113 erzincan

ERZNcAN MTAREKES'NNTRKTARHNDEK YER VE NEM

Ar. Gr. Dr. Nurcan YAVUZ*

Bilindii gibi, . Dnya Harbi' nin kmasnn hemen ardndan Os-manl Devleti de, savaan devler arasnda kendine en uygun grd ye-rini almt. tilaf Devletleri ile arasnda, tarihi ok eskilere dayanan d-manl olduundan Almanya'nn yannda yer almay daya uygunbulmutu. Bylece ttifak Devletlerinin yannda yer almas, onu ezeli d-man olan Rusya ile kar karya getinnitir.

1914 Kasm'nda Rusya ile balayan harp durumu, Rusya'da ihtilalinkmasna kadar devam etmitir. Ihtilalin kmasyla birlikte Rusya' daartlar ktlemi ve Rus ordusunun Kafkas cephesinde muharebe etme-sine imkan kalmamt. Dolaysyla ihtiHHin en byk etkisi Kafkas cep-hesinde olmutu. Bu arada Trk Ordusu, 1917 ubat'nda ok kritik birdurumda bulunuyordu. htilalin balamasna kadar byk bir askeriharekat yaplmamtl. Yln ilk aylarndaki btn hareketler cephe ileri-sindeki nemsiz bir tepenin el deitirmesinden ibaret kalmt.

nk gerek III. Ordu'nun gerekse II. ordu'nun durumu, byk birsaldrya\elverili deildi. Her iki ordunun da insan mevcudu az, yiyecek-leri nksan, elbise, tehizat ve cephaneleri yetersizdi. Ulatrma vastalarise ancak zaruri ihtiyalar karlayabilecek derecedeydi(l).

, Durum byle iken Rusya'da ihtilalin kmas Trkiye'nin Rusya kar-snda yehi bir malubiyete uramasn nlemiti. Bunun iin ihtilalTrk halk arasnda sonsuz sevin yaratmt. Artk savan sona ereceiyanklar devam ederken III. Ordu Kumandam Vehip Paa frsattan istifa-de ile Rusya'ya mtarcke teklifinde bulunmu ve teklifine olumlu cevapalamamsa da, Rus halknn sulh taraftar olduunu renmesi onun iinbyk bir frsat olmutu. Yukardan aaya doru yaplan basky orta-

* Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklHip Tarihi Enstits AratrmaGrevlisi. .

(I) Liman Von Sanders, Trkiye'de Be Yl, eviren: M. evki Yazman, stanbul,1968, s. 183.

208 NURCAN YAVUZ

dan kaldrmak amacyla cephenin eitli yerl~rinde bulunan Ruslar,mtarekeye dahil olan asker terhisine de balandndan bahisle, cephede-ki Rus askerini dzenden, intizamdan kararak, cephe kumandanlarn buekilde mtarekeye mecbur etmeye karar vermiti(2).

Bu amacn gerekletirmek iin, cephedeki dmanlarn harp ha-reketlerine ve dahildeki durumlarna daireitli kaynaklardan alnan bil-gilerin ordu tarafndan toplanar~ stihbarat mecmuas eklinde yaynlan-masn dnmt. Mecmuann sadece st makamlardaki kumandanaragnderilmesi esas alnm ve kumandanlara ancak Ruslara ait olan k-smlarndan faydal olanlar eer Izum grlrse aklayabilmelerinemsaade tannmt. Dier bilgilerin ise sakl tutulmasna karar verilmi-ti(3).

Vehip Paa, btn bu planlarn uygulamaya balamadan ksazaman nce Rus ihtilalinin daha da yaygnlamasyla Rusya'nn mttefik-lerine ve ttifak Devletlerine mta-eke teklifinde bulunmutu. YeniHariclye Nazn Troenko gazeteye verdii beyanatnda, genel bir sulhetaraftar olduk1arn(4)aklamas Osmanl Devleti'nin daha da rahatlatrn-t. Rusya'nn sulhe taraftar olmas ve sulh yapmak istemesi Trk Baku-mandanl tarafndan kanrnamas gereken byk bir frsat olarak ge-erlendirilr:::ive bu istekten vakit geirilmeden faydalanlmasna kararverilmiti. Ozellikle sulh esaslarnn kararlatnlmasna kadar bu arzula-nn, imdilik cephede bir mta-eke ile fiilen tespitine karar verilmi vemuhteviyyat da u ekilde tespit edilmiti; her iki taraf mta-eke mdde-tince birliklerini takviye etmeyecek ve dierine kar bir taarruz hazrl,dmanca harekette bulunmayacak ve birliklerin deitirilmesi, iskan} hu- 'suslarnda serbest kalacaklard},(5).

i

Alnan bu kararlar gereince, hareket edilmesi gerekiyordu: Bununiin yaplacak ilk i, Ruslara bizim de sulhe taraftar olduumuzu ve fakather iki tarafn arzusunun fili bir ekil almas iin i1~,nce bo yere kandklmeye mahal vermeksizin taraflar arasnda mtareke yaplmas husu-sunda ~imdiden Rus asker, subay ve kumandanlarnn meylettirilmesi ola-cakt. Ikinci olarak ta; eer Ruslar byle bir mtarekeye taraftar ,oldukla-nn bildirirlerse, gya ordu kumandanlndan dolaysyla stanbul' dansunulmu ve cevap alnm gibi mtarekenin bir sureti cephede en bykRus kumandanna gnderilecekti(6).

Btn bu planlar yaplrken 21 Kasm 1917'de, Rusya'nn mtareketeklifinde bulunmas, seneden beri Kafkas cephesinde devam eden har-

(2) ATASE, Klasr, 2921, Dosya, 159-910, Fihris. 1-53.(3) ATASE, kls. 3039, D. 898-54, F: 8.(4) Ikdam, 25 Mays 1917, Numro: 7288. ,(5) ATASE, kls. 4322, D. 580-191, F. 2-7.(6) ATASE, Kls. 4322, D. 580-191, F. 2-7.

--------------------------------- ---- -

ERZNcAN MT AREKESNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 209 ,

ii

bin lehimize sonulandnn bir mjdecisi olmutu. Dier yandan cephe-de de zaten Ruslarn durumu pek iyi deildi. Geri ekilme olaylar artma-ya balam ve arlk eyalarn geri ekmeye balamlard bile(7).Aralkayna gelindiinde i. ve v. Kolordular da cepheyi terketmilerS). II. veV. kolordular ise ksmen Aralk ayn~n sonuna kadar kalmlard. Asker-lerih bazen demiryollarna zorla binip cepheyi terkettikleri bile syleni-yordu. Aralk 1917'de krk bin insan ve byk miktarda malzeme ve yz--bin hayvan cephede geliigzel muhafazasz brakllmtl(9). Hatta Russubaylari da askerleri ile birlikte geri ekilmi Kars ve Tiflis'e gelerekemir istemilerdi(IO). /

Cephede bu olumsuz olaylar, Ruslar bir an nce mtarekeye sevketmekten baka bir ie yaramamt. Sulh teklifleri taraflar tarafndankabul edilmi ve Brest-Litovsk'da 5 Aralk'ta sava durumuna son veri-len mtar~ke imzalanmt. Bu mtareke gereince; Osmanl Devleti ileRusya arasndaki harp haline fiilen son verilmesi iin, Kafkas cephesinde-ki mtareke hkmlerini tayin ve tespit etmek zere ayn bir uzlama ya-plmas gerekiyordu.

Aslnda bu durum btn Rusya ve yeni kurulan Zakafkasya Komi-serlii tarafndan da, endie ile karlanm ve meseleye zm bulunma-s iin areler aranmt. Zakafkasya Komi'serlii, halkna konuyla ilgiliolarak yapt aklamada meselenin kaynana inerek halk bu konudaaydnlatmaa alimt0!). Hatta J;>arnyaplmas ile birlikte bozulmudi.rumun dzeltileceini, ordu ve halka yiyecei n temin edileceini, hal-kn alktan kurtarlacan, nakliye ve ulamn iyiletirileceini, askerle-rin terhislerinin dzene gireceini, itimai dzenin kurulacan, blgederetimin kontrol edileceini, alanlarn ve ii snfmn karlarmn herzaman gzleneceini, ynetimin organlarmn daha iyi alacan, btntoprak mnasebetlerinin dzenleneceini, btn zmre imtiyazlarnn fes-hedileceini ve bu zmreler iin kurulmu btn tesisatlarn lavedilece-ini, btn komu milletlerle iyi mnasebetlerin kurulacan, Komiserli-in Zakafkasya' da milli meseleleri adaletle zmek iin, atlmlaryapacan ve bunun gibi pek ok faaliyetlerin tez zamanda gerekletiril-

(7) tkdam, 22 Haziran 1917, Numro: 7316,(8) Fahri Belen, i. Cihan Harbinde Trk Harbi 1917 Yl Hareketleri, C. IV, Ankara,

1966, s. 206.(9) Dukakinzade Feridun, Byk Harpte Trk Cepheleri, i. Kafkas Cephesi, Ankara,

1961, s. 293.(10) Larcher, Byk Harpte Trk Harbi, C. II, istanbul, 1928; s. 378; Belen, i. Cihan

Harbinde Trk Harbi..., C. IV, s. 205.(ll) Gegekori halkayapt aklamada; Zakafkasya halknn yzyldan fazla bir za~

mandan. beri Rusya ile gs gse ve ilk defa olarak kendi kendilerinebrakldklarn, bu frsat kullanarak mevcut olan felaketi ortadan kaldrmak iinkendi kuvvetlerini ve gcn kullanmann zaman geldiini ve Zakafkasya halk-larnn geleceinin buna bal olduunu sylemiti. (Dokument i materiali poVneney Politike Zakavkazya i Gruzii, Tiflis, 1919, Belge No: 7, s. 8.)

i

210 NURCAN YAVUZ

mesinin yalnzca hkmetin btn admlarnn ordu ve halk tarafndandesteklenmesine bal olduunu sylemiti(12).

