1) GÜMRÜK SORUNLARI...2/35 1. GENEL BİLGİLER TABLOSU Resmi Adı Moldova Cumhuriyeti Başkenti Kişinev Resmi Dil Moldova Dili (Romence), (Gök Oğuz Yeri Özerk Bölgesi için

1/35

MOLDOVA CUMHURİYETİ

2/35

1. GENEL BİLGİLER TABLOSU

Resmi Adı Moldova Cumhuriyeti

Başkenti Kişinev

Resmi Dil Moldova Dili (Romence), (Gök Oğuz Yeri Özerk Bölgesi için Moldova Dili, Rusça, Gagavuzca)

Bağımsızlık Tarihi 27 Ağustos 1991

Devlet Başkanı Nicolae TİMOFTİ

Hükümet Başkanı Chiril GABURICI

Din Ortodoks Hıristiyan %98, Yahudi %1,5

Etnik Yapı Moldovalı/Romanyalı %78,2; Ukraynalı %8,4; Rus %5,8; Gagauz %4,4; Diğer %3,2

Yüzölçümü 33.851 km²

Nüfus 3,6 Milyon

Nüfus Artış Hızı % -1

Ortalama Yaşam Süresi Erkek:65, Kadın:73

Üyesi Olduğu Uluslararası Kuruluşlar

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (BSEC), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Orta Avrupa İnisiyatifi (CEI), Bağımsız Devletler Topluluğu (CIS), Avrasya Ekonomik Topluluğu (EAEC-Gözlemci), Avrupa Atlantik İşbirliği Konseyi (EAPC), Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Uluslararası Serbest Ticaret Birlikleri Konfederasyonu (ICFTU), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MİGA), Birleşmiş Milletler (UN)

KEK Eşbaşkanları T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanı Sn. Nurettin Canikli Moldova Başbakan Yardımcısı ve Ekonomi Bakanı Stéphane Christophe Bridé

İş Konseyi Eşbaşkanları Summa Turizm Yatırımcılığı A.Ş. Yönetim Kurulu Başkan Yrd. Fatih Bora, Moldova Sanayi ve Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkanı Valeriu Lazar

T.C. Kişinev Büyükelçisi Mehmet Selim Kartal, Moldova’nın Ankara Büyükeçisi Igor Bolboceanu, T.C. Kişinev Ticaret Müşaviri Reşit Alper Erdil

3/35

2. TEMEL EKONOMİK GÖSTERGELER TABLOSU

GSYİH (Nominal) / Dünya Sıralaması

7,970 Milyar Dolar (2013) 8,350 Milyar Dolar (2014)

GSYİH Büyüme Hızı % 8,9 (2013) % 4,6 (2014) - % 2,0 (2015, Dünya Bankası tahmini)

Kişi Başına GSYİH (PPP): 3.483 (2013) 3.692 Dolar (2014 Tahmini)

İhracat / Dünya Sıralaması 2,428 Milyar Dolar (2013) 2,340 Milyar Dolar (2014)

İthalat / Dünya Sıralaması 5,492 Milyar Dolar (2013) 5,317 Milyar Dolar (2014)

Enflasyon Oranı % 4,6 (2013)

% 5,1 (2014)

Para Birimi / Paritesi 1 ABD Doları = 18,20 Ley

1 Avro = 20,15 Ley

Yurtdışındaki Yatırım Tutarı 62,44 Milyon Dolar (2013)

Dış Borç Stoku 6,7 Milyar Dolar (2013)

Uluslararası Rezervler 2 Milyar Dolar (2015)

Doğrudan Yabancı Yatırım Stoku

3,4 Milyar Dolar (2012)

İşgücü 1,235 Milyon

İşgücü dağılımı Hizmet % 43,4; Tarım %40,6; Sanayi %16

İşsizlik Oranı % 5,1 (2013) % 3,9 (2014)

Dünya Bankası İş Yapma Kolaylığı Sıralaması

82 (2014)

63 (2015)

GSMH’nin Sektörel Dağılımı Tarım %16,3; Sanayi % 20,1; Hizmetler % 63,6

Başlıca Sanayi Dalları Şeker, bitkisel yağ, gıda işleme, tarım makineleri, döküm makineleri, buzdolabı ve dondurucular, yıkama makineleri, mensucat sanayi, ayakkabı ve tekstil.

Başlıca Tarımsal Üretim Sebze ve meyveler, üzüm, hububat, şeker pancarı, ayçiçeği tohumu, sığır eti, şarap.

4/35

3. BAŞLICA EKONOMİK VERİLER

Yıl GSYİH (Milyar Dolar)

Büyüme Oranı (%)

Kişi Başı Gelir ($)

Enflasyon Oranı (%)

İhracat (Milyar Dolar)

İthalat (Milyar Dolar)

2005 2,98 7,5 - 10,2 1,10 2,29

2006 3,04 4,8 - 14,0 1,06 2,64

2007 4,40 3,0 2.722 13,3 1,37 3,67

2008 6,05 7,8 3.008 7,2 1,64 4,86

2009 5,43 - 6,0 2.835 0,4 1,32 3,27

2010 5,80 7,1 3.076 8,1 1,59 3,81

2011 7,11 6,8 3.090 7,8 2,27 5,14

2012 7,25 -0,8 3.233 4,1 2,22 5,15

2013 7,97 8,9 3.483 4.6 2,47 5,44

2014 8,35 4,6 3.692 5,1 2,34 5,32

4. MOLDOVA’NIN DIŞ TİCARETİNDE BAŞLICA ÜRÜN VE ÜLKELER

Başlıca İhraç Maddeleri: Tarım Ürünleri (% 21,4), Gıda Ürünleri (%19,9), Tekstil (%16,8), Makine ve Ekipman (%10,8), Diğer (%31,1)

Başlıca İthal Maddeleri:

Mineral Ürünler (%20,9), Makine ve Ekipman (%15), Kimyasallar (%10,5), Tekstil (%7,3), Diğer (%46,3)

İhracatında Başlıca Ülkeler:

Romanya (% 18,6), Rusya Fed. (% 18,1), İtalya (% 10,4), Almanya (5,9) Beyaz Rusya (5,8) Ukrayna (% 4,7) Birleşik Krallık (4,6) Türkiye (% 4,5), (8. Sırada)

İthalatında Başlıca Ülkeler:

Romanya (% 15.1), Rusya Fed. (%13,5), Ukrayna (%10.3), Çin (% 9.1), Almanya (% 8,0), İtalya (% 6.6), Türkiye (%5,7), (7. Sırada)

5/35

5. MOLDOVA EKONOMİSİNE İLİŞKİN GENEL BİLGİ

Moldova, Sovyetler Birliği’nin dağılmasını izleyen süreçte ekonomik yapısını serbest piyasa ekonomisine uygun hale getirmeye çalışmış olmakla birlikte, halen geçiş sürecine özgü sorunlarla mücadele etmektedir.

Moldova kişi başı GSYİH yönünden Avrupa’nın en fakir ülkesi konumundadır. Öte yandan, işsizlik ülkenin karşı karşıya olduğu bir diğer önemli sorundur. Moldova vatandaşlarının resmi olmayan rakamlara göre yaklaşık 800 bini yurtdışında çalışmaktadır. Yurtdışında çalışan Moldovalıların yaklaşık yarısı Rusya’da diğer yarısı ise başta İtalya olmak üzere, genel olarak Portekiz, İspanya gibi Akdeniz coğrafyasında bulunan ülkelerde çalışmaktadır.

Bu anlamda, yurtdışı işçi gelirlerinin ekonomi üzerinde çok önemli bir rolü bulunmaktadır. Yurtdışı işçi gelirleri 2014 senesinde yaklaşık 1,6 milyar ABD doları düzeyinde gerçekleşmiş ve dış ticaret açığını finanse eden en önemli araç olmuştur.

Tarım, halen ülke ekonomisinde çok önemli bir yer tutmakta, sanayi ise temel olarak tarıma dayalı sanayi sektörlerinden oluşmaktadır. En önemli tarım ürünleri tahıl, baklagiller, üzüm, şeker pancarı, meyve ve sebzedir. En önemli ekonomik sektörler şarap ve diğer alkollü içecekler, tekstil ve hazır giyim, şeker, konserve ve meyve suyudur.

Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik askeri müdahalesi ile bölgede artan istikrarsızlık, hedeflenen yapısal reformların gerçekleştirilememesi, ülkenin iç politikasında yaşanan istikrarsızlık, Avrupa’daki ekonomik kriz, Moldova’nın AB’ye yakınlaşması sonucunda Rusya ile kötüleşen ilişkiler ile artan belirsizlik ortamı, Moldova’nın yabancı sermaye çekme konusunda temel sıkıntıları oluşturmaktadır.

2008–2012 yılları arasında ortalama % 3,0 oranında büyüyen Moldova ekonomisi, 2013 yılı sonbaharında Rusya Federasyonu’nun Moldova’dan şarap ithaline yasak getirmesine karşın, beklenmedik şekilde ülke tarihinde ilk kez % 8,9 oranında büyümüştür. Öncelikle, % 38,3 oranında büyüyen tarım ve hayvancılık olmak üzere, ekonomideki tüm sektörlerde olumlu gelişmeler kaydedilmiştir. Tarımda kaydedilen söz konusu önemli büyüme, bir önceki yılda yaşanan kuraklık nedeniyle kaydedilen % 22,3 oranındaki daralmadan sonra telafi edici bir büyümeyi ifade etmektedir.

Diğer taraftan, tüm olumsuzluklara karşı, Moldova ekonomisi 2014 yılında beklenmedik bir şekilde bölgede en yüksek büyüme rakamını (%

6/35

4,6) yakalayan ülkelerden biri olmuştur. Büyümede etkili olan başlıca faktörler, beklenenin üzerinde gerçekleşen tarımsal üretim, özellikle tekstil ve elektrikli ekipman olmak üzere sanayi sektöründeki büyüme ve iç ticaretteki büyüme olmuştur.

Moldova ile Avrupa Birliği (AB) arasında AB Ortaklık Anlaşması 28 Kasım 2013 tarihinde AB III. Doğu Ortaklığı Zirvesinde parafe edilmiş, 27 Haziran 2014 tarihinde ise imzalanmış ve 1 Eylül 2014 tarihinde kısmen yürürlüğe girmiştir. Bununla birlikte Anlaşma kapsamında yer alan Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında Moldova tarafı 1 Ocak 2015’den itibaren AB menşeli ürünleri tavizli rejim kapsamına almıştır.

Ortaklık Anlaşması Moldova için büyük önem taşımaktadır. Anlaşmanın imzalanması kamuoyunca kısa sürede tam üyeliğe giden yol olarak görülmekte ve bir noktada Avrupa’nın en fakir ülkesi olmaktan kurtuluşu olarak algılanmaktadır. Kamuoyunun bu algısına paralel olarak, mevcut hükümet tarafından da siyaseten büyük önem atfedilmektedir.

Diğer taraftan, AB tarafından alınan bir kararla, 1 Ocak 2014 tarihi itibaren Moldova menşeli şarap ithalatında tüm engeller kaldırılmıştır. Böylece, AB pazarı Ortaklık Anlaşması imzalanmadan Moldova şaraplarına tamamen açık hale gelmiş ve yeni Moldovalı ihracatçıların AB pazarına girebilmesi için gerekli koşullar yaratılmıştır.

