081 Misdaad en straf, in A. AUGUSTYN, M. DEBUCQUOY, V. LAMBERT, M. VAN DER LAAN & G. VERSSCHATSE (eds.), 2000 jaar Kortrijk. Waar is de tijd, Zwolle, Waanders, 2007, 121-148

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Op de omslag: Detail uit

het titelblad van een

Kortrijks wezerijregister

van rond 1600. We zien

de geblinddoekte Vrouwe

Justitia met zwaard en

weegschaal bij een

weduwe met twee kleine

kinderen. De Latijnse

tekst bovenaan geeft de

volgende raad: ‘Wees bij

het oordelen over wezen

barmhartig als een vader.’

Links: Op 13 juli 1946

teisterde een zware brand

het gerechtsgebouw

aan de Burgemeester

Nolfstraat in Kortrijk.

Tijdens het blussen

werden in allerijl nog

letterlijk dossiers ‘uit

de brand gesleept’. Het

huidige oude gerechts -

gebouw werd op dezelfde

plaats opgetrokken.

Rechts: Enkele leden

van de burgerwacht van

Kortrijk. Die handhaafde

actief de openbare orde

tot aan de Eerste

Wereldoorlog.

Wie zou dat niet doen bij het verhaalover een ter dood veroordeling inKortrijk op 2 september 1562 van twee… varkens? De dieren werden terecht -gesteld op de galgenplaats net buitende Gentsepoort. Ze behoorden toe aaneen zekere Jacob de Clercq uit Kortrijk.Bij het rondscharrelen op zijn erfhadden ze diens baby van driemaanden oud verwond en dat washet kind fataal geworden. De eigenaar

droeg zijn ‘stoute’ dieren over aan deKortrijkse schepenen, die een dodelijkevergeldingsmaatregel noodzakelijkachtten. Het laatste uur van devarkens had geslagen…

Oog om oog, tand om tand

De oudste volkeren die onze regiobewoonden, beschouwden devergelding van leed als een private en

familiale aangelegenheid. Hetslachtoffer en zijn clan namen wraakop de dader en zijn familie, zondertussenkomst van één of andere overheid.Wat de vergelding precies inhield, stondin verhouding tot de aangerichte schade.Het gezegde ‘oog om oog, tand omtand’, drukt dat nog letterlijk uit.Het gewoonterecht bepaalde vanaf deeerste eeuwen van onze jaartelling eenzekere maat van vergelding. Het gafaan welke vergoeding de familie vande dader moest betalen. Daarbij lettemen niet zozeer op de schuld, maarwel op het ‘vereffenen’ van iemands(mis)daad. Wie iemand verwond hadbijvoorbeeld, moest een aantal stukkenvee afgeven aan zijn slachtoffer,ongeacht of de schade met voor -bedacht heid of uit onvoorzichtigheidwas aangericht.

123

Redactie: Ann Augustyn, Marijke Debucquoy, Véronique Lambert, Menno van der Laan en Greet Verschatse.Tekst: Georges Martyn.

Misdaad en straf

Misdrijven zijn van alle tijden. Elke maatschappij zoektmiddelen om onrecht te bestraffen, pijn te vergelden enverbroken evenwicht terug in balans te brengen. Detoegepaste vervolging, de bewijsvoering en de straffen zijnin de loop der eeuwen ontzettend veranderd. Ze verschildenvan plaats tot plaats. Rechtspraak heeft vele gezichten en zedoen een mens soms de wenkbrauwen fronsen.

Alle illustraties zijn

afkomstig uit de

stedelijke collecties,

tenzij anders vermeld.

070182_Kortrijk05_opmaak_V7:kortrijk 29-05-2007 16:02 Pagina 123

Zwaar gestraft

Door de versnippering van rechtsgebieden vormden rondtrekkenderoversbenden in vroegere eeuwen al snel een ‘grensoverschrijdend’probleem. Dikwijls kregen ze vrij spel omdat geen enkele bevoegdeinstantie er vat op had, zelfs niet binnen het graafschap Vlaanderen.

In 1371 creëerde de graaf van Vlaanderen

de functie van soeverein-baljuw. Deze

ambtenaar kon landlopers, bedelaars en

ronddolende delinquenten overal in

Vlaanderen aanhouden en zelf berechten.

