MUKULINDA EBIKUYA K A T A B U K ’ A M A M A N Z I * * N ’ E N G A G Y A * * OKUBURWA OBWIKARO Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!
Mar 23, 2016
MUKULINDA EBIKUYA
KATABU K’AMAMANZI **
N
’ENGAGYA **
OKUBURWA
OBWIKARO
Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!
2
Akatabu kakaturukibwa Stichting Nature for Kids www.natureforkids.nl Omwaka 2013 Nibakoragana na U.N.I.T.E. for the Environment, The Kasiisi Project na Max Planck Institutefor Evolutionary Anthropology
* Okwekebiija kandi omuhandiiki mukuru: Dagmar van Weeghel
* Okutereekereza n’okuhunda: Albrecht Design
* Ensoborra: Marlies van der Wel, Mieke Driessen *Kuteera ebisisani: Andrew Bernard, Ronan Donovan, Richard Bergl, Martha Robbins, Dagmar van Weeghel, Mark Edwards, David R. Mills & Panthera, Cleve Hicks
* Okuhindura orulimi: Tinka John (Rutooro)
Oyeteekanize okufooka manzi mukulinda
Engagya n’Ebikuya nkanyowe: Ajani owa
Fish & Greens? Ago makuru marungi!
Ijuzaamu ibara lyawe (hamoso) okwate ekyeraganizo
mumutwe. Ijuka: okwehayo n’iraka lyawe nibyo bikuru
ebirukwetaagisibwa okulinda Ebikuya n’Engagya! Lengaho
kubaganaho OKWERAGANIZA kwawe n’abandi! N’osobora
kukozesa ebigambo kwihamu ekizina rundi ekyevugo
nokihanika mukilaasi n’otekamu abandi amaani okukikozesa
hamikoro omukyaro ky ‘owanyu.
Ekyorukukora kyoona nikinsemeza! Kakuba tukorra
hamu, nitusobora kuhinduraho kikooto.
KWERAGANIZA kwemanzi mukulinda Ebikuya n’Engagya!
Nambere orukwikara hoona, kikuru kukura oli mwebembezi mukulinda ebyobuhangwa. Omuhanda omukuru kulinda ebyobuhangwa nugwo iwe
kukura nogonza Nyinaitwe - Ensi!
Enu entegeka nehikiriza eky’okulinda Ebikuya n’Engagya obu n’esomesa okuraba mukusemeza n’okwoleka sineema, n’eyongeraho ebyokusoma n’obuzaano. Nitwija kukwoleka ebyokulinda Ebikuya n’Engagya n’Ebindi – abaihwa baitu abomukibira boona kandi tukwoleke nkokworakikora! Obuzaano obuli omukatabu kanu nibwija kukuha emiringo erukusemeza n’okuyamba kulinda Ensi yaitu kwikara nungi habwaitu nabaihwa baitu - Ebikuya n’Engagya.
Seruruza, Omanye, Oyege kandi Mucwemu inywenka. Mwegonze
3
4
Habitat nigwo omwanya rundi amaka g’ Ebikuya n’Engagya (n’ebindi byoona) - nuho biraara, bitunga amaizi n’ebyokulya n’ebyetaago ebindi byoona. Ebikuya biikara mubwerre n’ebibira kandi Engagya ziikara mubibira honka. Kakuba omwanya guhoibwamu ebyetaago kinu tukyeta “habitat loss” (okuburwa obwikaro)
Nkaitwe, Ebikuya n’Engagya nibyetaaga obwikaro - Okubyama, kulya, kuzaara n’okuzaana! Obwikaro (habitat) butaroho tibirukwomeera!