Ksaca Gegekori bu konumas ile, halkn umum bara hazrla-makta ve bartan doacak ohin olumlu sonular aklayarak sulh al~malar iin ordu ve halktan destek istemekteydi. Zaten Brest-litovsk'dakigeici mtareke ile savaa son verilmiti fakat bar grmeleri devamediyordu, ama bu grmeleri olumlu bir barla sonulandrmak olacak-t.

zellikle Btest-Litovsk'da imzalanan mtareke, resmen btn Ruscepheleri iin geerli olacak~. Bunu da daha sonra yaplacak olan zelmukavelerle salayacakt(3). Ite Brest-Litovsk'daki bu zel mukavelelergerei olarak Vehip Paa, 24 Kasm 1917'de, General Perjevaleski'yeKafkascephesine ait olarak bir mtareke teklifinde bulunmitu(4). Fakatbu teklif terihinde belgelerle bir ikilie dlmektedir. Grc ve Trkbelgeleri ve dier yabanc yazarlar Vehip Paa'nn mtareke teklif tarihi-ni farkl olarak kaydetmilerdir

ERZNcAN MT AREKESiNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 2 i i

Bylece Vehip Paa'nn teklifi, Zakafkasya Komiserlii tarafn-dan olumlu karlanm ve Gegekori 4 Aralk'ta meseleyi grmekzere komiserlii olaanst bir toplantya armt. Toplantda VehipPaa'nn teklifinden bahsedildikten sonra(19)bu hususta drt karar alnm-t.

Alnan kararlar yledir;

1- Kafkas cephesinde harbe son vermek iin, Vehip Paa'nnmtareke teklifinin kabul edilmesi.

2- Cephede ikinci Bakumandan General Perjevaleski'ye, VehipPaa'ya uygun cevap gnderme si ve bu konuda ngilizlerin Mezapotariyaordusu kumandanna da ayrca aklama yaplmas.

3- Orduya ve halka beyanatta bulunularak, olaylarn gerek yznnanlatlmas ve halkn sakin olmaya arlmas.

4- Mttefik ve dost, tarafsz devletlerin konsoloslarna bu husustabilgi verilmesi(2O).

4 Aralk'ta alnan bu kararlarn hemen ardndan, 5 Aralk'ta bakanGegekori, Zakafkasya halkna hitaben yapt konumasnda; Zakafkas-ya Koniserliinin, Sovyet lke merkezi ve Kafkasya cephesi bakuman-dan ile anlaarak Osmanl Devleti'nin mtareke teklifini kabul etmeyi vemtareke artlar hazrlanana kadar harp hareketlerinin durdulmas husu-sunda grmelere balarnaya karar verdiini ve Zakatkasya Komiserlii-nin bu ar ve zor meselenin zlmesini kendi zerine aldn, vatannve milletin geleceinin bu hususta alnacak kararlara bal olacan bil-dirmiti(21).

Gegekori'nin bu aklamasndan, Zakafkasya Komiserliinin bumtarekeyi drt gzle bekledii ve can gnlden istedW sonucunu -karmak mmkn olmutu. Konumasyla Gegekori, halkn bar ya;pma-ya ve bara kar kmamaya davet ediyordu.

Zakafkasya, mtareke teklifini kabul etmeyi dUnyordu. fakat tek-lifi kabul etmekte gecikmiti. Vehip Paa teklifine olumlu cevap gelme-

(19) Dokument i Materiali po Vneney ... Belge No: 9. s. 12-13.(20) Dokument i Materiali po Vneney ... Belge No: 8. s. 11-12.(21) Gegekori'nin nutku yle devam etmiti; "Asker ve Subay Arkadalar! Son defa

gayret gsterin. Kendi mevkilerinizi sebatla. metanetle savunun. Cephede meydanagelebilecek en ufak bir deiiklik mtlireke hususundaki almalan imkanszklabilir. Zakafkasya vatandalar. biz size. byle bir dilekle mracaat adiyonz ki,btn kuvvetlerimizi toplayarak sava zamannda olduu gibi ban zamannda dacephemiz kuvvetli tutulsun. Herkes ban iinde yeni hayat kurmak iinalmaldr." (Dokumenu i Materiali po Vneney ... Belge No: 12. s. 15-16).

212 NURCAN YAVUZ

yince olduka endielenmi ve mtareke'den de midini kesmiti. Budurumu Enver Paa'ya 5 Aralk 1917 tarihli bir mektubuyla bildirerek;cephedeki Rus askerinin byle bir mtakeyi samimi bir ekilde istedii-ni sylemi ve Ruslar mtarekeye zorlamak iin dnd tedbiri uekile aklamt; "Cephenin eitli yerlerinde bugn Ruslar mtare-ke meselesinden haberdar edecek, mtarekeye dahilolan asker mtarekegrmelerine baladndan bahs edecektir. Velhaslcephemizdeki Rusaskerini iraze-i intizamdan karacak esbaba tevessl yoluyla bucephe kumandanarna da mtarekeye mecbur kalmak esasn takip edi-yorum"IU).

Bylece Vehip Paa cephedeki Rus askerini sulhe zorlamak yoluylamtarekenin imzalanmasn salamay planlyordu. Fakat onun buplanlarnn gerekletirilmesine gerek kalmadan 7 Aralk'ta Generil Per-jevaleski ve General Lebedinski tarafndan teklifine cevab telgraf gel-miti(23). General Perivaleski cevabnda; byle bir mtarekenin ancak AI-manya'daki murahhas heyet tarafndan uygun grld takdirde,yaplacan ve burada kararlatrlacak artlar dairesinde bunun mmknolacan sylemiti. Ksaca General Perjevaleski Alman cephesindekimtareke artlar kesinlemeden byle bir mtarekeye girimek niyetindedeildi. ayet mtareke imzalanrsa Kafkas cephesinde de mzakereyegirieceini sylemesi Vehip Paa) biran iin rahadatmt. Ayn gnalinan bu karar ve Ruslarn teklifleri Bakumandanlk vekaletinden Kaf-kas ordular grup kumandanlna bildirilmiti.1

Brest-litovsk'da imzalanan "ta1ik-i muhasemat"tan sonra meseleKafkas cephesinde de ayr mtareke yaplmak uretiyle halledilecekti. Budurumdan faydalanan Vehip Paa ii srncemede brakmayarak hemenharekete gemi ve bar bir an nce halletmek istemitir. Bu plan do-rultusunda General Pejevaleski'ye bir telgraf gndererek ta1ik-imuhasemata dair alnan karar kolaylatrmak ve teferrata .~t esaslar g-'rmek zere, III. Ordu Erkan- Harbiye Reisi Miralay Omer, Ltfi ileErkan- Harp Binbas Hsrev Bey'i grevlendirdiini ve yaplacak olangrmelerin hangi tarafta yaplacann kesin olarak kararlatrlmas ge-

(22) ATASE, Kls. 151, D. 200-678. F. 108-6.-(23) Telgraf yledir; "Ruslann istilas altnda bulunan aksam- arazinin netice-i halimde

miktanm tayin etmek zarureti karsnda bulunduumuz zan ve pek. ziyade itab-, arzu olan tahliye-i arazi keyfiyetinin ancak Almanya'daki heyet-i murahhasa-i

mttefikaca temini mmkn olduu takdirde maksada vusul mmkn olacan tah-min ediyorum. Almanya ark cephesinde giriilen mtlireke mzakerat heyet-iumumiyesinde .ekil ve tarz tespit ve takarrr ettirilecek esbab dairesinde teferruatburaca eylemek muvafk ve nafi olacana kaniyim. Binaenaleyh mtlireke hudud-uesasiyesine bal kalarak ifa edilmek zere malOlat ita buyurulmasn rica velev mu-vakkat bile olsun Kafkasya cephesinde akd edilecek bir mtlirekenin infikak. dahi-linde olsa dahi mfid olacam arz ve dman kumandanna cevap yazlacandankeyfiyetin tenviren iradenize istirham eylerim". (ATASE, K1s. 52, D. 378-681. F.9).

ERZNcAN MT AREKESNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 213

rektiini ve bu konuda karan kendisine braktn sylemiti(24). Ruslarise General Viinski'yi bakan semi ve grmelerde bulunmak zereRefahiyye'ye gndermitiI2S).General Viinevski'ye ise, Zakafkasya Ko-miserlii 10 Aralk 19l7'de Mtareke artlar hakknda t~Himatvermi vebu talimat dairesinde, Mtarekenin hazulanmasn istemiti. Talimat y-ledir;

"1_ Btn Kafkasya-ran cephesinde harp hareketlerinin durdurulma'-s.

2- Asker birliklerin yeniden gruplatrlmas maksadyla, stratejikhareketine kesinlikle engelolunmas. Onlarn Mezopotamya-Suriye cep-hesine hareketine yol verilmesi. Bu talebin bozulmas harp hareketlerininyeniden balamasna sebep olacaktu. i

, 3- Her iki tarafn da askeri birlikleri kendi demarkasyon hatt ile s-nulanm topraklar dahilinde kalacaklar,ve yerli askeri hareketler hukukumuhafaza edilecek.

4- Sava kanunlarna gre zaptedilmi topraklarda Rus sivil yneti-minin mtarekeye kadarki hukuklannn ve grevlerinin korunmas.