Tijdens de zestiende eeuw was dit ambt

een tijdje in handen van Ferdinand de la

Barre, heer van Moeskroen. In 1555

veroordeelde deze man een zekere

Boudewijn van de Kerchove wegens

doodslagen en afpersingen voor de

overval op een wagen met Kortrijkse en

Oudenaardse kooplieden. Op 19 augustus

onderging Boudewijn een vreselijke straf.

Net buiten de Kortrijkse stadsmuren sloeg

de beul op een schavot zijn hand af.

Vervolgens werd hij gewurgd en aan een

paal opgehangen, samen met een knuppel

en een aarden pot met stro. Uiteindelijk

stak de beul alles in brand.

Al deze behandelingen hadden een

symbolische betekenis. De hand afhakken

gebeurde automatisch bij dieven en

afpersers. De knuppel herkende iedereen

als het symbool van doodslag, want

volgens de Bijbel had Kaïn zijn broer Abel

met een knuppel vermoord. Omdat

Boudewijn gedreigd had brand te stichten

bij zijn slachtoffers, kwamen er bij zijn

veroordeling een aarden pot en stro te pas.

Beide elementen verwijzen naar vuur en

gemakkelijke ontbranding. De uiteindelijke

straf van Boudewijn hield in dat hij zelf door

vuur verteerd moest worden.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

124

Boven: Op deze laat -

middeleeuwse Duitse

miniatuur zien we hoe in

het verleden recht werd

gesproken in de open -

lucht. De schepenen

organiseerden een

afgebakende ‘plaats des

oordeels’ op een heuvel

of onder een grote boom.

Later spraken ze recht in

het kerkportaal.

Onder: Het tweede reliëf

van het onderste register

van de schouwmantel in

de raadzaal van het

Kortrijkse stadhuis stelt

het formeel vragen om

genade voor. Vanaf de

late middeleeuwen

slaagden de vorsten erin

exclusief het gratierecht

naar zich toe te trekken.

Wie om welke reden

ook aan zijn straf wou

ontkomen, moest op zijn

knieën vergiffenis vragen

aan de vorst, die we hier

herkennen aan zijn

scepter.

De Germaanse invloeden bleven noglange tijd merkbaar. De gewoonte omrecht te spreken in de openlucht ofonder een reusachtige boombijvoorbeeld, hield een verwijzing innaar de Germaanse natuurgodsdienst.Het gebruik bleef overeind, ook toenhet christendom er aankwam. Het wasniet zo dat er geen gebouw voorhandenwas, groot genoeg om een proces in teorganiseren. De zitting verliep met opzetonder de blote hemel. Dan kon Godvanuit het heelal toezien op het recht -vaardige verloop van de beoordeling.Waar haalde een mens het recht vandaante oordelen over zijn medemens? Godzelf diende hierover te waken en nietsmocht voor Hem ook maar enigszinsverborgen blijven.

Over naar familie

Het in Kortrijk mondeling overgeleverdmiddeleeuws strafrecht bevatte nogeeuwenoude regels inzake vete,verzoening en vredebreuk. De stadstreefde echter systematisch naarverzoening. Dit gebeurde in de regeldoor aan de kibbelende partijen eenbedenktermijn van enkele dagen ofweken op te leggen. Tijdens die periodekwamen de onderhandelaars tot eenaanvaardbare oplossing. Wie eenafgesproken verzoening negeerde entoch wraak nam, beging een zwareinbreuk.Vreedzame genoegdoening bestondin de eerste plaats uit het publiekelijkom vergeving vragen. Daarenbovenbetaalde de dader een schade vergoedingaan de benadeelde en een boete aan de