‘Habitat loss’ kiki?By Michelle Slavin
Ebikuya nibisobora kutunga obwikaro
ahantu haingi kandi bigumira embeera
baitu Engagya zo zisoroora nahabwekyo
obwikaro bwazo bwine obuzibu bwingi
muno. Okuseruruza kwemyaka 15
nikwoleka Engagya ziferiirwe ebicweka
by’obwikaro 47 ha 100 obu Ebikuya byo
bucweka 14 ha 100. Kurugwaho obwikaro
nikyo kizibu muno mukuleetereza okukeeha
kw’ Ebikuya n’Engagya mu Afrika kandi
obu nikibaho mumiringo 3: destruction,
fragmentation na degradation
Habitat destruction:
kibaho abantu obu basiisira kimu obwikaro
obu nibatema ebibira, kulima mu bisaaru
okwokya obwerre; bimu ha byokurorraho
Habitat fragmentation kibaho obu ekicweka
ky’obwikaro kisiiswa hakasigaraho
“obuzinga” butaito. Enguudo, ebyombeko
biri bimu ebirukuleeta kinu. Abantu
batekereza ngu kusigaho batamazireho
baba nibalinda eby’obuhangwa baitu
ebikuya n’engagya hamu n’ebisoro ebindi
biremwa kuhika habiikaro byabyo ebindi.
Kibireterra kwitwa enjara kandi n’okulema
kuzaara. Obundi birwanira obwikaro ebindi
bimalirra bifiire.
Habitat degradation kimanyisa obwikaro
butahirwemu ebintu nk’orwoya orubi,
ebimera ebitali byaho, daamu, hanu
obwikaro busigara buhoire amaani.
Habwaki Kuburwa Obwikaro Kibaho?Haroho ebintu bingi ebireetera ebisoro
kuburwa obwikaro: kulima, enkurakurana,
ebyobugaiga bw’omwitaka, kulima ebinazi,
empinduka y’obwire, obunaku, obutasoma.
Okwetaaga emiti nyingi (kwombeka, enku,
n’amakara), itaka ly’okulima (habw’abantu
nyakimu n’ebitongole nk’ebirukulima
ebinazi) n’enkurakurana (amaka, enguudo,
amaduuka), n’obugaiga bw’omwitaka
nka kopa bireteriize kusiisa obwikaro
bw’ebikuya n’engagya. Abantu abaine
okusoma okutaito baine encwamu nke
ha nkora eru kulinda eby’obuhangwa
habwokuba tibarukubyetegereza.
Ekindi, obunaku buletera abantu kusiisa
ebyobuhangwa obu nibaserra sente
mubwire bwa haihi kandi kunu haroho
kubonabona mubwire bw’omumaiso, okw
e’byobuhangwa n’okuburwa sente.
Aho warora ekirukukirayo kusiisa mu
byoona? Niitwe abantu. Nitulengaho
kukozesa emyanya emu na baihwa baitu
ebikuya n’engagya! Abantu nitweyongera
omubwingi kandi obu nukwo turukwetaaga
obwikaro n’ebyokukozesa.
5
Keehya okukanya kw’abantu munsi oti:• Banza omale okusoma kwawe• Lindaho eby’okutunga amaka• Obworaaba ohikire kutunga amaka, kozesa eby’okulinda oruzaaro (famire)
OKIMANYIRE?
Logging kimanyisa kutema emiti emikooto omubibira okusaramu embaaho. Ebibira bingi bisiisirwe omu busuma n’obutali busuma. Kinu kisobora kuleetaho akabi akandi habwokuba emihanda enu ekozesibwa abahiigi n’enkozi z’ebibi ezindi
Slash and Burn Okulima kusobora kusiisa ekibira
kikooto kandi ekyotasobora kugarra
ho. Abantu nibeyongera
okutema n’okwokya ebibira obu nibaserra
okuliisa famire
zaabo. Kinu kifookere kizibu kikoot
o. Abantu batema
ebibira, balima obwire butaito orwezo ruhwamu bacwamu
kufuruka kuserra nambere hali orwezo.
Bagenda handi
batandika busyaka okutema n’okwokya. Ebibi
ra nibiija
kuhwaho nahokufurukira kuserra orw
ezo habule.
Lekakutema ebibira n’okwokya oti:* Obworatema omuti gumu, obyaale esatu
* Byara emiti y’okusenyamu enku nukwo oleme kuseenya mukibira, mu paaka n’omubisaaru
* Kozesa ebyooto kalinda nku omukiikaro ky’amanda n’amahiga asatu
* Otookya amakara
* Okozese embaaho, emiti emirundi nyingi mukwombeka
* Leka kwokya ebisaka
* Kozesa akasiri akarukwetwa “Keyhole Garden” akatarukwetaagisa omwanya mukooto (noija kusanga endagirro mukatabu munu)
* Tungayo entasya ezindi nk’okulinda enjoki, embuzi, n’okukora eby’emikono
* Omugana gumu gw’ebikuya (hagati y’ebikuya 20 – 130) nigwetaaga omwanya ogurukwinga
LCI zooni yoona okwomeera?