5- Mtareke imzalayan taraflar, demarkasyon hatt ile belirlenmi, blgenin hem harb hem de idar ynetim bakmndan tam sahibidir. Heriki tarafn demarkasyon hatlannn arasnda tarafsz sahada hibir tarafamahsus silahl kii bulunmamaldr. Yerli halkn idaresi ise olduu gibikalmaldu.

6- Silahsz yerli halk, yalnz uygun tarafn yerli iktidannn yazl m-saadesi ile deJ!larkasyon hattn geebilirler.

7- Tarafsz sahann sakinleri tarafndan yerlihalka zarar verecek ci-nayetler yapldnda sululara her iki tarafn karlkl anlamas zerinedavranlacaktu. Cinayet ileyip de kar tarafa kaan sulular kar tarafntalebi zerine derhal geri verilecektir.

8- Demarkasyon hatlan, tespit edildiinde, imdiki cephenin muha-faza edilmesine gayret gsterilmelidir. nk bizim birlikler ancak bucephede kar geirebilirler.

9- Kesin sulh anlamas imzalanncaya kadar, mtareke geerli ol-maldr. Buna gre de sulh yaplmad halde hi bir taraf kar tarafabilgi vermeden kendi demarkasyon hattna geemez:

(24) ATASE. K1s. 2921. D. 511. F. 1-8.(25) Hovannisian, Armenia on The Road ... s. 109.

i

214 NURCAN YAVUZ

10- Karadeniz'deki hareketler hususunda anlamaya ek dzenlene-cektir. .

11- Demarkasyon hattnn ema ile birlikte belirlenmesi ve bu konu-da ek rapor dzenlenerek asl miitareke raporuyla birlikte iki nsha halin~de tertiplenip imzalanmaldr. Nshann biri Osmanl kumandanlndadieri sizde kalmaldr.

12- Grmelerin yaplmas ve mtarekenin imzalanmas esnasnda,Krt eteleri tarafndan tehlike yaratlabilir. Onlar savatan nce yaadk-lar topraklara gitmek isteyecekkrdir. Bunun iin hristiyan halka ktlk, yapabilirler.

13- Buna gre de bu hareketlerinin nne gemek iin, Krtler husu-unda ayn bir madde dzenlenmeli ve talep edilmelidir ki, Trk kuman-danl Krtleri mtareke artlarna tabi tutmak iin btn tedbirleri alsn.Tedbirler alnmad ve Krt hareketleri balad anda bizim birlikler,onlan hibir hakimiyet tanmadan haydut sayacak ve uygun eki,lde dav-ranacaklardr"(26).

General LebedinskiGenel~urmay Albay atilof!

Genelkurmay Yzba Dolgof!

Bylece bit yandan diplomatik ynden mtareke hazrlklan yaplr-ken, dier yandan da, Vehip Paa cephede Rus askerinin mtareke hak-knda nabzn lmek iin cephenin eitli yerlerine, mtareke maddesin-den bahs etmek zere beyaz bayrakl grme memurlan gndermit. Bumemurlar, baz yerlerde iyi, baz yerlerde ise atele karlanmlard(27).Hatta alnan bir habere gre de; cephedeki Ermenilerin kar koymalann-dan dolay Rus ordusu henz mtareke grmelerine giriemiyordu(28).Bu gibi dedikodular aslnda olay saptrmaktan baka bir ie yaramamt.nk mtareke erge imzalanacakt. Buna gre alnan karar gereincemtareke artlan, Erzincan'da ild taraf delegeleri tarafndan ele alnarak

. karara balanacakt. Bu hususta kolordu cephelerine bavuracak olan Rusgrme memurlanna, durumun bildirilmesi ve herhangi bir atmayameydan verilmemesi emredildi. Her kolordu Rus grme subaylarnngelecei buluma yerlerini seecckti(29).

Daha sonra Vehip Paa, 8 Aralk'ta mtareke iin bizzat Refahiye'yegiderek Trk delegelerine btn teferruatyla lazm gelen talimat vermi

(26) Dokumenu iMateriali po Vneney ... Belge No: 13. s. 12.-17-18.(27) ATASE. Kls. 151. D. 200-678. F. 108-9.(28) ATASE. Kls. 151. D. 200-678. F. 108-10.(29) i. Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesi. 2. Ordu Harekat (19 i6- i918), C.

Il. Ks. 2. Ankara, 1978, s. 303.

ERZNcAN MTAREKESNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 215

ve n hazrlklann tamamlamsa da(3O)i2 Aralk' a gelindiinde haladaha mt:areke grmelerine balanlmamt. Vehip Paa'nn tayin ettiidelegelerin ne zaman ve nerede Rus delegeleri ile buluacaklan henz ke-sinlememiti. Mtarekeyi drt gzle bekleyen Kumandan Enver Paa dadurumdan endielenmeye balamt, Vehip Paa'ya gnderdii telgrafn-da gelimelerden kendisinin de gn gnne haberdar edilmesini istemi-ti(3I).

Cephede ise Trk subaylarnn grme teebbsleri 'olumsuz tepkiile karlanyor ve bu duruma cephedeki Ermenilerin mani olduklan sy-lentileri yaylyordu. Vehip Paa artk son gelien olaylardan endielen-meye balamt. Hatta duru!'J1byle kaldka mtarekeye katlmamznbir szden ibaret kalacan, ngilizlerin Irak ve Sina cephelerinde gster-dikleri iddetli atee kar koyac.ak kuvvetlerimizin Kafkas cephesinde bukda siperlerinde kalmak zorunda kalacaklan hususlar onu endieye d-ryordu. Bunun iin gereken tedbirlerin alnmasn, Kafkas-Rus ku-mandanlnn gerekten Lenin hkmetine muhalif ve Lenin bu muhale-feti def edecek durumda deilse, Kafkas ordularna ve Karadeniz Rusfilosuna erzak ve mhimmat yetitiren kaynaklarn ve Lenin taraftarylaigalinin temin edilmesini istemiti(32).

13 Aralk'ta ise Rus bakumandanlna baka bir mtarekemukavelesi gnderilerek, eski mt:areke teklifi baz deiikliklere unit-larak yeniden teklif edilmiti(33).Vehip Paa btn bualmalarh, Rus-lar biran nce mtarekeye zorlamak iin yapyordu. Bir yandan cephede-ki faaliyetlerini artrm dier yandan siyas ynden giriimler yoluylaRus makamlarn zorlmaya balamt. nk resmi mtareke teklifindenbu yana epeyce zaman getii halde henz kesin bir cevap gelmemiti.

Dier yandan da. Brest-Litovsk'da mtareke grmeleri devamediyordu. Enver Paa, mtareke imzaland takdirde; II. Ordunun ta-mamnn ve III. Ordu'dan bir frkann geriye ekilmesini fakat bu ekil-menin 15 Aralk'tan nce gerekletirilmemesini Vehip Paa'dan istemi-ti(34).Bylece mt:areke, henz imzalanmadan nce, imzalandktan sonrayaplacak hareketler de belli bir plan dahiline sokulmutu. Geriyemtarekenin imzalanmas ile bu planlarn uygulanlmaya balanmas kal-mt. .

Rusya'nn, mtarekede kabul ettirmeyi planlad projesi ise yley-di; Mtareke mhleti alt aydan ibaret olacakt. Sulh grmelerinin kesil-mesi annda, bu tarihten yetmi iki saatten evvel harbe tekrar balanlma-yacakt. Mtarekede geerli olacak harp kuvvetleri ve cephe mntkalan

(30) ATASE, K1s. 152, D. 376-681, F. 2-1.(31) ATASE, K1s. 340, D. 406-1366" F. 1-1.(32) ATASE, K1s. 324, D. 371-1308, F. 1-6.(33) ATASE, K1s. 340, D. 406-1366, F. 1-4, 1-5.(34) ATASE, K1s. 1523, D. 376-681, F. 3-2; K1s. 340, D. 406-1366, F. 1-6.

216 NURCAN YAVUZ

ise yleydi; Mtareke imzaland anda, muhfu'ib devletlerin harb kuv-vetleri bulunduklar blgelerdeki btn kara ve denizlere ait olacakt.Harb kuvvetleri yleydi: Muharib hkmetler, topraklarnda ve bunlartarafndan igal altnda bulunan btn kara kuvvetlyri, harp fiIolarl vebtn harp vastalar, tekilata ait en ufak bir malzeme hibir harp vastasmtareke mhleti esnasnda bir cephe mntka~ndan dierine, cephedengeriye ve geriden cepheye naklohnamayacakt. Askeri hizmerten terhisolanlar, hastalar,dknler ve cepheden izin alanlarn gidi ve gelilerineizin verilecekti. Mtareke annda, hareket halinde bulunan birlikler veharp vastalar, silahlar, nemli malzemeler, iskana msait ilk noktayakadar gtrlerek orada braklacaklard.

Her iki tarafn o andaki savaan glerinin ortasndan geen hat, aslmadde olmak zere hatt fas olarak kabul edilecekti. Hatt- fasln tefer-ruata ait ksmlar ve ne ekilde oluturulaca zel askeri komisyonlar ta-rafndan tespit edilecekti. Deniz kuvvetleri ve ticar gemileri bu hatt-fasl geemiyecekti. Muharib devletler tarafndal1 tahliye edilecek olandeniz ksmlarna, dahil olamayacaklardr.Mtfu'eke imzalandktan sonracephenin dier mntkalarnda yaplacak olan zel muahedeler geerli 01-mayacakt(3Sl. .