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

125

van het stadhuis, ook de ‘vierschaar’genoemd. Het woord ‘vierschaar’verwijst naar de vier banken of ‘scarnen’die oorspronkelijk bij de rechtspraaknodig waren. Drie banken boden plaatsaan de baljuw en de rechters, de vierdezijde was bestemd voor de partijen.Alles stond in een vierkant opgesteld. Terwijl de eigenlijke publieke recht -spraak in de Vlaamse steden nog langetijd in de openlucht gebeurde,gebruikten de schepenen hun raad -kamer om te overleggen over hunvonnissen en hun beleidsbeslissingen.Het Laatste Oordeel speelde daarbij eenmoraliserende rol: ‘Oordeel goed zodat uzelf op de Laatste Dag goed beoordeeldzal worden’. Ook andere moraliserendetaferelen herinneren aan de justitiëlefunctie van het Kortrijkse stadhuis.De schouwmantels van schepen- enraadszaal dateren van omstreeks 1525en bevatten belerende beeldverhalen enallegorieën van justitie. In de raadzaalbijvoorbeeld staan in de bovenste nissenallegorische voorstellingen van dedeugden, daaronder de hoofd zondenen onderaan de bestraffing ervan. Eénvan de figuren op de bovenste rij steltde deugd van de ‘zuiverheid’ voorals een vrouw begeleid door eensalamander. De salamander was volgensmiddeleeuwse opvattingen onvatbaarvoor vuur (het vuur van de liefde). Hettegenovergestelde hiervan was dehoofdzonde van de onkuisheid, in demiddelste rij uitgebeeld als een vrouw,

in het geschil tussen Willem Toenin enzijn zoon Jan, beiden Kortrijkzanen. Dezoon had een doodslag gepleegd enwas door de Kortrijkse schepenbankveroordeeld tot het betalen van eenvergoeding aan de nabestaanden vanzijn slachtoffer. Het verschuldigdebedrag kwam volgens een bepaaldeverdeelsleutel ten laste van de familie -leden. Jan had ieders aandeel opgehaald,maar vervolgens niet afgegeven aan zijnvader, die wel de volledige schuld hadvoorgeschoten aan de tegenpartij. Degrafelijke rechtbank veroordeelde zoonJan tot betaling aan zijn vader Willem.

De dag des oordeels

Naargelang de kerken meer en meereen centrale plaats gingen innemen inde samenleving, gebeurde de recht -spraak dikwijls in het portaal van dekerk. Hier vond men enige beschuttingen stond men bij wijze van spreken nogdichter bij God. Dikwijls decoreerdende middeleeuwse kunstenaars ditkerkportaal met de voorstelling van hetLaatste Oordeel. In Kortrijk maakten derechters gebruik van het portaal van deSint-Maartenskerk.Wanneer de stad welvarend genoegwas om voor de schepenen een nieuwstadhuis te bouwen, verscheen hieropnieuw het Laatste Oordeel. In 1428schilderden Marcus van Ghistel en zijnbroer zo’n tafereel in de Kortrijkseschepenzaal op de benedenverdieping

stad of aan de heer van het dorp waarhij woonde. Hij stond ook in voor degerechtskosten. Voor de beide zaken –schuldbekentenis en financiëlevereffening – lag de verantwoordelijk -heid niet enkel bij de dader maar ookbij zijn familie.Op 1 september 1371 deed de recht bankvan de Vlaamse graaf in Gent uitspraak

Boven: De kerken waren

in de middeleeuwen de

eerste openbare stenen

gebouwen. Het portaal,

hier van de Kortrijkse

Sint-Maartenskerk, was

de traditionele plaats om

recht te spreken.

Rechts: De schoorsteen -

mantel van de raadzaal

van het Kortrijkse stadhuis

dateert uit de zestiende

eeuw en bevat tal van

symbolen over goed en

kwaad. Het bovenste

register stelt de deugden

voor en eronder vinden

we telkens de tegenover -

gestelde hoofdzonden.

In het middelste register

staat keizer Karel centraal

en op de hoeken prijken

allegorische uitbeeldingen

van Gerechtigheid en

Vrede. De onderste

taferelen beelden de

bestraffing van de

hoofdzonden uit.


126

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Kortrijk. Tot de kasselrij

behoorden de vier roeden

Deinze, Harelbeke, Menen

en Tielt, zoals de wapen -

schilden aangeven.


Links: Op deze Vlaamse

miniatuur uit het

Breviarium Mayer van

den Bergh van omstreeks

1510 staan diverse lijf- en

doodstraffen afgebeeld,

zoals verbranden,

onthoofden, vierendelen

en roosteren.

Boven: De H. Blasius

staat in het koor van de

St.-Catharinakapel van

Kortrijk afgebeeld met

een kaarde of ijzeren kam.