* Ekikoosi ky’ebikuya (5 – 60) nibyetaaga ebisambiro by’omupiira nka 200 okutunga ebyokulya birukumara
* Ekirukukirayo kumaraho obwikaro bw’ebikuya n’engagya nibyo ebyetaago by’abantu (n’obwingi)
ebitarukuhwayo!
* “Habitat loss” kimanyisa itaka rundi amaizi tibikyali birungi kwikarwaamu habw’okuburamu ebyetaago
(obubyamo, amaizi, eby’okulya, obuzarro, n’ebindi)
* Ebikuya n’engagya bikozesa emyanya yabyo nk’amarwarro, bicwamu emibazi obubirwaara.
* Ebisoro obubihoibwaho obwikaro, byonera abantu. Ebibira nibikeeha, itwe abantu nitweyongera
Okoleki kutangira kuburwa obwikaro kw’ebikuya n’engagya?Osobora kuba n’otekereza habwaki tufaho
ha kuburwa obwikaro kw’ebikuya n’engagya;
ebigambo bisatu mbinu: buli kimu nikiyamba!
Buli kihangwa nikikuyamba---obundi kyanguhire
kwetegereza kandi akasumi akandi kigumire.
Ekikuru ebikuya n’engagya baihwa baitu
kandi nitwetaaga ebintu birukusisana nukwo
twomeere.---kuba bihwaho habwokuburwa
obwikaro naitwe titurukusobora kwomeera
kurungi.
Haroho ebintu bingi osobora kukora kutangira
ebikuya n’engagya kuburwa obwikaro.
Eky’okubanza, ikara omw’isomero!
Nkokworukweyongera kusoma noyeyongera
n’encwamu nungi hanyikara erukulinda
eby’obuhangwa. Soma kandi obaganeho
n’abanywani n’abomuka. Hansi hanu haroho
ebimu habyosobora okukora kuyamba ebikuya
n’engagya kutasiisirwa obwikaro bwabyo:
6
ENU NGAGYA YONYINI!
Tugambire ekiro kyawe nikigenda kita nk’omuyambi hakuseruruza ha Ngagya mu paaka ya Bwindi?Nyimuka nyenkyakara muno, obuhuka n’obunyonyi nibutandika okugamba; rundi ebikima nibyehuuba haiguru y’enju ndukuraaramu. Ndya ebyokulya ebirukukwata omunda, nyesiba ekisahu n’ebikaito nyeteraniza ahali abahondera engagya. Tugaruka nambere turaire tusigire engagya - tuzihondera omukihanda (obusinde) kuhika nambere ziri. Kinu kitwara nk’esaaha emu n’ekicweka. Gunu omulimo gunyikaza nkaijwize okukira kwikarra mu ofiisi, n’obundaaba nintunga ebiro bibiri buli wiki okukorra omu ofiisi.Omulimo gwange omukuru gubaire enkoragana nab a UWA omukulengaho kumanyiiza engagya kurorwa abantu. Nkakora naba Renja okwekebiija engagya paka kuhika obuzimanyiira abantu zikaleka kukwatwa ensoni rundi okwiruka.
Kiki ekyorukukira kwijuka omu kwekebiija engagya?Okurora engagya omurundi gwokubanza kiba kikuru nahabweki nintererra buli omu agende azirole. Okurora engagya niziikara hamu nk’aboruganda, enkazi, ensaija n’ebyaana kandi nkoku buli kimu kiine omulimo gwakyo omuka yazo bwali bwakaiso bugumire
kwoleka nkoku twine obuzaale bwahaihi. Obukooto bwazo tosobora kubwikiriza otakazirozire. Ekintu ekindi ekyampuniriize nubwo obunarozire obusigazi bubiri nibuzaana nkoburukuzina nibwikara nibwiruka nibwetoroora, hanyima nibutanga-tangana niburolerra ngana omumaiso. Kinu nikisisana ebitukora tuli bwana buto. Kyokuhuniriza obusigazi bunu bukaija kunyeta ngu nanyowe nzaane nabwo! Baitu nkairrayo naguma nimbuha omwanya obubyaijaga kunyirra haihi.