Btn bu hazrlk safhasndan sonra, 'General Perjevaleski, VehipPaa'nn mtareke teklifine uzun bir bekleme sresindep sonra, ancak 14Aralk 191Tde cevap yazmtl(36).Cevabnda; Kafkas -Iran cephesine aitimzalanacak mtareke hakkndaki hususlarn Rus bakumandan ile Trkbakumandan arasnda grlmesinin iyi olacan syleyerek teklifinikabul etmeye hazr olduunu bildirmi ve aklamasna yle devam e\-miti: "Bu maksadn husul iin msalaha imzalanncaya kadar birbirinekar cereyan eden ordularmzn btn Kafkas cephesindeki harekat-harbiyenin tevkifi ve tahidat- 'sevklceyiye de bulunmak zere, bugnigal etmekte olduklar mevzilerde kalmalarn teklif ediyorum. Bu artamuvaffakatnz takdirinde cevab- tasdikinizi aldm anda Osmanl veRus ordular mmessiIlerinden bir komisyon oluturulmasna ve bu ko-misyona her iki taraf iin kabil-i kabulolan erait-i mtarekenn teferra- ,tn hzar etmelerini teklif ederim"(37).

Perjevaleski bu cevab mektubu ile mtareke yapmaya karar verdii-ni bildirmise de, Mezopotamya' daki ngiliz ordusu, onlarn kalmarndabu hususta problem yaratyordu. ngilizlerin byle bir mtarekeye karkmalar veya Kafkasya cephesinde Trk birliklerinin glenmesi duru-munda olumsuz tepki gstermelerinden ve bar engeemelerinden kor-

(35) ATASE, Kls. 529. D. 357-2067. F. 3-2, 3-3.(36) Manvelichvili. Histoire de Georgie ... s. 4 9; Firuz Kazemzadeh. The Slruggle for

Transccaucasia, England. 1951. s. 82.(37) Manvelichvili. Histoire de Georgie ... , s. 419.

ERZNcAN MTAREKESNN TRK TARHNDEKI YER YE NEM 217

kuyorlard. Bunun iin General Perjevaleski, ngiliz Bakumandant'nabu husustaki korkularn sonusuz brakacak bir aklama yapmay uygunbulmutu(38).

Yapt aklamada(39), mtareke .yapmaya karar verdiini vemtareke artlar hazdanncaya kadar Ingiliz ordusunun menfaatlerinikollayacana ve Trk birlik!erinin Kafkasya cephesinde glenmesinemeydan vermeyecei ne dair, Ingiliz bakumandanna sz vermiti. Onunbu szleri kafalarda pek ok soni iaretini de birlikte getinniti. AcabaGeneral Perjevaleski, Trk birliklerinin cephede glenmesine meydanverilmeyeceine dair sz verirken ne gibi planlar dnyordu.

Ermeniler-blgedefaaliyete geirerek, 'rfk birliklerinin glenmesi-ni bu ekilde mi engelleyecekti? Bu sorunun cevabn mtarekeden sonraKafkas cephesinde gelien olaylarda aramak, tabii ki daha doru olacak- \tr. -

Btn bu tedirginlikler ve uzun sren bekleyiten sonra, nihayet 15Aralk'ta, Erzincan-Refahiye yolu zerinde her iki taraf hatlar arasndaRus ve Trk delegelerinin buluup Erzncan'da -grme yapacaklar ka-rara balanmtl(40). tareke grmelerine Trk delegesi olarak, III.Ordu Kurmay Albay Omer Ltfi Bey'in bakanl altnda, J. Harekat u-besi MdC Binba Hsrev Bey ve III. Ordu tercman Yzba YakupBey katlmlardl(41). Rus heyeti ise asker ve sivil temsilcilerden karkbir grup olup, Rus ihtiaiiin karakterini tamaktayd. Heyetin Bakanl-na, Rus Kafkas ordusu Kurmay Bakan General Viinski getirilmi be-raberinde; 156. Rus Alay Kumandan Albay Petzenger, Rus Kyl Cem-yeti yesinden Ermeni Arak Cemalyan, Rus Ordusu Kumandan Yaver.Yzba Vedrinski, Rus asker Cemiyeti yelerinden iki asker, Rus AmeleCemiyeti yesinden Grc Victor Tedzaya, ordu karargahnda foto me-muru Albay Esadze grevlendirilmilerdi(42l.,

(38)

(39)

(40)(41)(42)

ATASE, Kls. 2928. D. 511. F. 1-7; Kls. 152. D. 376. F. 2; Kls. 2921, D. 159-510. F.I-I. Ayn mektup Grc belgesinde 5 Aralk 1917 tarihli olarak geiyor. (Doku-menU i Materiali po Yneney ... Belge No: LO. s. 13).Perjevaleski'nin mektubu yledir; "Kafkasya cephesinde Trk orduzubakumandan Yehip Paa' dan mtareke teklifini ieren bir mektup aldm. Rus-ya'daki genel siyasi durumu gznne alarak bizim Avusturya-Macaristan Cephe-sinde balannu sulh grmelerine bal olarak ben Zakatlcasya Komiserlii ileanlaarak Trk komutanlnn teklifinin tam vaktinde olduunakarar verdim. Yeona Ingiliz ordusuna zarar verebilecek kuvvetlerinin hibir stratejik duruma meydanbrakmamak am ile btn Katlcasya cephesindeharbi hareketlerin durdurulmasnve imdiki mevkilerde kalarak mtiireke artlarnn hazrlanmasn teklif ettim. BenMtareke artlar hazrlanncaya kadar siziri anl ordunuzun menfaalerini kolla-maya Trk birliklerinin Kafkasya cephesinde glenmesine meydan vermemeye szveriyorum. (Dokument iMateriali Yneney. Belge No: i I. s. 14).ATASE, Kls. 152, D. 376. F. 2.. Dnya Harbinde Trk,.Harbi..., c.., 2, Ks. 2. s. 303.Kazemzadeh. The Struggle for Transcausia, s. 82. evket Sreyya Aydemir .Make-donya'dan Orta Asya'ya Enver Paa (1914-1922), C. m, stanbul, 1978. s. 352.

218 NURCAN YAVUZ

Btn kargaalklara ve engellere ramen, tayin edilen bu delegeler15 Aralk 1917'de Erzincan ehrinde karlaarak grmelere balam-lar ve bu grmeler gn devam etmiti(43).Vehip Paa, Trk heyetihaKknda General Perjevaleski'ye yapt aklamada; delegelerin, Vanglnn gneyindeki Karadeniz sahiline kadar olan btn harp hattnda, fikir beyanna yetkili olduklann bildirmiti(44).Enver Paa ise, delegelerezel talimat gndererek; General Perjevalenski'yi ancak Rus Kafkas Or-dulan kumandan olrak tanmalann ve bundan baka Mstakil KafkasHkmeti veya dier bir ad ile ke:disiyle grmelere girimemelerini is-temiti. nk sulh grmeleri ayrca bir Mstakil Kafkas Hkmetiyleyaplacak olursa, igal altndaki topraklarn boaltlmasnda zorlukla kar-lalabilirdi(45). Enver Paa btn bu ihtimalleri gznne alarak delege-leri nceden uyarmann daha doru olacan dnmtr.

16 Aralk'ta yaplan grmelerde, Rus delegeleri, Vehip Paa'nnnceden tespit ettii gibi, Mstakil Kafkasya Hkmeti adna hareket et-tiklerini bildirmiler

ERZNCAN MTAREKESlNlN TRK TARtHNDEK YERt VE NEM 219

lnn Kafkas hkmeti veya dier bir hkmet adna veya mstakilenhareket etmesiyle alakadar bulunmadm beyan ederim"(50).

Ksaca Rus delegelerinin teklifi kabul edilmemiti. Mstekil bir h-kmet tanmadklann ve ancak o zamana kadar bilinen ve tannan Rushkmetine mensup Rus ordulan komutanlaryla grmelere giriebile-ceklerini sylemilerdi(5').

Vehip Paa vastasyla yaplan bu sert tepki, Rus delegelerince ciddibir ekilde dikkate alnm ve delegeler bu tekliflerinde daha fazla sraretmemilerdi. 18 Aralk 1917'de imzalanan mtareke metninde bu yoldakayt ilavesine dahi gerek duymamlard(52)..

Mtareke grmelerine bu ekilde balanld iin, nceden bericephede yaplan zel grmelere de son verilmesi gerekiyordu .. Bununiin cephede herhangi bir grme talebinde bulunan Rus askerine;mt3.rekeartlarnn zelolarak grevlendirilmi delegeler tarafndan Er-zincan'da grld ve burada alnan sonuca gre davranlaca hak-knda cevap verilmesi istenilriiti. Bunun dnda hangi husus iin olursaolsun Kolordu cephesinde grme yeri yalnz Bitlis cephesi tayin edildi-inden baka yerlerde kesinlikle grme yaplmamas ve yaplan taleple-rin reddedilmesi istenilmiti(53).

Bylece, mtareke durumunun kesinlemesi ile cephede uzun za-mandan beri devam eden sulh grmeleri de sona ermi oluyordu. Kay-namalann olduu muhakkakt. Sava fiilen bitmi, bar devri balam-t. Enver Paa grmelerden faydalanarak cephedeki Rus birliklerininaskeri' konumlannn harb tekilat dzenlerinin ve tehizatlarnn renil-mesne de almt(54).

