Top Banner
MUKULINDA EBIKUYA K A T A B U K A M A M A N Z I * * N E N G A G Y A * * OKUBURWA OBWIKARO Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!
16

1/ Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

Mar 23, 2016

Download

Documents

Hab loss Magaz ine / Rutooro / Ajani's Great ape adevntures
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

MUKULINDA EBIKUYA

KATABU K’AMAMANZI **

N

’ENGAGYA **

OKUBURWA

OBWIKARO

Seruruza, Oyege, Ocwemu! Ebikaguzo, ebigezeso n’obuzaano bwingi omunda!!

Page 2: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

2

Akatabu kakaturukibwa Stichting Nature for Kids www.natureforkids.nl Omwaka 2013 Nibakoragana na U.N.I.T.E. for the Environment, The Kasiisi Project na Max Planck Institutefor Evolutionary Anthropology

* Okwekebiija kandi omuhandiiki mukuru: Dagmar van Weeghel

* Okutereekereza n’okuhunda: Albrecht Design

* Ensoborra: Marlies van der Wel, Mieke Driessen *Kuteera ebisisani: Andrew Bernard, Ronan Donovan, Richard Bergl, Martha Robbins, Dagmar van Weeghel, Mark Edwards, David R. Mills & Panthera, Cleve Hicks

* Okuhindura orulimi: Tinka John (Rutooro)

Page 3: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

Oyeteekanize okufooka manzi mukulinda

Engagya n’Ebikuya nkanyowe: Ajani owa

Fish & Greens? Ago makuru marungi!

Ijuzaamu ibara lyawe (hamoso) okwate ekyeraganizo

mumutwe. Ijuka: okwehayo n’iraka lyawe nibyo bikuru

ebirukwetaagisibwa okulinda Ebikuya n’Engagya! Lengaho

kubaganaho OKWERAGANIZA kwawe n’abandi! N’osobora

kukozesa ebigambo kwihamu ekizina rundi ekyevugo

nokihanika mukilaasi n’otekamu abandi amaani okukikozesa

hamikoro omukyaro ky ‘owanyu.

Ekyorukukora kyoona nikinsemeza! Kakuba tukorra

hamu, nitusobora kuhinduraho kikooto.

KWERAGANIZA kwemanzi mukulinda Ebikuya n’Engagya!

Nambere orukwikara hoona, kikuru kukura oli mwebembezi mukulinda ebyobuhangwa. Omuhanda omukuru kulinda ebyobuhangwa nugwo iwe

kukura nogonza Nyinaitwe - Ensi!

Enu entegeka nehikiriza eky’okulinda Ebikuya n’Engagya obu n’esomesa okuraba mukusemeza n’okwoleka sineema, n’eyongeraho ebyokusoma n’obuzaano. Nitwija kukwoleka ebyokulinda Ebikuya n’Engagya n’Ebindi – abaihwa baitu abomukibira boona kandi tukwoleke nkokworakikora! Obuzaano obuli omukatabu kanu nibwija kukuha emiringo erukusemeza n’okuyamba kulinda Ensi yaitu kwikara nungi habwaitu nabaihwa baitu - Ebikuya n’Engagya.

Seruruza, Omanye, Oyege kandi Mucwemu inywenka. Mwegonze

3

Page 4: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

4

Habitat nigwo omwanya rundi amaka g’ Ebikuya n’Engagya (n’ebindi byoona) - nuho biraara, bitunga amaizi n’ebyokulya n’ebyetaago ebindi byoona. Ebikuya biikara mubwerre n’ebibira kandi Engagya ziikara mubibira honka. Kakuba omwanya guhoibwamu ebyetaago kinu tukyeta “habitat loss” (okuburwa obwikaro)

Nkaitwe, Ebikuya n’Engagya nibyetaaga obwikaro - Okubyama, kulya, kuzaara n’okuzaana! Obwikaro (habitat) butaroho tibirukwomeera!