Omulimo gwawe gukahindura entekereza yaawe aha bantu?Habwokurora engagya nokuzisisaniriza abantu, kuba omuntu nobukiraaba kirumu ebirungi, baitu kigumire. Engagya bisoro ebiteekaine, biine obusinge, kandi nibiteekamu ngana ekitiinisa. Itwe abantu tukira obutafaho kumanya obuzibu obusobora kuruga omubikorwa byaitu. Kandi titufayo ahali ebyo ebitwetoroire omubisaka n’ebibira. Obu kinu nikimanyisa, bantu bataito muno abarukumanya ebirukukwata ha ngagya – abaingi tibarukufaho nobubirayenda bikahwaho. Kikuru muno okuhindura entekereza
embi enu
Peter Kabano akazaalirwa, yakurra kandi yasomera mu Uganda. Obuyamazire diguri eyokubanza mukulinda ebyobuhangwa obu nasomera ow’Itendekero lya Makerere mu mwaka gwa 2008, Peter yacwamu kusiga ab’owabu mu kibuga Kampala agende omw’irungu Bwindi, Rukiga, ensaro na Congo kutandikaho omulimo gw’okulinda eby’obuhangwa. Abandi bakaseka encwamu ye ey’okuruga omukibuga akasigayo ebirungi byoona kugenda omukisaka. Peter amatu akagateekamu ebiti! Akeehayo kandi obu yatandika nayamba (nakora atarukusasurwa). Ebyo byoona atabifeho – yacwamu kweteraniza habalinzi beby’obuhangwa abake baitu abarukweyongera nukwo akwatanize nabo omukulinda eby’obuhangwa bya Uganda ebiri ha sipiidi z’okuhwerekerra.
n’agarukamu ebikaguzo:
Peter Kabano
ENU NGAGYA YONYINI!
Obwikaro bw’engagya mu Bwindi buli buta? Obwikaro bwazo buhindukire mu myaka nka 10 ehingwire - habwaki?Obwikaro bwazo buroho ahabw’ekisa kya Gavumenti, ebitongole ebyabantu, na bakalimagezi kuteekamu amaani kulinda omwanya. Amakumi g’emyaka enyima, omwanya gunu gwali gusiisirwe habw’okulima, kusara embaaho baitu Gavumenti ekaihamu abantu nukwo kuteekaho paaka ya Bwindi. Paaka enu ntaito muno kusigikirra ha bisoro ebikooto ebirukwikaramu nk’engagya.
Buzibu ki obwokira kusanga omukulinda obwikaro bw’engagya?Habwokuba paaka erihaihi muno n’ebyaro, abantu baiba obucweka bwa paaka n’ekibira, bookya paaka kandi batega emitego okwita engabi. Omurro nokutahirra ekibira bitalibaniza engagya habwokuba nibisiisa ebyokulya n’obwikaro. Ekindi emitego enu haroho obwekwata engagya ezitagenderiirwe. Kandi abantu okutaaha mu paaka mubusuma basobora kuleetera engagya oburwaire. Hasigaireho ntaito muno, 400 zonka, zisobora kufa nizihwaho. Kakuba emu erwaara – esobora kutuliza ngenzi zaayo kandi omubwire butaito zoona nizirwara nizifa.
Engagya obuziraaba nizisisana abantu, habwaki ziri mu kabi k’okuhwerekerra kandi itwe abantu nitweyongera obwingi?Engagya tizirukuzarra haihi ngana nkaitwe, ezaara hanyima y’emyaka ena n’ekicweka kandi ekyaana kiine emigisa ntaito y’okukura kukira itwe abantu. Omuntu nasobora kuzaara abaana 4 mumyaka ena kandi boona bakule. Kandi engagya nizetaaga ebyokulya bingi (emirundi 10 kwingana omuntu) nukwo bisobole kwikara byomeezi kandi biine amaani gabyo. Nizetaaga
omwanya mukooto kusobora kutunga obwingi n’embibo z’ebyokulya. Ijuka engagya ezaitu ziine kwikara mukibira kandi ekirumu ensozi kandi nambere hali obufuki nukwo zisobole kutunga ebizirukwetaaga. Kyekaguzeeho, itwe abantu twine amagezi n’obusobozi okwikara omumarungu nomubicweka ebirumu obufuki bwingi, baitu engagya zo nizisobora kwikarayo zikatunga ebyetaago byoona?
