur.
Bunlar iir eklinde olur. Masallar, zellikle ocuklara hitap eden
eitsel ierikli metinler olduu iin kolay anlalr ve akc bir anlatma
sahiptir.
Masallar, merak duygusunu en fazla uyaran yaz trlerinden biridir.
Masalda olaylarn nasl geliecei, kahramanlarn neler yaayaca,
masaln nasl sonlanaca gibi konularda okuyucu veya dinleyici ar
derecede meraklanr. Bu bakmdan masallar ok srkleyicidir.
Masaln Genel zellikleri
a. Konu: Masallarda her insan ilgilendiren evrensel deerler ve
konular anlatlr. zellikle ocuklara doruluk, drstlk, iyilik,
gzellik, ahlakl olmak, erdemli olmak, yardmseverlik gibi duygular
verilmek istenir. Ayrca evredeki kiilerin, olaylarn ve yneticilerin
eletirileri de yaplr. Hakszlklara kar halkn ve halk iinde bir
nderin direnmesi ve sonuta mutlaka stn gelmesi ilenir.
b. Olay: Masallar olay eksenli bir edebiyat trdr. Tamamen hayal
rn olan bu olaylar, olaanst nitelikler tayabilir. Masallarda
olamaz diye bir ey yoktur. Her ey olabilir ve bunlar konu olarak
ilenir.
c. Yer: Masalda belirli bir yer, evre yoktur. Hayal bir yer, evre sz
konusudur. Bunlar da genellikle "Kafdann arkasnda bir lke, yedi
kat yerin alt, periler padiahnn lkesi" gibi hayal yerlerdir.
d. Zaman: Masalda zaman da belirsizdir. Gemite bir zamandan sz
edilir; ama aslnda bu hayal bir zamandr. Masallar gemi zaman
kipi (-mi) kullanlarak anlatlr. Bu ynyle de hikyeden ayrlr.
e. Kii: Masal kahramanlar olaanst nitelikler tayabilir.
Masallarda "peri, dev, cce, cad, gulyabani, ahmeran,
Zmrdanka" gibi hayal kahramanlar karmza kabilir. Masalda,
gerek hayatta rastlanamayacak kiiler bulunabilir. Kiiler ya iyidir ya
da ktdr. yiler hep iyilik yapar, ktler de hep ktlk yapar. yiler
masaln sonunda mutlaka kazanr, ktler de her zaman kaybeder.
f. Ama: Masalda eiticilik esastr. Aslnda yerin, kiilerin ve zamann
hayal olmas da bundandr. Kimse rencide edilmeden insanlara ders
verilir. Herkes masaln sonunda verilen dersten kendisine den pay
alr. Masallarda ktlkler eletirilerek okurun ve dinleyenin bu
ktler gibi olmamas istenir. yiler ve iyilikler de yceltilir ki okur veya
dinleyici iyi olsun ve iyilik yapsn. Bu yzden zellikle eitimde
masallardan yararlanlr.
Masaln Blmleri
Masallar "serim, dm ve zm" olmak zere blmden oluur.
Serim: Tekerlemelerle giri yaplr. Kahraman tantlr. Konu verilir.
Dm: Kahramann bandan geen trl trl olaylar anlatlr.
Okuyucunun merak tahrik edilir. Olay bir zme kavuturmas
gereken noktaya getirilir.
zm: Bu blmde olay bir sonuca balanr. yiler kazanr. Ktler
kaybeder. yilere dl, ktlere ceza verilir. yi dileklerle masal bitirilir.
Masal Trleri
Olaanst e, kahraman ve olaylara yer veren yklerden oluan
'masal" bir terim olarak aslnda "Sindirella", "izmeli Kedi","Kelolan"
gibi szl gelenein rnleri olan halk yklerini kapsar. Ama deiik
sanatlar tarafndan kaleme alnan ve szl gelenekle ilikisi
olmayan edeb yn ar basan baz eserler de bu trn iinde yer
alr. Masallar, "anonim masallar" ve "sanatsal masallar" olarak ikiye
ayrlr.
a. Anonim masallar: Bu masallar toplumun deer yarglarn,
anlayn, kltrn, dnya grn yanstan rnlerdir. Syleyeni
beli deildir bunlarn. Toplumun ortak rndr bu masallar. Szl
olarak nesillerden nesillere aktarlr. Bunlardan gnmze gelenler,
derlenmi ve kitap olarak yaymlanmtr. Anonim masallar iinde
'elence' amal olanlar da vardr. Bunlar gzel vakit geirtmeyi
amalar. Anonim masallar "zincirleme masallar" eklinde de olabilir.
Zincirleme masallarda sk bir mantk bayla birbirine balanan,
kk ve nemsiz bir dizi olay art arda sralanr. "Kelolan" masallar
anonim masallara rnek gsterilebilir.
b. Sanatsal masallar: Bu masallar szl kltrn rn olan anonim
masallardan farkl olarak, toplumda grlen aksaklklar yermek, bir
dnceyi ortaya koymak gibi belli bir amaca ynelik olarak
sanatlar tarafndan yazlr. Yani bunlar anonim deildir. Bu masallar
yazann toplumsal grlerini ve dnyaya bak alarn yanstr.
Fransz "La Fontaine"in yazd hayvan masallar da bu trdendir.
eyhi nin "Har-nme" adl eseri bu masal trne rnek gsterilebilir.
Dnya Edebiyatnda Masal
Dnya edebiyatnda masal trndeki ilk eser, Hint edebiyatnn rn
olan ve Beydeba nn yazd "Kelile ve Dimne" saylabilir. Fabl
eklindeki bu eserin dnda, "Binbir Gece Masallar" da bu trn
gzel rneklerindendir. Avrupada ise masalcln temellerini Fransz
sanat La Fontaine atmtr. Dnya edebiyatndaki balca masal
yazarlar arasnda Alman edebiyatnda "Grimm Kardeler" ve
Danimarka edebiyatnda "Andersen" ne kmtr.
Trk Edebiyatnda Masal
Trk edebiyatnda 'Kelolan" en tannm masal kahramandr. Trk
edebiyatnda La Fontainein masallar inasi tarafndan 'Tercme-i
Manzume (1859) adyla Trkeye evrilmitir. Eflatun Cem Gney
ise Trk edebiyatnn szl kltrmzden gelen masallar derleyip
kitap hlinde yaymlamtr.
Hikaye (yk)
Yaanm veya yaanmas mmkn olan olaylarn okuyucuya haz
verecek ekilde anlatld ksa edeb yazlara "hikye (yk) denir.
Hikye, insan yaamnn bir blmn, yer ve zaman kavramna
balayarak ele alr. Hikyede olay ya da durum sz konusudur. Olay
ya da durum kiilere balanr; olay ya da durumun ortaya konduu
yer ve zaman belirtilir; bunlar srkleyici ve etkileyici anlatmla ortaya
konur.
Hikyelerde dndrmekten ok, duygulandrmak ve
heyecanlandrmak esastr. Hikyeler, gerek ya da d rn bir
olay ksa ekilde anlatr. Ksa oluu, yaln bir olay rgsne sahip
olmas, genellikle nemli bir olay ya da sahne araclyla tek ve
youn bir etki uyandrmas ve az sayda karaktere yer vermesiyle
roman ve dier anlat trlerinden ayrlr.
Hikye, olay eksenli bir yaz trdr. Hikyede temelde bir olay vardr
ve olaylar genellikle yzeyseldir. Hikyeler genellikle kiilerin anlarn
anlatmas eklinde oluur. Hikye ksa bir edebiyat tr olduu iin
bu eserlerde fazla ayrntya girilmez. Olayn ya da durumun ncesi,
sonras okura sezdirilir. Okur, baz szcklerden yararlanarak ve d
gcn kullanarak kiiler hakknda ya da olaylar ve durumlarla ilgili
yarglara ulaabilir.