‘Habitat loss’ kiki?By Michelle Slavin

Ebikuya nibisobora kutunga obwikaro

ahantu haingi kandi bigumira embeera

baitu Engagya zo zisoroora nahabwekyo

obwikaro bwazo bwine obuzibu bwingi

muno. Okuseruruza kwemyaka 15

nikwoleka Engagya ziferiirwe ebicweka

by’obwikaro 47 ha 100 obu Ebikuya byo

bucweka 14 ha 100. Kurugwaho obwikaro

nikyo kizibu muno mukuleetereza okukeeha

kw’ Ebikuya n’Engagya mu Afrika kandi

obu nikibaho mumiringo 3: destruction,

fragmentation na degradation

Habitat destruction:

kibaho abantu obu basiisira kimu obwikaro

obu nibatema ebibira, kulima mu bisaaru

okwokya obwerre; bimu ha byokurorraho

Habitat fragmentation kibaho obu ekicweka

ky’obwikaro kisiiswa hakasigaraho

“obuzinga” butaito. Enguudo, ebyombeko

biri bimu ebirukuleeta kinu. Abantu

batekereza ngu kusigaho batamazireho

baba nibalinda eby’obuhangwa baitu

ebikuya n’engagya hamu n’ebisoro ebindi

biremwa kuhika habiikaro byabyo ebindi.

Kibireterra kwitwa enjara kandi n’okulema

kuzaara. Obundi birwanira obwikaro ebindi

bimalirra bifiire.

Habitat degradation kimanyisa obwikaro

butahirwemu ebintu nk’orwoya orubi,

ebimera ebitali byaho, daamu, hanu

obwikaro busigara buhoire amaani.

Habwaki Kuburwa Obwikaro Kibaho?Haroho ebintu bingi ebireetera ebisoro

kuburwa obwikaro: kulima, enkurakurana,

ebyobugaiga bw’omwitaka, kulima ebinazi,

empinduka y’obwire, obunaku, obutasoma.

Okwetaaga emiti nyingi (kwombeka, enku,

n’amakara), itaka ly’okulima (habw’abantu

nyakimu n’ebitongole nk’ebirukulima

ebinazi) n’enkurakurana (amaka, enguudo,

amaduuka), n’obugaiga bw’omwitaka

nka kopa bireteriize kusiisa obwikaro

bw’ebikuya n’engagya. Abantu abaine

okusoma okutaito baine encwamu nke

ha nkora eru kulinda eby’obuhangwa

habwokuba tibarukubyetegereza.

Ekindi, obunaku buletera abantu kusiisa

ebyobuhangwa obu nibaserra sente

mubwire bwa haihi kandi kunu haroho

kubonabona mubwire bw’omumaiso, okw

e’byobuhangwa n’okuburwa sente.

Aho warora ekirukukirayo kusiisa mu

byoona? Niitwe abantu. Nitulengaho

kukozesa emyanya emu na baihwa baitu

ebikuya n’engagya! Abantu nitweyongera

omubwingi kandi obu nukwo turukwetaaga

obwikaro n’ebyokukozesa.

Page 5: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

5

Keehya okukanya kw’abantu munsi oti:• Banza omale okusoma kwawe• Lindaho eby’okutunga amaka• Obworaaba ohikire kutunga amaka, kozesa eby’okulinda oruzaaro (famire)

OKIMANYIRE?

Logging kimanyisa kutema emiti emikooto omubibira okusaramu embaaho. Ebibira bingi bisiisirwe omu busuma n’obutali busuma. Kinu kisobora kuleetaho akabi akandi habwokuba emihanda enu ekozesibwa abahiigi n’enkozi z’ebibi ezindi

Slash and Burn Okulima kusobora kusiisa ekibira

kikooto kandi ekyotasobora kugarra

ho. Abantu nibeyongera

okutema n’okwokya ebibira obu nibaserra

okuliisa famire

zaabo. Kinu kifookere kizibu kikoot

o. Abantu batema

ebibira, balima obwire butaito orwezo ruhwamu bacwamu

kufuruka kuserra nambere hali orwezo.

Bagenda handi

batandika busyaka okutema n’okwokya. Ebibi

ra nibiija

kuhwaho nahokufurukira kuserra orw

ezo habule.

Lekakutema ebibira n’okwokya oti:* Obworatema omuti gumu, obyaale esatu

* Byara emiti y’okusenyamu enku nukwo oleme kuseenya mukibira, mu paaka n’omubisaaru

* Kozesa ebyooto kalinda nku omukiikaro ky’amanda n’amahiga asatu

* Otookya amakara

* Okozese embaaho, emiti emirundi nyingi mukwombeka

* Leka kwokya ebisaka

* Kozesa akasiri akarukwetwa “Keyhole Garden” akatarukwetaagisa omwanya mukooto (noija kusanga endagirro mukatabu munu)

* Tungayo entasya ezindi nk’okulinda enjoki, embuzi, n’okukora eby’emikono

* Omugana gumu gw’ebikuya (hagati y’ebikuya 20 – 130) nigwetaaga omwanya ogurukwinga

LCI zooni yoona okwomeera?