Bu arada 18 Aralk 1917'de ta1ik-i muhasemat hakknda, 8 Aralk1917 tarihli emre ek olarak Alman ark cephesinde dman delegeler ta-rafndan mtareke imzalanm ve tali k-i muhasemat 17 Aralk 1917 tari-hinde bittii iin, bu tarihten itibaren mtareke hkmleri geerli olmu-tu. Kara, deniz ve hava olmak zere btn Rus cephelerine ait bumt3.rekenin Erzincan' daki Rus delegeleri tarafndan kabul hakkndakesin bir cevap alnmadndan cevap alnncaya kadar Kafkas cephesin-de de talik-i muhasemat devam edecekti(55).

Ayn gn Vehip Paa, mer Ltfi Bey'e zel talimatnda, ran cep-hesine ait durumun ayr bir madde halinde ele alnmasn da teklif etmi-

(50) ATASE, KJs. 340, D. 406-1366, F. -o.(51) ATASE, KJs. 152, D. 376-681, F. 9-1.(52) ATASE, KJs. 524, D. 706-2044, F. 13-2.(53) ATASE, KJs. 3955, D. 49, F. 4-4.(54) ATASE, Kls. 340, D. 406-1366, F. 1-1 i.(55) ATASE, KJs. 3955, D. 49, F. 4-6.

220 NURCAN YAVUZ

ti(56).Bundan baka taraflardan biri Erzincan'da imzalanacak mukavelemaddelerini, deitirmek teklifi hakkna da sahipolacakt(57).

\ 'Sonuta: uzun boylu grmelere lzum kalmadan, 18 Aralk 191Tde

saat 3.oo'de Kafkas cephesine ait Itilreke imzalantnt(58).Mtilrekenin. imzas ile birlikte, Kafkas Cephesindeki Osmanl-Rus ordular arasnda-ki askeri harekat durdurulmu(59)'ve iki ordu arasnda mtilrekenin imza-land tarihteki durumu gznne alnarak bir snr hatt izilmiti(60).

. Anlamaya gre askerlerin stratejik olarak yeniden yerletirilmelerine, izin verilmeyecek ve Trk ordusunun hi bir bl Kafkasya'dan Mezo-potamya'ya transfer edilemeyecekti(61).

Aynca Avrupa cephesinde im;zalanan mtilrekenin btn maddeleri-nin, Kafkas cephesinde de geerli olaca ntareke metninde hkme ba-lanmt(62).Bylece mtarekenin imzas mnasebetiyle Trk ve Rus yet-kili makamlar Anadolu'da ilk defa temasa gelmilerdi.

Depremde yklan eski Erzincan ehririin, LV. Ordu daha sonra III.Ordu Karargah olan binada imzalanm(63)olan Erzincan Mtilrekesi'nnmaddeleri yledir64):

Madde 1- Bu mukavelename hkmleri, 18 Aralk 1917 len saat1.00'den itibaren kesin sulh n imzalanmasna kadar her iki taraf iin ge-

(56)(57)(58)

(59)(60)

(61)

(62)(63)

(64)

ATASE, Kls. 2921, D. 159-510, F. 1-13.ATASE, Kls. 524, D. 706-2044, F. 64.ATASE, KIs. 3913, D.-, F. 51-1; Kls. 152, D. 376-681, F. 9-1; Dokumenl i Materia-li po Vneney .., Belge No. 44, s. 68; Hovannisian, Annenia on The Road .., s. 109;Afanasyan, L'armenia L'azerbaidjan .., s. 34; Manveljchjili, Histoire de Georgie ... , s.420; Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia, s. 82; A.B. Kadiev,nterventsiya i Gradanskaya Voyna v zakavkazye, Moskova, 1960, s. 4J.(Enver,Paa, Mtacekenin fazla bir fiili deeri olmadm, nk ataen zaten nceden ke-silmi olduunu, mtacekeye imza koyan Rus kumandan ve subaylanmn ordulanstnde nfuz ve otoritelerinin zayf olduunu sylemiti. (Aydemir, Makedon-ya'dan Orta ..., C. III, s. 352).ATASE, Kls. 3913, D.-, F. 56; Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia, s. 82.Miltareke ile her iki taraf kuvvetleri arasnda tarafsz bir saha braklmak ilzere snrizgisi tespit edilmiti. Buna gre; Deniz kuvvetleri sahile alt milden fazlayanamayacak, Karadeniz kysndan balyarak Munzur Dana kadar her iki tarafsiperleri mtareke hattn oluturacakl. Munzur Dandan sonra Tilrk hatt; MercanDalan, Karacakale, Zaki, Erik Da!., Sanis-Onut, erafettin Dalan, BulanGedii, Soluk Kprilsil, Murat Nehri Uzerinde Kertakom-Azakpur-Miagsin-Bitliskuzeyindeki 5. Tilmen siperleri- Van Glil gilneyi Erik Dere-Munzur Dandan son-ra Rus hatt; Krahdah Da Akbaba-Ksmer da, eytan dalan-ori Da-Bahe-Izrak-Muhacirky-Belicen (Dokument i Materiali po Vneney ... , Belge No:44, s. 68; Kazemzadeh- The Struggle for Transcaucasia, s. 82). .Kadiev, nterventsiya i Grajdonskaya Voyna ..., s. 41;' Kazemzadeh, The Strugglefor Transcauca~ia, b. 82.ATASE, Kls. 524, D. 706-2044, F. 13-2.i. Dilnya Harbinde Erzincan ve Dolaylarnda Cereyan Eden Trk-Rus Muharebeleri,stanbul, 1982, s. 23.Miltarekenin metni sadeletirilerek verilmitir.

\ERZNCANMTAREKESlNlN TRK TARHlNDEKl YER VE NEM 22i

erli olacaktr. Taraflardan'biri bu mtarekeyi feshetmek lzumu grrse,harbe tekrar belemeden ondrt gn nce durumdan. kar taraf haberdaretmeye mecburdur.

Madde 2- Bu mukavelenin hkmleri geerli olduu andan itibaren,her iki taraf btn Osmanl-Kafkas cephesinde harp hareketlerini durdu-racaktr. Her iki taraf deil yalnz kar taraf birlii zerinde hatta kendihatt faslnn on verst gerisinden geen hat ile snrlanan blge dahilinde. bile hibir hava harekat yaplmayacaktr.

Madde 3- Hatt- fasllar bu mukavelenameye bal bir ilavede tama-men gsterilmi bir krokide de iaret edilmitir. Mstakil 7. Kafkas Ko-lordusu ile, 1. Kafkas. Mstakil Svari Kolordusu blgesinde ve KafkasOsmanl Ordusu cephesindeki hatt fasllar bu kolordular ile Osmanlaskeri kuvvetleri arasnda taraflarn katlmas ile oluturulacak komisyon-lar muvafakatle tespit edilecektir.

Madde 4- Bu mukavelenamenin imzalanmasndan itibaren, her ikitaraf askeri harekatta bulunmayacak, birlikler deitirilmeyecek, tabii du-rumlar hari askeri nakliyat yaplmayacakt. Bu maddeye aykn harekattabulunanlar harb harekatlarn tekrar balatma alameti olarak smflandrla-caklard. Yalmzca 15 Aralk akam saat 6.oo'dan sonra verilen emirler ye-rine getirilecek ve bu saatten sonra bu maksatla verilen emirler geri alna-. caktr.

Madde 5- Her iki taraf iin tespit edilen hatt- fasllar dahilinde, heriki taraf birlik deitirme veya iskan yapma hususlarnda serbest hareket-lerini koruyacaklar. u artla ki; cephenin frka mntkalar mtarekeimza zamannda kuvvetlerini oaltmasnlar.

Madde 6- Bu mukavele hkmn koruduu mddete taraflardanhibiri, gelecekte saldn iinhibir hazrlkta bulunmayacaklarna sz ve-rirler. Ancak mevcut tnaat- ahkamiyenin gemi halinin korunmas iinalmas uygundur. Tfenk ve makineli tfenk at talimleri asl hattnbe verst gerisinde ve top at talimleri, hattn onbe verst gerisinde yap-lacaktr. Bu at talimlerinden her iki taraf, nceden birbirlerini haberdaredecektir.

Madde 7- tmzalayan taraflardan hibiri, snrn ilerisine emniyet vekeif blkleri gndermeyeceklerdir.

Madde 8- Bu mukavelenin hkmleri geerli olduu mddete ta-raflarn hatt fasllar ile snrlanan tarafsz blgeye gerek askeri ve gerekyerli halkn geii men 'edilecektir. Tarafsz blgeye gelen asker ve askeranda btn erkekler harp esiri saylacaktr. Ancak mracaat ettikleriiin, yine aym sebeple tarafsz blgeye gemelerine taraflarn izin verme-siyle msaade edilecektir. .

222 NURCAN YAYUZ

Madde 9- Mukavelenamenin hkmleri uygulanrken, meydana ge-lebilecek herhangi bir kt durum, iki tarafn grevlendirecei delegelertarafndan halledilecektir. Her bir olayn halli iin hereyden nce, usOIgerei birleecek grme memurlar vastasyla taraflarn delegelerinintoplanacaklar zaman ve mekan kararlatnlacaktr. Ordular karargahlararasnda haberleme gerei duyulursa grme memurlar Refahiye Er-zincan yolu zerine gnderileceklerdir.

Madde 10- Tarafsz blge dahilinde skOneti bozacak olayn cinayetve ihtilal hadiseleri, taraflarn uygun grmesiyle ve tayin edilecek delege-ler tarafndan halledilecektir. Taraflarn sulular talep halinde derhal geriverilecektir.