Hikyenin eleri
a. Olay: yk kahramannn bandan geen olay ya da durumdur.
Hikyede temel ge veya durumdur.
b. evre (yer): Hikyede snrl bir evre vardr. Olayn getii evre
ok ayrntl anlatlmaz, ksaca tasvir edilir.
c. Zaman: Hikye ksa bir zaman diliminde geer. Hikyeler gemi
zamana gre (-di) anlatlr. Konu, yazarn kendi azndan veya
kahramann azndan anlatlr.
d. Kii: Hikyede az kii vardr. Bu kiiler "tip" olarak karmza kar
ve ayrntl bir ekilde tantlmaz. Hikyede kiiler sadece olayla ilgili
"alkanlk, titizlik, korkaklk, tembellik" gibi tek ynleriyle anlatlr.
Kiiler veya tipler, belli bir olay iinde gsterilir. Bu tiplerin de ou
zaman sadece belli zellikleri yanstlr.
Hikye Trleri
Hikyeciliin tarihsel sreci incelendiinde karmza iki tr hikye
kmaktadr. Bu trler "olay yks" ve "durum yks" olarak
adlandrlr.
a. Olay yks: Bu tarz yklere "klasik olay yks" de denir. Bu tr
yklerde olaylar zinciri, kii, zaman, yer esine baldr. Olaylar
serim, dm, zm srasna uygun olarak anlatlr. Olay, zamana
gre mantkl bir sralama ile verilir. Dm blmnde oluan
merak, zm blmnde giderilir. Bu teknik, Fransz sanat Guy de
Maupassant tarafndan gelitirildii iin bu tr yklere 'Maupassant
tarz yk" de denir. Trk edebiyatnda bu tarz ykcln en byk
temsilcisi mer Seyfettin'dir. Ayrca Refik Halit Karay, Reat Nuri
Gntekin, Yakup Kadri Karaosmanolu da olay tr ykclnn
temsilcileri arasndadr.
b. Durum yks: Bu tarz yklere "modern yk" de denir. Her
hikye olaya dayanmaz. Bu tr yklerde merak esi ikinci
plandadr. Yazar, bu yklerde okuyucuyu sarsan, arpan, heyecana
getiren bir anlatm sergilemez. Onun yerine gnlk hayattan bir kesit
sunar veya bir insanlk durumunu anlatr. Bu yklerde kiisel ve
sosyal dnceler, duygu ve hayaller n plana kar. Durum yks
nl Rus edebiyat Anton ehov tarafndan gelitirildii iin bu tr
yklere "ehov tarz yk' de denir. Trk edebiyatnda bu tarz
ykcln ncs Memduh evket Esendal'dr. Sait Fait
Abasyank da bu tarzn baarl temsilcilerindendir.
c. Ben merkezli yk: Durum hikyesine benzeyen ancak
kahramann daha ok kendi ruh hli ve hayal dnyasn yanstt
hikyelere ben merkezli hikye" denir. Bu hikyelerde olaylar
kahraman anlatc bak asyla verilir. Hikyenin ana kahraman
yazarn kendisidir. Yazar, yaad olaylar kendini merkeze koyarak,
kendisini birey olarak ele alarak anlatr. Bu hikye trnde yazar,
gzlemlerden ve olaylardan hareketle bireysel bunalm ve kmazlara
ynelir. Bu nedenle bu hikyelere "bireyi birey olarak ele alan
hikyeler" de denir. Hikye kahraman d dnyay iinde bulunduu
ruh hline gre alglar ve anlatr. Hikye kahraman genellikle d
dnyasna snr. lk defa batda grlen bu tarz hikyenin nde
gelen temsilcisi Franz Kafka'dr.
Ben merkezli yknn Trk edebiyatndaki ilk temsilcisi Haldun
Taner'dir. Bilge Karasu, Ouz Atay ve Nezihe Meri de bireyi birey
olarak ele alan (ben merkezli) hikyeler yazmlardr.
Dnya Edebiyatnda Hikye
yknn ortaya kma srecinde karmza nce fabl trndeki
eserler, sonra ksa romanlar sonra da "Bin Bir Gece Masallar" kar.
Rnesans'tan (16. yzyl) sonra Giovanni Boccacio, "Decameron
ykleri' adl eseriyle yk trnn ilk rneini vermi ve ada
ykcln balatcs olmutur. 18. yzylda Voltaire yk trnde
rnler vermitir. nsan dndaki yaratklar ve olmayacak olaylar da
ykye katmtr.
Ne var ki romanla ayn dnemde olumaya balayan yk, bir tr
olarak karakteristik zelliklerini ancak 19. yzylda romantizm ve
realizm akmlarnn yaygnlamasyla kazanmtr. Alphonse Daudet,
Guy de Maupassant gibi Fransz yazarlar yk rnekleri vermilerdir.
Trk Edebiyatnda Hikye
Trk edebiyatnda roman kavram ortaya kana dek, ksa veya uzun.
nesir ya da nazm her yazya hikye denmitir. Buna ramen hikye,
Trk edebiyatna yabanc bir tr deildir. zellikle "Dede Korkut
Hikyeleri", ak ve sava hikyeleri Trk toplumunda asrlarca
anlatla gelmitir. Tanzimat Dneminde Fransz edebiyatnn etkisiyle
romanla tanlnca, romann ksa olanna hikye denmitir. Trk
edebiyatnda Batl anlamdaki ilk ykler Tanzimat Dneminde 1870
lerden sonra yazlmtr. Batl anlamda ilk yk rneini ise "Letaif-i
Rivayat (1880-1890)' adl eseriyle Ahmet Mithat Efendi vermitir.
Trk ykcln yetkinlie kavuturan yazar ise Halit Ziya
Uaklgil olmutur. II. Merutiyet in ilanndan sonra gelien yeni
edebiyat akmyla birlikte mer Seyfettin. Trk ykclnde yeni
bir r amtr. Cumhuriyet Dneminde Sait Faik Abasyank
allmn dnda bir yk dnyas kurmutur.
Hikye Roman Fark
Hikye anlatm olarak romana benzer; ama aslnda onun romandan
ok farkl yanlar vardr:
Hikye tr, romandan daha ksadr.
Hikyede temel e olaydr. Romanda ise temel e
karakter, yani kiidir. Hikyeler olay zerine kurulur, romanlar
ise kii zerine kurulur.
Hikyede tek olay bulunmasna karlk romanda birbirine
bal olaylar zinciri vardr. Romandaki olaylardan her biri
hikyeye konu olabilir.
Hikyede kahramanlarn tantmnda ayrntya girilmez,
kahramanlar her ynyle tantlmaz. Romandan farkl olarak
hikyede kiiler sadece olayla ilgili ynleriyle anlatlr. Bu
yzden hikyelerdeki kiiler bir karakter olarak karmza
kmaz.
ykde, olayn getii yer (evre) snrldr ve ayrntl olarak
anlatlmaz. Romanlarda olaylar ok olduu iin olaylarn
getii evre de genitir. Bu evreler ok ayrntl olarak
anlatlr.
Hikyeler ksa olduu iin anlatm yaln, anlalr ve zldr.
Romanlarda ise anlatm daha ar ve sanatldr.
Roman
Genellikle insanlarn servenlerini, i dnyalarn, toplumsal bir olay
ya da olguyu, insan ilikilerini ve deiik insanlk durumlarn
yanstmay amalayan dzyaz trne "roman" denir. "Roman" terimi,
Roma mparatorluu iindeki halklarn kulland bozulmu Ltinceye
verilen addr. Bu bozuk Latince ile yazlan ilk destan ve halk
yklerine roman denmitir. Bu terim, sonradan belli bir trn ad
olmutur.