* Ekikoosi ky’ebikuya (5 – 60) nibyetaaga ebisambiro by’omupiira nka 200 okutunga ebyokulya birukumara

* Ekirukukirayo kumaraho obwikaro bw’ebikuya n’engagya nibyo ebyetaago by’abantu (n’obwingi)

ebitarukuhwayo!

* “Habitat loss” kimanyisa itaka rundi amaizi tibikyali birungi kwikarwaamu habw’okuburamu ebyetaago

(obubyamo, amaizi, eby’okulya, obuzarro, n’ebindi)

* Ebikuya n’engagya bikozesa emyanya yabyo nk’amarwarro, bicwamu emibazi obubirwaara.

* Ebisoro obubihoibwaho obwikaro, byonera abantu. Ebibira nibikeeha, itwe abantu nitweyongera

Okoleki kutangira kuburwa obwikaro kw’ebikuya n’engagya?Osobora kuba n’otekereza habwaki tufaho

ha kuburwa obwikaro kw’ebikuya n’engagya;

ebigambo bisatu mbinu: buli kimu nikiyamba!

Buli kihangwa nikikuyamba---obundi kyanguhire

kwetegereza kandi akasumi akandi kigumire.

Ekikuru ebikuya n’engagya baihwa baitu

kandi nitwetaaga ebintu birukusisana nukwo

twomeere.---kuba bihwaho habwokuburwa

obwikaro naitwe titurukusobora kwomeera

kurungi.

Haroho ebintu bingi osobora kukora kutangira

ebikuya n’engagya kuburwa obwikaro.

Eky’okubanza, ikara omw’isomero!

Nkokworukweyongera kusoma noyeyongera

n’encwamu nungi hanyikara erukulinda

eby’obuhangwa. Soma kandi obaganeho

n’abanywani n’abomuka. Hansi hanu haroho

ebimu habyosobora okukora kuyamba ebikuya

n’engagya kutasiisirwa obwikaro bwabyo:

Page 6: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

6

ENU NGAGYA YONYINI!

Tugambire ekiro kyawe nikigenda kita nk’omuyambi hakuseruruza ha Ngagya mu paaka ya Bwindi?Nyimuka nyenkyakara muno, obuhuka n’obunyonyi nibutandika okugamba; rundi ebikima nibyehuuba haiguru y’enju ndukuraaramu. Ndya ebyokulya ebirukukwata omunda, nyesiba ekisahu n’ebikaito nyeteraniza ahali abahondera engagya. Tugaruka nambere turaire tusigire engagya - tuzihondera omukihanda (obusinde) kuhika nambere ziri. Kinu kitwara nk’esaaha emu n’ekicweka. Gunu omulimo gunyikaza nkaijwize okukira kwikarra mu ofiisi, n’obundaaba nintunga ebiro bibiri buli wiki okukorra omu ofiisi.Omulimo gwange omukuru gubaire enkoragana nab a UWA omukulengaho kumanyiiza engagya kurorwa abantu. Nkakora naba Renja okwekebiija engagya paka kuhika obuzimanyiira abantu zikaleka kukwatwa ensoni rundi okwiruka.

Kiki ekyorukukira kwijuka omu kwekebiija engagya?Okurora engagya omurundi gwokubanza kiba kikuru nahabweki nintererra buli omu agende azirole. Okurora engagya niziikara hamu nk’aboruganda, enkazi, ensaija n’ebyaana kandi nkoku buli kimu kiine omulimo gwakyo omuka yazo bwali bwakaiso bugumire

kwoleka nkoku twine obuzaale bwahaihi. Obukooto bwazo tosobora kubwikiriza otakazirozire. Ekintu ekindi ekyampuniriize nubwo obunarozire obusigazi bubiri nibuzaana nkoburukuzina nibwikara nibwiruka nibwetoroora, hanyima nibutanga-tangana niburolerra ngana omumaiso. Kinu nikisisana ebitukora tuli bwana buto. Kyokuhuniriza obusigazi bunu bukaija kunyeta ngu nanyowe nzaane nabwo! Baitu nkairrayo naguma nimbuha omwanya obubyaijaga kunyirra haihi.