Webale Peter, ekikaguzo ekyokumaliirra: Engagya kakuba nizibaza z’okugambireki abantu?Ninteebereza z’okugambire, ‘inywe abantu mwirreyo muhereze nyowe n’ekibira kyange omwanya ogurukumara. Baitu mutagenda hara muno – mundolerre n’abagenzi bange tutafa tukahwaho.
7
Meanwhile Back in the village
Nkaraba ha misiri y’abataahi1.
7.
19.
25. 26.
31. 32. 33.
39.37. 38.
27.
20. 21.
15.
8. 9.
2. 3.Nubwo nazoire Nairuka okumanyisa buli omu
Nantale, akaisiki ka Mudpound katugambira ebibakora
Abantu ba Mudpound nibendaki hanu?
Twacwamu tugendege kuserra engagya Baitu twasanga banywani baitu
Baitu...ekyaro eky’enaku Twali tugenzire kugambira
chifu wabo eby’engagya14.
...naikara hamu...
Abantu ba Mudpound bali haihi kumaraho ekibira, twine
kumanyisa Tinka Twarora engagya yonyiniTwaziima amaiso, twayefora bataito
Kukozesa ebisoodo n’obusa nk’ekiriisa mw’itaka
Bayegesibwa kuhindura ebirimwa buli sizoni
Abantu ba Mudpound bayegesibwa endima ey’omulembe
Ab’obusobozi batukwata Twatoka na chifu wa Mudpound
Endima ye n’ekozesa itaka lingi kandi n’emaramu
ekiriisa
Twasangayo akaisiki ka Mudpound13.
Engagya mumisiri ya Mudpound
Ebikuya; kinu ky’obuzibu! Baitu tinabirolerra omumaiso
...twayefora bataito...ebikuya byaculeera
Bagarreho ekibira obu nibabyara emiti
But in our village
Back in the village
34. 35. 36.
42.41.40.
28. 29. 30.
22. 23. 24.
16. 17. 18.
10. 11. 12.
4. 5. 6.Nairuka okumanyisa buli omuOmukyaro kyowaitu haliyo
orukiiko nirutiinisaChifu waitu natoka na chifu
wa Mudpound
Baitu twasanga banywani baituKugaruka omuka, Tinka omukuru
wa paaka yali aliyo Yangambira ebindi aha ngagya
Baitu...ekyaro eky’enaku Chifu wa Mudpound yatoka
ngu nitubaiba
Nkoku abantu ba Mudpound barukusiisa ekibira
Twarora engagya yonyiniTwaziima amaiso, twayefora bataito Twagaruka enyuma mpora Engagya yayeyongerayo
Ebikuya n’engagya byagarulirwa amaka gaabyoChifu wa Mudpound baamusiba
Byoona byahwa kurungiLeka kurwanaKukozesa ebisoodo n’obusa
nk’ekiriisa mw’itakaBayegesibwa kuhindura
ebirimwa buli sizoni
Endima ye n’ekozesa itaka lingi kandi n’emaramu
ekiriisa
Nikyo ebikuya n’engagya biizira mumisiri, amaka gaabyo gasiisirwe
Engagya mumisiri ya Mudpound
Obutwali nitusoha
Obwire obubwakiireObwire obubwakiire
Twairukira omukibira tutaikirizibwe, kandi twaraarayo
...twayefora bataito...ebikuya byaculeera Ebisoro ebisemiire, biri nkaitwe! Baitu twakizoora
10
Binu bicweka ebbina:
Floor: hanu nuho hansi haitaka, hahikayo obucweka 2 hali 100
bw’omusana bwonka. Nahabwekyo, tihabayo miti nyingi, okwihaho
ebisaka bitaitomuno. Hanu haijwire ebitaagi by’emiti, ebikoora, obusa bw’ebisoro. Habwokubayo amaizi nekiirro – binu bijunda bwangu.