Met dit werktuig werd hij

vóór zijn terechtstelling

bewerkt.

Rechts: Uittreksel uit het

oudst bewaarde Kortrijks

gerechtsregister.

Veertiende eeuw.

Helemaal rechts:

Gedrukte versie uit 1627

van het gewoonterecht

van stad en kasselrij

rijdend op een bok. De bok lust wel een‘groen blaadje’ en staat symbool vooriemand die hartstochtelijk hunkert naarerotische wellust. Dergelijke onkuisheidleidt tot overspel, en dat gegeven komtvoor in de onderste rij, gebeeldhouwdin de gedaante van een verdoemdevrouw, betwist door twee duivels.

Daders te kijk gezet

Vanaf de veertiende eeuw zijn er docu -menten voorhanden waarin notities tevinden zijn over hoe het er in de rechts -praktijk in het Kortrijkse aan toeging.Ook de gedane rechts uitspraken werdennu meer en meer geregistreerd. Onderde Bourgondische hertogen kwam hetgraafschap Vlaanderen terecht in eengroter geheel, waarvoor centralegerechtelijke instellingen zoals deGrote Raad van Mechelen bevoegdwaren.Inmiddels was het strafrechtgeëvolueerd tot een individueel schuld -strafrecht. Dit betekent dat de familiesvan dader en slachtoffer niet meerauto matisch bij het misdrijf betrokkengeraakten. De katholieke Kerk, die denadruk legde op de persoonlijke zondevan elke ziel, speelde hierin een groterol. Schuld en straf werden puurindividuele aangelegenheden.

Bovendien baseerde men zich op hetRomeinse recht. De ‘libri terribiles’of ‘verschrikkelijke boeken’ van keizerJustinianus uit de zesde eeuw brachteninspiratie voor de bestraffing vanmisdaden. De boeken bevatten talvan afschrikwekkende lijfstraffen,bijvoorbeeld kruisiging of levendverbranden. Wat was de bedoeling van deze eerstegeschreven wetten en waarom warende straffen zo pijnlijk en hard? In deeerste plaats wilde de overheid eenvoorbeeld stellen. Het strafrecht wasniet zozeer gericht op de verbeteringvan de misdadiger of de beschermingvan de maatschappij, maar wel op deafschrikking van mogelijke anderedaders. Het uitvoeren van het vonnis opeen schavot op het marktplein, onderluid tromgeroffel en op de drukstemomenten, was de beste manier omeen groot effect te verwerven. Iedereenmoest geconfronteerd worden met hetkwaad en er een afkeer van krijgen. Tegelijkertijd hechtte dit soort recht -spraak veel waarde aan een bekentenis,die als enig bewijs gold om iemand terdood te veroordelen. Zo kwam het datde tortuur of marteling ingezet werd omiemand tot bekentenissen te dwingen.De grote toename in het gebruik van degerechtelijke pijnigingen en inhumane

127

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Slagers raken slaags… en vragen genade

In 1543 en 1547 voerden twee Kortrijkse beenhouwersfamilies eenproces voor de Raad van Vlaanderen. Aanleiding van de hetze was deverkoop van bepaalde beesten, maar de ruzie was behoorlijk uit dehand gelopen.

Jan De Goudsmet, de ene beenhouwer,

zou zijn zonen aangezet hebben om Jan

van Muelenbeke, de andere beenhouwer,

slagen toe te brengen. Daar bleef het niet

bij, want Jan van Muelenbeke werd door

een ingehuurde moordenaar om het leven

gebracht. De zoon van Jan De Goudsmet,

Luc, werd op het proces aangeklaagd.

De beklaagde verzocht om gratie bij keizer

Karel V en hij kreeg genade, onder andere

omdat hij pas 20 jaar oud was en zijn vrouw

zwanger. De familie van het slachtoffer

eiste natuurlijk ook genoegdoening en er

volgde een symbolische vergiffenis -

procedure. Jan de Goudsmet verscheen

op een openbare zitting voor de Raad van

Vlaanderen. Hij was blootshoofds, enkel

gekleed in zijn loshangend onderhemd.