Uzun anlatma dayal edebiyat trlerinden biri olan roman; olaylar
yer, zaman ve ahs kadrosu btnl ve uyumu iinde anlatr.
Okuyucuyu ekebilecek nitelikte merak unsurlar ierir. Sosyal
yaamda kiilerin veya ailelerin balarndan geen ya da geme
olasl bulunan olaylar yer ve zaman gstererek aktarr. Birbiriyle
balantl olaylar temel bir dnce etrafnda birletirerek yanstr.
Roman, hem bir gerekliin hem de d gcnn rndr. Yazar,
anlatt olay, kiileri gerekten olsa da bunlar yeniden yaratarak
verir. Bu bakmdan roman gerek yaamla tam olarak rtmez.
Roman, yaamn yeniden retimi ya da yaratmdr. Romanda
aslnda romancnn hayal gc, sanat kiilii, grg ve bilgisiyle,
zengin duygu ve dncesiyle yaratlan bir yaam ortam anlatlr.
Romann getii sosyal evre ierisinde dine, felsefeye, ahlaka,
siyasete yer verilir. Romanc, okuyucuyu etkilemek, okuyucunun
ruhunda bir yank uyandrmak amacndadr. Romanlar nc kii
azyla, roman kiilerinden birinin ya da birkann yazd an
biiminde veya roman kiilerinin birbirlerine gnderdikleri mektuplarla
olmak zere deiik ekilde yazlr.
Romann eleri
Roman drt temel eden oluur. Romann kurgusunu oluturan drt
temel unsur "yer, zaman, olaylar zinciri ve ahs kadrosu "dur. Baz
romanlarda bunlara "fikir" unsuru da eklenir.
a. Kii (kahramanlar): Romanlarn ounda geni bir ahs kadrosu
vardr. Romanda bakarakter ve yardmc karakterler bulunur.
Romanda ahslar ayrntl olarak tantlr. Roman kahramannn
yaam, geni bir zaman erevesi iinde batan sona anlatlr.
Roman kiileri "tip" ve "karakter" olarak karmza kar.
Tip: Belli bir snf ya da belli bir insan eilimini temsil eden kiidir. Tip
evrenseldir, genel zelliklere sahiptir. Tipler "sevecen tip, alngan tip,
kskan tip, sosyal tip" gibi, bireysel olmaktan ok; bakalarnda da
bulunan ortak zellikler tayan ve bu zellikleri en belirgin ekilde
temsil eden ahs veya ahs grubudur.
Karakter: Romanda olumlu, olumsuz ynleri ile verilen, belirli bir tip
zellii gstermeyen kiilerdir. Karakter, kendine zgdr.
Karakterler genel temsil zellii gstermez. Karakterler, birden fazla
zellii belirlenmi, tipik olan birka zellii ile insann i atmalar
ve kmazlarn verme grevini yklenmi roman ahslardr.
Karakterler ok ynl olup, deikenlie sahip kiiler olduklar iin
bunlara "yuvarlak roman kiisi" de denmektedir.
b. Olay: Romanlar, temel bir olay etrafnda gelien ve i ie gemi
ok sayda olaydan oluur. Romanda anlatlan olaylar hayattan
alnabilecei gibi, tarihten, anlardan, okunan kitaplardan ve
masallardan da alnabilir. nemli olan, konunun geree uygun
olmasdr. Romanda olaylar her ynyle ayrntl olarak ilenir. Her
olay bir nedene balanr. Bylece okuyucu, romann iine ekilir.
c. evre (yer): Romanlardaki kiilerin yaad, olaylarn getii
yerdir evre. nsanlar gibi, roman kiileri de belli bir evrede yaar.
Bu evre, okuyucuya betimleme yoluyla anlatlr. Romanda olaylarn
getii ve kiilerin yaad yerler, evre ve dier meknlar ok
ayrntl ekilde verilir.
d. Zaman: Romanlarda zaman kavram belirgindir. Olay veya olaylar
belirli bir zaman diliminde yaanr. Romanlarda fiiller genellikle "-di'li
gemi zaman" kipinde kullanlr. Klasik romanda zaman "gemi,
imdiki ve gelecek zaman" olmak zere dilimde verilir. ada
romanda bu anlay etkin deildir. nsann hatrlama yeteneinden
yararlanlarak zamanlar aras gei yaplr. ie deiik zaman
dilimlerinden sz edilebilir. Birka zaman bir arada kullanlabilir. uur
ak tekniiyle geriye dnler veya ileriye gidiler olabilir.
e. Fikir: ou romann fikirsel bir yn de vardr. Romandaki
olaylarn, durumlarn ve davranlarn nedenleri aratrlr; kiilerin
psikolojik tahlilleri yaplr ve olaylarn sonular zerinde durulursa
romann ana dncesi ve yardmc dnceleri belirlenebilir.
f. Dil ve anlatm: Her romana, eserini kendine zg gr, anlay ve
anlat zelliine gre oluturur. Anlatmaya bal eserlerde, zellikle
de roman ve hikyeler birinci veya nc kii azndan anlatlr.
"Birinci kiili anlatm'da "ben, biz"; 'nc kiili anlatm' da eserlerde
"o, onlar" zneleri kullanlr. Yklemler bu znelere gre ekimlenir.
Ayrca bu tr eserlerde tr anlatc bak asndan sz edilebilir.
"Dn Ali ile Aye'yi eve ardm. Birlikte ders altk." Burada birinci
kiili anlatm sz konusudur. "Dn Ali ile Aye 'yi eve ard. Birlikte
ders altlar." Burada nc kiili anlatm sz konusudur.
Anlatc Bak Alar
Hkim (lahi, Tanrsal) Bak As: Anlatc, olaylarn iinde yer
almaz, olaylara mdahale etmez. Olaylara geni bir adan bakar.
Anlatc her eyi bilen konumundadr; kahramanlarn zihinlerinden
geenleri, duygularn, i dnyalarn gemite yaadklarn,
gelecekte olacaklar onlarn en gizli bilgilerini btn ayrntlaryla bilir.
Yazar, roman kahramanlarndan daha fazlasn bilir. Anlatm nc
kiinin azndan yaplr.
"Eve nasl gideceini dnyordu. Babasnn kzacandan endie
ediyordu. Bu dnceler iindeyken aklna bir fikir geldi."
Kahraman Bak As: Anlatc, romann kahramanlarndan biridir.
Yazar, olaylar kahramann bak asndan anlatr. Anlatcnn
bildikleri; kahramann anlattklar, grdkleri, duyduklar ve bildikleri
ile snrldr. Olaylar, birinci kiinin azndan verilir.
"Eve gittim. Babam beni grnce ok sevindi. Sana bir srprizim
var!'dedi. Doum gnm iin ald hediyeyi bana verdi."
Gzlemci Bak As: Anlatc, olaylarn iinde yer almaz. Olaylar
yansz bir ekilde anlatr, gzlemci konumundadr. Yazarn bildikleri,
kahramann bilgilerinden daha azdr. Bu bak asyla yazlm
romanlarda gizli bilgilere, duygulara, hayallere ve kiilerin i
dnyasndaki atmalara yer verilmez. Olaylar nc kiinin
azndan anlatlr.
"Eve gitti. Babas onu grnce ok sevindi. Ona bir srprizi olduunu
syledi. Doum gn iin ald hediyeyi ona verdi."
ROMAN TRLER
Romanlar bal olduklar edeb akmlara ve konularna gre
snflanabilir.
1. Akmlarna Gre Romanlar: Edebiyat akmlarna gre romanlar
"romantik, realist (gereki), naturalist (doalc), estetik, izlenimci,
davurumcu, toplumcu, yeni roman" olarak sralanabilir.