Orukonge, ebihuka, obukoko, obutuzi byoona obisanga hanu
Understory:gunu omwanya ogwahagati-na-
hagati omu, gwine amaizi maingi kandi ebikoora bikooto. Nuho
ebintu bingi biikara; ebinyonyi, enjoka, ebihuka n’ebindi bingi
Canopy: gunu nugwo omwanya ogw’ekwasire. Emiti eyekora nk’enju
etanga n’omusana kurabaho. Kunu nuho ebisoro ebimu byesereka okutaliibwa ebyo
ebirukugendera hansi.
‘ ‘EKIBIRA NYABURUNGIObwikaro bw’Ebikuya n’Engagya:
Ebisoro ebirukusisana abantu byoona biri omukabi; kwomera kwabyo rundi buli ebibira birinzirwe kurungi. Baitu kandi ebibira binu by’omugaso muno na ha bantu. Ebibira binu byetwa ebihaha by’Ensi habw’okusengiija orwoya orubi – orw’obutwa, nokutuha orwoya orurungi orw’okwikya. Itwe abantu n’ebisoro oruturukwetaaga. Ebibira nibitereekereza embeera y’obwire, birinda ebimera n’ebisoro bingi muno, kandi bituleetera enjura omunsi yoona. Binu byoona ekibira kibikora kita? Wewe, ekibira kirumu ebicweka bina. Kandi buli kicweka kiine omulimo mukooto ha bisoro n’ebimera ebirukwikaramu.
Emergent Layer: kinu kirumu emiti enkooto erukuhikya fuuti nka 150. Emiti eyeri omukicweka kinu etunga amababi
g’omuzimbo, nukwo galinde amaizi gasobole omusana. Munu nuho ebinyonyi
kalya nyama byeyikarra, ebikima, ebihoiholya, obuhugu-hugu n’enjoka.
11
EMITI INE OMUGASO!‘ ‘EKIBIRA NYABURUNGIObwikaro bw’Ebikuya n’Engagya:
Omubigufu, zinu nsonga
habwaki emiti ine omugaso!
* Ereeta orwoya twikya (Oxygen): ikiriza, titusobora kwomeera
hataroho miti. Mu sizoni emu, omuti omukuru ogw’ebikoora nigukora
“Oxygen abantu 10 barukwikiza omwaka. Ekibira kisengiija orwooya
turukwikya!
* Emiti eyogya itaka: Obutwa bwingi n’ebibi ebindi bitaaha omw’itaka.
Emiti obumu eyahura obutwa bunu kandi obundi ebuhinduramu
ebintu ebirungi. Emiti esengiija eburofu n’ebibazi-bazi bakozesa
omumisiri, ekeesya ebizibu mu busa bw’ebisoro kandi eyogya ebisaabu
bitakagenzire omumigera
* Emiti ekeesya amaizi g’enjura nyingi: enjura obw’egwa nyingi, emiti
ekeesya kutaraaka kw’amaizi
*Emiti esemeza orwooya: Temiti eyogya orwoya ihamu obutwa
* Okuleeta ekiituuru n’obufuki: Emiti emanyirwe muno hakuleeta
ekiituuru n’embeho nungi
* Okutangira omuyaga: kutangira omuyaga, kiyamba n’okulinda amaizi
omw’itaka n’ebimera kandi nokulinda itaka eryahaiguru okutagenda
* Kukozesa orwooya orubi: Emiti ekozesa orwooya orubi kukora
ebyokulya. Erwahura mu muti, amakoora, emizi. Ebibira biyamba muno
kwahura orwoya orubi runu, “carbon”. Kakuba ebibira bihwa amaani,
orwoya runu nirutandika kulengiija omumwanya.
Emiti ey’omukibira n’omumaka gaitu ine omugaso mukooto. Abantu, ebikuya n’engagya n’ebisoro byoona. Tikigumire kwikiriza ngu emiti etaroho naitwe abantu titwakubaire omunsi nyaburungi enu.
12
Ijuzamu ebigambo omukisisani kinu kandi okihanike omu kilaasi. Gamba banywani baawe nabo bakikole. Nooha ahandiikire ebirukusekesa kukirayo???
