100120 Bronnen Taalgeschiedenis 2010

› Scandinavische Talen en Culturen / Muriel Norde

Bronnen van de Scandinavische taalgeschiedenis

| 2

Scandinavische Vereniging Fryslân 20-01-10

Indeling

1. De Scandinavische taalfamilie en haar plaats binnen de Indo-Europese taalfamilie

2. De oudste bronnen: Oernoords en Vikingtijd3. Hedendaagse dialecten

Indo-Europees – Germaans - Scandinavisch

| 4


WELKE TALEN HOREN BIJ ELKAAR?

lyhyt

isä

kukka

aurinko

court

père

fleur

soleil

kort

fader

blomst

sol

kurz

Vater

Blume

Sonne

kort

vader

bloem

zon

FinsFransDeensDuitsNederlands

| 5


Welke talen horen bij elkaar?

lyhyt

isä

kukka

aurinko

court

père

fleur

soleil

kort

fader

blomst

sol

kurz

Vader

Blume

Sonne

kort

vader

bloem

zon

FinsFransDeensDuitsNederlands

Indo-Europese talen niet IE

| 6


| 7


DE INDO-EUROPESE TAALFAMILIE

| 8


Indo-Europese talen

| 9


Indo-Europees in de wereld

› oranje: meerderheid spreekt Indo-Europese taal› geel: Indo-Europese taal heeft officiële status

| 10


Vergelijkende Indo-Europese taalwetenschap

› 18e eeuw: “ontdekking” Sanskriet• bleek verwant aan Grieks en Latijn• overlevering gaat terug tot vóór 1000 v.Chr.• doorzichtig van structuur

› Sir William Jones (opperrechter te Calcutta) hield in 1786 een rede voor The Asiatic Society• wordt gezien als begin IE-taalwetenschap

| 11


Voorbeeld 1: ‘zijn’ (presens enkelvoud en meervoud)

suntsanti3PL

estisstha2PL

sumussmas1PL

estasti3SG

esasi2SG

sumasmi1SG

LatijnSanskriet

| 12


Voorbeeld 2: ‘voet’ (enkelvoud)

padílocativus

pedispadásgenitivus

pedepadásablativus

pedipadédativus

padāinstrumentalis

pedempādamaccusativus

pēspātnominativus

LatijnSanskriet

De Germaanse talen

| 14


De Germaanse taalfamilie

› Ca. 0: 3 dialecten (West, Noord en Oost)

| 15


GERMAANSE TAALGESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT

› ca.300: Oostgermaans scheidt zich af; west-noordgermaans dialektkontinuum

› ca. 350-550: Volksverhuizingen; Angelen en Saxen migreren naar Engeland

› ca. 550: Scheiding tussen West- en Noordgermaans

| 16


De wet van Grimm: overzicht

Wet van Grimm(vereenvoudigd)I: stemloze plofklanken /p, t, k/

> stemloze wrijfklanken /f, þ, x (> h)/

II: stemhebbende plofklanken /b, d, g/ > stemloze plofklanken /p, t, k/

III: stemhebbende geaspireerde plofklanken /bh, dh, gh/ > stemhebbende wrijfklanken /ƀ, ð, ǥ/ (> /b, d, g/)

| 17


De wet van Grimm: voorbeelden

gh >g

dh>ð

bh >ƀ

g>k

d>t

b>p

k>x

t>þ

p>f

stijgenstígasteiganstighnōti

daaddáðga-dēþs dhiti- (‘het plaatsen’)

dragen (baren)

berabairaferōbharāmi

knieknékniugěnujānu

tientíutaihundecemdáśa

werpenverpawaírpanverber (‘zweep, worp’)

honderdhundraðhundcentum (/k/)śatám

drieþrírþreistrēstrayas

vaderfaðirfadarpaterpitā

NederlandsOudnoordsGothischLatijnSanskriet

| 18


Noordgermaans: historisch

› Groen: Hoog- / Middel- / Nederduits

› Oranje: Anglo-Fries› Rode lijn:

Noordscandinavisch• Lichtblauw:

Westscandinavisch• Donkerblauw:

Oostscandinavisch• (Het Oost-West onderscheid

ontstond in de Vikingtijd)

| 19


Noordgermaans: huidige situatie

› Groen: Eilandscandinavisch (IJslands en Faeroers)

› Blauw: Vastelandscandinavisch (Deens, Noors en Zweeds)

| 20


5 PERIODES IN SCAND. TAALGESCHIEDENIS

› 200-700: Oerscandinavisch› 700-1100: Vikingtijd; 2 dialecten:

Oudwestscandinavisch (Noorwegen en IJsland) en Oudoostscandinavisch (Denemarken en Zweden)

› 1100-1300: Late Middeleeuwen: Zuidscandinavisch (Denemarken) scheidt zich af

› 1300-1500: “gat” (svartedauden)› 1500: - Moderne tijd; belangrijkste taalgrens is

Vastelandscandinavisch (Deens, Noors, Zweeds) en Eilandscandinavisch (Ijslands en Faeroers)

| 21


Oernoords

› Fragment Atlakviða

http://folk.uio.no/arnet/

De oudste bronnen

| 23


Oernoords: ca. 200 - 700

Bronnen› runeninscripties› namen in buitenlandse

manuscripten› leenwoorden in niet-

Scandinavische (niet-Germaanse) talen

| 24


Runen

› Sinds begin jaartelling door Germanen gebruikt› Betekenis woord: ‘geheim’› Oorsprong onzeker› Inscripties op hout, been, metaal (wapens) en steen› Geen alfabet maar “futhark”, 24 tekens, o.a. overgeleverd op

Kylversteen in Gotland (ca. 400)

| 25


Het oude futhark

› 24 tekens, 3 ættir (‘geslachten’ of ‘achttallen’)› Freys ætt, Tyrs ætt, Hagals ætt (namen mogelijk later gegeven,

worden pas in 17e eeuws IJslands handschrift genoemd)› runen hadden namen > magische betekenis?› rune kon gebruikt worden om naam aan te duiden (begripsrune), bv.

“T” voor de god Tyr.

| 26


Inscripties ouder futhark

› ca. 350 stuks

| 27


Beroemde inscriptie: Gallehus (ca. 400)

› ek hlewagastiR holtijaR horna tawidō › ik Hlewagast Holt-GEN hoorn maakte› ‘Ik, Hlewagast van Holt, maakte de hoorn’

| 28


De hoorns van Gallehus

| 29


Oorsprong runenschrift: Grieks?

› Enkele overeenkomsten› Contacten met Grieken in 3e

eeuw, rond Zwarte Zee› Maar: runeninscripties zijn

ouder dan dat (vanaf 2e eeuw)

| 30


Oorsprong runenschrift: Etruskisch?

› Enkele overeenkomsten› Net als runen konden

Etruskische teksten zowel van links naar rechts als van rechts naar links worden geschreven

› Helm van Negau (2e eeuw vChr): Etruskische inscriptie met Germaanse naam (Harigast)

| 31


Oorsprong runenschrift: Latijn?

› Enkele overeenkomsten met oudste Latijnse inscripties, bv. Duenos-inscriptie (Rome) uit 6e eeuw voor Chr.

› Wordt als meest waarschijnlijke oorsprong beschouwd

| 32


Andere runenrijen: Futhorc

› Meegenomen door Angelen en Saxen naar Groot Brittanië, in 5e-6e eeuw

| 33


Andere runenrijen: jonger futhark

› ca. 8e eeuw: aantal runen gereduceerd tot 16› 1 rune kon nu meerdere klankwaarden hebben› twee hoofdvarianten: långkvistrunor en kortkvistrunor› Veel inscripties op steen (herdenkingsstenen)› Alleen in Zweden al > 3000.

| 34


Codex runicus

› Grootste runenhandschrift› Ca. 1300› Bevat o.a. Skånelagen

| 35


Einde runen: dalrunor

› voornamelijk op voorwerpen› meeste inscripties gevonden in Älvdalen› tot einde 19e eeuw in gebruik

| 36


Scandinavische namen in Latijnse bronnen

› Oudste bron: 325 vChr.: Pytheas van Massilia, o.a. Scadinavia (Scandinavië) / Scandia (Skåne)

› Tacitus: Germania (98): suiones (Zweden (svear)), fenni (Finnen)

| 37


(Ultima) Thule?