2. Konularna Gre Romanlar: Konularna gre romanlar ise "sosyal
roman, tarih roman, macera roman, tahlil roman, duygusal roman,
egzotik roman, oluum roman, didaktik roman, ky roman, lirik
roman, pastoral roman, otobiyografik roman, ak roman, bilimkurgu
roman, belgesel roman" olarak isimlendirilebilir.
a. Sosyal roman: Toplumsal sorunlarn ilendii romanlardr. Bu tr
romanlarda ekonomik sorunlar, snflar aras atmalar, rejim
deiiklikleri, esaret, g gibi toplumsal yaam dorudan ilgilendiren
konular anlatlr.
b. Tarih roman: Konularn tarihte yaam kahramanlarla, onlar
kuatan gerek veya hayal kiilerin hayat ve maceralarndan alan
roman trdr. Bu roman tr, gemite yaanm nemli olaylar
konu alr. Ancak tarihten daha derinlerde yatan insanla ilgili daha
evresel bir gerei aratrmak amacyla da yazlr. Yazar, tarih
gerekleri kendi hayal gc ile birletirerek anlatr.
c. Macera (serven) roman: Gnlk yaamda gereklemesi ok zor
olan artc, gizemli olaylar srkleyici bir anlatmla ele alan
romanlardr. Bu tr romanlarda "olay" her ey demektir. Romanc,
okuyucunun merakn hep zirvede tutar. Bu romanlarda olaylarn
akna uygun olarak ok zengin ve deiken bir evre anlatm
vardr. Kahramanlar olay ekseninde srekli hareket hlindedir. Bu
romanlarda okuyucuya hoa vakit geirtmek amalanr.
d. Tahlil (zmleme) roman: nsanlarn ruhsal ve psikolojik
durumlarn, olaylar karsndaki tepkilerini ve davran biimlerini
ileyen roman trdr. Bu romanlarn hatra tr yazlara yakn bir
anlatm vardr. Tahlil romanlar, kiilerin ruhsal durumlarn
ayrntlaryla zmlemeye alr. Bu romanlarda grnen
olaylardan ok, olaylarn kii zerindeki yansmalar konu edinilir.
Ruhun derinliklerine inilir, bilinaltndaki gizemli istekler aa
karlmaya allr. Bu nedenle bu romanlara "psikolojik roman' da
denir.
Dnya Edebiyatnda Roman
Roman Avrupa'da szl edebiyattaki destan trnn geirdii
evrimlemenin bir rn olarak ortaya kmtr. Roman trnn ilk
rneklerini 15. yzylda Fransz yazar Rabelais vermitir.
Bugnk roman hatrlatan ilk eser 16. yzylda Rnesans'tan sonra
Givoanni Boccacio tarafndan yazlm olan "Dekameron'dur. Miguel
de Cervantes'in Don Kiot'u 16. yzyln sonlarna doru yazlmtr
ve eser. roman trnn ilk baarl rnei kabul edilir. 17. yzylda
Klasik akm iinde ortaya kan tek romanc ise Madame De La
Fayette'tir. Bu yzylda ngiltere de Daniel Defoe "Robenson
Cruze"yu, Jonathan Swift "Guliver'in Gezileri'ni yazmtr.
Bu trn yetkin rnekleri ise 19. yzylda verilmeye balanmtr.
Roman, bir tr olarak karakteristik zelliklerini romantizm ve realizm
akmlar sayesinde 19. yzylda kazanmtr. 20. yzyldaki sosyal ve
teknolojik gelimeler romana da yansmtr. Bu dnem romanclar
arasnda Amerikan edebiyatndan John Steinbeck, Ernest
Hemingway; Alman edebiyatndan Thomas Mann, Erich Maria
Remargue; Fransz edebiyatndan Andre Mourois, Jaun Paul Sartre,
Albert Camus saylabilir.
Trk Edebiyatnda Roman
Tanzimat'a kadar Trk toplumunda romann yerini destanlar,
efsaneler, mesneviler ve halk hikyeleriyle masallar tutmutur. Trk
edebiyat bugnk anlamda romanla Franszcadan yaplan eviriler
sayesinde tanmtr. Yusuf Kamil Paa nn Fransz edebiyat
Fenelon'dan yapt Telemague (Telemak)" adl eviri eser, ilk eviri
roman olarak karmza kmaktadr.
Trk edebiyatnda roman trnn ilk rnekleri Tanzimat dneminde
verilmitir. emseddin Sami'nin 'Taauk- Talat- Fitnat" adl eseri ilk
yerli roman kabul edilir. Edeb anlamda ilk roman rneklerinden biri
kabul edilen "ntibah' Namk Kemal 1876 da yazmtr. Bat
edebiyatndaki yetkin rnekler lsndeki romanlar ise Halit Ziya
Uaklgil kaleme almtr. Halit Ziya "Ma ve Siyah", "Ak- Memnu"
gibi eserleriyle yerli romana, teknik ynden Batl bir nitelik
kazandrmtr.
Hikye Roman Fark
Hikye anlatm olarak romana benzer; ama aslnda onun romandan
ok farkl yanlar vardr:
Hikye tr, romandan daha ksadr.
Hikyede temel e olaydr. Romanda ise temel e
karakter, yani kiidir. Hikyeler olay zerine kurulur, romanlar
ise kii zerine kurulur.
Hikyede tek olay bulunmasna karlk romanda birbirine
bal olaylar zinciri vardr. Romandaki olaylardan her biri
hikyeye konu olabilir.
Hikyede kahramanlarn tantmnda ayrntya girilmez,
kahramanlar her ynyle tantlmaz. Romandan farkl olarak
hikyede kiiler sadece olayla ilgili ynleriyle anlatlr. Bu
yzden hikyelerdeki kiiler bir karakter olarak karmza
kmaz.
ykde, olayn getii yer (evre) snrldr ve ayrntl olarak
anlatlmaz. Romanlarda olaylar ok olduu iin olaylarn
getii evre de genitir. Bu evreler ok ayrntl olarak
anlatlr.
Hikyeler ksa olduu iin anlatm yaln, anlalr ve zldr.
Romanlarda ise anlatm daha ar ve sanatldr.
Gstermeye Bal Edebi Metinler (Tiyatro)
Olay sahnede izleyiciye gstermek amacyla oluturulan metinlere
ise gstermeye bal edeb metin denir. Bu trn genel ad tiyatrodur.
Tiyatro
Yaanm veya yaanmas mmkn olaylarn veya insan yaamnn
eitli ynlerinin sahnede canlandrlarak oynanmasna ynelik
yazlara tiyatro denir. Tiyatro, dinsel trenlerden domutur. Daha
sonra dinden bamszlaarak bir sanat hline gelmitir. Tiyatronun
ortaya knda, insann doa olaylarn kendi bedensel
hareketleriyle simgesel olarak canlandrma abalar yatar.
Tiyatro eserleri genellikle, sahnede oynanmak zere yazlr, ancak
oynanmak iin deil de okunmak iin yazlan tiyatro eserleri de
vardr. Tiyatrolarda bir yk, sahne olarak ayrlm yerlerde
oyuncularn sz ve hareketleriyle canlandrlr. Tiyatro eseri, seyirciye
ders vermek, onu dndrmek, onu yorum yapmaya ynlendirmek
amacn tar. Bu bakmdan, pek ok sanat tiyatroyu okul olarak
grm ve tiyatro araclyla halk eitmeyi amalamtr.
Tiyatronun eleri
Yazar, eser, oyun ve seyirci unsurlarndan oluan tiyatrolar
ou zaman yazl bir metne dayanr. Bu metne senaryo denir.
Tiyatro sadece edebiyatla ilgili bir tr deildir. Tiyatro edebiyatn yan
sra oyunculuk, sahne dzeni, dekor, kostm, aydnlatma, mzik ve
dans gibi eleri de ierir.