Knielend op één knie en met een kaars in

de hand smeekte hij God, justitie en de

benadeelden om vergeving. De hele

ceremonie werd nog eens overgedaan voor

de Kortrijkse magistraat, in aanwezigheid

van vrienden en kennissen. Deze

schuldbekentenis was één zaak, maar de

straf had ook een financiële kant. De

daders moesten betalen voor een nieuw

brandraam in de Waaienbergkapel buiten

de Rijselsepoort en ze stonden in voor een

schadevergoeding aan de familie van het

slachtoffer. Zijn weduwe ontving een

lijfrente. De familie De Goudsmet betaalde

verder alle kosten van de uitvaartdienst in

de kerk en bij die gelegenheid kregen de

Kortrijkse armen brood toebedeeld,

gebakken van een mud tarwe.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

128

Boven: Titelblad van het

Kortrijks wezerijregister

Navegheer van omstreeks

1600. Het is genoemd naar

één van de weesheren.

Links: Dit Laatste Oordeel

is in het begin van de

zeventiende geschilderd

in opdracht van de

Kortrijkse vierschaar en

nog altijd te zien in de

Sint-Maartenskerk.

Christus oordeelt billijk

(symbool: leliestaf) maar

streng (symbool: zwaard).

De twaalf apostelen

vormen mee een soort

rechtbank (vergelijk met

de hedendaagse jury in

het Hof van Assisen). Wie

uit de dood opstaat, wordt

geoordeeld en naar hemel

of hel geleid.

schepenhuis, vandaag nog steeds hetstadhuis van Kortrijk aan de GroteMarkt. De schepenen waren lang niet de enigerechters in de regio. In Kortrijk tradenbijvoorbeeld de zogenaamde ‘paysierers’op als een soort vredestichters in kleineburgerlijke geschillen. Problemen in

– de stad en de kasselrij – was derechtspraak vooral in handen van hetstadsbestuur, dus de schepenen. Zijbehandelden burgerlijke zaken voorde ‘camere’ en strafzaken voor devierschaar, onder voorzittersschapvan een vorstelijke gerechtsofficier.De schepenen hadden zitting in het

straffen deed zich voor tijdens dezestiende en zeventiende eeuw.

Wie sprak recht ?

Tot aan de Franse Revolutie was derechtspraak verdeeld over allerleiinstanties. In Kortrijk en omgeving


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

129

mocht zowel geestelijken als lekenberechten en hij liet een eigen houtenschandpaal oprichten. Het Onze-Lieve-Vrouwkapittel daarentegen legde enkelstraffen op aan haar eigen kanunnikenen lagere suppoosten. De gepleegdekerkelijke ‘misdaden’ warenbijvoorbeeld nalatigheid in de koor -dienst, het uiten van beledigingen envele vormen van een ongepaste levens -wijze. De religieuzen kregen typischestraffen zoals het dragen van het kruis

Kerkelijke tucht en orde

Sommige kerkelijke instellingen haddeneen eigen rechterlijke organisatie, terwijlandere onder de bisschoppelijkejurisdictie vielen. Binnen de kloostersen in het begijnhof heerste een eigendiscipline en werden (lijf)straffenuitgedeeld. De proosdij van Sint-Amand in Kortrijkwas werkelijk een apart rechtsgebied,een gerechtelijke enclave. De proost

verband met de ambachten vergdeneen uitspraak van de verantwoordelijkegilden, onder leiding van een deken.Ten tijde van wijd verspreide melaats -heid was er zelfs een aparte rechtbankvoor wie in de kasselrij aan lepra leed.Ook het leger had eigen rechtbanken,bevoegd voor militairen, op doortocht,in garnizoen of ingekwartierd in destad.

Rechts en onder: De

poort van het begijnhof

wijst vandaag nog steeds

op het gesloten karakter

van deze gemeenschap,

met haar eigen regels en

rechters. Vroeger waren

er meer van dit soort

enclaves. In het Ancien

Régime was niet iedereen

gelijk voor de wet. Het

recht verschilde van

plaats tot plaats en

daarenboven genoten

religieuzen, edellieden

en stadspoorters allerlei

voorrechten.