Madde 11-Osmanl komando heyeti, Krtleri bu mukavelename h-kmlerine harfiyyen uymaya mecbur etmek iin almaya sz verir,Krtler tarafndan Rus hatt faslnn st tarafndaki toprak dahilinde fiilitecavz hareketi yaplrsa, Rus askerleri Rus Hatt- fasln gememekzere, bunlar hibir hkmet emri tanmayan ekiya gibi farz ederek ge-rekli muameleyi yapacaklardr.

Madde 12- Mtareke imzalayan taraflardan biri, bu mukave-lenamenin herhangi bir maddesini deitirme veya yeniden ilave husu-sunda teklif hakkna sahiptir. Rus Cumhuriyetinin Avrupa cephesindemerkezi devletler ile imzalayaca genel mwekenin btn maddeleriKafkas cephesi iin de geerli olacaktr. '

Madde 13- Karadenizde taraflarn sava filolar arasnda mwekeimzalanmaktadr. Mwekenin denizlere ait maddelerinin dier aynntlarfilolarn toplanacak olan zel komisyonlar tarafndan dzenlenecektir.Taraflarn deniz, kara ve hava kuvvetleri kar taraf sahillerine on versttendaha yakn hareket etmesi ve her ne ekilde olursu olsun taarruzda bulun-mas yasaktr.

Madde 14- Bu kukavelename Trke ve Rusa ikier nsha hazrla-narak taraflarn delegeleri tarafndan imzalanp, imza eden taraflarn del e-gelerine birer nsha verilmitir

ERZtNCAN MTAREKEstNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 223

can mtarekesi tarihinden itibaren blgede ayn mezalimjn yaplmasnnuygun olmayaca ve bundan dolay blgede yaplacak olan herhangi birmeziUimden Rusya'nn mesul tutulmas kaydnn ilave edilmesinin uygunolacan dnmt.

Hatta 4.5.6.7. maddeleri uygun. grmekle birlikte, igal altndaki top-raklarn srf tahliyesine ait olmak zere teklif edilecek baka bir madde-nin gereksiz olduunu ifade etmiti(66).

Enver Paa ise bu konuda Vehip Paa'ya hak vermi ve onun teklifi-ni uygun bulduu, bu deiikliin daha fazla vakit geirilmeden birannce yaplmasn bilhassa, Ermeni meziUiminin men edileceine dairmtarekenarneye kayt ilavesinin siyasi adan en ksa zamanda teklifedilmesinin uygun olacan dnmtW6]).

Dier yandan mtat"ekenin, Kafkas cephesine ait olmasna ramen,3. maddesinde VI. Ordu ile karsndaki Rus kumandanlarnn yalnz hattfasllarn tayini ile yetinileceinin kaydedilmesine ve ran' daki Rus ku-mandanlarnn Genera.l Perjevaleski emrinde bulunmalarna ramenran'n her iki tarafa tahliyesi kaydnn Perjevaleski tarafndan taahhdedilmesinin gerekli olacan dnyordu(68).

Bylece Enver Paa, btn planlarn ve deitirilmesi gereken mad-deleri, Rus delegelerine biran nce teklif etmeye karar vermi ve madde-lerin resmen kabulnden be gn sonra bu teklifini yapmt. Teklif ettiimaddeler yledir:

"1- 11. Maddede Krtlere kar taahhdmze karlk Rus kuman-danl da, igal edilmi topraklardaki Ermenilerin Mslmanlara yaptk-lar mezalimin men edileceini taahhd etmelidir.

2- 4. Maddede baka cephelere birlik sevk etmemek hususunda Irakve Suriye cepheleri mevzubahis olmasna ramen, Rus birliklerinin dahiIrak'ta Ingiliz ve Douda Alman cephesine birlik sevk edemiyeceklerinitaahhd etmelidirler"(69).

Fakat Enver Paa'nn bu teklifleri, sadece kat zerinde kalm, uy-gulamaya konmamt. nk, General Perjevaleski, daha mtareke g-rumeleribalamadan nce Mezopotamya' daki ngiliz kumandanlnabu hu.susta sz vermiti. Trkler mtareke im~alad anda, Trk birlikle-rinin ngilizlere kar takviye edilmeyeceini ngilizlere k~rnceden ga-ranti altna alan General Perjevaleski, mtareke annda dahi mttefikleri-

(66) ATASE, Kls. 524, D. 706-2044, F. 32.(67) ATASE, Kls. 340, D. 406-1366, F. 1-33.(68) ATASE, Kls. 340, D. 406-1366, F. 1-33.(69) ATASE, Kls. 340, D. 406-1366, F. 1-24.

224 NURCAN YAVUZ

nin faydasna hizmet etmekten geri kalmamt. Eer Enver Paa'nn tek-lif ettii bu maddeler kabul edilseydi, Kafkas Cephesi harekat ok farklbir ekilde savasz olarak sona erebilirdi.

Mtarekenin imzasndan sonra, III. ve II. Ordular ile Rus ordusu ara-snda mtareke hatt, mtareke mukavelenamesine ek bir metin halindehazrlanm olup yle idi:

Madde 1- Karadeniz sahilinden Dersim-Krandah Da ve PohturDa' na kadar olan blgede her iki taraf iin eI! ileri siper hattndan geenhatt- fasl geerli saylmtr.

Madde 2- Cephenin dier ksmnda ise hatt- fas aada belirtilenhatlardan geecektir.

Q- Osmanl Bat- Fasl: Pohtur Da'ndan itibaren Katrtepe-Mercan Dalar (3449)- Karacakale (3200)- Murdakan ve Pulur'un 8 kmgneybatsnda Kopuzlu- Yukar Kapir- Ferhad~n 5 km gney dousun-da Mustafa Bey Kona-aldann 2 km gneyinde omak Zaki

/ (Ki'nn 6 km kuzeybatsnda) Erik da (2300)- Sanis Onut- erafet-tin Dalar (2350) (Bayndr tepesi'nin 6 km gneyinde) Aa KrvanaBulan Gedii (Yukar Krvana'dan 5 km gneyinde) Fal (ZiyaretKy'nn 4 km gneyinde) Sulak Kprs (kprnn gney ba dahil)Murat ay'n takip eden hat ve buradan Kertakom-Azakpur (~urgahKy'nn 4 km gney batsnda)- Miasin ve buradan itibaren en ilerisiperleri takiben Van gl' ne kadar uzayan hat ve bundan sonra Ard de-resine kadar Van Gl'nn gney sahili Ard Deresi (Akdamar krfezi-nin 8 km gneyinde) Arkom (atak'n 8 km kuzey batsnda) 2400 ra-kml da (lsfan Kyn'l14 km dousunda) istikameti. '

b- Rus Bat- Fasl: Krandah Da;ndan itibaren Akbaba da-Sepilus Da-Akta-Ksmer Da (2460) eytan dalar silsilesi, ariDa-Aca-Solukkprs'nn kuzey bas-Izrak (Tefitik Ky'nn 7 kmgney batsnda) Muhacir Ky (Nuryatak Ky'nn 2 km gney batsn-da) borya mevzisinin sa taraf ve buradan Van Gl'ne kadar ad geenmevzinin en ileri siper hatt ve Van Gl'nn gney sahili kuzeyinde ve 5km mesafede sahile mevzi olarak geen ve Akdamar Adas'na kadar uza-y~mhat (Akdamar Adas dahil) Tepekanis Deresi mansb- 2800 rakmltepe (Krrierak Ky'nn 2 km kuzey batsnda) Sarda 3150 Merva-na' ya kadar ve ondan tesi de 7. Kafkas mstakil kolordusunun olutura-ca komisyonun tespit ettii snr hat~1geerli olacaktr.

Bu noktalar arasnda geen hatt- fasllar Hatt- taksim mahiyetitakib edecektir. Hatta taksim belirsiz yerlerde hatt- mstakim olarakkabul edilecektir. Kafkas ordusu ile 7. Kafkas mustakil Kafkas kolordu-sunun hatt fasllarnn taraflar aras ile karlk Osmanl ordular hatt fa-sllar aras tespit edilmi hat olarak kabul edilecektir.

ERzNCAN MT AREKESNN TRK TARHNDEK YER YE NEM 225

Btn bu noktalar, taraflarn igali altnda saylacaktr. ki tarafran-Soluk Kprs darda tutulacaktr. Bu noktalar 1/200.000 orann-daki bir haritada belirtilmitir. Bu hususlarn tatbikinde meydana gelebi-lecek herhangi bir anlamazlk haritalara bavurulmak ekliyle halledile-cektir

226 NURCAN YAVUZ

/

Bylece bu ekilde hazrlanan mtareke emri i9 Aralk i917'de cep-hedeki btn ordu kumandananna bildirilmi(73)ve frkalann kendi cep-helerinde ve blgeleri dahilinde bu mukavelename ve ilavenin hkmleri-ne harfiyyen uyulmas ve bu konuda hi kimsenin kesinlikle itirazetmesine izin verilmemesi rica edilmiti(74).Daha sonra mtareke madde-leri zet ekilde aklanarak, uyulmas gereken btn kurallar tek tek ve-rilmek suretiyle frkalar uyanmt.

mzalanan mtareke, aslnda bir brakmadan ok bir atekes ant a-masyd. Ama iki ordunun da aamayaca bir izgiyi saptamakt. Byle-ce tm meseleler ertelenmi oluyordu. Meselelerin dmlendii yer isepetrol, hammaddeleri, stratejik durumu ve i ie yaayan eitli halklanile Kafkasya blgesiydi(75i.