Tiyatronun olumasnda eser (senaryo), oyuncular, sahne ve seyirci
unsurlar her zaman dikkate alnr. Btn bunlara ramen tiyatronun
temel eleri olay, kiiler, yer ve zamandr.
Oyun (piyes, tiyatro eseri: Sahnede oynanmak zere
yazlm eserlerdir. Tiyatro eserleri olaylar olu hlinde
yanstr. Olaylar yazarn azndan anlatlmaz. Eserin kiileri
tarafndan dorudan doruya canlandrlr.
Olay: Tiyatro eserinin konusunu olay oluturur. Sahnede
oyunu sergileyen kiiler arasndaki atmalar,
anlamazlklar, uyumazlklar olay veya olaylar dourur.
Olay genelde insanla insan, insanla hayvan, insanla doa,
insanla doast varlklar arasndaki atmadan,
mcadeleden doar. Tiyatro eserindeki olaylarn geliimi
perde ve sahneyi meydana getirir. Olay, ounlukla gerek
yaamdan alnr ya da geree uygun olur. Tiyatro eserinde
olaylarn hareket hlinde sergilenmesine aksiyon (eylem)
denir.
Kiiler: Tiyatro eserini sahnede canlandran kiilerdir. Bunlara
oyuncu denir. Tiyatro eserinde kiiler eylem iinde verilir.
Kiiler aralarnda atma bulunan varlklardr. Kiiler temsil
ettikleri karaktere uygun eylemler sergiler. Oyun kiisi ya
insann ortak ve genel zelliklerini simgeleyebilecek biimde
tip olarak ele alnr ya da insann kiisel zelliklerini
yanstacak biimde karakter olarak ilenir.
Sahne: Tiyatroda oyunun, oynand olayn getii yerdir.
Sahne seyircilerin kolayca grebilecei yksekliktedir.
Sahne; mzik, uyum gibi her trl gsteriye uygun
tasarmdadr.
Yer ve zaman: Sahnede canlandrlan olay hangi zaman
diliminde ve nasl bir yerde geiyorsa, o dnemin ve o yerin o
zamanki grnm ve biimi, zellikleri sahnede aynen
canlandrlarak verilir.
Seyirci: Tiyatro izleyicisine seyirci denir. Tiyatroyu dier
trlerden ayran en nemli zelliklerden biri de seyircidir.
Seyirci olmadan tiyatro olmaz.
Tiyatro Trleri
Tiyatro iin, konusuna ve sahnede sunulu biimine gre trajedi,
komedi, dram, monolog ve mzikli tiyatrolar (opera, operet, opera
komik, vodvil, bale) gibi zel adlandrmalar da kullanlr. Burada,
aslnda ada tiyatro konu edilmektedir. Ancak tiyatronun bir btn
olarak alglanabilmesi asndan genel bir ablon eklinde trlerinin
gsterilmesi uygun grlmtr.
1. Klasik Tiyatro: Klasik tiyatro, manzum ekilde yazlan dramatik
iirlerdir.
2. Mzikli Tiyatro: Mzikli tiyatrolar, szleri mzikle bestelenerek
sahnede canlandrlan oyunlardr. Bu tr tiyatrolarda konunun bir
blm veya tamam bestelenmi olabilir. Mzikli tiyatrolar opera,
operet, komedi mzikal, bale, rev ve ske gibi blmlere ayrlr.
Opera: Trajedi ve dramn btn szlerinin mzikle
bestelenmi eklidir. Tamam bestelenmi olarak mzik
eliinde sahnelenen operalar, kltr seviyesi yksek olan
toplumsal tabakalara seslenir. Mzikli ve duygusal tiyatro
eserleri iinde sanat deeri en yksek tr olan operalarda,
oyuncular eseri byk bir orkestra eliinde sahneler.
Operet: Bu tiyatro trnde szlerin bir ksm mzikli, dier
ksm mziksizdir. Operetlerde oyunun mziksiz olan ksm
daha fazladr. Halkn pek ok kesimini ieren geni bir kitleye
seslenir. Basit bir anlatm olan operet, halkn anlayabilecei
bir dile sahiptir. Bu tr, halk iin yazlan, onu seviyesine
uygun olan elenceli ve hafif konular ierir.
Komedi mzikal: Vodvil veya komedi tr oyunlarn arasna
mzik paralarnn konmas eklinde ortaya kan tiyatrodur.
Bale: Szsz tiyatro oyunu olan bale, sahne eserindeki
konunun mzik ve dansla canlandrlmasndan ibarettir.
Rev: Tablo, ske, ark ve monolog gibi sahnelerden kurulu,
daha ok. gndelik olaylar alaya alan ve talayan gsteri
trne denir. Operetin daha hafif bir biimi olan rev;
dedikoducu, geveze, boboaz bir kadn ile bir erkein
konumalar eklinde sergilenir. Aralarda mzik ve danslara
yer verilir.
Ske: Genellikle bir nkteyle son bulan, az kiili ve yaln,
akac bir ierii olan ksa, mzikli oyundur.
3. Modern (ada) Tiyatro
Modern tiyatroda, klasik tiyatronun btn kalplar yklmtr. Modern
tiyatro, yaam klasik tiyatrodaki gibi anlatmakla kalmaz; grnmeyen
i yzyle de ortaya koyar. Modern tiyatro, doay, yaam olduu
gibi taklit etmez. nsann ok zengin bir i dnyas vardr. Bu i
dnya, toplum ve doa mantna uymayabilir. Modern tiyatro da
insann bu karmak i dnyasn kefe kar. Bu nedenle, modern
tiyatroda sahnede sama gibi grnen szler sylenebilir, dengesiz
hareketler yaplabilir.
Dnya Edebiyatnda Tiyatro
Tiyatro, insanla birlikte domu bir trdr. Bu terim genellikle temsil
edilen eser anlamnda kullanlan Yunanca theatron szcnden
gelmektedir. nk gnmzdeki anlamyla ada (modern)
tiyatronun balangc eski Yunan da Ba Bozumu Tanrs Dionysos
(Diyanizos) adna yaplan dinsel trenlere dayanmaktadr. Bu
trenlerde kei postuna brnen insanlar koro hlinde arklar, iirler
syler; dans ederlerdi. Thespis (Tespis baz kaynaklarda Tepsis-)
adnda bir air, M 6. yzylda koronun karsna bir oyuncu (aktr)
kararak klasik tiyatroda diyalou balatmtr. Daha sonra Aiskhylos
(Ayklos) ikinci oyuncuyu, Sophokles (Sofokles) ise nc oyuncuyu
sahneye koronun karsna karmtr. Euripides (ripides) de
eserleriyle tiyatronun gelimesine katk salamtr. Bylece klasik
tiyatroda koro, giderek nemini yitirmi ve modern tiyatronun
temelleri atlmtr.
Tiyatro, ilk insan topluluklaryla birlikte ortaya km, antik alarda
asl kimliine kavumaya balamtr. Bununla birlikte ilk tiyatro
enlii M 534te Atinada dzenlenmitir.
Trk Edebiyatnda Tiyatro
Trk tiyatrosunu geleneksel tiyatro ve modern tiyatro olmak zere iki
balkta incelemek doru olacaktr.
1. Geleneksel Trk Tiyatrosu
Trk toplumunda tiyatronun ne zaman baladna dair kesin bilgiler
bulunmamaktadr. Ancak ozanlarn; yu, sr, len ad verilen
dinsel trenlerdeki gsterileri Trk tiyatrosunun temeli saylmaktadr.
Trk edebiyatnda tiyatro ihtiyac asrlarca ortaoyunu, karagz,
meddah ve ky seyirlik oyunu gelenekleriyle karlanmtr.