Omulimo gwawe gukahindura entekereza yaawe aha bantu?Habwokurora engagya nokuzisisaniriza abantu, kuba omuntu nobukiraaba kirumu ebirungi, baitu kigumire. Engagya bisoro ebiteekaine, biine obusinge, kandi nibiteekamu ngana ekitiinisa. Itwe abantu tukira obutafaho kumanya obuzibu obusobora kuruga omubikorwa byaitu. Kandi titufayo ahali ebyo ebitwetoroire omubisaka n’ebibira. Obu kinu nikimanyisa, bantu bataito muno abarukumanya ebirukukwata ha ngagya – abaingi tibarukufaho nobubirayenda bikahwaho. Kikuru muno okuhindura entekereza

embi enu

Peter Kabano akazaalirwa, yakurra kandi yasomera mu Uganda. Obuyamazire diguri eyokubanza mukulinda ebyobuhangwa obu nasomera ow’Itendekero lya Makerere mu mwaka gwa 2008, Peter yacwamu kusiga ab’owabu mu kibuga Kampala agende omw’irungu Bwindi, Rukiga, ensaro na Congo kutandikaho omulimo gw’okulinda eby’obuhangwa. Abandi bakaseka encwamu ye ey’okuruga omukibuga akasigayo ebirungi byoona kugenda omukisaka. Peter amatu akagateekamu ebiti! Akeehayo kandi obu yatandika nayamba (nakora atarukusasurwa). Ebyo byoona atabifeho – yacwamu kweteraniza habalinzi beby’obuhangwa abake baitu abarukweyongera nukwo akwatanize nabo omukulinda eby’obuhangwa bya Uganda ebiri ha sipiidi z’okuhwerekerra.

n’agarukamu ebikaguzo:

Peter Kabano

Page 7: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

ENU NGAGYA YONYINI!

Obwikaro bw’engagya mu Bwindi buli buta? Obwikaro bwazo buhindukire mu myaka nka 10 ehingwire - habwaki?Obwikaro bwazo buroho ahabw’ekisa kya Gavumenti, ebitongole ebyabantu, na bakalimagezi kuteekamu amaani kulinda omwanya. Amakumi g’emyaka enyima, omwanya gunu gwali gusiisirwe habw’okulima, kusara embaaho baitu Gavumenti ekaihamu abantu nukwo kuteekaho paaka ya Bwindi. Paaka enu ntaito muno kusigikirra ha bisoro ebikooto ebirukwikaramu nk’engagya.

Buzibu ki obwokira kusanga omukulinda obwikaro bw’engagya?Habwokuba paaka erihaihi muno n’ebyaro, abantu baiba obucweka bwa paaka n’ekibira, bookya paaka kandi batega emitego okwita engabi. Omurro nokutahirra ekibira bitalibaniza engagya habwokuba nibisiisa ebyokulya n’obwikaro. Ekindi emitego enu haroho obwekwata engagya ezitagenderiirwe. Kandi abantu okutaaha mu paaka mubusuma basobora kuleetera engagya oburwaire. Hasigaireho ntaito muno, 400 zonka, zisobora kufa nizihwaho. Kakuba emu erwaara – esobora kutuliza ngenzi zaayo kandi omubwire butaito zoona nizirwara nizifa.

Engagya obuziraaba nizisisana abantu, habwaki ziri mu kabi k’okuhwerekerra kandi itwe abantu nitweyongera obwingi?Engagya tizirukuzarra haihi ngana nkaitwe, ezaara hanyima y’emyaka ena n’ekicweka kandi ekyaana kiine emigisa ntaito y’okukura kukira itwe abantu. Omuntu nasobora kuzaara abaana 4 mumyaka ena kandi boona bakule. Kandi engagya nizetaaga ebyokulya bingi (emirundi 10 kwingana omuntu) nukwo bisobole kwikara byomeezi kandi biine amaani gabyo. Nizetaaga

omwanya mukooto kusobora kutunga obwingi n’embibo z’ebyokulya. Ijuka engagya ezaitu ziine kwikara mukibira kandi ekirumu ensozi kandi nambere hali obufuki nukwo zisobole kutunga ebizirukwetaaga. Kyekaguzeeho, itwe abantu twine amagezi n’obusobozi okwikara omumarungu nomubicweka ebirumu obufuki bwingi, baitu engagya zo nizisobora kwikarayo zikatunga ebyetaago byoona?