6. EKONOMİYİ ETKİLEYEN SON DÖNEM GELİŞMELERİ

Moldova ekonomisini etkileyen son dönem ekonomik ve siyasi gelişmeler arasında; Avrupa Birliği ile Derin ve Kapsamlı Bir Serbest Ticaret Anlaşması’nı da içeren Ortaklık Anlaşmasının imzalanması, ülkedeki genel seçimler, Rusya ekonomisinde yaşanan gelişmeler, Rusya’yla ekonomik ve politik ilişkilerin kötüleşmesi, Ukrayna’daki güvenlik krizi, AB tarafından Moldova vatandaşlarına uygulanan vizelerin kaldırılması, Romanya ile Moldova arasında doğalgaz boru hattı inşasının tamamlanması ve bankacılık sektöründeki belirsizlikler sayılabilir. a) AB ile İmzalanan Ortaklık Anlaşması

AB ile Moldova arasında 27 Haziran 2014 tarihinde imzalanan Ortaklık Anlaşması, Moldova Parlamentosu tarafından 2 Temmuz 2014 tarihinde onaylanmıştır. Diğer taraftan Avrupa Parlamentosu da 13 Kasım 2014 tarihinde bahse konu Ortaklık Anlaşmasını onaylamış olup, Anlaşma, AB üyesi 28 ülke parlamentosunun tümünün onayının ardından yürürlüğe girecektir. Söz konusu Anlaşma 1 Eylül 2014 tarihinden itibaren geçici olarak yürürlüğe girmiş bulunmaktadır.

7/35

Moldova ile AB arasında ayrıcalıklı bir bağın oluşturulmasını öngören Ortaklık Anlaşması, Moldova mevzuatının Topluluk mevzuatıyla uyumlaştırılması, AB’nin Moldova’daki reform sürecini aktif olarak desteklemesi ve ticaretin serbestleştirilmesini hedeflemektedir. Ortaklık Anlaşmasının kapsamında yer alan ve söz konusu anlaşmanın ekonomik boyutunu nitelendiren Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması (DKSTA), hemen hemen tüm ürün gruplarında Moldova ile Avrupa Birliği arasındaki gümrük vergilerinin ve diğer engellerin kaldırılmasını sağlayacaktır. Engellerin kaldırılması Moldova ve AB arasındaki dış ticaret hacminin artması ve çeşitlendirilmesi, öte yandan Moldovalı girişimcilerin AB’de kullanılan çağdaş teknolojilere ulaşabilmesi için gerekli koşulları oluşturacaktır. DKSTA, Moldova için özellikle tarım ve gıda sanayi alanında artacak rekabet tehdidini oluştursa da, ülkenin söz konusu anlaşmadan elde edeceği avantajların daha büyük olacağı düşünülmektedir. Söz konusu anlaşmanın Moldova ekonomisine pek çok somut katkısı olması beklenmektedir. Ortaklık Anlaşmasının siyasi, ekonomik ve kurumsal istikrarı artırması neticesinde Moldova ekonomisinin ekonomik büyüme rakamlarının istikrarlı bir şekilde artması öngörülmektedir. Moldova’nın DKSTA kapsamındaki reformları tamamlaması halinde Moldova’nın AB’ye yapacağı ihracatın % 16 oranında, AB’den yapacağı ithalatın ise % 8 oranında artacağı ve Moldova’nın yıllık ortalama % 5,4 oranında bir ekonomik büyüme oranını yakalayabileceği tahmin edilmektedir. Söz konusu büyüme rakamının, DKSTA ile liberalleşecek Moldova ekonomisinin yabancı yatırımcılar için çok daha cazip bir hale gelmesi sonrası artacak yabancı yatırımların da etkisiyle daha yüksek düzeyde gerçekleşme potansiyeli bulunmaktadır. Söz konusu Anlaşma çerçevesinde, Moldova hükümetinin performansına bağlı olarak, AB tarafından Moldova’ya önümüzdeki 3 yıl içinde en az 500 milyon Avro değerinde teknik ve finansal yardım sağlanabilecektir. Diğer taraftan, söz konusu anlaşma ile AB mevzuatına uyum konusunda gerçekleştirilecek reformlar, gerek kamu gerekse de ekonomik yönetim kapasitesinin güçlenmesine ve AB standartlarının hayata geçirilerek Moldova ekonomisinin daha rekabetçi bir düzeye erişmesine imkan sağlayacaktır; böylece Moldova’nın AB pazarı ile birlikte diğer pazarlara yönelik ihracatı artacaktır. Anılan Anlaşma sayesinde yapılacak yeni yatırımlar, kurulacak yeni firmalar ve daha hızlı büyüyen bir ekonomi yeni iş olanaklarının doğmasını sağlayacak, bu da hem artan ücretler hem de azalan işsizlik ile Moldova halkının toplumsal refah düzeyini iyileştirecektir.

8/35

Sonuç olarak, söz konusu Anlaşma kapsamı hükümlerinin Moldova tarafından hayata geçirilmesi, Moldova ekonomisinin AB ekonomisine, dolayısıyla da Dünya ekonomisine entegre olmasını ve beraberinde artacak rekabet gücü ile Moldova’nın ekonomik kalkınmışlık düzeyini hızla geliştirmesine fırsat yaratacaktır. Bununla birlikte, söz konusu Anlaşma kapsamında yer alan Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması kapsamında Moldova tarafı 1 Ocak 2015’den itibaren AB menşeli ürünleri tavizli rejim kapsamına almıştır. b) Genel Seçimler

Moldova’da 30 Kasım 2014 yılında yapılan genel seçimler, başta bütçe harcamalarındaki artış ile birlikte artan bütçe açığı başta olmak üzere ekonomiyi farklı yönlerden olumsuz etkilemiştir. Hükümet tarafından seçim öncesi dönemde izlenen popülist politika çerçevesinde emekli aylıkları ve memur maaşlarına yapılan zamlar ile bu dönemde başlatılan pek çok altyapı projesi için yapılan harcamalar, IMF tahminlerine göre (dış yardımlar hariç tutulduğunda) bütçe açığının Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya oranının, 2013 yılındaki % 3,8 seviyesinden % 5,4 seviyesine yükselmesine neden olmuştur. Seçimler, ekonomik büyümeyi teşvik etmek için ihtiyaç duyulan bazı reformların gerçekleştirilmesini mümkün kılmamış, yapılan düzenlemeler hayata geçirilememiş ya da beklentileri karşılamamıştır. Özellikle yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik atılan pek çok adım arzu edilen etkiyi göstermemiş, adalet reformu ise hiçbir kesimi tatmin etmemiştir. Bununla birlikte emeklilik sistemi reformu ise belirsizliğini korumaktadır. Seçimler nedeniyle artan harcamalar ve yapısal reformların hayata geçirilmesinde yaşanan sıkıntılar, Moldova’nın ekonomik kırılganlığını artırmış ve ekonomik büyüme için ihtiyaç duyulan yapısal altyapının geliştirilmesine sekte vurmuştur. c) Rusya Ekonomisinde Yaşanan Gelişmeler ile Rusya’yla Ekonomik ve Politik İlişkilerin Kötüleşmesi Rusya Moldova’nın en önemli 2. ticari ortağı durumundadır. 2013 yılında, Moldova’nın ihracat gelirlerinin % 26’sı, 2014 yılında ise % 18,1’i Rusya’dan gelmiştir. Moldova ekonomisi için hayati derecede önemli olan yurtdışı işçi gelirlerinin ise yaklaşık yarısı Rusya’dan gelmektedir. Diğer taraftan Moldova’daki yabancı yatırımlarında Rusya birinci sırada yer almaktadır. Bu çerçevede, Moldova’nın AB ile ilişkilerinin gelişmesine paralel olarak Rusya tarafından uygulamaya sokulan pek çok politika ve Rusya ekonomisinde yaşanan gelişmeler Moldova ekonomisini 2014 yılında olumsuz yönde etkilemiştir.

9/35

Rusya, Moldova ile AB arasında gelişen ilişkilere tepki olarak, 2014 yılında Moldova menşeli ürünlerin Rusya’ya ithaline ilişkin kısıtlamaları artırmıştır. Bu çerçevede, Eylül 2013'te alınan Moldova menşeli şaraplara ilişkin ithalat yasağından sonra, Rusya, 2014 yılında, Moldova’nın Rusya’ya ihracatında en ön sırada yer alan elma, erik, şeftali vb. ürünlerine, meyve ve sebze konservelerine ve et-et ürünlerinin ithalatını yasaklamıştır. Büyük ölçüde bu önlemlerin etkisiyle, Moldova’nın Rusya’ya yönelik 2014 yılı ihracatı 2013 yılına kıyasla % 33 oranında (208 milyon ABD Doları) azalmıştır. Bu çerçevede, Rusya’nın ekonomisinde ve para birimindeki gelişmeler Moldova ekonomisini de doğrudan etkilemiştir. Batı ülkelerinin Rusya’ya yönelik yaptırımları ve dünya petrol fiyatlarındaki düşüş, Rusya ekonomisinin 2014 yılında % 0.6 gibi düşük bir düzeyde büyümesine ve Ruble’nin 2014 yılında ABD Doları karşısında % 46 oranında değer kaybetmesine neden olmuştur. Öncelikle, Ruble’deki değer kaybı Moldova’nın ihracatında 2013 yılında ilk sırada yer alan Rusya’ya yönelik ihracatı olumsuz yönde etkilemiştir. Ruble’deki düşüşe ilave olarak Rusya ekonomisinin düşük büyüme performansı, Rusya’nın ithalat talebini azaltarak, Moldova tarafından Rusya’ya yönelik gerçekleştirilen ihracattaki düşüşte etkili olmuştur. Bununla birlikte, Ruble’de yaşanan düşüş, Moldova ekonomisine çok ciddi katkısı olan yurtdışı işçi gelirlerini de etkilemektedir. Moldova’nın yurtdışı işçi gelirlerinde Rusya ilk sırada yer almaktadır. Moldova’da Ruble üzerinden gelir elde eden ve bu gelirleri üzerinden Moldova’ya para transfer eden işçilerin maaşları, Ruble’deki hızlı değer kaybı nedeniyle erimekte ve Moldova’ya transfer edilebilecek geliri azaltmaktadır. İşçi gelirlerindeki bu düşüşler Moldova’daki tüketicilerin harcamalarını düşürerek Moldova ekonomisi üzerinde negatif yönlü bir etkide bulunmaktadır. Diğer taraftan, Ruble’deki değer kaybı Moldova Ley’inin de değer yitirmesine neden olmaktadır. Moldova Ley’inin değer yitirmesi bir yanda enflasyon üzerinde yukarı yönlü bir etki yaratırken bir yandan ise Moldova ihraç ürünlerini ABD Doları ve Avro cinsinden daha ucuz hale getirerek Moldova’nın Rusya dışındaki ülkelere yaptığı ihracatı kısa vadede artırma imkanı yaratmaktadır. Buna ilave olarak, Moldova Leyi’nde yaşanan değer kaybı ithal ürünleri daha pahalı hale getirerek ithalat üzerinde baskılayıcı bir rol oynamakta ve dış ticaret açığı üzerinde olumlu bir etki yaratmaktadır. Son olarak, Ruble’de yaşanan hızlı değer kaybı ve genel belirsizlik ve güvensizlik hali, yarattığı olumsuz algılar ve geleceğin daha kötü olabileceğine ilişkin beklentiler ile Moldova Bankacılık sistemine olan