Rechts midden: De

schandpaal (letter F

op deze kaart) van de

proosdij van Sint-Amand

was niet alleen een

instrument voor de

uitvoering van erestraffen,

maar ook een symbool van

de justitiemacht van de

proost. Het bestaan van

deze onafhankelijke

enclave in de stad gaf

geregeld aanleiding tot

conflicten. In het kader

van zo’n betwisting werd

deze kaart opgemaakt in

1725.


tijdens de processie of het leverenvan een wassen kaars voor de eredienst.Maar het kapittel legde ook geldboetenop en zelfs gevangenisstraf van enkeledagen op water en brood in de toren vande kerk. Dikwijls moest de veroor deeldeeen strafbedevaart ondernemen. Deafstand tot de bestemming stond dan inverhouding tot de ernst van het misdrijf.Het Kortrijkse kapittel stuurde boete -lingen te voet naar Kuurne, Dadizele,Halle en Rijsel, maar ook naar Aken,Keulen, Brussel en Parijs.

Ongelijk voor de wet

De Kortrijkse poorters, dit zijn de stads -inwoners met politieke rechten, genotenvan belangrijke juridische voorrechten.Wanneer er iets mis was, konden zijenkel voor hun eigen stadsschepenbank

gedagvaard worden. In 1540 bevestigdekeizer Karel V uitdrukkelijk dit privilegein de befaamde ‘Concessio Carolina’.Naargelang het soort misdrijf, begaanbinnen de kasselrij Kortrijk, kwam demisdadiger voor een andere rechterte staan. Sommige lokale instellingenhadden enkel de lage justitie, en kondenslechts tussenbeide komen in kleinedisputen over grond of lage geld -sommen. Andere bezaten de ‘middelejustitie’, wat onder meer toeliet omzwaardere boeten en erestraffen op teleggen. De bevoegdheid om zware lijf-en dood straffen uit te spreken, kwamtoe aan de Kortrijkse schepenbank, aande proost van Sint-Amand en aan nogenkele hoge rechtbanken.

De hoogbaljuw had de taak misdrijvenop te sporen, delinquenten te vervolgen

Boven: Keizer Karel, te

zien op de schoorsteen in

het stadhuis, herkennen

we aan zijn keizerlijke

attributen: de gesloten

kroon en de wereldappel

of wereldbol met kruis.

Het geheven zwaard

symboliseert zijn justitie -

macht. Hij dwong ermee

de Vlaamse steden op de

knieën. Vermoedelijk is

het beeld korte tijd uit de

schouw verdwenen omdat

een Franse revolutionaire

wet elke verwijzing naar

de feodaliteit verbood.

Rechts: NIEUWE

ILLUSTRATIE

ONDERSCHRIFT VOLGT

BIJ DE VOLGENDE DTP.

130

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

De hele stad gestraft… en vergeven

De Vlaamse steden, ook Kortrijk, hadden in de middeleeuwen vooreconomische voorspoed gezorgd. De Bourgondische hertogenbrachten het graafschap Vlaanderen onder in een groter geheel,waarvoor ze centrale instellingen creëerden. Ze wilden efficiënterde belastingen kunnen innen en een strengere rechtspraak gingdaarmee gepaard.

Vooral keizer Karel V (1515-1555) bouwde

een sterk centraal bestuur uit. Hij kwam

daardoor in botsing met de steden, die hun

eeuwenoude autonomie bedreigd zagen.

De rebellie van de Gentenaars tegen keizer

Karel V bezorgde hen tot op vandaag de

bijnaam ‘stropdragers’. Weinigen weten dat

Kortrijk hetzelfde lot onderging. Ook hier

moesten vijf schepenen en per wijk twee

hoofdmannen in het openbaar hun

onderdanigheid bevestigen. In een zwart

boetekleed of in hun onderkleed verschenen

ze op hun knieën voor een vorstelijke

vertegenwoordiger en vroegen hem om

vergiffenis. De overheid legde Kortrijk een

zware geldboete op en heel wat burgers

moesten vertrekken, met verlies van hun

eigendommen en goederen. Keizer Karel

trok de stadsprivileges van Kortrijk in, maar

schonk die in 1540 gedeeltelijk terug in de

‘Concessio Carolina’ of ‘Toegeving van

Karel’. De hele stad was nu getemd en

overtuigd van de onaantastbaarheid van

het keizerlijke gezag.

en straffen te laten uitvoeren. Hijvertegenwoordigde de graaf en kreegdaarbij hulp van een luitenant-baljuw,een onderbaljuw, een schout en nogenkele medewerkers. Het oordeel zelfover welke straf van doen was, lag inhanden van de schepenen. In de stadwaren dat altijd poorters, in deheerlijkheden sprak men over‘boerenschepenen’. In geen van dezegevallen ging het om geschooldejuristen.