Webale Peter, ekikaguzo ekyokumaliirra: Engagya kakuba nizibaza z’okugambireki abantu?Ninteebereza z’okugambire, ‘inywe abantu mwirreyo muhereze nyowe n’ekibira kyange omwanya ogurukumara. Baitu mutagenda hara muno – mundolerre n’abagenzi bange tutafa tukahwaho.

7

Page 8: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

Meanwhile Back in the village

Nkaraba ha misiri y’abataahi1.

7.

19.

25. 26.

31. 32. 33.

39.37. 38.

27.

20. 21.

15.

8. 9.

2. 3.Nubwo nazoire Nairuka okumanyisa buli omu

Nantale, akaisiki ka Mudpound katugambira ebibakora

Abantu ba Mudpound nibendaki hanu?

Twacwamu tugendege kuserra engagya Baitu twasanga banywani baitu

Baitu...ekyaro eky’enaku Twali tugenzire kugambira

chifu wabo eby’engagya14.

...naikara hamu...

Abantu ba Mudpound bali haihi kumaraho ekibira, twine

kumanyisa Tinka Twarora engagya yonyiniTwaziima amaiso, twayefora bataito

Kukozesa ebisoodo n’obusa nk’ekiriisa mw’itaka

Bayegesibwa kuhindura ebirimwa buli sizoni

Abantu ba Mudpound bayegesibwa endima ey’omulembe

Ab’obusobozi batukwata Twatoka na chifu wa Mudpound

Endima ye n’ekozesa itaka lingi kandi n’emaramu

ekiriisa

Twasangayo akaisiki ka Mudpound13.

Engagya mumisiri ya Mudpound

Ebikuya; kinu ky’obuzibu! Baitu tinabirolerra omumaiso

...twayefora bataito...ebikuya byaculeera

Bagarreho ekibira obu nibabyara emiti

Page 9: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

But in our village

Back in the village

34. 35. 36.

42.41.40.

28. 29. 30.

22. 23. 24.

16. 17. 18.

10. 11. 12.

4. 5. 6.Nairuka okumanyisa buli omuOmukyaro kyowaitu haliyo

orukiiko nirutiinisaChifu waitu natoka na chifu

wa Mudpound

Baitu twasanga banywani baituKugaruka omuka, Tinka omukuru

wa paaka yali aliyo Yangambira ebindi aha ngagya

Baitu...ekyaro eky’enaku Chifu wa Mudpound yatoka

ngu nitubaiba

Nkoku abantu ba Mudpound barukusiisa ekibira

Twarora engagya yonyiniTwaziima amaiso, twayefora bataito Twagaruka enyuma mpora Engagya yayeyongerayo

Ebikuya n’engagya byagarulirwa amaka gaabyoChifu wa Mudpound baamusiba

Byoona byahwa kurungiLeka kurwanaKukozesa ebisoodo n’obusa

nk’ekiriisa mw’itakaBayegesibwa kuhindura

ebirimwa buli sizoni

Endima ye n’ekozesa itaka lingi kandi n’emaramu

ekiriisa

Nikyo ebikuya n’engagya biizira mumisiri, amaka gaabyo gasiisirwe

Engagya mumisiri ya Mudpound

Obutwali nitusoha

Obwire obubwakiireObwire obubwakiire

Twairukira omukibira tutaikirizibwe, kandi twaraarayo

...twayefora bataito...ebikuya byaculeera Ebisoro ebisemiire, biri nkaitwe! Baitu twakizoora

Page 10: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

10

Binu bicweka ebbina:

Floor: hanu nuho hansi haitaka, hahikayo obucweka 2 hali 100

bw’omusana bwonka. Nahabwekyo, tihabayo miti nyingi, okwihaho

ebisaka bitaitomuno. Hanu haijwire ebitaagi by’emiti, ebikoora, obusa bw’ebisoro. Habwokubayo amaizi nekiirro – binu bijunda bwangu.