10/35

güveni düşürmekte ve Moldova ekonomisini daha kırılgan hale getirmektedir. d) Ukrayna’daki Güvenlik Krizi Ukrayna’da yaşanan gelişmeler ve buna bağlı olarak bölgede yaşanan karışıklıklar, gerek Ukrayna’nın Moldova’nın en önemli ticari ortaklarından biri olması, gerekse de Moldova’nın güvenliği ve toprak bütünlüğüne yönelik tehdit algısının iş dünyası ve yatırımcılar nezdinde yarattığı belirsizlik nedeniyle Moldova ekonomisini olumsuz olarak etkilemektedir. Ukrayna’da yaşanan gelişmelere paralel olarak 2014 yılında ülke ekonomisi % 8,2 oranında küçülmüş, Grivna ise ABD Doları karşısında yaklaşık % 50 değer kaybetmiştir. Buna bağlı olarak, Moldova’nın Ukrayna’ya ihracatı 2014 yılında 2013 yılına kıyasla % 22,2 oranında azalmıştır. Diğer taraftan, Ukrayna krizi ile bölgedeki artan istikrarsızlık, başta yabancı yatırımcılar olmak üzere Moldova iş dünyasını tedirgin etmektedir. Yabancı yatırımcılar için en önemli yatırım yapma kriteri olan ekonomik ve politik istikrarı tehdit eden bu durum, Moldova ekonomisi ve AB ile olan ilişkilerdeki iyileşmenin yeni yatırımların önünü açmasında en büyük engel durumundadır. Ukrayna krizi ve iç ve dış ekonomik durumun yarattığı belirsizliğin de etkisiyle, 2014 yılının ilk 6 ayında Moldova’ya yönelik doğrudan yabancı yatırımlar azalmış ve 2013 yılı sonunda 3.6 milyar ABD Dolar düzeyinde olan yabancı sermaye stoku ilk 6 ay içinde 85 milyon ABD Doları azalmıştır. e) AB Tarafından Moldova Vatandaşlarına Uygulanan Vizelerin Kaldırılması AB tarafından 28 Nisan 2014 tarihi itibarıyla Moldova vatandaşlarına uygulanan vizelerin kaldırılması ile biyometrik pasaporta sahip Moldova vatandaşlarına AB’de ve Schengen Alanı’nda 6 ay içinde 90 gün süreyle vizeye ihtiyaç duymaksızın seyahat hakkı tanınmıştır. Söz konusu vize muafiyeti uygulaması, Moldova'nın ev ödevini başarılı şekilde yaptığını ifade eden ve yakın gelecekte ülkede yeni reformları tetikleyecek nitelikte olan bir karar olduğu, dolayısıyla Moldova’nın AB’ye entegrasyonu ile birlikte ekonomik gelişiminde dolaylı yoldan etkili olacağı düşünülmektedir. f) Romanya ile Moldova Arasında Doğalgaz Boru Hattı İnşasının Tamamlanması Doğalgaz ihtiyacında hâlihazırda tamamen Rusya’ya bağımlı olan Moldova, söz konusu bağımlılığını kırabilmek adına 2013 yılı Ağustos

11/35

ayında Romanya’nın Iasi şehri ile Moldova’nın Ungheni şehirleri arasında yer alan doğalgaz boru hattı inşasını başlatmış olup, söz konusu boru hattı 2014 yılı Ağustos ayında tamamlanmıştır. Söz konusu hattın yıllık kapasitesi 2 milyar metreküp düzeyinde olup, yıllık 2,2 milyar metreküp düzeyinde doğalgaz ihtiyacı bulunan Moldova’nın (Transdinyester bölgesi hariç 1.5 milyar metreküp) Rusya’ya bağımlılığını azaltmak için önemli bir potansiyel taşımaktadır. Önümüzdeki dönemde, söz konusu hattın Kişinev’e kadar uzatılması için AB tarafından 10 milyon Avroluk bir kaynak ayrılmış olup, söz konusu hattın tamamlanması ve enerji dağıtımında sağlanacak liberalleşme sonrasında, Moldova’nın doğalgazda Rusya’ya olan bağımlılığını azaltması ve daha uygun fiyatlarda doğalgaz ithal etmesi mümkün olabilecektir. g) Bankacılık Alanındaki Belirsizlikler Moldova Merkez Bankası, 29 Kasım 2014’de, Moldova’nın en büyük üçüncü bankası olan Banca de Economii a Moldovei (BEM) ile Banca Sociala’yı, 30 Aralık 2014 tarihinde de yaklaşık % 10 pazar payı bulunan Unibank’ı, söz konusu bankalar tarafından yapılan kaynak transferleri sonrası bankaların yaşadığı likidite sıkıntısı ve bu durumun ileride Moldova ekonomisi için önemli ölçüde sıkıntı yaratabileceği düşüncesiyle kontrolü altına almıştır. Söz konusu bankalar tarafından yapılan transferler yaklaşık 0,9 milyar Avro düzeyinde (Gayri Safi Yurtiçi Hasılan % 10’nundan fazla) olup, söz konusu bankaların kapatılabileceğine yönelik tereddütler ve söz konusu bankalar için sağlanması gereken kaynak Moldova ekonomisi için bir tehdit oluşturmaktadır.

7. SON DÖNEM SİYASİ GELİŞMELER

Moldova Cumhurbaşkanlığı görevine, 16 Mart 2012 tarihinde yapılan seçim sonucunda, Moldova Hâkimler Yüksek Kurulu Başkanı Nicolae Timofti seçilmiştir.

Avrupa Birliği yanlısı koalisyonda karşılıklı suçlamaların ortamı germesini fırsat bilen Komünist Parti, hükümet hakkında gensoru vermiştir. 5 Mart 2013 tarihinde Vladimir FİLAT, Parlamento tarafından yapılan güven oylaması sonucunda istifa etmiş ve 30 Mayıs 2013 tarihinde Parlamento’da güvenoyu alan eski Dışişleri Bakanı Iurie LEANCA başkanlığında yeni hükümet kurulmuştur.

Moldova’da 30 Kasım 2014 tarihinde genel seçimler yapılmıştır. Seçimlerin ardından ortaya çıkan tablo aşağıda gösterilmektedir:

12/35

Oy oranı Milletvekili sayısı Avrupa Birliği Yanlısı Partiler: Liberal Demokrat Parti: % 20.16 23 Demokrat Parti %15.80 19 Liberal Parti %9.67 13 AB Karşıtı Partiler: Sosyalist Parti %20.51 25 Komünist Parti %17.48 21 Hükumet 18 Şubat 2015 tarihinde Chiril GABURICI başkanlığında kurulmuş olup, iktidarda bulunan LDP-DP Hükümeti KP tarafından dışarıdan desteklenmiştir. Diğer taraftan, Sayın Chiril GABURICI, 12 Haziran 2015 tarihinde Başbakanlık görevinden istifa etmiş olup, yeni hükumet kurulmasına yönelik partiler arası görüşmeler devam etmektedir.

8. MOLDOVA’NIN GENEL DIŞ TİCARETİ

Rusya’nın uyguladığı ticaret kısıtlamaları, Rusya’nın Ukrayna’nın doğusundaki askeri karışıklığa müdahil olması ve AB ile Rusya arasındaki ticari ilişkilerin kötüleşmesi Moldova’nın 2014 yılı dış ticaretini etkileyen önemli gelişmeler olmuştur. Aşağıdaki tablonun incelenmesinden de görüleceği üzere, Moldova’nın ihracatı 2014 yılında 2013 yılına kıyasla % 3,7 azalarak 2,34 milyar ABD Doları seviyesine, ithalatı ise % 3,2 oranında azalarak 5,32 milyar ABD Dolarına düzeyine gerilemiştir. 2014 yılı itibarıyla Moldova’nın dış ticaret açığı % 3,8 oranında azalarak 2,98 milyar ABD Dolarına gerilemiş ve ihracatın ithalatı karşılama oranı % 44 seviyesinde gerçekleşmiştir.

13/35

Moldova’nın 2014 Yılı Genel Dış Ticaret Verileri (Milyon $)

2010 2011 2012 2013 2014 2014/2013

değ ($) değ (%)

İHRACAT 1,541 2,217 2,162 2,428 2,339.5 -88.8 -3.7

İTHALAT 3,855 5,191 5,213 5,492 5,317.0 -175.4 -3.2

HACIM 5,397 7,408 7,375 7,892 7,656.5 -235.5 -3.0

DENGE -2,314 -2,974 -3,051 -3,094 -2,977.4 116.6 -3.8

İHR/İTH 40.0 42.7 41.5 43.7 44.0 0.3

a) İhracat Moldova’nın ülke grupları itibarıyla ihracatını gösteren aşağıdaki tablo incelendiğinde, AB’nin geçen yıllarda olduğu gibi Moldova’nın en önemli ticaret ortağı durumunda olduğu görülmektedir. Moldova’nın AB’ye ihracatı geçen seneye kıyasla % 9,6 oranında artarak 1,25 milyar ABD Dolarına yükselmiştir. Bununla birlikte, aynı dönemde Moldova’nın BDT ülkelerine olan ihracatı % 20,3 oranında azalarak 736 milyon ABD Doları seviyesine gerilemiştir. Ülkeler itibarıyla değerlendirildiğinde ise, Moldova’nın ihracatında önde yer alan ülkeler arasında Romanya, Rusya, İtalya, Almanya ve Beyaz Rusya’nın geldiği görülmektedir. Türkiye ise Moldova’nın ihracatında, Moldova istatistiklerine göre 105 milyon ABD Doları ile 8. sırada yer almaktadır. Moldova’nın 2014 Yılı Ülke Grupları ve Ülkelere Göre İhracatı (Milyon $)

2013 2014 2014/2013

Değer Pay (%) Değer Pay (%) Değ. ($) Değ. (%)

TOPLAM 2,428.3 100.0 2,339.5 100.0 -88.8 -3.7

AB ülkeleri 1,137.3 46.8 1,246.0 53.3 108.7 9.6

BDT ülkeleri 923.2 38.0 735.7 31.4 -187.6 -20.3

Diğer ülkeler 367.8 15.2 357.9 15.3 -9.9 -2.7

1 Romanya 411.1 16.9 434.0 18.6 23.0 5.6

2 Rusya Fed. 631.9 26.0 423.7 18.1 -208.2 -32.9

3 İtalya 185.2 7.6 243.4 10.4 58.2 31.4

4 Almanya 113.1 4.7 137.5 5.9 24.4 21.6

5 Beyaz Rusya 90.3 3.7 134.7 5.8 44.4 49.1

6 Ukrayna 140.4 5.8 109.2 4.7 -31.2 -22.2

7 Birleşik Krallık 105.5 4.3 108.2 4.6 2.7 2.6

8 Türkiye 127.1 5.2 104.7 4.5 -22.5 -17.7

9 Polonya 85.3 3.5 64.4 2.8 -20.8 -24.4

10 İsviçre 47.8 2.0 49.2 2.1 1.4 3.0

11 Kazakistan 39.2 1.6 45.3 1.9 6.1 15.4

12 Bulgaristan 32.6 1.3 37.9 1.6 5.3 16.3

Moldova’nın fasıllar itibarıyla ihracatının gösterildiği aşağıdaki tablo incelendiğinde, elektrikli makine ve aksamlarının (büyük ölçüde otomotiv sanayinde kullanılan kablolar) ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu ürün

14/35

grubunu sırasıyla, kabuklu yemişler, alkollü içkiler (şarap), hububat (buğday, mısır) ve konfeksiyon ürünleri takip etmektedir.

Moldova İhracatının Fasıllara Göre Dağılımı (Milyon $)

No Fasıl Ürün Adı 2013 2014 2014/2013 değ. (%)

1 85 Elektrikli Makine ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları

245.4 251.4 2.5

2 08 Yenilen Meyveler, Kabuklu Yemişler, Turunçgiller ve Kavun Kabuğu

204.0 194.0 -4.9

3 22 Meşrubat, Alkollü İçkiler ve Sirke 252.3 193.7 -23.2

4 10 Hububat 120.8 181.2 50.1

5 62 Örülmemiş Giyim Eşyası ve Aksesuarları 142.4 162.2 13.9

6 12 Yağlı Tohum ve Meyveler, Sanayi Bitkileri, Saman, Hayvan Yemi

166.6 154.2 -7.5

7 30 Eczacılık Ürünleri 113.1 125.2 10.7

8 94 Mobilyalar, Aydınlatma, Reklâm Lambaları, Prefabrik Yapılar

109.8 112.1 2.1

9 61 Örme Giyim Eşyası ve Aksesuarları 112.9 109.3 -3.2

10 15 Hayvansal ve Bitkisel Yağlar ve Bunların Müstahzarları

44.0 77.5 76.0

11 20 Sebze, Meyve, Bitki Parçaları, Sert Kabuklu Yemiş Konserveleri

76.1 59.7 -21.6

12 84 Nükleer Reaktörler, Kazan; Makine ve Cihazlar, Aletler, Parçaları

70.6 58.0 -17.8

13 17 Şeker ve Şeker Mamulleri 30.5 55.8 82.6

14 70 Cam ve Cam Eşya 52.3 54.6 4.4

15 02 Etler ve Yenilen Sakatat 18.8 35.3 88.0

16 90 Optik, Fotoğraf, Sinema, Ölçü, Kontrol, Ayar Cihazları, Tıbbi Alet

40.0 35.0 -12.6

17 64 Ayakkabılar, Getrler, Tozluklar vb Eşya ve Aksamı

35.7 33.5 -6.2

18 39 Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 40.5 31.9 -21.3

19 57 Halılar ve Diğer Dokumaya Elverişli Maddeden Yer Kaplamaları

31.8 28.7 -9.5

20 33 Gıda Sanayinin Kalıntı Ve Döküntüleri; Hayvanlar İçin Hazırlanmış Kaba Yemler

33.9 28.4 -16.2

İlk 20 Ürün Grubu İhracat Toplamı 1,941.5 1,981.8 2.1

TOPLAM İHRACAT 2,428.3 2,339.5 -3.7

b) İthalat

Moldova’nın ülke grupları itibarıyla ithalatını gösteren aşağıdaki tablo incelendiğinde, ihracatta olduğu gibi ithalatta da AB’nin geçen yıllardaki liderliğinin sürdürdüğü görülmektedir. Moldova’nın AB’den ithalatı geçen seneye kıyasla % 3,9 oranında artarak 2,57 milyar ABD Dolarına yükselmiştir.