1. Karagz
2. Orta Oyunu
3. Meddah
4. Ky Seyirlik Oyunu
Geleneksel Trk tiyatrosu, alar boyunca srp gelen ve Trk
kltrnn rn olan tiyatro trleridir. ark, dans, sz oyunlar ve
taklit geleneksel Trk tiyatrosunun eleridir. Doalamaya dayanan
bu tiyatronun temel esi gldrdr. Oyun kiilikleri tip
dzeyindedir, karakter boyutuna ulamaz. Bu tiyatro, kurumsal bir
nitelik tamaz. Bayram, dn, snnet gibi zel gnlerde sergilenir.
2. Modern Trk Tiyatrosu
1. Trajedi
2. Komedi
3. Dram
ada tiyatro metne dayaldr. Kurumsal nitelik tar. Sadece
elendirmeyi amalamaz. Bu balamda trajedi, komedi, dram,
melodram gibi trlere ilgi gsterir. Sahne, dekor gibi temel eleri
ihmal etmez. Trk edebiyatnda Batl anlamdaki (modern) ilk tiyatro
eseri inasinin Tanzimat Dneminde yazd air Evlenmesi
(1859)dir. Bu dnemde tiyatro, halk eitmenin arac olarak grlm
ve kullanlmtr. Bu oyunda da zaten grc usul ile evlenme
eletirilmektedir. Modern Trk tiyatrosu, 1860ta Gedikpaa
Tiyatrosunun kurulmasyla tiyatro kurumsallamaya balamtr.
Ahmet Vefik Paann bu srece byk katks olmutur. II. Dnem
Tanzimatlarndan olan Ahmet Vefik Paa, tiyatroya byk emek
vermi; Moliereden eviriler yapmtr. Bursada kendi adyla tiyatro
am ve tiyatroyu Anadoluya yaymtr. Tiyatrolarda nce Batdan
yaplan uyarlamalar, sonra yerli eserler oynanmtr. Namk Kemal.
Recaizde Mahmut Ekrem. Abdlhak Hamit, Ahmet Mithat Efendi
nemli tiyatro eserleri kaleme almtr.
1914te Darlbedayi kurulmutur. lk Trk kadn tiyatrocusu olan Afife
Jale 1920de sahneye kmtr. Msahipzade Celal, Reat Nuri
Gntekin, Halit Fahri Ozansoy, Faruk Nafiz amlbel bu konuda
eserler kaleme almlardr. 1927de, Darlbedayi nin bana geen
Muhsin Erturul, bugnk Trk tiyatrosunun temellerini atmtr.
Cumhuriyet Dneminde, devlet tiyatrolar oalmtr. zellikle
1960larda devlet tiyatrolarnn saysnda byk bir art grlmtr.
Cumhuriyet dneminde Ahmet Kutsi Tecer, Necip Fazl Ksakrek,
Cevat Fehmi Bakut, Haldun Taner, Ahmet Muhip Dranas, Tark
Bura, Necati Cumal, Nezihe Araz, Gngr Dilmen, Recep Bilginer,
Turan Oflazolu, Orhan Asena tiyatro ile ilgili eserler vermilerdir.
iir Bilgisi
Duygu ve dnceleri ll ve kafiyeli olarak anlatma yoluna
nazm denir. Nazm szcnn szlk anlam dizmek, dzene
koymaktr. Duygu ve dncelerin, insan ruhunda rpertiler
uyandracak biimde, ll-lsz, kafiyeli-kafiyesiz olarak
genellikle dizeler hlinde anlatlan ekline iir denir.
iir, bir ana duygu etrafnda rglenir. Dier kompozisyon trlerinde
olduu gibi iir de bir plana sahiptir. Ancak her ll ve kafiyeli
metin, iir deildir. iirde duygu temel unsurdur ama duygunun
dnda dnce ve hayal de vardr. iirde sanat esi ar
basar. Bu bakmdan iirde szck seimi ne kar. Aslnda iir,
szcklerin ahenk oluturacak ekilde bir araya getirilmesinden
oluur. iir yazana air denir. Halk iiri yazan ve bunu alp
syleyene de ozan denir.
1. Nazm Birimi
Dize (Msra)
Beyit
Bent
Drtlk
Kta
2. Nazm ekli (Nazm Biimi)
3. iirde Ahenk
l
o Aruz ls
o Hece ls
o Serbest l
Kafiye (Uyak)
o Yarm Kafiye
o Tam Kafiye
o Zengin Kafiye
o Tun Kafiye
o Cinasl Kafiye
Redif
Kafiye rgs (Kafiye emas)
4. iir Trleri (Konularna Gre iirler)
Lirik iir
Epik iir
Pastoral iir
Didaktik iir
Satirik iir
Dramatik iir
III. NTE: SZL ANLATIM
Konferans
Bilimsel veya gncel bir konuda, konunun uzman olan kiilerce
yaplan aklayc, retici konumalardr. Konferans, bilim, sanat,
edebiyat gibi farkl alanlarda, uzman bir kiinin belli bir konuyu
aklamak veya retmek iin bir topluluk karsnda yapt
konumadr. Konferansta dil, anlatlan konuya, dinleyicilere gre
deiir. nemli olan, konumacnn anlalr olmas, konuyu belirgin
ynleriyle vermesi, uzun ve karmak cmlelerden kanmasdr.
Konferans sonunda dinleyiciler soru sorabilir. Bu durumda
konumac, sorulara hazrlkl olmal, sorulan herhangi bir tartmaya
kap aralamayacak ekilde cevaplamaldr. Ancak sorulara ayrlan
sre ok uzun olmamaldr.
Konferansn zellikleri unlardr:
Hazrlkl olarak yaplan konumalardr, daha ok akademik
ortamlarda yaplr.
Ama dinleyicilere bir dnceyi alamak ya da onlar bir
hedefe ynlendirmek deil, belli bir konuda bilgilendirmektir.
Konferans veren kii, hitabet yeteneinden ok bilgisini ve
dncelerini ortaya koymaldr.
Bilimsel toplantlarda sylenen ve akademik hitabet trne
giren sylevler de konferans saylr.
Ak Oturum
Sponsorlu Balantlar
Geni kitleleri ilgilendiren bir konunun, konuyla ilgili uzmanlar
tarafndan bir bakan ynetiminde ve dinleyiciler nnde tartld
konumalara denir. Dier bir ifadeyle gncel bir olay veya toplumu
ilgilendiren bir sorunun dinleyiciler nnde bir bakan ynetiminde
tartld konumalara ak oturum denir.
Ak oturum kalabalk bir izleyici nnde gerekletirilir. Bir salonda
topluluk nnde olabildii gibi, radyo veya televizyondan da
yaplabilir. Konusu nceden belli olan ak oturumda bir bakan ve
en fazla alt konumac vardr. Bakan zaman iyi kullanmaldr.
Bunun iin konumaclara eit sreler verir, sorularla konumaclarn
bak alarn snrlandrr veya geniletir. Bakan konumaclara
soru sorar. Programn sonunda ise nceden not ald konumalar
zetleyerek birbiriyle ilikilendirir.
Ak oturumda bir sonuca varma amac yoktur. Ak oturumun amac,
merak edilen bir konuda dinleyicileri ayrntl bir ekilde
bilgilendirmektir.
Ak oturumun zellikleri unlardr:
Bir salonda, televizyon veya radyoda bir dinleyici grubunun
nnde veya dinleyiciler olmadan da yaplabilir.
Konumac says ile be arasnda deiir. Sresi ele
alnan konuya gre deiir.
Bakan, nce konumaclar tantr ve onlara srasyla sz
hakk verir.
Bakann konu hakknda bilgili olmas, konumaclara eit
sre vermesi, tarafsz olmas, konu dna klmasn
engellemesi, konumaclar sorularyla ynlendirerek
gerektiinde ksa deerlendirmeler yapabilmesi gerekir.