Orukonge, ebihuka, obukoko, obutuzi byoona obisanga hanu

Understory:gunu omwanya ogwahagati-na-

hagati omu, gwine amaizi maingi kandi ebikoora bikooto. Nuho

ebintu bingi biikara; ebinyonyi, enjoka, ebihuka n’ebindi bingi

Canopy: gunu nugwo omwanya ogw’ekwasire. Emiti eyekora nk’enju

etanga n’omusana kurabaho. Kunu nuho ebisoro ebimu byesereka okutaliibwa ebyo

ebirukugendera hansi.

‘ ‘EKIBIRA NYABURUNGIObwikaro bw’Ebikuya n’Engagya:

Ebisoro ebirukusisana abantu byoona biri omukabi; kwomera kwabyo rundi buli ebibira birinzirwe kurungi. Baitu kandi ebibira binu by’omugaso muno na ha bantu. Ebibira binu byetwa ebihaha by’Ensi habw’okusengiija orwoya orubi – orw’obutwa, nokutuha orwoya orurungi orw’okwikya. Itwe abantu n’ebisoro oruturukwetaaga. Ebibira nibitereekereza embeera y’obwire, birinda ebimera n’ebisoro bingi muno, kandi bituleetera enjura omunsi yoona. Binu byoona ekibira kibikora kita? Wewe, ekibira kirumu ebicweka bina. Kandi buli kicweka kiine omulimo mukooto ha bisoro n’ebimera ebirukwikaramu.

Emergent Layer: kinu kirumu emiti enkooto erukuhikya fuuti nka 150. Emiti eyeri omukicweka kinu etunga amababi

g’omuzimbo, nukwo galinde amaizi gasobole omusana. Munu nuho ebinyonyi

kalya nyama byeyikarra, ebikima, ebihoiholya, obuhugu-hugu n’enjoka.

Page 11: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

11

EMITI INE OMUGASO!‘ ‘EKIBIRA NYABURUNGIObwikaro bw’Ebikuya n’Engagya:

Omubigufu, zinu nsonga

habwaki emiti ine omugaso!

* Ereeta orwoya twikya (Oxygen): ikiriza, titusobora kwomeera

hataroho miti. Mu sizoni emu, omuti omukuru ogw’ebikoora nigukora

“Oxygen abantu 10 barukwikiza omwaka. Ekibira kisengiija orwooya

turukwikya!

* Emiti eyogya itaka: Obutwa bwingi n’ebibi ebindi bitaaha omw’itaka.

Emiti obumu eyahura obutwa bunu kandi obundi ebuhinduramu

ebintu ebirungi. Emiti esengiija eburofu n’ebibazi-bazi bakozesa

omumisiri, ekeesya ebizibu mu busa bw’ebisoro kandi eyogya ebisaabu

bitakagenzire omumigera

* Emiti ekeesya amaizi g’enjura nyingi: enjura obw’egwa nyingi, emiti

ekeesya kutaraaka kw’amaizi

*Emiti esemeza orwooya: Temiti eyogya orwoya ihamu obutwa

* Okuleeta ekiituuru n’obufuki: Emiti emanyirwe muno hakuleeta

ekiituuru n’embeho nungi

* Okutangira omuyaga: kutangira omuyaga, kiyamba n’okulinda amaizi

omw’itaka n’ebimera kandi nokulinda itaka eryahaiguru okutagenda

* Kukozesa orwooya orubi: Emiti ekozesa orwooya orubi kukora

ebyokulya. Erwahura mu muti, amakoora, emizi. Ebibira biyamba muno

kwahura orwoya orubi runu, “carbon”. Kakuba ebibira bihwa amaani,

orwoya runu nirutandika kulengiija omumwanya.

Emiti ey’omukibira n’omumaka gaitu ine omugaso mukooto. Abantu, ebikuya n’engagya n’ebisoro byoona. Tikigumire kwikiriza ngu emiti etaroho naitwe abantu titwakubaire omunsi nyaburungi enu.

Page 12: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

12

Ijuzamu ebigambo omukisisani kinu kandi okihanike omu kilaasi. Gamba banywani baawe nabo bakikole. Nooha ahandiikire ebirukusekesa kukirayo???

OSEKE OKABE!!

Osobora kukoramu omubiri gwawe….

...ekisisani ky’omuti?

CEKECA AMAZINA!

Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!