15/35

Bununla birlikte, aynı dönemde Moldova’nın BDT ülkelerinden gerçekleştirdiği ithalat ise % 13,3 oranında azalarak 1,45 milyar ABD Doları seviyesine gerilemiştir. Ülkeler itibarıyla değerlendirildiğinde ise, Moldova’nın ithalatında önde yer alan ülkeler arasında Romanya, Rusya, Ukrayna, Çin, Almanya ve İtalya’nın yer aldığı görülmektedir. Türkiye ise, Moldova istatistiklerine göre 301 milyon ABD Doları ile 7. sırada yer almaktadır.

Moldova’nın 2014 Yılı Ülke Grupları ve Ülkelere Göre İthalatı (Milyon $)

2013 2014 2014/2013

Değer Pay (%) Değer Pay (%) Değ. ($) Değ. (%)

TOPLAM 5,492.4 100.0 5,317.0 100.0 -175.4 -3.2

AB ülkeleri 2,472.1 45.0 2,567.7 48.3 95.6 3.9

BDT ülkeleri 1,672.3 30.5 1,449.2 27.3 -223.1 -13.3

Diğer ülkeler 1,348.0 24.5 1,300.0 24.5 -48.0 -3.6

1 Romanya 722.1 13.2 803.1 15.1 81.0 11.2

2 Rusya Fed. 788.0 14.4 717.2 13.5 -70.8 -9.0

3 Ukrayna 659.1 12.0 546.4 10.3 -112.8 -17.1

4 Çin 478.9 8.7 481.2 9.1 2.3 0.5

5 Almanya 395.6 7.2 427.0 8.0 31.4 7.9

6 İtalya 345.0 6.3 351.3 6.6 6.2 1.8

7 Türkiye 381.0 6.9 300.9 5.7 -80.1 -21.0

8 Polonya 142.7 2.6 155.8 2.9 13.1 9.2

9 Beyaz Rusya 178.3 3.3 142.0 2.7 -36.4 -20.4

10 Avusturya 128.4 2.3 110.5 2.1 -17.9 -13.9

11 Fransa 101.6 1.9 93.8 1.8 -7.8 -7.7

12 Macaristan 100.3 1.8 85.6 1.6 -14.7 -14.7

Moldova’nın fasıllar itibarıyla ithalatının gösterildiği aşağıdaki tablo incelendiğinde, petrol ürünleri (benzin, motorin ve doğalgaz) ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu ürün grubunu sırasıyla, makineler, elektrikli makineler, taşıtlar ve eczacılık ürünleri takip etmektedir.

Moldova İthalatının Fasıllara Göre Dağılımı (milyon $)

No

Fasıl

Ürün Adı

2013

2014

2014/2013 değ. (%)

1 27 Mineral Yakıtlar, Mineral Yağlar ve Müstahsalları, Mumlar

1,235.6 1,136.1 -8.1

2 84 Nükleer Reaktörler, Kazan; Makine ve Cihazlar, Aletler, Parçaları

397.5 418.2 5.2

3 85 Elektrikli Makine ve Cihazlar, Aksam ve Parçaları

442.2 383.0 -13.4

4 87 Motorlu Kara Taşıtları, Traktör, Bisiklet, Motosiklet ve Diğer

288.3 299.1 3.7

5 30 Eczacılık Ürünleri 246.7 269.6 9.3

6 39 Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 238.5 253.9 6.4

7 73 Demir veya Çelikten Eşya 121.2 121.4 0.2

16/35

8 48 Kâğıt ve Karton; Kâğıt Hamurundan Kâğıt ve Kartondan Eşya

110.5 104.6 -5.4

9 44 Ağaç ve Ağaçtan Mamul Eşya; Odun Kömürü

92.8 99.3 7.0

10 72 Demir ve Çelik 102.5 96.4 -6.0

11 90 Optik, Fotoğraf, Sinema, Ölçü, Kontrol, Ayar Cihazları, Tıbbi Alet

80.0 92.7 15.9

12 33 Uçucu Yağlar, Rezinoitler, Parfümeri, Kozmetikler vb

85.2 80.0 -6.1

13 94 Mobilyalar, Aydınlatma, Reklâm Lambaları, Prefabrik Yapılar

87.5 78.9 -9.8

14 38 Muhtelif Kimyasal Maddeler 81.2 78.1 -3.8

15 40 Kauçuk ve Kauçuktan Eşya 82.1 74.6 -9.2

16 21 Yenilen Çeşitli Gıda Müstahzarları 72.6 71.5 -1.5

17 08 Yenilen Meyveler, Kabuklu Yemişler, Turunçgiller ve Kavun Kabuğu

67.0 65.5 -2.3

18 24 Tütün ve Tütün Yerine Geçen İslenmiş Maddeler

76.2 60.2 -20.9

19 60 Örme Mensucat 60.8 59.8 -1.6

20 34 Sabunlar 64.7 59.4 -8.1

İlk 20 Ürün Grubu İthalat Toplamı 4,033.3 3,902.4 -3.2

TOPLAM İTHALAT 5,492.4 5,317.0 -3.2

9. TÜRKİYE-MOLDOVA İKİLİ TİCARİ İLİŞKİLERİ

Türkiye ile Moldova dış ticaretinin gelişimini gösteren aşağıdaki tablo incelendiğinde, gerek Moldova’ya ihracatımızın gerekse de Moldova’dan ithalatımızın ülkemiz genel dış ticaretine benzer şekilde hızlı bir şekilde arttığı görülmektedir. 2014 yılı itibarıyla, Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre Moldova’ya ihracatımız 287 milyon ABD Doları, Moldova’dan ithalatımız ise 247 milyon ABD Doları düzeyinde gerçekleşmiştir. İki ülkenin dış ticaret dengesi 2014 yılı için 40 milyon ABD Doları tutarında ülkemiz lehine olmuştur. Diğer taraftan, 2014 ve 2015 yıllarının ilk 3 aylık dönemleri itibarıyla Moldova’ya ihracatımızın % 34 seviyesinde gerilediği, Moldova’dan ithalatımızın ise % 5,4 seviyesinde gerilediği görülmektedir. Moldova’ya ihracatımızdaki bu düşüşte etkili olduğu düşünülen başlıca iki faktör, Moldova Ley’inin 2014 yılı sonu ve 2015 yılı başında hızla değer kaybetmesi ve AB ile Moldova arasında 27 Haziran 2014 tarihinde imzalanan Ortaklık Anlaşması kapsamında yer alan Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması çerçevesinde Moldova tarafının AB menşeli ürünler için 1 Ocak 2015 tarihinden itibaren tavizli rejimi uygulamaya koyması olduğu düşünülmektedir.

17/35

Türkiye-Moldova Dış Ticaret Verileri

YIL İHRACAT $ / BİN

İHRACAT DEĞİŞİM %

İTHALAT $ / BİN

İTHALAT DEĞİŞİM %

HACİM $ / BİN

DENGE $ / BİN

2000 26.232 27,1 7.047 -35,1 33.279 19.185

2001 27.816 6,0 2.592 -63,2 30.408 25.224

2002 39.991 43,8 4.646 79,2 44.637 35.345

2003 46.794 17,0 10.606 128,3 57.400 36.187

2004 66.352 41,8 27.131 155,8 93.484 39.221

2005 81.108 22,2 31.447 15,9 112.555 49.661

2006 107.377 32,4 31.410 -0,1 138.787 75.968

2007 145.752 35,7 52.879 68,4 198.631 92.872

2008 198.468 36,2 69.527 31,5 267.995 128.940

2009 117.767 -40,7 86.520 24,4 204.288 31.247

2010 148.209 25,8 110.732 28,0 258.941 37.478

2011 208.885 40,9 244.482 120,8 453.367 -35.598

2012 224.268 7,4 135.053 -44,8 359.321 89.215

2013 275.971 23,1 260.974 93,2 536.945 14.998

2014 286.741 3,9 246.928 - 5,4 533.669 39.813

2014 / (1-3 ) 72.271 46,2 67.375 27,2 139.646 4.896

2015 / (1-3 ) 47.721 -34,0 63.719 -5,4 111.439 - 15.998

Ülkemizden Moldova’ya yapılan ihracatın ürün gruplarına göre dağılımını gösteren aşağıdaki tablo incelendiğinde, ihracatımızda ilk sırayı 36.8 milyon ABD Doları ile örme konfeksiyon ürünlerinin aldığı görülmektedir. Bu ürün grubunu sırasıyla, plastik eşya, makineler, domates salatalık başta olmak üzere sebzeler, turunçgiller başta olmak üzere diğer meyveler ile alüminyum eşyalar takip etmektedir. İlk 10 ürün grubunun toplam ihracatımızdaki payı yaklaşık % 56 düzeyinde bulunmaktadır. Bununla birlikte 2014 yılında ilk 10 ürün grubundaki ihracat artışı % 13,6 düzeyinde gerçekleşmiş ve Moldova’ya yönelik genel ihracatımızdan daha hızlı artmıştır.

Türkiye’nin İhracatında Başlıca Ürün Grupları (2013-2014)

GTIP İkili

Kodu GTIP İkili Adı 2013 ($) 2014 ($)

DEĞİŞİM (%)

60 Örme Eşya 17.223.643 36.788.859 113,6

39 Plastik ve Plastikten Mamul Eşya 19.891.208 18.476.941 -7,1

84 Nükleer Reaktörler, Kazan; Makina Ve Cihazlar, Aletler, Parçaları

22.138.783 15.949.298 -28,0

07 Yenilen Sebzeler Ve Bazı Kök Ve Yumrular

15.206.008 13.548.090 -10,9

08 Yenilen Meyvalar, Kabuklu Yemişler, Turunçgil ve Kavun Kabuğu

17.978.634 13.358.059 -25,7

76 Aluminyum ve Aluminyum Eşya 8.275.818 13.142.280 58,8

18/35

63 Mensucattan Mamul Diğer Eşya, Kullanılmış Eşya, Paçavralar

12.256.425 12.783.009 4,3

74 Bakır Ve Bakırdan Eşya 1.122.621 12.393.611 1004,0

30 Eczacılık Ürünleri 12.111.537 11.671.824 -3,6

73 Demir Veya Çelikten Eşya 14.340.538 11.614.383 -19,0

İlk 10 Ürün Grubu Toplamı 140.545.215 159.726.354 13,6

Genel Toplam 275.971.311 286.741.073 3,9

Ülkemizin Moldova’dan gerçekleştirdiği ithalatın ürün gruplarına göre dağılımını gösteren aşağıdaki tablo incelendiğinde, ithalatımızda ilk sırayı 155 milyon ABD Doları ile yağlı tohumların oluşturduğu (büyük ölçüde yağlık ayçiçeği tohumu) görülmektedir. Bu ürün grubunu sırasıyla, hububatlar (buğday, mısır ve arpa) örme giyim eşyaları, cam eşya (büyük ölçüde kavanozlar) ile hurda amaçlı metaller (demir-çelik ve alüminyum) takip etmektedir. İlk 10 ürün grubunun toplam ithalatımızdaki payı yaklaşık % 98 seviyesinde bulunmaktadır. Sadece yağlık ayçiçeği tohumu, toplam ithalatımızın yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. 2013 ve 2014 yılları kıyaslandığında, ilk 10 ürün grubundaki ithalatta yoğunlaşmanın arttığı görülmektedir.

