1. istorijat 1. deo

1. Gra|ewe u pro{losti

Egipat

Stara egipatska arhitektura je uglavnom koristila ka-men sa arhitravskim na~inom gra|ewa, tj. konstrukcijom koja se sastojala od vertikalnih kamenih stubova koji su nosili prave grede ili arhitrave. Zahvaquju}i klimatskim uslovima sa retkim ki{ama gradili su ravne krovove i terase velikim kamenim plo~ama. Egip}ani su poznavali tehniku la`nih svo-dova prepu{tawem kamenih blokova, ali su to retko koristi li (sl. 1.1). Pravo, autenti~no, zasvo|avawe radijalno postavqe-nim opekama gra|eni su svodovi paraboli~nog i elipti~nog preseka kod skladi{nih prostora jo{ 3000 godina pre Hrista (sl. 1.2).

Sl. 1.1. La`ni svod izgra|en is-turawem slojeva kamena nad grobni-com (Dahshur, XIV vek pre Hrista). Sl. 1.2. Svodovi od opeke sa pri-bli`no elipti~nim ili paraboli-~nim presekom nad magacinima u hramu Ramasseum (XIV vek pre Hrista). Sl. 1.3. Primena trompe za pre-lazak sa kvadratne na kru`nu osno-vu kupole (IV vek pre Hrista). Unu-tra{wi izgled (a), perspektiva (b), osnova (v).

1.11.2

1.3a 1.3b 1.3v

14 Konstruktivni sistemi - principi konstruisawa i oblikovawa

Zapadnoazijska arhitektura

Napredak konstruisawa svodova ogleda se u pokrivawu prostora kvadratne osnove kupolnim svodom uvo|ewem novog posrednog oblika - trompe (sl. 1.3). Trompa predstavqa istu-reno zasvo|ewe levkastog ili kupolastog oblika u vidu ni{e koja se nalazi izme|u dva zida koji se su~eqavaju pod pravim uglom i formira prelaz sa kvadratne osnove prostora na kru-`ni bazis kupole.

Gr~ka

Kao u Egiptu stara gr~ka arhitektura se zasniva na arhitravnom gra|ewu. Vrhunac razvoja la`nih svodova tehni-kom prepu{tawa u mikenskom graditeqstvu ostvaren je kod ~uvene Atreusove grobnice u Mikeni (sl. 1.4). Sastoji se od kru`nog prostora pre~nika 14,30m i visine 13,60m pokrive-nog kupolasto oblikovanim la`nim svodom sa za{iqenim profilom. Primer pravog zasvo|avawa u svom najjednostavnijem i najprimitivnijem obliku samo sa po dva svodna kamena nala-zi se u Apolonovoj riznici u Delosu (sl. 1.5).

Rim

Etrurci su poznavali ve{tinu izrade pravih svodova pomo}u klinastih kamenova i primewivali su ih u velikoj meri za objekte gde su ranije gra|eni la`ni svodovi. Jedna od najinteresantnijih primena pravog zasvo|avawa je veliki odvodni kanal Cloaca Maxima od kvadera od tufa u podzemqu Rima (sl. 1.6). Primene pravog zasvo|avawa nalaze se i kod mostova i kapija (sl. 1.7). Gra|ewe lucima i svodovima koje su zapo~eli Etrurci Rimqani su daqe razvijali i pokazali veliku smelost i danas o~evidnu i zadivquju}u kod lukova i svodova velikih raspona za akvadukte, terme, bazilike i pozori{ta.

Sl. 1.4. La`ni kupolasti svod sa o{trim profilom nad grobom Atreusa u Mikeni (XV vek pre Hrista). Sl. 1.5. Pravi svod najjednosta-vnijeg oblika obrazovan od redova sa samo dva kamena na Apolonovoj riznici u Delosu (Gr~ka). Sl. 1.6. Primer etrurskog na~i-na gra|ewa svodova - odvodni kanal Cloaca maxima u Rimu (II vek pre Hrista). Sl. 1.7. Avgustova kapija u Peru|i (I vek pre Hrista).