Sempozyum (Bilgi leni)
Genellikle akademik bir konunun, uzmanlar tarafndan deiik
boyutlaryla ele alnd seri konumalardr. Belli bir konuda eitli
konumaclarn katlmyla dzenlenen bilimsel toplantlara
sempozyum denir. Sempozyumda konu, alannda uzman kiilerce
farkl ynleriyle ele alnr. Sempozyumlar genellikle bilimsel
toplantlardr. Bilim, sanat, ekonomi, siyaset vb. gibi bir konuda
alannda yetkin kiiler, zel izleyici topluluuna bildiri sunar.
Sempozyumdan nce dzenleme kurulu oluturularak konu belirlenir.
Bakan ve konumaclar saptanr. Bakan, konuyu dinleyicilere
sunar, konu ile ilgili gerekli aklamalar yapar. Konunun kapsamna
gre bir veya birka oturumda dzenlenen sempozyum sonunda
ortaya konan grlerin ksa bir zetini yapar. Sempozyum sonunda
bildiriler ve alnan kararlar baslarak kamuoyuna duyurulur.
Sempozyumu ak oturum ve dier tartma trlerinden ayran
zellik, sempozyumda zel davetli dinleyicilerin olmas ve yaplan
tartmalarn, kararlarn bilimsel deer tad iin baslarak
kamuoyuna duyurulmasdr.
Sempozyumun zellikleri unlardr:
Bilimsel ve ciddi bir sohbet havas iinde geer.
Konumaclar konuyu kendi uzmanlk alanlar asndan ele
alr.
Ama konuyu tartmak deil, olumsuz ve olumlu ynleriyle
deerlendirerek gerekli zmleri retmektir.
Bir bakan tarafndan ynetilir.
Konumac says ile alt arasnda deiir.
Konumaclarn konuma sreleri be ile yirmi dakika
arasndadr.
Konunun nemine gre birka oturumda, ayr ayr
salonlarda, birka gn boyunca srebilir.
Forum
Panelin devamnda yaplan, dinleyicilerin de tartmaya katld
konumalardr. Forum, aslnda bal bana bir tartma tr deildir,
toplu tartmalarn nemli bir blmdr. Foruma panelin devam da
denebilir. nk panel sonunda dinleyiciler, konumaclara sorular
sorabilir. Bu sorularla tartma, konumaclardan dinleyicilere de
geebilir. te tartmann dinleyicilere de getii bu tr tartmalara
forum denir. Forum da dier tartma trleri gibi bir bakan tarafndan
ynetilir. Forum sayesinde dinleyiciler konu zerinde daha aktif
dnme olana bulur.
Forumu panel ve ak oturumdan ayran zellik, konumalarn
sonunda dinleyicilerin de tartmaya katlp dncelerini
anlatabilmeleridir.
Forumun zellikleri unlardr:
Forum, bir sorun zerinde btn ilgililerin grlerini
renmek iin yaplan bir toplant trdr.
Forumda konumalarn yannda dinleyiciler tartmaya katlp
fikirlerini aklayabilirler.
Formun en belirgin zellii sosyal bir sorunun geni kitleler
nnde btn ayrntlaryla tartlmas ve dinleyicilerin de bu
tartmann iinde aktif olarak yer almalardr.
Bakann tartma konusunu ok iyi bilmesi, konumac ve
dinleyicileri iyi tanmas, olay ve konumaclar ksa srede
doru bir ekilde alglamas, farkl dnceler arasnda
ilikiler kurabilecek kltr, anlay ve yeteneine sahip
olmas ok nemlidir. Ayrca konumann akn
ynlendirebilecek bir hogr ve otoriteyi de ustalkla
kullanmas gerekmektedir.
Forumda konumaclara hem soru sormak hem de
aklamalarda bulunmak zere dinleyicilere sz hakk
verilecei belirtilir. Konumalarn, aklamalarn ve sorularn
forumun konusu etrafnda birlemesi gerektii vurgulanr.
Forumda konuulacak konu, toplanty dzenleyen biri
tarafndan aklanr. Katlanlardan isteyenler sz alarak
konuur.
Mnazara
ki kart dncenin, iki grup arasnda bir jri nnde tartld
konumalardr. Daha ok, okullarda uygulanan bir tartma eididir.
Aytma da denir. Konuma kurallarna uygun bir ekilde
gerekletirilen mnazarada bir tez ve antitez vardr. Mnazarada
birer cmle ile ifade edilen dnce, bir hakem kurulu (jri) nnde,
en az iki grup arasnda tartlr. Her grubun bir bakan vardr,
bakanlar grubun szcs durumundadr.
Mnazarada ama, rencilerin dersin dnda baka kitaplar
okumasn ve incelemesini salamak, onlarn konuma becerilerini
gelitirmek, dnceler arasnda ba kurabilmek, dncelerini
kusursuz bir ekilde dile getirmektir. Bylece mnazara sayesinde
rencilerin konuma yetenei geliir, yorum becerileri artar. Bylece
renciler, farkl konular zerinde fikir retme, kendi fikrini savunma
yetisi kazanrlar.
Mnazara, tartmadan yarma havasnda gerekletirilmesi
bakmndan farkllk gsterir. nk tartmalarda yarma havas
yoktur ama mnazaralarda vardr. nk mnazarada hakem heyeti
(jri) tarafndan birinci olan grup seilecektir.
Mnazarann zellikleri unlardr:
Savunulan dnceyi kantlama ve tartmadan galip kma
amac gdlr.
Konumac says bir ile drt arasnda deiebilir, gruplar
szclerini veya bakanlarn nceden belirler.
Konumalar yapldktan sonra jri, konumaclarn
hazrlklarn, savunmalarn ve konuma becerilerini dikkate
alarak bir deerlendirme yapar ve yarmann galibini belirler.
Genellikle okul ortamlarnda yaplan tartmalardr.
Mnazaralarn gerei belirtebilmesi, sorunlara uygun, geerli zm
yollarna ulaabilmesi iin tartanlarn baz kurallara uygun
davranmalar gerekir:
Gerei, uygun ve yararl olan bulmaya almak.
Toplantlara sorunlarn zm iin neriler hazrlayarak
gelmek.
Gnlk hayatta karlalan tartmal sorunlar zerinde,
konuyu iyice kavrayp sonularn grerek konumak.
Tartma konusu dna kmamak.
Dnceleri anlalr, ak ve ksa sylemek.
Sylenmi dnceleri, daha nceden verilmi rnekleri
tekrarlamamak.
Kart grleri birletirmeye almak.
Mnazaray benlik, kiisel stnlk sorunu yapmamak.
Toplantlarda bakanln uyarlarna kar gelmemek.
Ayn konuda st ste sz almaya almamak.
Konumay ilgiyle dinlemek.
Kendimizi vmemek, bakalarn yermemek.
Ortaya kan sonucu hogryle karlamak.
Mnazaralarda seilen konu nemli ve tartmaya deer olmaldr.
Seilen konu dnmeye yol amal, tartmalara uygun olmal ve
istenilen zamana sabilmelidir.
IV. NTE: BLMSEL YAZILAR
Bilimsel Yazlar
Bilimsel bir buluu veya aratrmay toplumla paylamak amacyla
yazlan yazlardr. Bilimsel bir yaznn en nemli zellii ak ve kesin
olmasdr. Bu metinler, alanlarnda gerekli donanmlara sahip kiiler
tarafndan ksa, z ve hemen anlalr bir nitelikte yazlr.
Bilimsel metinlerin deneme, fkra, makale gibi retici yazlara gre
daha ciddi bir slubu vardr. Dergi ve gazetede yer alan bu trlerde
ise okuyucuyla sohbet edermiesine bir slup kullanlr. Bilimsel
metinler, bilimin ciddiyetini tar. Deneme, fkra ve makale gibi trlerin
yazl amac bilgi vermektir. Ancak okuyucuyu dndrmek bir
adm ne kar. Bilimsel metinlerde ise ama, ak ve kesin bir
ekilde bilgi vermektir. Bu kesinlik bakmndan bilimsel yazlar
makaleye yaklar. nk makalelerde de kant ve kesinlik vardr.