Türkiye’nin İthalatında Başlıca Ürün Grupları (2013-2014)

GTIP İkili

Kodu GTIP İkili Adı 2013 ($) 2014 ($)

DEĞİŞİM (%)

12 Yağlı Tohum Ve Meyvalar,Sanayi Bitkileri,Saman,Hayvan Yemi

131.555.359 155.321.857 18,1

10 Hububat 24.813.824 28.364.104 14,3

61 Örme Giyim Eşyası Ve Aksesuarları

16.860.633 16.021.279 -5,0

70 Cam Ve Cam Eşya 11.651.828 13.715.937 17,7

89 Gemiler,Suda Yüzen Taşıt Ve Araçlar

14.464.267 10.141.375 -29,9

76 Aluminyum Ve Aluminyum Eşya 4.251.294 6.048.040 42,3

23 Gıda Sanayii Kalıntı Ve Döküntüleri,Hazır Hayvan Gıdaları

877.422 5.135.522 485,3

08 Yenilen Meyvalar,Kabuklu Yemişler,Turunçgil Ve Kavun Kabuğu

1.842.261 2.946.500 59,9

07 Yenilen Sebzeler Ve Bazı Kök Ve Yumrular

446.571 1.908.232 327,3

62 Örülmemiş Giyim Eşyası Ve Aksesuarları

1.441.688 1.436.839 -0,3

İlk 10 Ürün Grubu Toplamı 208.205.147 241.039.685 15,8

Genel Toplam 260.973.569 246.928.128 -5,4

19/35

Not: Türkiye ve Moldova arasındaki ticarete ilişkin iki ülke verileri arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Söz konusu farklıları oluşturan başlıca iki faktörün, muhatap ticaret ortağının tespitinde farklı kriterin uygulanması (ihracat için varış ülkesi, ithalat için ise menşe ülke) ve Transdinyester Bölgesi ile yapılan ticaretin Moldova istatistiklerine yansıtılamaması olduğu değerlendirilmektedir. Diğer taraftan, ihraç edilen malların istatistik değerlerinin FOB, ithal edilen malların CIF olarak hesaplanmasının ve farklı kur oranlarının uygulanmasının, malların sınıflandırılmasında farklı metotların kullanılması, gümrük istatistiklerinin belirlenmesinde farklı eşiklerin tatbiki, Moldova’daki Türk tekstil yatırımcıları başta olmak üzere işlenmek üzere Moldova’ya ihraç edilen, ancak talep yetersizliği nedeniyle işleme tabi tutulmadan Türkiye’ye geri gönderilen ara mallarının istatistiklere farklı yansıtılmasından kaynaklanmaktadır.

A) KORUNMA ÖNLEMLERİ

İthalatta Korunma Önlemlerine İlişkin Mevzuat çerçevesinde Moldova da dahil olmak üzere, tüm ülkelere yönelik motosikletler, gözlük çerçeveleri, çantalar ve benzeri mahfazalar, bazı elektrikli aletler, kibritler, ayakkabı ve polietilen tereftalat (PET) olmak üzere toplam 7 ürün grubunda korunma önlemi uygulanmaktadır. Moldova tarafından ise ülkemiz menşeli ürünlere karşı uygulanmakta/yürütülmekte olan herhangi bir ticaret politikası önlemi/soruşturması bulunmamaktadır.

B) KARMA EKONOMİK KOMİSYON TOPLANTILARI

Türkiye-Moldova Hükümetlerarası Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) Türk tarafı Eşbaşkanı Gümrük ve Ticaret Bakanı Sayın Nurettin Canikli, Moldova tarafı Eşbaşkanı ise Başbakan Yardımcısı ve Ekonomi Bakanı Sayın Moldova Başbakan Yardımcısı ve Ekonomi Bakanı Stéphane Christophe Bridé’dır. Türkiye-Moldova KEK 6. Dönem Toplantısı 15 Aralık 2011 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir. KEK 7. Dönem Toplantısı ise 3-6 Şubat 2014 tarihlerinde Kişinev’de gerçekleştirilmiştir. Bir sonraki toplantının Ankara’da gerçekleştirilmesi öngörülmekle birlikte, ne zaman yapılacağı henüz belirlenmiş değildir.

C) İŞ KONSEYİ

Türk-Moldova İş Konseyi 1993 yılında kurulmuş olup, İş Konseyinin Türk tarafı Başkanı Summa Turizm Yatırımcılığı A.Ş. Yönetim Kurulu Başkan

20/35

Yardımcısı Fatih BORA, Moldova tarafı Başkanı ise Moldova Sanayi ve Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkanı Valeriu LAZAR’dır. Son Türk-Moldova İş Konseyi Toplantısı 18 Şubat 2011 tarihinde Kişinev’de gerçekleştirilmiştir. 1–2 Kasım 2012 tarihlerinde dönemin Moldova Başbakanı Vladimir Filat’ın Türkiye’ye gerçekleştirdiği resmi ziyaret vesilesiyle, 1 Kasım 2012 tarihinde Ankara ve 2 Kasım 2012 tarihinde İstanbul’da Türkiye-Moldova İş Forumu düzenlenmiştir.

D) SERBEST TİCARET ANLAŞMASI

13–14 Şubat 2013 tarihlerinde gerçekleşen beşinci tur müzakereler neticesinde, Türkiye ile Moldova arasında Serbest Ticaret Anlaşması müzakereleri teknik düzeyde başarıyla sonuçlanmış ve söz konusu anlaşma Sayın Bakanımız Nihat ZEYBEKCİ’nin 11 Eylül 2014 tarihinde Moldova’yı ziyareti sırasında imzalanmıştır. Söz konusu Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ancak her iki ülke Meclisi tarafından Anlaşmaların onaylanması akabinde mümkün olabilecektir. Halihazırda her iki ülke meclisi de söz konusu Anlaşmayı onaylamış durumda değildir. Diğer taraftan, AB ile Moldova arasında 27 Haziran 2014 tarihinde imzalanan Ortaklık Anlaşması, Moldova Parlamentosu tarafından 2 Temmuz 2014 tarihinde, Avrupa Parlamentosu tarafından ise 13 Kasım 2014 tarihinde onaylamış olup, Anlaşma, AB üyesi 28 ülke parlamentosunun tümünün onayının ardından yürürlüğe girecektir. Söz konusu Anlaşma kapsamında yer alan Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması (DKSTA), 1 Eylül 2014 tarihinden itibaren AB tarafından geçici olarak yürürlüğe alınmış bulunmaktadır. Bununla birlikte, Moldova tarafı da, 1 Ocak 2015 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere AB ile yapılacak ticarette söz konusu DKSTA kapsamında AB’ne tavizli pazara giriş imkanı getirmiştir. Söz konusu gelişmeye istinaden, ülkemizden Moldova’ya ihracat yapan firmalarımız, AB ihracatçılarına uygulanan indirimli gümrük vergileri sonrası Moldova pazarında AB’li rakiplerinin gerisinde kalmaya başladıklarını, söz konusu eşitsizliğin devamı halinde Moldovalı ithalatçıların AB ihracatçılarına yöneleceği ve Moldova’da yıllar içinde edinmiş oldukları pazarı AB ihracatçılarına bırakmak zorunda kalacaklarını ifade etmektedir.

21/35

Bu itibarla 11 Eylül 2014 tarihinde ülkemiz ile Moldova arasında imzalanmış olan Serbest Ticaret Anlaşması’nın bir an önce yürürlüğe girmesi büyük önem arz etmektedir. Diğer Ülkelerle Yürürlükteki ve Müzakere Edilen Ticaret Anlaşmaları:

-Yürürlükteki Ticaret Anlaşmaları

Serbest Ticaret Anlaşmaları (toplam 17 ülke)– BDT ülkeleri, Ukrayna, Gürcistan ve CEFTA ülkeleri Moldova, AB ile Serbest Ticaret Anlaşmasını 28 Kasım 2013 tarihinde parafe etmiştir. Diğer taraftan, AB ile Moldova arasında 27 Haziran 2014 tarihinde imzalanan Ortaklık Anlaşması, Moldova Parlamentosu tarafından 2 Temmuz 2014 tarihinde, Avrupa Parlamentosu tarafından ise 13 Kasım 2014 tarihinde onaylamış olup, Anlaşma, AB üyesi 28 ülke parlamentosunun tümünün onayının ardından yürürlüğe girecektir. Söz konusu Anlaşma kapsamında yer alan Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret Anlaşması (DKSTA), 1 Eylül 2014 tarihinden itibaren AB tarafından geçici olarak yürürlüğe alınmış bulunmaktadır. Bununla birlikte, Moldova tarafı da, 1 Ocak 2015 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere AB ile yapılacak ticarette söz konusu DKSTA kapsamında AB’ne tavizli pazara giriş imkanı getirmiştir.

E) VİZE REJİMİ

1 Kasım 2012 tarihinde imzalanan Türkiye-Moldova Vize Muafiyeti Anlaşması’nın ülkemizdeki iç onay süreci 27 Nisan 2013 tarihi itibarıyla tamamlanmıştır. Söz konusu Anlaşmanın yürürlüğe giriş ile ilgili maddesi gereği, iki ülke arasında yine 1 Kasım 2012 tarihinde imzalanan Geri Kabul Anlaşmasının da (GKA) iç onay sürecinin 25 Nisan 2014 tarihinde tamamlanmasının ardından, 1 Haziran 2014 tarihinden itibaren Moldova ile ülkemiz arasındaki vizeler karşılıklı olarak kaldırılmıştır.

F) KARŞILIKLI YATIRIMLAR

Ülkemiz ile Moldova arasında Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması (YKTK) Anlaşması 14 Şubat 1994 tarihinde imzalanmış olup, 16 Mayıs 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 1994 yılından itibaren Moldova piyasasına girmiş ve halen faaliyet göstermekte olan birçok büyük Türk firma ve yatırımı

22/35

bulunmaktadır. Gün geçtikçe gerek bu yatırımlara yeni yatırımlar eklenmesinden gerek var olan yatırımların artmasından kaynaklanan bir şekilde Moldova’da Türk yatırımlarının miktarı artmakta olup, YKTK Anlaşması’nın yatırımcılarımızın günümüz ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak güncellenmesi ile sözkonusu artışta ivme kazandırılacağı değerlendirilmektedir.

Bu çerçevede, söz konusu Anlaşmanın revize edilmesi konusunda ülkemizce diplomatik kanalardan gerekli girişimler başlatılmış olup, Moldova aldığı Hükumet Kararı ile söz konusu anlaşmanın revize edilmesini uygun görmüştür. Bu itibarla önümüzdeki aylarda yeni anlaşma üzerinde teknik görüşmelerin tamamlanması beklenmektedir.

Moldova’ya yönelik Türk yatırımcılarının ilgisi 1990’ların başlarına dayanmaktadır. 1994 yılından 2015 yılı Şubat ayı sonuna kadar Moldova Ticari Tescil Odası’na kayıt yaptırmış olan kısmen veya tamamen Türk sermayeli şirket sayısı, 60’ı Gökoğuz Yeri’nde kurulmuş olmak üzere, 975 olmuştur. Ancak bunların önemli bir bölümü bugün itibarıyla faal değildir. Çeşitli büyüklükteki Türk firmalarının Moldova’ya yaptığı toplam yatırım miktarının Moldova kayıtlı yabancı sermaye verileri ile uyuşmamakla birlikte, en az 240 milyon ABD Dolarını aştığı tahmin edilmektedir.

Söz konusu toplam sermaye miktarına, kayıt altına alınmamış şirket sermayeleri ile, aslen Türk sermayesi olmakla birlikte Hollanda menşeli olarak kayıt altına alınmış şirketlerin sermaye tutarları da hesaba katıldığında ulaşılabilmektedir.