› Naam in Griekse en Latijnse bronnen voor meest noordelijke eiland

› Voor het eerst genoemd door Griekse ontdekkingsreiziger Pytheas (ca. 330-320 vChr): “zes dagen zeilen vanaf Brittanië”

› Links: Thule op de Carta Marina van Olaus Magnus (1537)

› Benaming voor: IJsland, Orkney, Shetland, Groenland, Scandinavië?

› Soms: Thule voor IJsland, Ultima Thule voor Groenland

| 38


Scandinavië

› Voor het eerst genoemd in Naturalis Historiæ van Plinius de Oudere (23-79).

› Waarschijnlijk verbastering van *Skaðin-auiō ‘gevaarlijk (?) eiland’, Oudnoords Skáney (Skåne).

› “gevaarlijk” zou slaan op de gevaarlijke waterwegen rond Skåne.

› Niet altijd duidelijk welke landen onder Skandinavien vallen > voorkeur voor term Norden

| 39


Scandinavische woorden in Fins-Oegrische talen

› Voordeel: in Finoegrische talen is het einde van een woord over het algemeen goed bewaard, terwijl dat in de Germaanse talen juist is afgesleten

› (en omgekeerd)› bv.: Fins ranta (Zw. ‘strand’), rengas (Zw. ‘ring’),

kuningas (Zw. ‘k(on)ung’)› soms iets andere betekenis: Fins lammas ‘schaap’

| 40


Middeleeuwen (1100-1300)

› Kerstening van Scandinavië› Invoering Latijns schrift› In volkstaal vanaf 12e eeuw

(Noorwegen en IJsland) en 13e eeuw (Zweden)

› Bronnen:• wetsteksten• religieuze teksten• poëzie

| 41


Digitalisering

Dialecten in het huidige Scandinavië

| 43


Zweedse dialecten

| 44


Älvdalsmålet in Zweden: taal of dialect?

| 45


Standaard Zweeds - Älvdalska

› Ittað-jär er ien rakke (Älvd.)Det här är en hund (Zw)Dit (hier) is een hond

| 46


Naamvallen in het Älvdalska

vargarnavargarvargenvarg[Standaard Zweeds]

wargum(e)wargumwardjemwardjeDAT

wargąwargawardjinwargACC

wargärwargerwargenwargNOM

meervoud

bepaald

meervoud

onbepaald

enkelvoud

bepaald

enkelvoud

onbepaald

warg ‘wolf’

| 47


Basiswoordenschat

› Vergelijking met het standaard Zweeds op basis van de eerste honderd woorden op de Swadesh-lijst

› Bokmål-Noors: 93/100› Rättvik-dialect (Dalarna): 93/100› IJslands: 85/100› Älvdalska: 85/100› Engels: 71/100› Fins: 0/100

http://en.wikipedia.org/wiki/Swadesh_list

| 48


Konservatieve eigenschappen

› Hoe donkerder, des te meer konservatieve trekken

› behoud van /ð/› behoud van /a/› behoud van oude diftongen› behoud van naamvallen

(datief en accusatief)

[rode cirkel: Älvdalen]

| 49


Vernieuwende eigenschappen

› nieuwe diftongen› verdwijnen van /h/› verdwijnen van genitief› /mp/ > /pp/ (bv. sopp i.p.v.

svamp ‘paddestoel’)

[rode cirkel: Älvdalen]

| 50


Gebruik datief (“derde naamval”) in Scandinavië

| 51


Afsluiting

› Scandinavisten zijn relatief rijk bedeeld met bronnen› Bronnen vullen elkaar aan› Er valt nog heel veel werk te verrichten!

DANK U

100120 Bronnen Taalgeschiedenis 2010

Automotive