Sonuta, ondrt maddelikmtareke metni ile Kafkas cephesindekiOsmanl-Rus ordulan arasnda muharebeye son verilmiti(76).Daha sonraOsmanl Devleti ok zayi at vermi birliklerini takviye etmek ve Kafkas-larda ilerlemeye hazrlanmak ynnde mtarekeden faydalanma frsatnbulmutu(77).Mtareke ile birlikte, Ruslar silahlarn brakacak igal ettik-leri blgeleri terketmeye balayacaklard(78). Mtareke imzalandktansonra, hkmleri kesin ban anlamas imzalanncaya kadar geerli ola-cakt(79).

. Dier yandan mtarcke, milli glerini toparlamak iin bu frsattanfaydalanmay dnen Zakafkasya Komiserlii tarafndan da memnuni-yetle karlanmt(W). Mtarekeden sonra tespit edilen hat ile birlikte, 29Ekim 1914 tarihinde balayan Trk-Rus sava da bu suretle yl ellign sonra fiilen bitmi oluyordu.

(73)

(74)

(75)

(76)(77)

(78)

(79)(80)

Kazm Karabemir. Bolevik Ordusunun ekilmesinden Sonra Osmanl Ordusununleri Harekat, Erzurum. 1335, s. .ATASE. Kls. 3913. D.-, F. 56-3, 56-2; ATASE, Kls. 4813, D. 260, F. 52-2; Kazem-zadeh. The Struggle for Transcauscasia, s. 82.Stefanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, Ekim Devriminde Milli Mcadele'ye,stanbul, 1979. s. 13. fATASE. Kls. 3913, D.-. F. 56; Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia. s. 82.Afanasyan. L'armenie L.azerbeidjan.... s. 34, (Mtarekenin vermi olduuimkanden faydalanlarak, cephede askerlerin salnn korunmas iin. yerlemedurumu hakknda III. ordu kumandanlndan u emir verilmiti; "Mtarekenin ver-dii durgunluktan faydalmlarak, askerin ve hayvanlann korunlaman bakmndanyksek ve souk yerlerdeki birlikler kltlecek ve bunlar sk sk deitirilecektir.Muharebe nedeniyle tabiyece uygun olmayan yerlerde kalm bulunan birliklerin,daha elverile yerlere alnmalan dnlmektedir. MHL.reke artlan gznnealnarak yukandaki dncelere gre yaplmas gereken dncelerin acele bildiril-mesi" (I. Dnya Harbinde Trk Harbi..., C. II, Ks. 2, s. 305).Hans Rohde. Asya in Mcadele, i. Kitap. ark Meselesi, eviren: Binba Nihat,stanbul, 1932. s. 93.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, s. 82.,Afanasyan. L'armanie L'azerbaidjan ... s. 34.

228 NURCAN YAVUZ

,

mdrlnce acilen alnmas lazmdr. Bu topraklarn istilasyla beraber,derhal iae-i umfim1ye tekilatna katlma mecburiyeti ortaya kacaktr.

Madde 4- Mltecilerin yollarda sefalet iinde harab olmamalar iinkn memleketlerine dnmelerine msaade edilmesi.

Madde 5,- Shhi, mlki ve tbbi vastalar askeriye tarafndan stleni-lecek ve malzemeye azami ekilde dikkat edilmek suretiyle idari shhitekilat yaplacak ve memleketlerine dnenler yollarda muayene, temizlik .ve aya tabi tutularak blgeye bulac hastalk yaylmamasna dikkatedilecektir.

Madde 6. Adli tekilat yerli yerine geinceye kadar nizami mahke-melere ait olan hususlarn da divan- harplere gnderilmesi mecburidir.

Madde 7. gal edilen blgelerde bulunan ve nakli g olan trenray, malzemesi ternine ve hastane malzemesi gibi eyann msaba sure-tiyle elde edilmesi lazm ve mmkn telakki edilmitir. Bu husus iin ge-reken parann da ihtiya annda gnderilmesi gerekecektir.

Madde 8- Btn bu hususlar, acil bir ekilde uygulanarak ve memle-ketin dzeninin kurulmasna kadar takib edilmesi gerekecektirl83).

Alnan btn bu tedbirlere ramen, aslnda mtarekenin siyasi birnemi yoktur. nk Aralk 191Tde zaten Rus ordular tam bir zlmehalinde geriye ekilmeye balamt bile. Mtareke sadece onlarn rahatageri ekilmelerini salamaktan baka bir ie yaramamt. Rus ordusu buzlme anndan nce cephede sayca Trk ordusundan ok stn oldu-undan, Trk ordusu taarruz edecek durumda da deildi. Fakat Ara-,lk'tan itibaren Rus ordusu zlmeye balaynca taarruz yapacak halegelrniti(84).Bylece, ileri de yaplacak olan Erzincan ileri harekatnn te-melleri de bu ekilde atlm oluyordu.

VI. Ordu Kumandam Halil Paa ise, Rus delegelerinin bu mtarekeile, Kafkasya'y bize mstakil devlet olarak tanttrmak istediklerini veRuslarn kendilerini zayf grdkleri Avrupa cephezinde mtareke imza-ladktan sonra kendilerini kuvvetli zannettikleri Kafkas cephesinde ayncamenfaat takip ettiklerini ve oluturmay dndkleri Mstakil KafkasHkmeti'ne Azerbaycan ve Anadolu'nun bir ksmn da ilave etmek is-tediklerini ileri srmtW:l5). Aslnda mtareke dier ordu kumandanlarve halk tarafndan da ok farkl ekilde deerlendirilmesine ramen yinede sava fiilen sona erdirdii iin genelde olumlu karlanmt. Hattamtareke imzalandktan sonra gazete ve dergilerde yerli ve yabanc ba-

(83) ATASE, Kls. 2293, D. 16-A, F. 3-3.(84) Erzincan ve Dolaylannda. .., s. 23.(85) ATASE, Kls. 524, D. 706-2044, F. 20.

ERZNcAN MT AREKESNN TRK TARHNDEK YER VE NEM 229

snda pek ok yazlar yazlm ve yorumlar yap~lmt. Trk camiasndamt:arekeyi olumlu karlamayan kii olmasa da Ingiliz ve Franszlar a-sndan ayn eyi sylemek mmkn olmamt. .

21 Aralk i917 tarihli Sabah Gazetesi' nde kan bir yazda, olay uekilde deerlendirilmiti: "Petersburg' da Ahali Komiserleri Meclis na-mna Lenin ve Troki ttifak Devletlerine mtareke teklifini ilk akladzaman biz bu teklifin ark alemini mnferid bir sulhe isal edeceimtalasnda bulunmutuk ... ark cephesinde harp oyunu iin kafi derece-de heves kalmam olduuna bakarak mt:arekeyi sulhten ayran mesafe-nin uzak olmad iddiasnda bulunmutuk.

"Fakat dava tarihinden itibaren, dman memleketlerinde gerek mat-buat vastasyla olsun gerek rica-i hkmet azyla olsun bunun aksinebir yol almt. Bunlardan bir ksm Petersburg' da hala entrikalarla biri g'rebileceine kanaat getirerek dier bir ksm da ald emir ve telkineittiba ederek Ruslar mt:areke fikrinden vazgeireceklerine inanmlard,Ne iin itiraf etmemeli bu ihtimale inananlar bizde de vard. i

"Fakat bugn, o pheler tamamen ortadan kalkt. Bylece iki tarafneref ve haysiyeti ile mtenasib olarak. akd edilen mt:areke artlar anla-ldktan sonra daistikbal iin her trl artlar emniyete sahip bir sulhyapmak imkan kolaylam olduunada kanaatimiz artt. Bundan nekadar memnun istek dman memleketinde vaziyetin buna yakn sirettehis ve takdir edildiini grmekle de o derece memnun oluyoruz"(86):

Ksaca Trk matbuat, olay sevindirici bir durum olarak karlam-lar ve defalarca yazdklar yazlarla bu memnuniyetlerini dile get.irriler-di. 30 Aralk i917 tarihli Tasvlr-i Efkar' da yaynlanan bir yazda da yinebu husus dile getirilmiti. Yazda drt seneden beri devam eden harbin,nihayet sona erdii ve insaniyet noktasndan ok nemli bir mt:arekeningerekletirildii belirtilmiti(87).

Hariciye vekilimiz Nesimi Bey ise olay, son derece gzel ve baa-nyla gerekletirilmi bir sulh olarak deerlendirmi(88) ve onun bu fikriHalil Bey tarafndan Meclis-i Mebusan'da yaplan konumasyla destek-lenmiti(89).

Meclisteki yetkililerin de mtarekeyi olumlu karladklarn bildir-meleri, Trk kamuoyunda daha da sevindirici bir olayolarak yorumlam-t, evket Sreyya Aydemir ise mtarekeye ait anlarn u ekilde anlat-mtr; "Bizler Rusya'da olanlar duyuyor, okuyor, ama bunlardan pek bir

(86) Sabah, 21 Aralk 1917, Numro: 10094.(87) Tasvr-i Efkfu",30 Aralk 1917, Numro: 2326.(88) Sabah, 22 Aralk 1917, Numro: 10095.(89) Sabah, 21 Aralk 1917, Nunro: 10094.

230

--..,--'------------.------1

NURCAN YAVUZ

ey anlamyorduk. Bizim cephemizde de mtareke haberleri artk yaygn-d. Yalnz gnn bildiremiyorlard. Fakat bir gn ve tesadfen tambizim mstakil makineli tfenk takmnn tuttuu da geidinin nnde,hem de mtareke tebli edilmeden fiilen mtareke balad. Kardaki te-pelerde Rus siperlerinin stne frlayan kalabalk Rus askerleri bir takmbarlarla bize doru ilerlediler. Arada derin bir sel yata ve bizim n-mzde de mayn tarlalar vard.