Moldova’da faaliyet gösteren 26 adet büyük yatırımcı Türk şirketi bulunmaktadır. Söz konusu şirketlerimiz ağırlıklı olarak; inşaat (%32), bilgi ve iletişim (% 29), gıda, içecek ve tütün ürünleri (% 23), konaklama ve yiyecek hizmetleri (% 6), sağlık hizmetleri (% 5), tekstil-konfeksiyon üretimi (% 4) alanlarında faaliyet göstermektedir.

Sektör Toplam Yatırım Tutarı (1000 $)

Toplam Yatırım İçindeki Payı (%)

İnşaat 75.681 31,5

Bilgi ve İletişim 70.465 29,3

Gıda, İçecek ve Tütün Ürünleri 54.966 22,9

Konaklama ve Yiyecek Hizmetleri 14.119 5,9

Sağlık Hizmetleri 11.483 4,8

Tekstil-Konfeksiyon Üretimi 9.657 4,0

Diğerleri 4.083 1,7

TOPLAM 240.454 100,0

23/35

Yukarıda yer alan tablodan da görüleceği üzere, Moldova’da yatırım yapan Türk firmalarımızın ağırlıklı olarak faaliyet gösterdiği 3 ana sektör bulunmaktadır.

Turkcell’in dolaylı olarak ortağı olduğu, Moldova’da GSM alanında faaliyetlerine 2000 yılında başlamış olan Moldcell, Moldova’nın en büyük ikinci GSM operatörü durumundadır.

Anadolu Efes Biracılık ve Malt Sanayi A.Ş. bünyesinde yer alan Hollanda tescilli Efes Breweries International B.V. 2003 yılında Moldova’nın en büyük içecek üreticisi olan Vitanta Intravest’in hisselerinin yüzde 96.5’ini satın alarak Moldova piyasasına giriş yapmıştır. Şirket bira üretiminin yanı sıra, Moldova piyasasında çeşitli marka biraların distribütörlüğünü yapmakta, ayrıca soğuk içecek piyasasında da önemli bir paya sahip bulunmaktadır.

Başkent Kişinev’in merkezinde bulunan ve 143 odasıyla hizmet veren Leogrand Hotel and Convention Center ile turizm alanında Moldova’ya yatırım yapan Summa İnşaat Şirketi ve Leogrand Limited Şirketi, Moldova’da konut alanındaki projeleri, Türkiye’den Fiba Holding’in ortaklığıyla inşa ettiği Moldova’nın bugün itibariyle ilk ve tek çağdaş alışveriş merkezi Mall-dova ve Türkiye’den ve Türkiye dışından ortaklarıyla 2009 yılı içerisinde Kişinev’de başladığı hastane projesi ile Moldova’ya önemli boyutta yatırımlar yapmaya ve istihdam yaratmaya devam etmektedir.

2001 yılında kurulan tesisleri ile, Moldova’da tekstil ve konfeksiyon üretimi yapmaya başlayan Asena Tekstil, Gökoğuz Yeri Özerk Bölgesi’nde Çadır-Lunga merkezli faaliyet göstermekte, Türkiye’den gerçekleştirdiği hammadde ithalatı ile örgü giysi, konfeksiyon üretimi gerçekleştirmektedir. Şirket Ekim 2005 içerisinde Gökoğuz bölgesinde yer alan Kongaz’da yeni bir fabrika açmış ve 2 milyon doları bulan bu yeni yatırımı vasıtasıyla 800 kişiye daha iş imkanı yaratmıştır. Bugün şirketin, Gökoğuz Yeri’ndeki 4 ayrı üretim birimi ile, Gökoğuz bölgesinde yarattığı toplam istihdam hacmi 2000’e ulaşmaktadır.

1997 yılında Moldova’nın Floreşti kentinde kurulan Nefis Bisküvi Fabrikası, Şubat 1998’den beri üretimine devam etmektedir. Başlangıçta iki çeşit bisküvi ile üretimine başlayan Nefis, şu anda 100’ün üzerinde çeşit içeren bir ürün yelpazesinde üretim yapmakta ve Moldova bisküvit, şeker, gofret, kahvaltılık ürünler piyasasının yüzde 80’ine sahip bulunmaktadır. Avrupa Ülkeleri de dahil olmak üzere çeşitli ülkelere ihracat yapan ve bazı ülkelerde depolama ve dağıtım şirketleri bulunan Nefis, Moldova’da 400-500 civarında kişiye istihdam yaratmaktadır.

24/35

1998 yılında kurulmuş olan Infinity Limited Şirketi bayan-erkek ve çocuk giyimine yönelik konfeksiyon ürünleri üretmekte ve ürünlerini Moldova’dan ihraç etmektedir. Infinity şirketi Moldova’da yaklaşık 2000 kişiye istihdam yaratmaktadır.

Merkezi Çorum’da bulunan Ece Banyo’nun yabancı ortaklarıyla beraber başkent Kişinev yakınlarında kurduğu Sanitex Sanitary Ceramic tesisleri de Moldova’daki önemli Türk yatırımları arasında yer almaktadır.

Moldova’da faaliyet gösteren bir diğer Türk firması da Betonlux Limited Şirketi’dir. Hazır beton üretimi alanında faaliyet gösteren şirket başlangıçta tamamen Türk sermayesi ile kurulmuşken, sonrasında Romanya’lı bir firma ile ortaklık kurmuştur.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası verilerine göre Moldova’dan Türkiye’ye 2002 ve sonrası için herhangi bir doğrudan yatırım bulunmamaktadır. Ülkemizde faaliyet gösteren 176 adet Moldova sermayeli şirket bulunmaktadır. 2007 yılından itibaren Moldova sermayeli şirketler için 1 adet teşvik belgesi düzenlenmiştir. Söz konusu belgede öngörülen toplam yatırım tutarı yaklaşık 1 milyon TL seviyesindedir.

G) MÜTEAHHİTLİK VE TEKNİK MÜŞAVİRLİK HİZMETLERİ

Türk Müteahhitlik firmaları Moldova’da şimdiye kadar 221 milyon dolar değerinde 22 proje üstlenmişlerdir.

2000–2014 yıllarında Türk müteahhitlik firmalarının Moldova’da üstlendikleri projelere ilişkin verilere aşağıda yer verilmektedir:

MOLDOVA’DA ÜSTLENİLEN MÜTEAHHİTLİK PROJELERİ

YILLAR PROJE SAYISI

PROJE BEDELİ (USD)

KÜMÜLATİF PROJE BEDELİ (USD)

ORTALAMA PROJE BEDELİ

2000 ve Öncesi

10 42.032.736 42.032.736 4.203.274

2001 1 11.000.000 53.032.736 11.000.000

2002 1 696.000 53.728.736 696.000

2003 0 0 53.728.736

2004 1 318.401 54.047.137 318.401

2005 1 6.580.250 60.627.387 6.580.250

2006 0 0 60.627.387

25/35

2007 2 60.858.150 121.485.537 30.429.075

2008 1 1.427.850 122.913.387 1.427.850

2009 1 17.600.000 140.513.387 17.600.000

2010 0 0 140.513.387

2011 0 0 140.513.387

2012 2 49.479.519 189.992.906 24.739.759

2013 0 0 189.992.906

2014 2 31.463.836 221.456.742 15.731.918

TOPLAM 22 221.456.742

MOLDOVA’DA 1972 - 2013 YILLARI ARASINDA EN FAZLA MÜTEAHHİTLİK İŞİ ÜSTLENİLMİŞ OLAN İLK 10 FAALİYET ALANI

SIRA FAALİYET ALANI PROJE BEDELİ

(USD) PAY

1 Ticaret Merkezi 58.296.000 30,7%

2 Karayolu/Tünel/Köprü 49.479.519 26,0%

3 İçme Suyu/Arıtma Tesisleri 22.690.000 11,9%

4 Sağlık Tesisi 17.600.000 9,3%

5 Turistik Tesis 11.000.000 5,8%

6 Havalimanı 9.351.000 4,9%

7 İdari Bina 8.041.986 4,2%

8 Konut 6.580.250 3,5%

9 Petrokimya Tesisi 4.987.550 2,6%

10 Diğerleri 1.014.401 0,5%

İLK 10 DIŞINDA KALAN 952.200 0,5%

TOPLAM 189.992.906 100,0%

Moldova Havaalanının inşaası, Rusya Federasyonu Büyükelçilik binasının inşası, hastane inşası, çeşitli konut projelerinin gerçekleştirilmesi, Mall-dova Alışveriş Merkezi’nin inşaatı, Kişinev-Soroca karayolu yapımı, Türk müteahhitlik firmaları tarafından Moldova’da gerçekleştirilen önemli projeler arasında yer almaktadır. Moldova’da Türk müteahhit firmalarının içerisinde yer aldığı projeler büyük ölçüde firmalarımızın kendi projeleri şeklinde gerçekleştirilmektedir.

TÜRK FİRMALARINCA ÜSTLENİLEN BAŞLICA PROJELER

FİRMA ADI İŞİN ADI SÖZLEŞME

TARİHİ

ONURSAN RUSYA FEDERASYONU BÜYÜKELÇİLİİK BİNASI İNŞAATI 1995

PETPOSAN AKARYAKIT SERVİS İST. İNŞAATI 1995

PETPOSAN AKARYAKIT SERVİS İST. İNŞAATI 1995

PETPOSAN AKARYAKIT SERVİS İST. İNŞAATI 1995

SARTEN SABUN FABRİKASI 1995

SUMMA GRUP SÜPERMARKET RESTORASYONU 1996

26/35

ZAFER TAAHHÜT İNŞAAT VE TİCARET A.Ş. ABD BÜYÜKELÇİLİK TADİLAT İŞİ 1996

DEMTA ISI BÜYÜKELÇİLİK İNŞAATI 1998

ENF GÜNEY BÖLGESİNDE İÇMESUYU TEMİNİ PROJESİ 1998

AKFEN İNŞAAT KİŞİNEV ULUSLARARASI HAVAALANI MODERNİZASYONU 1999

PERA MAŞEROVA CADDESİNDE OTEL İNŞAATI 2001

ERDEM EMİ HARİTA BİLGİ İŞL. İNŞ. VE TAŞIMACILIK SAN. LTD. ŞTİ.

EXECUTION OF CADASTRE SURVEYING WORKS IN LOCALITIES OF JUDETS CAHUL, TIGHINA, HINCESTI

2002

ERDEM EMİ HARİTA BİLGİ İŞL. İNŞ. VE TAŞIMACILIK SAN. LTD. ŞTİ.

EXECUTION OF CADASTRE SURVEYING WORKS IN LOCALITIES OF JUDETS STRASENI, ORHEI, BELTI, SOROCA EDINET, UNGHENI

2004

ARMADA CONSTRUCTION 81 DAİRE İLE 3.300 M2'LİK DÜKKAN ALANINDAN OLUŞAN KONUT İNŞAATI

2005

KUTAY GRUP İNŞAAT ÇADIR LUNGA ŞEHRİ İÇME SUYU PROJESİ İŞİ 2007

SUMMA GRUP MALL DOVA ALİŞVERİŞ MERKEZİ İNŞAATI 2007

DT MÜHENDİSLİK VE TAAHHÜT A.Ş. MALL DOVA ALİŞVERİŞ MERKEZİ İNŞAATI 2008

SUMMA GRUP HASTANE İNŞAATI 2009

ONUR TAAHHÜT TAŞIMACILIK VE TİCARET LTD. ŞTİ VE SUMMA TURİZM YATIRIMCILIĞI A.Ş. ORTAK GİRİŞİMİ

KİŞİNEV-SOROCA YOL YAPIMI, 1. KISIM 2012

ONUR TAAHHÜT TAŞIMACILIK VE TİCARET LTD. ŞTİ VE SUMMA TURİZM YATIRIMCILIĞI A.Ş. ORTAK GİRİŞİMİ

KİŞİNEV-SOROCA YOL YAPIMI, 2. KISIM 2012

ONUR İNŞAAT A.Ş. TC KİŞİNEV BÜYÜKELÇİLİĞİ KANÇILARYA VE İKAMETGAH BİNASI İŞİ

2013

Ülke karayollarının ve şehirlerin belediye hizmetleri çerçevesinde kullanılmakta olan altyapısının iyileştirilmesi amacıyla önümüzdeki dönemde çeşitli projeler kapsamında Moldova’da iş imkânlarının ortaya çıkması mümkün gözükmektedir.