OSEKE OKABE!!
Osobora kukoramu omubiri gwawe….
...ekisisani ky’omuti?
CEKECA AMAZINA!
Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!
Wesisanirize amaguru gaawe mihama (mize), Enda yaawe muti gwemeriire, emikono bitaagi by’omuti
> Osobora KUCEKECA nk’omuti omumuyaga?> Osobora kucicya emikono yaawe nk’ebitaagi omunjura?
13
Engagya n’ebikuya nibiikara omumahanga 21 aga Afrika
EBIKuYA/EMPuNduAngolaBurundiBurkina FasoCameroonCentral African RepublicDemocratic Republic of CongoEquatorial GuineaGabonGambiaGhanaGuineaGuinea Bissau
Ivory CoastLiberiaMaliNigeriaRepublic of the CongoRwandaSenegalSierra LeoneSudanTanzaniaTogoUganda
ENGAGYA AngolaCameroon Central African RepublicDemocratic Republic of Congo Equitorial GuineaGabonNigeriaRepublic of the CongoRwandaUganda
IWE oikara nkaha?(Yoleka owanyu ha maapu enu)
Kandi byo biikara nkaha?
Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!
engagya
ebikuya
14
n’obuzaanoEby’okukora
Tulibamu batweta “primates”.Niturora omumaiso. Kinu kituyamba okupima orugendo.Hanu haroho akazaano kugezesa kinu!
1. Kora gurupu n’abanywani.Mwemerre mu laini ibiri murolerrengana mumaiso.
2. Serrayo akantu koona, nk’akapiira rundi kalaamu.3. Hungura haiguru – nokwata n’omukono gumu.
Rabya omupiira omumaguru ogunage enyima.Oyerinde kuteera bagenzi baawe!4. Buli omu ahungule haiguru emirundi 5. Guma n’ohandiika emirundi okwasire omupiira n’eyolemerwe.5. Hati zibiriza eriiso limu okikole emirundi 5. Handiika emirundi okwasire omupiira n’eyolemerwe.
Nosobora kupima oburaiha n’okozesa eriiso limu?
Omugaso ogw’amaiso okuba omubuso
Ebisoro ebirukwetwa primate biine ebwokurorraho
bunu. Naiwe obwine?
Naiwe oli Primate?
q Ego q Nangwa
q Ego q Nangwa
q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa
q Ego q Nangwa
q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa
q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa q Ego q Nangwaq Ego q Nangwaq Ego q Nangwa
1. Amaiso gaawe gali omubuso?2. Hamaiso gawe haterekeriire kandi hagufu
kutasisana ebisoro nk’endogoya n’embwa?3. Ebyara byawe eby’amaguru n’emikono byoona
osobora kubihindura?4. Oine obwongo bukooto?5. Osobora kukwata ebintu n’okozesa emikono
n’amaguru?6. Ekyara kyawe ekisaija nikisobora kukwata ha
byara ebindi (biroleriire-ngana)?7. Oine enono mukiikaro ky’enkangasi?8. Oine ekinyama hamitwe y’enono n’okikozesa
kumanya eky’okwasire?9. Nomanya erangi?10. Nohweza nyamisana honka?11. Nolya ebisaka n’enyama?12. Ogonza kweterekereza?
Teeka saako ha EGO rundi NANGWA
Nootekereza naiwe oli primate??
15
Nomanya omuti gwine emyaka ingaha? Osobora kumanya ota?
………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
…................…………………................…………………................……
……………................…………………................…………………........
........…………………........................…………………................……..
Tambura haihi n’isomero lyawe. Komamu omuti ogurakusemeza. Ogwetegereze erangi, gukwateho, ekisusu, amakoora, itaka erigwetoroire n’ebintu byoona ebirukwikara omumuti ogu rundi haihi nagwo.
Leka tugwekebiije:• Emize nesisana amaguru g’omuti. Ekwata omuti egugumya
omw’itaka (nkoku amaguru gaawe gakora nukwo otagwa). Emize eyamba omuti okunywa amaizi.
• Ebitaagi bisisana emikono y’omuti• Ekisusu kisisana oruhu rwaitu. Kirinda kandi kisweka omuti.