Wesisanirize amaguru gaawe mihama (mize), Enda yaawe muti gwemeriire, emikono bitaagi by’omuti

> Osobora KUCEKECA nk’omuti omumuyaga?> Osobora kucicya emikono yaawe nk’ebitaagi omunjura?

Page 13: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

13

Engagya n’ebikuya nibiikara omumahanga 21 aga Afrika

EBIKuYA/EMPuNduAngolaBurundiBurkina FasoCameroonCentral African RepublicDemocratic Republic of CongoEquatorial GuineaGabonGambiaGhanaGuineaGuinea Bissau

Ivory CoastLiberiaMaliNigeriaRepublic of the CongoRwandaSenegalSierra LeoneSudanTanzaniaTogoUganda

ENGAGYA AngolaCameroon Central African RepublicDemocratic Republic of Congo Equitorial GuineaGabonNigeriaRepublic of the CongoRwandaUganda

IWE oikara nkaha?(Yoleka owanyu ha maapu enu)

Kandi byo biikara nkaha?

Nikisemeza okuba omukibira. Ebisoro ebingi nibisekesa kandi bisiiba nibizaana. Rora binu; nibisisana ebirukuzaana katemba!

engagya

ebikuya

Page 14: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

14

n’obuzaanoEby’okukora

Tulibamu batweta “primates”.Niturora omumaiso. Kinu kituyamba okupima orugendo.Hanu haroho akazaano kugezesa kinu!

1. Kora gurupu n’abanywani.Mwemerre mu laini ibiri murolerrengana mumaiso.

2. Serrayo akantu koona, nk’akapiira rundi kalaamu.3. Hungura haiguru – nokwata n’omukono gumu.

Rabya omupiira omumaguru ogunage enyima.Oyerinde kuteera bagenzi baawe!4. Buli omu ahungule haiguru emirundi 5. Guma n’ohandiika emirundi okwasire omupiira n’eyolemerwe.5. Hati zibiriza eriiso limu okikole emirundi 5. Handiika emirundi okwasire omupiira n’eyolemerwe.

Nosobora kupima oburaiha n’okozesa eriiso limu?

Omugaso ogw’amaiso okuba omubuso

Ebisoro ebirukwetwa primate biine ebwokurorraho

bunu. Naiwe obwine?

Naiwe oli Primate?

q Ego q Nangwa

q Ego q Nangwa

q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa

q Ego q Nangwa

q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa

q Ego q Nangwaq Ego q Nangwa q Ego q Nangwaq Ego q Nangwaq Ego q Nangwa

1. Amaiso gaawe gali omubuso?2. Hamaiso gawe haterekeriire kandi hagufu

kutasisana ebisoro nk’endogoya n’embwa?3. Ebyara byawe eby’amaguru n’emikono byoona

osobora kubihindura?4. Oine obwongo bukooto?5. Osobora kukwata ebintu n’okozesa emikono

n’amaguru?6. Ekyara kyawe ekisaija nikisobora kukwata ha

byara ebindi (biroleriire-ngana)?7. Oine enono mukiikaro ky’enkangasi?8. Oine ekinyama hamitwe y’enono n’okikozesa

kumanya eky’okwasire?9. Nomanya erangi?10. Nohweza nyamisana honka?11. Nolya ebisaka n’enyama?12. Ogonza kweterekereza?

Teeka saako ha EGO rundi NANGWA

Nootekereza naiwe oli primate??

Page 15: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

15

Nomanya omuti gwine emyaka ingaha? Osobora kumanya ota?

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

…................…………………................…………………................……

……………................…………………................…………………........

........…………………........................…………………................……..

Tambura haihi n’isomero lyawe. Komamu omuti ogurakusemeza. Ogwetegereze erangi, gukwateho, ekisusu, amakoora, itaka erigwetoroire n’ebintu byoona ebirukwikara omumuti ogu rundi haihi nagwo.

Leka tugwekebiije:• Emize nesisana amaguru g’omuti. Ekwata omuti egugumya

omw’itaka (nkoku amaguru gaawe gakora nukwo otagwa). Emize eyamba omuti okunywa amaizi.

• Ebitaagi bisisana emikono y’omuti• Ekisusu kisisana oruhu rwaitu. Kirinda kandi kisweka omuti.