Moldova’nın şehirlerarası yolları ile uluslararası yollarının yenilenmesi, onarılması, yeniden inşası önem taşımaktadır. Bu kapsamda Dünya Bankası ve diğer uluslararası kaynaklar tarafından finanse edilen yol inşa projeleri Moldova’da orta ve uzun vadede Türk firmalarımız açısından da fırsatlar sunacaktır. Moldova hükümetinin de yol yapım projeleri bulunmakta, bunlar arasında Dünya Bankası kaynaklarının da katkısı ile gündeme gelen Moldova’nın kuzeyindeki Balti-Sarateni yolunun rehabilite edilmesi projesinin bugün itibariyle, gözden geçirilerek yeniden yapılandırılmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Ayrıca, yol kontrol sistemi kurulması suretiyle, yolların aşırı yüklü araçlardan korunması da yakın gelecekte öncelik verilecek alanlardan bir tanesidir.

Başkent Kişinev de dahil olmak üzere, şehirlerde ve kırsal bölgelerde kanalizasyon ve sulama altyapısının iyileştirilmesi projeleri, Moldova’nın kuzeyinde Soroca şehrinin Dinyester Nehri ve dolayısıyla Karadeniz’i tehdit eden sorunlu kanalizasyon altyapısının iyileştirilmesi ve atık su temizleme tesisleri kurulması da yine öngörülebilir projeler arasında yer almaktadır.

27/35

İnşaat sektöründe faaliyet gösterebilmek amacıyla gerekli lisansların alınması, çalışma ve oturum izinlerinin alınması, bir tarafı kamuya dayanan her türlü işlem çerçevesinde bürokrasinin oldukça yavaş işliyor olması firmalarımız açısından önemli sorunlar yaratmaktadır. Ayrıca firmaların faaliyetleri esnasında kamu birimleri tarafından gerçekleştirilen denetimlerin sıklığı da ülkede iş yapan firmalarımızı rahatsız eden bir başka sorun olarak kendini göstermektedir.

Düzenli Danışma Mekanizması: 15 Aralık 2011 tarihinde imzalanan Türkiye Moldova Karma Ekonomik Komisyonu VI. Dönem Toplantısı Protokolü ile Türkiye ve Moldova arasında müteahhitlik alanında düzenli bir danışma mekanizması kurulması kararlaştırılmıştır. Bu çerçevede, 1 Kasım 2012 tarihinde Başbakanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan ve dönemin Moldova Başbakanı Vladimir FİLAT’ın huzurunda, dönemin Ekonomi Bakanı Zafer Çağlayan ve Moldova Bölgesel Kalkınma ve İnşaat Bakanı Marcel Raducanu tarafından “Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı ile Moldova Cumhuriyeti Bölgesel Kalkınma ve İnşaat Bakanlığı Arasında Müteahhitlik ve Teknik Müşavirlik Hizmetleri Alanında Düzenli Danışma Mekanizması Oluşturulması Hakkında Protokol” imzalanmıştır.

H) LOJİSTİK HİZMETLERİ

Kara Ulaştırması

Türkiye-Moldova arasındaki taşımalar, 3 Haziran 1994 tarihli Karayolu Taşımacılığı hakkındaki Anlaşma ve bu anlaşma uyarınca yapılan Kara Ulaştırması Karma Komisyon (KUKK) Toplantıları sonunda düzenlenen Protokoller çerçevesinde yürütülmektedir. Türkiye ve Moldova arasında ikili ve transit taşımalar 2 Haziran 2004 tarihinde Ankara’da yapılan KUKK toplantısı sonunda imzalanan protokol ile belgesiz yapılmaktadır.

Son olarak, 8-9 Kasım 2012 tarihlerinde Kişinev’de KUKK toplantısı yapılmış olup, toplantı sonunda Protokol imzalanmıştır.

Ülkemiz ile Moldova makamları arasında 8-9 Kasım 2012 tarihlerinde Kişinev’de yapılan Kara Ulaştırması Karma Komisyon Toplantısı sonucunda imzalanan Protokol gereği; iki ülke taşımacılarınca kullanılmak üzere 2012 yılı kesin 2013 yılı geçici olmak üzere geçiş belgesi sayısının:

28/35

Türk tarafına;

Üçüncü ülkeye/ülkeden taşımalar için 825 adet,

Boş giriş dönüş yükü için 375 adet,

Moldova tarafına;

Üçüncü ülkeye/ülkeden taşımalar için 500 adet,

Boş giriş dönüş yükü için 525 adet geçiş belgesi teati edilmesi kararlaştırılmıştır.

Türkiye ve Moldova arasında ikili ve transit taşımalar 02 Haziran 2004 tarihinde Ankara’da yapılan KUKK toplantısı sonunda imzalanan protokol ile belgesiz yapılmaktadır.

İki ülke arasındaki taşımaların büyük bir bölümü Moldovalı taşımacılar tarafından yapılmaktadır. Moldovalı taşımacılar genellikle Türkiye’ye boş girip dolu çıkış yapmaktadırlar.

Ayrıca, Moldovalı taşımacıların UBAK belgesiyle Türkiye’den Rusya Federasyonu ve diğer BDT ülkelerine önemli sayıda taşımaları mevcuttur.

Hava Ulaştırması

İki ülke arasında Hava Ulaştırması Anlaşması 3 Haziran 1994 tarihinde imzalanmıştır. İstanbul-Kişinev arasında haftanın her günü THY ve Air Moldova Havayolları tarafından seferler düzenlenmektedir. Ayrıca yaz döneminde Kişinev-Antalya direk uçuş gerçekleştirilmektedir.

Türkiye’den Moldova’ya

2011 yılı 2012 yılı 2013 yılı

Dolu Boş Dolu Boş Dolu Boş

Türk Plakalı 1805 3 1587 12 1626 2

Moldova Plakalı

5344 61 5706 54 5474 102

Moldova’dan Türkiye’ye

2011 yılı 2012 yılı 2013 yılı

Dolu Boş Dolu Boş Dolu Boş

Türk Plakalı 250 285 292 137 176 102

Moldova Plakalı

1202 9185 894 9263 1820 7791

29/35

Türkiye ile Moldova arasında tayin edilen havayollarına tanınan mevcut 14 frekans uçuş gerçekleştirme hakkı talebi karşılamakta yetersiz kalmakta olup, sözkonusu hakkın arttırılmasının uygun olacağı mütalaa edilmektedir.

Bu çerçevede, 21 Ocak 2014 tarihinde Ankara’da ülkemiz Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü ile Moldovalı muhatapları arasında Sivil Havacılık Müzakereleri gerçekleştirilmiş olmakla birlikte, hâlihazırda istenen artış sağlanamamıştır.

Diğer taraftan, 2008 yılında ülkenin bir diğer havaalanı olan Marculesti Havaalanına Uluslararası Serbest Havaalanı statüsü verilmiş ve 2009 yılından itibaren Marculesti Havaalanı yük taşımacılığı amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Kargo uçakları için uygun iniş/kalkış pistine ve havaalanı altyapısına sahip olan Marculesti havaalanının öneminin gelecekte artması beklenmektedir.

Denizyolu Ulaştırması

Moldova’nın doğu ve batı sınırlarında bulunan Dnyester ve Prut nehirleri küçük boyutlu gemilerin geçişlerine elverişli olmasına rağmen, nehir taşımacılığı Moldova’da yaygın değildir. Bugün itibariyle Moldova açısından en önemli suyolu projesi, ülkenin güneybatı ucuna, Moldova, Ukrayna ve Romanya’nın kesiştiği yerde Tuna Nehri kıyısına inşa edilen Giurgiuleşti limanından Karadeniz’e sağlanan çıkıştır.

2006 yılından itibaren Giurgiuleşti limanına toplam 57,8 milyon ABD Dolar yatırım yapılarak yolcu, petrol mamulleri ve tahıl terminalleri açılmıştır. Giurgiuleşti limanının, enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi, özellikle enerji kaynakları bağlamında Rusya’ya olan bağımlılığın azaltılması ve denizyollarının kullanılabilmesi açısından önemi büyüktür.

Giurgiuleşti limanından düzenli olmasa da İstanbul’a seferler yapılmaktadır.

I) SERBEST BÖLGELER

Moldova’da “Expo-Business-Chişinău”, “Tvardiţa”, “Taraclia”, “Valkaneş” (Gagavuz Yeri), “Otaci-Business”, “Ungheni-Business” ve "Bălţi" olmak üzere toplam 7 serbest bölge faaliyet göstermektedir. Toplam 159 firmanın faaliyet gösterdiği bu serbest bölgelerde 6.201 kişi istihdam edilmektedir ve toplam 183,2 milyon ABD dolarlık yatırım gerçekleştirilmiştir.

30/35

2013 yılında serbest bölgelerde üretilen ürün ve hizmetler toplamının hacmi yaklaşık 2,4 milyar Ley (195 milyon ABD doları) olup, toplam Moldova’nın sanayi üretiminin % 6,6’sını oluşturmuştur.

Moldova serbest bölgelerinde üretilen belli başlı sanayi ürünleri kapsamında, otomobil koltuğu kılıfları, otomobil elektrik kabloları, üzüm şarabı, konyak, alkollü içki şişelemesinde kullanılan tıpa, elektronik cihaz ve gazla çalışan ısıtıcılar ve mobilya yer almaktadır.

J) MOLDOVA BANKACILIK SEKTÖRÜ

Bugün itibariyle Moldova’da lisans sahibi toplam 14 ticari banka faaliyet göstermektedir. Moldova bankacılık sektörü son yıllarda artan yabancı yatırımların yardımıyla gelişmektedir. Moldova bankacılık sektöründe yabancı sermayenin payı yaklaşık % 75 düzeyindedir.

Bankacılık alanındaki özelleştirmeler ve yeni satın almalar sonucu Moldova bankalarının son yıllarda değişen ortaklık yapıları sonrası, Moldova’nın pek çok bankasının mevcut kaynaklarını yeni sahiplerine sağladığı krediler ve yasadışı transferler için kullanması sektörde şu an yaşanan krizin temelini oluşturmaktadır.

Son yıllarda, Doğulu ülkelerin Moldova bankacılık sektörü üzerindeki payı hızla artmıştır. Moldova’nın en büyük üç bankası (ülkenin bankacılık sektörünün % 55’ini kontrol eden) aşamalı olarak doğulu ülkeler veya bu ülkelerle sıkı ilişkileri olan Moldovalı iş adamlarının kontrolü altına girmiştir. Durum, küçük bankalar için de benzer şekildedir. Bunun sonucu olarak, 31/03/2015 tarihi itibarıyla, Moldova bankacılık sektöründeki yabancı sermayenin payı % 77,4’e, doğulu ülkelerin sektördeki payı ise yaklaşık % 85’e yükselmiştir.

Moldova Merkez Bankası, 29 Kasım 2014’de, o tarihte Moldova’nın en büyük bankası olan Banca Sociala ile üçüncü en büyük bankası olan Banca de Economii a Moldovei’nin (BEM), 30 Aralık 2014 tarihinde de Unibank’ın, söz konusu bankalar tarafından yapılan kaynak transferleri sonrası bankaların yaşadığı likidite sorunu ve bu durumun ileride Moldova ekonomisi için önemli ölçüde sıkıntı yaratabileceği düşüncesiylei yönetimine el koymuştur. Söz konusu bankalara ilişkin bu uygulamalar sonucunda, Merkez Bankası bankacılık sektöründeki varlıkların % 30’unu yönetir duruma gelmiştir.