1.4

1.5

1.7 1.6

1. Gra|ewe u pro{losti 15

Konstrukcija rimskog akvadukta visine 48,77m sastoji se od tri reda lukova ozidanim u suvo etrurskim na~inom gra|ewa (sl. 1.8). Druk~ije re{ewe predstavqa krovna konstrukcija koja se sastoji od nanizanih lukova “T” preseka i kamenih plo~a izme|u wih (sl. 1.9). Rimski graditeqi primewivali su kupolni svod nad prostorom kru`ne osnove. Najzna~ajnija ovakva kupola je kod Panteona u Rimu na po~etku drugog veka posle Hrista (sl. 1.10). U konstruktivnom pogledu ona predstavqa najve}e dostignu}e rimskog graditeqstva. Kupola pre~nika 43,50m sastoji se od rebara od opeke koja su me|usobno ukru}ena popre~nim prstenovima. Otvori izme|u rebara i prstenova su zaliveni ispunom. Rebra koncentri{u najve}i deo optere}ewa kupole na dowe zidove. Sa spoqne strane kupola izgleda kao da po~iva na ise~ku kupe od sedam stepena. Rimqani su gradili kupole nad prostorima mnogouga-onih osnova (sl. 1.11, 1.12 i 1.13).

Sl. 1.8. Akvadukt Pont du Gard kod Nima u Francuskoj (II vek po-sle Hrista). Jedan red kamenova svoda je prepu{ten kod oporca luka da bi nosio skelu luka. Sl. 1.9. Dijanin hram u Nimu (II vek posle Hrista). Konstrukcija od lukova “T” preseka i kamenih plo~a postavqenih izme|u wih (a). Unu-tra{wi izgled (b). Sl. 1.10. Panteon u Rimu (II vek posle Hrista). Prvi put je re{eno presvo|avawe velikog raspona ne-prevazi|eno sve do XIX veka (a). Unutra{wi izgled (b).

1.81.9a

1.10b1.10a

1.9b


Ranohri{}anska i vizantijska arhitektura

Vizantijske crkve u osnovi imaju oblik gr~kog krsta kod koga su svi kraci jednake duìne. Prostor u sredini krsta kao i sva ~etiri bo~na prostora presvo|avaju se kupolama. Grupisawe polukupola oko centralne kupole je karakteri-sti~no za ovu arhitekturu. Primenom pandantifa ostvareno je prelaèwe sa kva-dratne osnove u prizemqu na kru`nu osnovu kupole. Sa kon-struktivne ta~ke gledi{ta pandantifima je omogu}eno da se izbegnu masivni bo~ni zidovi po{to se optere}ewe od kupole prenosi na oporce u uglovima kvadratne osnove. Na taj na~in kvadratna osnova se moè sa svih strana otvoriti lukovima, ~ime se redukuju bo~ne zidne povr{ine i omogu}ava prirodno osvetqewe. Kod gra|ewa kupola vizantijski gra|evinari su uvek primewivali lake gra|evinske materijale kao {to je {upqa opeka, ili liveni zidovi sa agregatom od plovu}ca. Grandiozno dostignu}e, kako u spoqnom oblikovawu tako i formirawu unutra{weg prostora vizantijskim zasvo-|avawem, ostvareno je crkvom Sv. Sofije u Carigradu (sl. 1.14). Centralna kupola pre~nika 32,0m je nad kvadratnom osnovom centralnog prostora. Sa isto~ne i zapadne strane na centralnu kupolu nadovezuju se dve polukupole istog pre-~nika, tako da se na taj na~in formira neprekinuti prostor 66,0 x 32,0m. Centralna kupola se sastoji od ~etrdeset rebara od opeke, koja idu od obima bazisa kupole do wenog temena. Prostori izme|u rebara su premo{}eni malim segmentnim svodovima. Potisak svoda od rebara se prenosi na male oporce i prihvata velikim nose}im lucima.