Baitu embaganiza eri nkaha? (Soborra nkoku buli kimu ky’ehurra) Kwata hamuti naiwe ogaruke okwate hamubiri gwawe.

• Osobora kuteeka amaguru gaawe haihi nemizi y’omuti? • Osobora kuteeka emikono yaawe ha bitaagi by’omuti?• Osobora kuteera ekisisani ky’omuti gwoona? Teera harupapura rundi hansi omw’itaka!

HANDIIKA EB’YOROZIRE

Akakodyo nkanu: Ogume nogenda

kwekebiija omuti gwawe mu wiiki

ezirukweyongerayo. Bungira omuti gunu

omu bwire obutarukusisana; nyenkyakara,

misana, rwebagyo, ekiro (genda n’omuntu

mukuru). Genda omumbeera z’obwire

ezitarukusisana. Kiki ekirukuhinduka kandi kiki

ekitarukuhinduka; munjura, omusana, ebicu

bingi, obufuki, ekitunguutano?

(Omanye: kinu nikikorwa mu wiiki ntaito. Kakuba

okikora omubwire oburaihire, nikikuyamba okumanya

empindahinduka ha muti gwawe buli sizoni!)

Osobora kumanya emyaka y’omuti nobara obuntu obwetoroire obwotema omutibuli mwaka omuti guteekaho enkulingo (circle) emu. Baitu habwensonga orukumanya titurukwenda oteme omuti gunu! Nahabweki osobora kurora ebitaaagi by’omuti ebyomere obiteme nukwo obale enkulingo omunda. Abaasomere eby’emiti nibamanya emyaka batagutemere – nibaikirizibwa okusindika ekyooma omunda y’omuti nukwo bakasaramu enyama bakabara emyaka. Omuti niguhutaara baitu nigwongera nigukira hanyima y’obwire!

(Baitu kutema omuti nukwo omanye emyaka yagwo tikirukwikirizibwa!)

Serra ansa haifo y’orupapura runu, zihandiikirwe

zeculikire!

BA MUKUGU HA KULINDA EMITI

Teera ekisisani ky’omuti gwawe, handiika eby’orukuteekereza kandi bagana ebiteekerezo byawe n’omusomesa n’abeegi. Osangire empinduka-hinduka aha muti? Erangi nizihinduka? Ebikoora nibiragara? Kandi ebisusu n’ebitaagi?

• Omuti gunu niguheereza obwikaro ebisoro n’ebihuka ebindi?• Buli kugendayo, handiika obwire, embeera y’obwire, n’obutagasi

(rundi obufuki)• Wetegereze erangi z’ebikoora obuzirahinduka• Obale ebikoora ha kimu ha bitaagi (nibyeyongera, nibikeeha?)• Soborra kurungi ha bikoora by’omuti gunu• Handiika ebizibu ebisobora kubaho hamuti, ebirukwereeta n’ebyo

ebirukuleetwa abantu• Hanuuraho emiti n’eyamba eta omuntu kandi habwaki tusemeriire

kugirinda

Handiika ebikaguzo eby’ebintu orukwetaaga kumanya ha miti. Soborra omuntu ondi okuseruruza kwawe. Handiika oruganikyo (story) ha muti gwawe kandi osabe ogisome mu kilaasi!

OKUKOPESA: TEKAMU ABANDI AMAANI! Murundi gundi iwe n’abowanyu mugenzire okuseenya rundi nimugenda omukisaka, serra ekikunya ky’omuti osobole kubara enkulingo kutunga emyaka yagwo.

Han

diik

a o

ruganikyo

(st

ory)

ha

muti gwawe kandi osab

e ogisome m

u kilaai!

Teeka saako ha EGO rundi NANGWA

Page 16: 1/  Okuburra omukibira / Okuburwa obwikaro

KANU

KORA AKAKOOKORO

1. Osaliirre nobwegendereza.2. Sara ebiina by’amaiso. Terekereza kusigikirra ha rulengo rwamaiso opimire n’omwanya hagati yago.3. Tekamu obwina bubiri (nambere hali obutoonyezi) nambere osobora kusiba akaguha rundi ekintu kyoona

ekirukwenyurra. Sibira omunda y’akakookoro4. Teeka hamaiso gaawe: Oli ota Ngagya!!!

Otaaha noyenda kumanya kakuba oli ngagya ensi yakubaire eta?