Merkez Bankası, bankaların yaşadığı bu likidite probleminin bankacılık sektörü üzerinde panik yaratmaması ve gerçek ve tüzel kişilerin kredi ve mevduatlarını koruyabilmek adına bu bankalara 4 milyar Ley (Moldova Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının % 3,5’i kadar) para aktarmıştır. Bununla birlikte, bu bankaların yeniden yapılandırılması kararı verilirse, bu bankalara sağlanacak

31/35

paranın bu tutarın çok üzerinde olacağı (Moldova Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının % 10’undan fazla) tahmin edilmektedir.

Diğer taraftan, Moldova Merkez Bankası, yaptığı kapalı ihale sonucunda, söz konusu üç bankanın faaliyetlerini incelettirmek üzere ABD finansal denetim şirketi Kroll’ü (para aklama faaliyetleri konusunda uzmanlaşmış) görevlendirmiştir. Anılan şirket denetçileri 11 Şubat 2015 tarihi itibarıyla denetimlere başlamış bulunmaktadır. Denetçiler tarafından bu üç bankanın şüpheli işlemleri incelenecek, para transferlerinin nerelere yapıldığı ve hileli işlemlere kimlerin karıştığı tespit edilerek Moldova hükumetine, oluşan zararın tazminine yönelik uzun vadeli strateji önerileri geliştirilecektir.

Uluslararası Para Fonu, 2014 Aralık ayında, “Bankacılık sistemindeki ciddi yönetim sorunlarının finansal istikrarı tehdit etmeye devam ettiğine vurgu yaparak, bankaların gerçek lehdarlarının (beneficial owners) tespit edilebileceği şeffaf bir yapının kurulmasına imkan sağlayacak yasal düzenlemelerin güçlendirilmesi ve hayata geçirilmesinin aciliyetine dikkat çekmiştir (Gerçek lehdar, bir firmanın sahibi olan, o firmayı yöneten ya da o firmadan fayda sağlayan asıl kişiyi ifade etmektedir. Gerçek lehdar olan gerçek ya da tüzel kişi, her ne kadar yasal olarak/kağıt üstünde bir firmanın ortağı ya da sahibi durumunda görünen kişi farklı olsa da, o firmadaki ortaklık ya da sahiplikten doğan hakların sahibi durumundadır. Bu durumda, resmi kayıtlarda bir firmanın ortağı durumunda görünen kişi, aslında o ortaklığından doğan hakların gerçek yararlanıcısı konumunda değildir. Firmaların/vakıfların gerçek lehdarlarına ilişkin bilgi eksikliği; kara para aklanması, vergi kaçakçılığı, terörün finansmanı gibi pek çok yasadışı finansal faaliyetle mücadele önünde ciddi bir engel oluşturmaktadır. Bu bağlamda, Uluslararası Para Fonu tarafından dikkat çekilen husus, Moldova bankalarında ortaklığı olan bazı kişilerin aslında o bankaların gerçek sahipleri olmadığı, gerçek sahiplerin bilinemediği bu durumun ise sektörde illegal faaliyetlerin gerçekleştirmesine zemin oluşturduğu şeklinde yorumlanabilir.).

Dünya Bankası da, Moldova’nın sürdürülebilir bir büyüme artışını yakalayabilmesi için en önemli reform alanı olarak bankacılık sistemini göstermektedir. Banka, düzenleyici kurumlar ile mahkemelerin, politikacıların arka plandaki çıkarlarını korumak adına yapacakları müdahalelerin önüne geçecek şekilde, bankaların kurallar dahilinde çalışmasını sağlamaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (AİKB), 19 Ocak 2015’de, Moldova’nın en büyük bankalarından olan Victoriabank’daki hisselerini artırmaya hazırlandığını belirtmiştir. AİKB, Victoriabank’daki hisselerini artırarak, şeffaf olmayan sermayedarların Moldova’nın en büyük bankalarından birini yönetmesine seyirci kalmayacağını, hisselerin artırılmasıyla bankada daha etkin bir kurumsal yönetim yapısının kurulmasına katkıda bulunacağını ve

32/35

bankanın şeffaf olmayan hissedarları tarafından kötüye kullanımının engellenmesinin amaçlandığını açıklamıştır. AİKB, Victoriabank ve diğer Moldova bankalarında yalnızca şeffaf, saygın ve güvenilir yatırımcıların hisse sahibi olmasını sağlamaya yönelik Moldova hükümeti ve kurumları ile yakın bir şekilde çalışmaya devam edileceğini belirtmiştir.

“The Organized Crime and Corruption Reporting Project” adlı kar amacı gütmeyen bir sivil toplum kuruluşu, 2014 Ağustos ayında yayımladığı raporda, Rus suç örgütleri ve politikacıları tarafından 2010-2014 döneminde Moldova bankaları üzerinden en az 18 milyar ABD Doları tutarında para aklandığını iddia etmiştir.

Bahse konu rapora göre, 20’nin üzerinde Moldovalı hâkimin aldığı 50’nin üzerinde mahkeme kararı ile (bu yolla işlemler yasal hale getirilerek) Rusya’dan Moldova bankalarına transfer edilen paralar, bu bankalar aracılığıyla Litvanya bankalarına, dolayısıyla Avrupa Birliğine transfer edilerek aklanmıştır. Raporda, gerek Moldova hükümetinin gerekse de Moldova yargısının gerekli soruşturmaların hızlı ve sağlıklı bir şekilde yürütülmesinde ve ihtiyaç duyulan düzenlemelerin yapılmasında ağır ve isteksiz kaldığı iddia edilmiştir.

ABD’nin Kişinev Büyükelçisi James Pettit, 16 Şubat 2015’de yaptığı açıklamada, Moldova için birinci öncelikli konunun yolsuzluk sorunu olduğunu ve bankacılık sistemindeki durumun, reformların gerçekleştirilmemesinin nelere yol açabileceğini gösteren açık kanıtı olduğunu ifade etmiştir.

Şu anki durumda, Merkez Bankası tüm bankacılık sisteminde istikrarsızlığa yol açabilecek bu üç bankaya sağladığı kaynaklarla durumu kontrol altında tutmaya çalışmaktadır. Ne var ki, sağlanması gereken ilave kaynakların, şu ana kadar sağlanmış olan kaynakların çok ötesinde olması gerekmektedir.

Bununla birlikte, şu anki duruma alternatif çözümler, bankaların satılması, millileştirilmesi ya da kapatılmasıdır. Ne var ki, şu anki konjonktürde bankaları satın alacak bir yatırımcı bulmak çok mümkün gözükmemektedir. Diğer yandan, bankaların kapatılması, mudilere çok ciddi zarar verecektir. Zira, Moldova’daki mevduat sigorta sistemi gereği ancak hesap başına 6.000 Ley (280 Avro) sigorta kapsamına girmektedir. Bankaların millileştirilmesi ise kamuya önemli bir yük getirecektir.

K) TURİZM

Moldova ile Türkiye arasında 21 Haziran 1993 tarihinde İstanbul’da imzalanan Turizm Alanında İşbirliği Antlaşması mevcuttur.

33/35

Moldova’dan ülkemizi, 2008 yılında 141 bin, 2009 yılında 117 bin, 2010 yılında 96 bin, 2011 yılında 101 bin, 2012 yılında 108 bin, 2013 yılında 112 bin turist ziyaret etmiştir. 2014 yılı Ocak-Temmuz döneminde ise, bir önceki yılın aynı dönemine göre ülkemizi 10,12 artışla 71.198 turist ziyaret etmiştir.

L) KARŞILIKLI ÜST DÜZEY ZİYARETLER

Moldova’dan Türkiye’ye

Ziyaret Eden Tarih

Başbakan Chiril Gaburici 22-24 Nisan 2015

Cumhurbaşkanı Nicolae Timofti 17-18 Aralık 2013

Başbakan Vladimir Filat 1-2 Kasım 2012

Gökoğuz Yeri Meclis Başkanı Anna Harlamenko 23 Ocak 2012

Başbakan Yardımcısı ve Ekonomi Bakanı Valeriu Lazar

15-16 Aralık 2011

Gökoğuz Yeri Başkanı Mihail Formuzal 15-16 Aralık 2011

Dışişleri ve Avrupa ile Entegrasyon Bakanı Iurie Leanca

10-11 Mayıs 2011

Gökoğuz Yeri Başkanı Mihail Formuzal 20-23 Temmuz 2010

Dışişleri ve Avrupa ile Entegrasyon Bakanı Iurie Leanca

21-23 Haziran 2010

Gökoğuz Yeri Meclis Başkanı Harlamenko 5-9 Nisan 2010

Eğitim ve Gençlik Bakanı Viktor Tsvirkun 15-16 Kasım 2010

Dışişleri Bakanı Andrei Stratan 7–9 Şubat 2006

Başbakan Vasili Tarley Haziran 2003

Türkiye’den Moldova’ya

Ziyaret Eden Tarih

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu 2 Nisan 2015

Ekonomi Bakanı Nihat Zeybekci 11 Eylül 2014

TBBM Başkanı Cemil Çiçek 8-9 Mayıs 2014

Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı 5-6 Şubat 2014

Başbakan Yardımcısı Bekir Bozdağ 20-21 Eylül 2013

Adalet Bakanı Sadullah Ergin 13-14 Haziran 2012

Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu 12-13 Mayıs 2012

Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı 17-19 Nisan 2012

Başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan Haziran 2009

Devlet Bakanı Kürşad Tüzmen 12-13 Haziran 2008

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler 20-21 Ekim 2005

M) YÜRÜRLÜKTEKİ BAŞLICA ANLAŞMA VE PROTOKOLLER

Anlaşmanın Adı İmza Tarihi RG Tarihi

Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması 14.02.1994 06.06.1994

34/35

Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması

14.02.1994 16.05.1997

Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması 25.06.1998 28.07.2000

Gümrük Alanında Karşılıklı İdari Yardım Anlaşması

04.06.2003 15.07.2004

VI. Dönem KEK Toplantısı Protokolü 15.12.2011 -

Vizelerin Karşılıklı Olarak Kaldırılmasına İlişkin Anlaşma

01.11.2012 27.04.2013

N) MOLDOVA’YA İLİŞKİN GENEL BİLGİLER

Bağımsızlık Tarihi ve Yakın Tarihteki Önemli Gün ve Bayramları 1 Ocak – Yılbaşı 7–8 Ocak – Ortodoks Noel 1 Mart - Martişor 8 Mart – Kadınlar günü 24–25 Nisan Ortodoks Paskalya 1 Mayıs - İşçi Bayramı 9 Mayıs - Zafer Günü (II. Dünya Savaşının bitişi) 27 Ağustos - Bağımsızlık bayramı 31 Ağustos “Limba Noastra” (Ana dilimiz)

Önemli Edebiyatçı, Düşünür, Sanatçılar Edebiyatçılar: Mihai Eminescu - Şair, yazar ve gazetecidir. Sıklıkla Moldova ve Romanya'nın en ünlü ve etkileyici yazarı olarak gösterilir. Grigore Vieru – Şair ve yazardır. Çok sayıda çocuk şiiri yazmıştır. Düşünürler: Dimitrie Cantemir (Dimitri Kantemiroğlu) - Osmanlı Devleti'ne bağlı Boğdan eyaletinin Beyi, Romen asıllı tarihçi ve yazar, İstanbul'da yaşadığı süre boyunca Klasik Türk müziğine büyük katkılarda bulunmuş bir müzisyendir. Sanatçı: Maria Bieşu - Uluslararası şöhrete sahip ünlü soprano, Moldovalı primadonna. Konstantin Moskovich - Moldovalı pan flüt sanatçısı Genel Selamlama İfadeleri Buna ziua – İyi günler Buna diminyatsa – Günaydın Buna seara- İyi akşamlar Çe may façetsi – Nasılsınız Inkıntat de kunoştintsa – Tanışmamıza memnun oldum

35/35

Bine atsi venit – Hoş geldiniz Bine v-am gasit – Hoş bulduk La revedere – Görüşmek üzere Multsumesk – Teşekkür ederim Da – Evet Nu – Hayır Ku plaçere – Memnuniyetle/zevkle