Bir yazar, dncelerini edebi metin eklinde ortaya koyarken bir
dnr felsefi metin yazmay tercih eder. Bir ilim adam ise bilimsel
yazlar yazar. Felsefi ve bilimsel metinler retici metinler grubuna
girer. Bunlarn amalar bilgi vermektir. Edebi metinler ise yoruma
aktr. Bir eyler retme amacn gtmez. Bilimsel metinlerde ise
anlam herkes iin ayndr.
Bilimsel yazlarda, aratrlan konuyla ilgili yaplm daha nceki
almalardan yararlanlr. Daha nce bu konu zerinde alan
kiinin adn ve eserinin adn belirtmek, bilimsel etik gereidir.
Bilimsel Yazlarn Trleri
1. Bilimsel Makaleler
2. Tarama ve Deerlendirme Makaleleri
3. Konferans Raporlar
4. Toplant zetleri
Bilimsel Yazlarn Blmleri
1. Balk
2. zet
3. Giri
4. Asl metin
5. Sonu ve tartma
1. Balk
Bilimsel yazlarda balk ok nemlidir. Metnin bal, ierii
verebilecek en az szckten olumaldr. Uygun balk konulamam
bir bilimsel metin okuyucunun dikkatini ekemez. nk balk;
metnin etiketi durumundadr.
2. zet
Bilimsel yazlarn zet blmlerinde, metnin tamamnda anlatlanlarn
kltlerek bir paragraf haline getirilmi biimi yer alr. Bu zet
metnin ieriini tam anlamyla ifade edebilecek zellikte olmaldr.
Ayrca zet ksmnda, aratrmann amalar, aratrma yntemleri,
aratrma bulgular, sonular ve bu sonularn nemi zerinde
durulur.
3. Giri
Bilimsel makalelerin giri blm nasl yazlmaldr?
1. Makalede ifade edilenlerin kolay ve doru anlalmasna
yarayacak temel bilgiler verilmelidir. Yazda geen her trl
terim ve ksaltmann ne anlama geldii aklanmaldr.
2. almann gereklilii ortaya konur.
3. Makalede ilenen konunun daha nceki yaynlarda nasl ele
alnd anlatlr.
4. Makaleye konu olan aratrmada nasl bir yntem izlendii ve
bu yntemin seili sebebi ortaya konur.
5. Aratrmada ana bulgular dile getirilir ve sonular belirtilir.
4. Asl Metin
Bilimsel yazlarn malzeme ve yntemler ksmnda yazarn neyi, niin
ve nasl kullandn okuyucuya aklamas gerekir. Yazar bylece
kendisinden sonra baka bir uzman kiinin ayn almay tekrar
etmesini salar.
5. Sonu ve Tartma
Bilimsel makalelerin tartma ve sonu blmlerinde aratrma
sonucu elde edilen bulgular ak ve anlalr bir ekilde ortaya konur,
tartlp genelletirilir, baka almalarla ilikilendirilir. Ayrca
yaplan almann gnlk hayattaki yeri ve nemi zerinde durulur.
Dipnot Koyma
Yazda geen herhangi bir sz ya da szckle ilgili olarak sayfa
altna konan aydnlatc veya kaynak belirten aklamaya dipnot
denir. Dipnot koyarken u noktalara dikkat edilir:
Yazda dipnot gereken cmlenin sonuna, parantez iinde
kanc dipnot olduunu gsteren numara konur. Sonra ayn
sayfann sonuna ekilen dipnot izgisinin altna dipnot
numaras yazlarak kaynan ad belirtilir veya aklama
yaplr. Dipnot, baz yazlarda, parantez iinde yldz iaretiyle
de gsterilir.
Dipnot, bir kaynak eserse, yazarn ad, kitabn ya da yaznn
bal, varsa cilt numaras, basmevinin ad, kitabn basld
yer, basm tarihi ve sayfa numaras yazlr.
rnek: (1) Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, 21.
Bask, stanbul 1997
Ayn kaynak tekrar verilirse ve araya baka yayn
girmemise, ad geen eser ifadesinin ksaltmas olan
(a.g.e.) yazlr ve hangi sayfadan yararlanlmsa, o belirtilir.
Kaynak bir dergi ise, yazarn ad ve soyad yazldktan sonra,
yararlanlan yaznn bal trnak iine alnr, daha sonra
derginin ad, cilt, say, basm tarihi ve sayfa numaras
gsterilir.
rnek: (5) Kemal Eraslan, aatay Edebiyat, Trkoloji Dergisi, c.
XI., sy. 4 (1967) s. 487-493
Dipnota konu olan eserde birden fazla yazar ad varsa, hepsi
arka arkaya yazlr. Eer yazar ad ten fazlaysa, ilk
sradaki yazarn ad belirtilir ve arkasndan ve dierleri sz
eklenir.
rnek: zzettin nder ve Dierleri, Trkiyede Kamu Maliyesi, Trk
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1933, s. 12
Dipnotta konu olan eser eviriyse srasyla yazar ad, eser
ad, evirmen ad, yaynlayan yayn evinin ad, numaras,
basld yer ve yl ile sayfa belirtilir.
rnek: Peter F. Drucker, Deiim a Ynetimi, ev. Zlf Dicleli,
Trk Henkel Dergisi Yaynlar, No:4, stanbul 1995, s. 25
Bu alntlarda faydalanlan eser ve yazar isimleri sonda kaynaka
blmnde yazarlarn soyadlarna gre alfabetik sralanarak verilir.
Bilimsel Yazlarn zellikleri
Bilimsel yazlarda dil gndergesel ilevde kullanlr.
Bir niversitenin ne kadar ok bilimsel makalesi yaymlanrsa
itibar da o derece artar. Hem lkenin hem de niversitenin
ismi duyulur.
Bu metinler balk, zet, giri, asl metin, sonu ve tartma
blmlerinden oluur.
Alannda uzman kiilerce kaleme alnr.
Bilimsel metinlerde nesnel bir anlatm benimsenir.Kiisel
dnceler ve yorumlar anlatma katlmaz.
Ortaya konan nesnel grler ise salam kaynaklara
dayandrlr ve bu kaynaklar yaznn sonunda belirtilir.
Bilimsel metinlerde ak, anlalr bir dil kullanlr.
Dilin gndergesel ilevi ne kar.
Terimlere oka yer verilir.
Bu metinler ok anlamlla kapaldr.
Bilimsel Yazlarla Makalenin Benzerlik ve Farklar
Her iki trde de anlatlanlarn kantlanmas gerekir.
Her iki tr de kurall cmlelerle kurulurlar.
ki trde de ama okuyucuyu bilgilendirmektir.
Bilimsel yazlar makaleye gre daha geni bir aratrmaya
dayanrlar.
Bilimsel yazlarn okuyucusunun belli bir birikime sahip
olmas gerekir. Ancak makale her kesime hitap edebilir.
Bilimsel Yazlarla lgili Terimler
Bibliyografya: Kaynaka
Kaynaka: Belli bir konu, yer veya dnemle ilgili yaynlar kapsayan
veya en iyilerini seen eser
Dokmantasyon: Belge bilimi. Bir konu hakkndaki bilgilerin
toplanmas, analiz edilmesi, saklanmas ve duyurulmas
Dipnot: Sayfa iinde geen herhangi bir dnce veya bilgi ile ilgili
olarak sayfa altna konulan aklama
ndeks: Bir kitabn veya derginin kii, konu, yer ad vb. bakmndan
iindekileri yer numarasyla belirten ve eserin arkasnda yer alan
alfabetik liste, dizin, fihrist