Sl. 1.11. Kupola preko poligona-lne osnove tzv. Kalybe od Omm-es-Seeton u Siriji (II vek posle Hri-sta). Sl. 1.12. Prepu{tene kamene plo~e sa zaobqenim ivicama kao ugaoni oporci kupolnog svoda cr-kve svetog \or|a u Ezri, Sirija (VI vek posle Hrista). Sl. 1.13. Kupola nad kvadratnom osnovom od sfernih trouglova sa-gra|ena klinasto ise~enim kameno-vima. Gerasa, Sirija (VI vek posle Hrista).

1.11 1.12 1.13


Sl. 1.14. Crkva svete Sofije u Carigradu, 532.-537.god. Arhitekti Anthemius iz Talesa i Isidor iz Mi-leta. Perforirani prsten u dowem delu kupole, kroz koji prolazi sve-tlost, doprinosi utisku kao da ku-pola lebdi. Osnova i presek (a). Pe-rspektivni izgled (b). Pandantif, vizantijski na~in oslawawa kupo-la (v). Unutra{wi izgled (g).

1.14b 1.14v 1.14g

1.14a


Romanska arhitektura

Kod crkava do sredine XI veka u zapadnom svetu su samo u skromnim dimenzijama gra|ene zasvo|ene apside i bo~ni brodovi sa cilindri~nim i krstatim svodovima. Najraniji krstati svod monumentalnih dimenzija u cr-kvenom graditeqstvu javqa se u Nema~koj (sl. 1.15), u Francu-skoj (sl. 1.16) i u Engleskoj (sl. 1.17). Da bi se suprostavilo bo~nom potisku svoda u pojedi-nim gra|evinama primewivani su potporni polulukovi, na na~in koji je bio poznat Rimqanima (sl. 1.18). U istom ciqu kod drugih objekata postavqane su zatege.

1.15b

1.15a1.161.17

1.18a 1.18b

1.18v

Sl. 1.15. Kripta katedrale iz [pajera iz druge polovine XI veka, sa najranijim krstatim svodovima monumentalnih dimenzija.Unutra-{wi izgled (a), osnova (b). Sl. 1.16. Sveta Madlena u Veze-leu (1096.) sa krstatim svodom u sre-dwem brodu. Sl. 1.17. Katedrala u Daremu, Engleska (1093.-1130.). Najranija primena rebrastog krstatog svoda.


Gotska arhitektura

U gotskoj arhitekturi dati su veliki doprinosi re{a-vawu zasvo|avawa koji su se ogledali u primenama za{iqenih svodova, potpornih polulukova i rebrastih svodova. Na crkvi Sv. Ane u Anabergu, Nema~ka, primeweni su rebrasti svodovi (sl. 1.22), zvezdasti svod na katedrali u Bristolu (sl. 1.23), palmasto granawe rebara na katedrali u Ekseteru, Engleska (sl. 1.24), kasetirani svodovi u kapeli Kraqevskog kolexa i katedrali u Glosteru (sl. 1.19 i 1.20) i levkasti svod u Ve-stminsterskoj opatiji u Londonu (sl. 1.21a, b) .

Sl. 1.18. Opatija Abbaye-aux-Ho-mmes, Caen, Francuska (1066.-1077.) sa potpornim polulucima koji leè ispod krovova bo~nih brodova. Unu-tra{wi izgled (a), presek(b), osno-va (v). Sl. 1.19. Kapela Kraqevskog ko-lexa, po~etak XVI veka. Sl. 1.20. Isto~no krilo hodnika katedrale u Glosteru (1357.). Prva primena oblika kasetiranog svoda sa rebrima iste duìne, iste zakri-vqenosti i istog me|usobnog rasto-jawa. Sl. 1.21. Kapela Henrija VII na isto~nom kraju Vestminsterske opatije (1503.-1519.). Primena ob-lika levkastog svoda sa najvi{im stepenom ornamentisawa. Unutra-{wi izgled (a), konstruktivna {e-ma svoda (b).