Zoals gewoonlijk

Welk recht pasten deze schepenen toe?Wetboeken bestonden niet. Er goldenenkel een aantal specifieke bevelen vande graaf of de stad. Hoe men handeldein zaken van burgerlijk recht, handels -recht of strafrecht was grotendeelsbepaald door de mondelinge over -levering van generatie op generatie. De‘costume’ of het gewoonterecht bepaaldewelke handelingen strafbaar waren enwelke straffen erop volgden.In de zestiende eeuw gaf keizer Karel Vhet bevel om alle gewoonterechten op tetekenen. De ‘gecodificeerde costume vanKortrijk’ kreeg op 9 december 1557kracht van wet na de vorstelijke goed -keuring. De stedelijke vierschaarmaakte de tekst openbaar in zitting van


131

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


15 maart 1558. De ‘gewoonten’ of‘costuymen’ (Frans: coutumes)behandelen voornamelijk privaatrecht,dus bijvoorbeeld zaken in verband meterfenis, verkopen, burenrechten endergelijke. Met deze ‘verwettelijking’ging een eenmaking gepaard, want ditrecht gold voortaan voor de helekasselrij. Maar dit was niet het enigetoepasselijke recht. Ook het gewoonte -recht van het leenhof, bevoegd voorde lenen van het Kortrijks kasteel werdopgetekend.

Het zou verkeerd zijn om hieruit af teleiden dat alles nu netjes opgeschrevenstond. De wetteksten van toen bevattenbitter weinig bepalingen in verbandmet misdrijven en straffen. De meestegevallen bleven daarom onderhevigaan het gewoonterecht.

Hier vloekt men niet

Het oude strafrecht onderging door deeeuwen heen een grote invloed van deKerk, die haar regels wist op te dringen

Links boven: Op deze

stadsplattegrond

getekend door Louis de

Bersaques in 1640 zien we

op de Grote Markt tussen

het stadhuis en het kassel -

rijhuis een overdekt

verhoog met een kruis op

het dak. Hier gebeurden,

‘ten Cruuce’, de publieke

afkondigingen van

stedelijke reglementen,

dagvaardingen en andere

mededelingen.

Rechts boven: Op de

Grote Markt stond een

pelderijn of schandpaal,

waar klein geboefte zijn

erestraf onderging. Men

werd letterlijk ‘aan de

kaak’ gesteld. Voorbij -

gangers mochten met

woord en daad hun

misprijzen laten blijken.

Het was een straf voor

beledigingen, kruimel -

diefstallen, nachtlawaai,

ongeoorloofde spelen en

dergelijke. Of de originele

kaak eruit zag zoals ze hier

voorgesteld wordt in een

historische strip over

Kortrijk is helemaal niet

zeker. Tekening van

Steven Dupré in ‘Het

verhaal van Kortrijk’,

Ronde Tafel Kortrijk,

1994.

132

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Ketters vangen

Keizer Karel V benoemde de Hasselaar Pieter Titelmans in 1545 totinquisiteur van Vlaanderen en Artois. Hij had de taak ketters tevervolgen en te veroordelen en vanaf 1559 verbleef hij geregeld inKortrijk, omdat zijn zuster hier woonde. Hij genoot er ook een vastinkomen als kanunnik van de Onze-Lieve-Vrouwekerk.

Pieter Titelmans studeerde theologie in

Leuven en had een benoeming op zak als

deken van Ronse. Hij voerde het onderzoek

naar de ketterijen grondig en richtte zich

tegen protestanten, calvinisten en

wederdopers. In zijn ijver om het ware

geloof te beschermen, ging hij bijzonder

hardhandig tekeer. De stadsmagistraten

namen het niet dat hij zonder hun tussen -

komst overging tot arrestaties. Het kwam

zover dat landvoogdes Margaretha van

Parma in 1566 de oplaaiende gemoederen

moest sussen. Toen de hertog van Alva

haar opvolgde, ging het weer van kwaad

tot erger. Alva en zijn Raad van 'Beroerten'

of onlusten dwongen de stedelijke overheid

om mee te werken aan de inquisitie. Pieter

Titelmans was nu in staat om ketters aan te

brengen en hen binnen de vierentwintig uur

aan de vuurdood te onderwerpen. Om te

verhinderen dat ze tussen de veroordeling

en de executie hun dwalingen zouden

kenbaar maken aan de omstanders, gaf

Alva de opdracht hun tong te verschroeien.