"Demek ki artk fiili mtareke olmutu. ister istemez onlara karkmak ve gelenleri evvela mayn tarlalarndan korumak, sonra da bizimsiper ve zeminliklerimize kadar gelme!~rini nleyerek tatl dille karla-mak ve yerlerine gndermek lazmd. Oyle de yapld. En nde yryeniri yar sakall bir Rus askerinin elinde, ortasna tuz konulmu kocamanbir somun vard. Byle karlarna, bir sulh ve dostluk gelenei olarak Bal-kanlarda hala yaar. Bu ekmekten bir lokma koparacak sonra tuza bana-rak azna atacaksnz. Bu bar veya anlama demektir. Hem bu treniyerine getirdim, hem de yanmdaki avua ayn eyi yaptrdm. Bizimcephemizde fiili mtareke byle baladl"(90).

iGenel olar* mtareke, olyumlu karlanyordu. Fakat yabanc mat-

buatta zellikle Ingiliz ve Franszlar tarafndan bu ekilde karlanmadda bir gerekti. Times gazetesinde yaynlanan bir yaz bunu ispatlamayayetmiti. Gazetede, Rusya'nn benzeri grlmemi bir ihtilal devri geir-dii ve henz sakOn zamanlarndan ok uzak olduu iin Lenin ve dierhkmet erkanar eletirilerek u artlara yer verilmiti: "Rusya zahirenmttefiklerinden ayrlm deil ise de hakikatte o ittifakn bir kymeti kal-mamtr. Hkmetin deimesi bu vaziyeti deitiremez. Askerleri tek-rarharbe sokmak kabilolsa bile mtarekeye hitam- harp nazaryla bakanordu, cephede bir gn bile durmadan geri ekilir"(91).

Times Gazetesi'nin ileri s~d bu fikir gerekten de doruydu.nk yeni Rusya, eski :arl tilaf Devletleri'ne balayan zihniyetler-den ayrmt. Rusya artk harp istemiyordu. nk harp tehizat ve silahkayna tkenmiti. Fakat ngiltere harbe devam etmek fIkrinde diretiyor-

, du. Amerika'nn harbe dahil olmas onlar iin byk um~t kayna ol-mutu. Amerikan askerlerinin Avrupa'ya gelinceye kadar Ingiliz askeri-nin durumu idare etmesiyle birlikte ilkbaharda harbe devam etmeyiama,lyorlard. Fakat Rusya'nn harbe son verip tilaf Devletleri'nin aley-hine Ittifak Devletleri'ne mtareke teklifi ve mtarekeyi imzalamas onla-rn bu planlarn suya drmt. Her ne kadar resmen mttefiklerindenayrlmasa da Kafkas cephesinde de mtarekenin son aamasn gerekle-tirip, Erzincan mtarekesini imzalamas onun bu ilikisini tamamen sek-teye uratmt.

(90) Aydemir, Makedonya'dan Orta.." C. III, s, 351.(91) Sabah, 21 Aralk 1917, Numro: 10094.

ERZNcAN MTAREKESNN TRK TARHNoEKl YER VE NEM 231

Dier yandan, Rusya mtfuekeyi resmen imzalayarak, scak savaason venniti. Fakat blgedeki siyasi entrikalarm henz sona erdireme-miti. Mta-eke ile askerini geri ekeceini kabul etmiti fakat yerinevans brakmadan bu geri ekilmeyi yapmayacakt. Btn bu planlarn,mtfuekenin resmen imzasndan sonra uygulama sahasna koyacakt.Ocak-ubat 1918'de cephede gelien olaylar Rusya'nn madalyonununteki y~n gstermeye kafi gelecekti.

yle ki, Ruslar mtarekenin hemen akabinde igal ettikleri toprak-lar boaltmaya balamlard. Bu geri ekilme esnasnda ellerindeki mev-cut silahlar Ermeni askerlerine' teslim ederek onlar da yerlerine varisolarak brakyorlard. Cepheden bu gibi haberlerin alnmas Vehip Paaiin byk bir endie kayna olmutu. Btn bu belirsizlikleri ortadankaldrp, Rus ordusunun gerek harekat hakknda etrafl bilgi toplayabil-rnek ve alnan haberlerin doru olup olmadn renebilmek iin blge-ye casus gndermeyi planlamt. Casuslar vastasyla ald bilgiye gre;cephedeki Rus asker ve subaylarnn artk harp ileriyle meguliyettenziyade sulh ileriyle uratklarn ve kesin sulh iin altklarn dieryandan R!Js askerinin bu fikirde olmasna ramen Ermeni asll olan as-kerlerin bu fkirde olmadklarn baka emeller peinde olduklarn ren-miti(92). .

Frka mensubu Mlfrzim-i Evvel Sami Efendi'nin verdii ifade Er-menileiin ve Ruslarn bu konudaki asl emellerini dorulamaktayd. SamiEfe,ndi'nin ifadesinden; Zazalar gediine kadar olan blgede Rus askeri-nin bulunmad ve 13. Rus Trkistan Alaymn Zazalar ile Erzincan ara-sndaki kylerde istirahatte bulunduklan, frkann Mamahatun da toplantyaptktan sonra Erzurum'a gidecekleri, hatta bu frkann Erzincan'da kal-m olan arlklar ve dier t~hizatnn 20 gn nce Kafkasya'ya sevkedildii, Erzincan'daki kolordu karargahnn da geriye doru harekete ha-zrland, hatta arlklarinn ve hastahane malzemelerinin Erzurum'anceden gnderildii, 4. Trkistan frkasmn da tamamen geriye ekild*-ten sonra Kafkasya cephesinin Ermeniler tarafndan teslim alnaca,hatta Rus ordusundaki Alman askerlerden, mslmanlardan ve baz erme-nilerden bunun talep bile edilmedii, bu yoldan almalarn balatldrenilmiti(93).

Bylece cephede en son gelien olaylar Ermeni faaliyetlerine aitti.Ermenilerin blgedeki almalar hakknda pek ok bilgi alnmaya ba-lanmt. Esasen cephede Ekim'de balayp, Kasm'da umumileen da-l, ortaya yeni bir mesel e daha kartmt. Dalan ve geri ekilen Rusordusunun silah ve mhimmatlarn blgedeki Ermenilere teslim ettiklerien ok alnan haberlerdendi. Bylece artk yeni bir hat oluturulmaya ba-

(92) ATASE, Kls. 2906, 0.154, F. 3. 36.(93) ATASE, Kls. 3916, O. ll,F. 7.

232 NURCAN YAVUZ

lanmt bile. Ruslann boalttklan sahalarda Ermeniler mslman halkakar saldn ve toptan ldnnelere balamlard(94).Bu ise yeni bir' mese-lenin balangcn tekil etmekteydi. yleki, Rus ihtilali sonucu Kafkas-ya'nn Rus olmayan halk muhtar idareye sahip olmutu. Grcistan, Azer-baycan ve Ermenistan mihi birlikleri oluturulmaya balanmt. Bu aradaErmeniler Ruslann silah ve malzemelerinden faydalanarak tmenkurma hazrlna girimilerdi(95).

Dier yandan Ermenilerle Gremer, ortakharekete de balamlar veKafkasya'da yeniden Ermeni ve Grc birlikleri olutunnak iin alma-larn hzlandrmlard. oluturulan bu birlikler birleerek, arazi-i mstev-liye dahilindeki birliklere katlmay planlyorlardJ. Rus birlikleri igal et-tikleri topraklan tahliye etmedikleri takdirde bu birlikler blgeyi elegeireceklerdi(96). Grc ve Ermenilerin dnda kalan Azerbaycanllar iseTrklerin gelmesini bekliyorlard(97). Btn bu gelien olaylar bir arayagetirildiinde, Ermenilerin Kafkas cephesinde ksa zamanda byk bir fa-aliyete giriecekleri ve nceden beri hayalleri olan "Byk Ermenistan"gerekletimieye alacaklan seziliyordu. Bu amalarn gerekletimiekiin hem Kafkas dahilinde hem haricinde toplu olarak faaliyetlerine ba-lamlar, hatta Grcleri de yanlanna almay baardklan gibi Rus deste-ini de sonuna kadar deerlendirmeye almlard.

Sonu olarak Erzincan Mtarekesi Kafkas cephesinde Trk-Rusharbine son vennise de, mtarekeden sonra cephedeki olaylar okdaha farkl. boyutlarda gelimi ve Trk-Ermeni mcadelesinin temelle-rinin atlmasna sebep olmutur. Mtareke iin kurulan hayaller' ksazamanda bir kabusa dnmtr. gal edilen vilayetlerimiz mtaredekiban ortam ile deil de, scak sava sayesinde, yani Trk ileriharekatnn baaryla sonulandnlmasntlan sonra ancak kurtanlabilmiti.te bu ekliyle Erzincan Mtarekesi, Mondros Mtarekesi ile benzerliktekil etmektedir. Her iki mtarekede, bana hazrlktan ziyade yeni birmcadelenin, hatta lm-kalm mcadelesinin balang safhasn olu-turmulardr.

(94) Dokument i Materiali po Vneney. Belge no: 44, s. 70; Ermeni meselesi ilerideaynca bir blm halinde verileceinden, bu ksunda aynntlara girilmemitir.

(95) Erzincan ve Dolaylannda. .. s. 24.(96) ATASE. Kls. 152. D. 376-681. F. 8-5.(97) Erzincan ve Dolaylannda . s. 24.

0000000100000002000000030000000400000005000000060000000700000008000000090000001000000011000000120000001300000014000000150000001600000017000000180000001900000020000000210000002200000023000000240000002500000026