1.21a

1.21b

1.19

1.20


1.22a 1.22b

1.23b1.23a

1.23v

1.24b1.24a 1.24v

Sl. 1.22. Crkva svete Ane u Ana-bergu (1499.). Primena krivih ra-zmaknutih rebara u ciqu pove}awa dekorativnog dejstva svoda. Osnova (a), unutra{wi izgled (b). Sl. 1.23. Katedrala u Bristolu (1298.) sa primenom zvezdastog svo-da. Unutra{wi izgled (a), osnova i perspektivni izgled (b). Sl. 1.24. Katedrala u Ekseteru sa po~etka XIV veka. Rebra svoda zajedno formiraju oblike u vidu palminih grana, ostvareno u duhu visoko razvijenog dekorativnog sti-la. Unutra{wi izgled (a), osnova i perspektivni izgled (b).


Renesansa

Za{iqene luke i rebraste svodove, koji su karakteri-sti~ni kod gotskog zasvo|avawa, arhitekti Renesanse koji su ostali verni Rimskim oblicima i motivima zamenili su zao-bqenim lukovima i polukru`nim cilindri~nim i krstatim svodovima. Bruneleskijeva kupola katedrale u Firenci, pre~nika 43,0m, ima oblik osmougaonog manastirskog svoda od dve qu-ske (sl. 1.25). Najzna~ajnije ostvarewe kasne renesanse u gra|ewu svodova je Mikelan|elovo remek delo - kupola katedrale Sv. Petra u Rimu (sl. 1.26). Wena konstrukcija se sastoji od dve quske od opeka, a na wenoj baze postavqeno je deset lanaca od hrastovine sa gvozdenim remenima u ciqu spre~avawa iz-bo~avawa kupole (sl. 1.25b).

Sl. 1.25. Katedrala u Firenci (1377.-1446.) sa Brunaleskijevom kupolom raspona 43,0m u obliku osmougaonog krstatog svoda koji se sastoji od dve quske. Razmicawe kupole spre~eno je lancima od hrastovine povezanim gvozdenim trakama. Spoqni izgled (a), {ema konstrukcije(b), stereometrijski izgled kupole (v). Sl. 1.26. Crkva Sv. Petra u Rimu (1546.), delo kasne renesanse na osnovu prvobitnog Bramanteovog projekta koje je preuzeo Mikela-n|elo daju}i kupoli crkve veoma dominantan karakter.

1.261.25a

1.25v 1.25b


Barok i Klasicizam

U Baroku i Klasicizmu arhitekti su se divili veli-kim majstorima Renesanse i podraàvali wihova dela. Kupola katedrale Sv. Pavla u Londonu (sl. 1.27), pre-~nika 31,0m, sastoji se od dve unutra{we quske od opeke i jedne spoqne quske od drveta. Sredwa quska pribli`no kupa-stog oblika nosi lanternu od kamena sa krstom. Oja~awe kon-strukcije ostvareno je gvozdenim lancima koji su postavqeni na bazisu kupole. Tambur obuhvata venac na stubovima koji prihvata potiske svoda. Zahvaquju}i napretku matematike i mehanike na|ena su re{ewa ra~unskih i konstruktivnih problema proiza{lih iz komplikovanih baroknih sklopova.

Sl. 1.27. Katedrala Sv. Pavla u Londonu (1675.-1710.), arhitekt Sir Christopher Wren. Konstrukcija kupole se sastoji od dve unutra{we quske od opeke i jedne spoqne dr-vene quske. Oja~awe konstrukcije gvozdenim lancima na bazisu kupo-le. Osnova i presek (a), spoqni izgled (b), stereometrijski izgled kupole (v).

1.27b

1.27v

1.27a

1. istorijat 1. deo

Documents