Baitu embaganiza eri nkaha? (Soborra nkoku buli kimu ky’ehurra) Kwata hamuti naiwe ogaruke okwate hamubiri gwawe.
• Osobora kuteeka amaguru gaawe haihi nemizi y’omuti? • Osobora kuteeka emikono yaawe ha bitaagi by’omuti?• Osobora kuteera ekisisani ky’omuti gwoona? Teera harupapura rundi hansi omw’itaka!
HANDIIKA EB’YOROZIRE
Akakodyo nkanu: Ogume nogenda
kwekebiija omuti gwawe mu wiiki
ezirukweyongerayo. Bungira omuti gunu
omu bwire obutarukusisana; nyenkyakara,
misana, rwebagyo, ekiro (genda n’omuntu
mukuru). Genda omumbeera z’obwire
ezitarukusisana. Kiki ekirukuhinduka kandi kiki
ekitarukuhinduka; munjura, omusana, ebicu
bingi, obufuki, ekitunguutano?
(Omanye: kinu nikikorwa mu wiiki ntaito. Kakuba
okikora omubwire oburaihire, nikikuyamba okumanya
empindahinduka ha muti gwawe buli sizoni!)
Osobora kumanya emyaka y’omuti nobara obuntu obwetoroire obwotema omutibuli mwaka omuti guteekaho enkulingo (circle) emu. Baitu habwensonga orukumanya titurukwenda oteme omuti gunu! Nahabweki osobora kurora ebitaaagi by’omuti ebyomere obiteme nukwo obale enkulingo omunda. Abaasomere eby’emiti nibamanya emyaka batagutemere – nibaikirizibwa okusindika ekyooma omunda y’omuti nukwo bakasaramu enyama bakabara emyaka. Omuti niguhutaara baitu nigwongera nigukira hanyima y’obwire!
(Baitu kutema omuti nukwo omanye emyaka yagwo tikirukwikirizibwa!)
Serra ansa haifo y’orupapura runu, zihandiikirwe
zeculikire!
BA MUKUGU HA KULINDA EMITI
Teera ekisisani ky’omuti gwawe, handiika eby’orukuteekereza kandi bagana ebiteekerezo byawe n’omusomesa n’abeegi. Osangire empinduka-hinduka aha muti? Erangi nizihinduka? Ebikoora nibiragara? Kandi ebisusu n’ebitaagi?
• Omuti gunu niguheereza obwikaro ebisoro n’ebihuka ebindi?• Buli kugendayo, handiika obwire, embeera y’obwire, n’obutagasi
(rundi obufuki)• Wetegereze erangi z’ebikoora obuzirahinduka• Obale ebikoora ha kimu ha bitaagi (nibyeyongera, nibikeeha?)• Soborra kurungi ha bikoora by’omuti gunu• Handiika ebizibu ebisobora kubaho hamuti, ebirukwereeta n’ebyo
ebirukuleetwa abantu• Hanuuraho emiti n’eyamba eta omuntu kandi habwaki tusemeriire
kugirinda
Handiika ebikaguzo eby’ebintu orukwetaaga kumanya ha miti. Soborra omuntu ondi okuseruruza kwawe. Handiika oruganikyo (story) ha muti gwawe kandi osabe ogisome mu kilaasi!
OKUKOPESA: TEKAMU ABANDI AMAANI! Murundi gundi iwe n’abowanyu mugenzire okuseenya rundi nimugenda omukisaka, serra ekikunya ky’omuti osobole kubara enkulingo kutunga emyaka yagwo.
Han
diik
a o
ruganikyo
(st
ory)
ha
muti gwawe kandi osab
e ogisome m
u kilaai!
Teeka saako ha EGO rundi NANGWA
KANU
KORA AKAKOOKORO
1. Osaliirre nobwegendereza.2. Sara ebiina by’amaiso. Terekereza kusigikirra ha rulengo rwamaiso opimire n’omwanya hagati yago.3. Tekamu obwina bubiri (nambere hali obutoonyezi) nambere osobora kusiba akaguha rundi ekintu kyoona
ekirukwenyurra. Sibira omunda y’akakookoro4. Teeka hamaiso gaawe: Oli ota Ngagya!!!
Otaaha noyenda kumanya kakuba oli ngagya ensi yakubaire eta?