Dit alles zorgde voor verschrikkelijke

executies, bevolen door de kerk en

uitgevoerd door de stedelijke orde -

handhavers want de kerkelijke gezags -

dragers mochten volgens het canonieke

recht zelf geen bloed vergieten.

Deken Pieter Titelmans stierf in Kortrijk op

5 september 1572. Hij had veel terreur en

paniek gezaaid. Talloze Kortrijkzanen

sloegen op de vlucht naar de Noordelijke

Nederlanden, waar de protestanten

verdraagzamer waren.

en tussenbeide kwam in het dagelijkseleven van iedereen. Bij een geboorte,een huwelijk of een overlijden had deKerk een eigen inbreng die in feite neer -kwam op juridische aspecten zoalswettelijke erkenning van een kind,huwelijksgoederenrecht, testamentof erfenis. Tijdens het ancien régime trokken recht -banken zoals de Kortrijkse schepenbanksteeds meer bevoegd heden naar zichtoe. Wereldlijke en kerkelijke recht -banken concurreerden met elkaar opvele punten en bemoeiden zich metelkaars zaken. In 1530 bijvoorbeeldveroordeelde de Kortrijkse schepenbankeen lasteraar van de Heilige Maagd totschavottering, geseling en doorstekingvan de tong. De beteugeling vankerkelijke aangelegenheden door destaat bereikte pijnlijke hoogtepuntentijdens de kettervervolgingen en deheksenjacht van de zestiende enzeventiende eeuw. Kortrijk en omgevingbleven daarvan niet gespaard. Al in dejaren 1520 zijn in Kortrijk sporen vanlutheranisme gesignaleerd. Het stads -bestuur verbood bijeenkomsten metBijbellezingen en in 1525 kwam PieterNotebaert in Kortrijk tegen de schand -paal terecht, terwijl hij erop moesttoezien hoe aan zijn voeten twee vanzijn lutherse boeken in de vlammenopgingen. Vanaf de jaren 1530 nam hetaantal wederdopers sterk toe. Toen destrenge katholieke groot-inquisiteurPieter Titelmans in Kortrijk aankwam,was er ‘werk aan de winkel’. In de jaren1550-1570 liet hij in de stad 32 dood -vonnissen voltrekken tegen ketters,


Boven: Als een verdachte

onder tortuur bekend

had een ‘tovenaar’ of

‘toveresse’ te zijn, dan

werd de doodstraf

uitgesproken.

Veroordeelde heksen

werden gewoonlijk

verbrand, al kregen

vrouwen vaak een kleine

vorm van genade door

eerst gewurgd te worden

aan de staak. Als een

verdachte onder tortuur

bekend had een ‘tovenaar’

of ‘toveresse’ te zijn, dan

werd de doodstraf

uitgesproken.

Veroordeelde heksen

werden gewoonlijk

verbrand. De vrouw in

kwestie is volledig kaal

geschoren door de beul,

in zijn zoektocht naar een

'duivelsmerk'.

Midden: In boeken over

‘demonologie’, een soort

duivelkunde, beschreven

geleerden aan welke

feiten heksen zich

bezondigden. Omdat ze

een contract met de duivel

getekend hadden, achtte

men ze schuldig aan

goddelijke majesteits -

schennis. Onder harde

druk ‘bekenden’ heksen

soms deel genomen te

hebben aan de heksen -

van wie negen inwoners van de stadzelf. Titelmans lijkt evenwel voorzichtig– of sluw ? – genoeg geweest te zijn omde meest vooraanstaande families tesparen.

Omgang met de duivel

Tijdens de zestiende en de zeventiendeeeuw trok een echte golf van heksen -waan over Europa. Een heks kon zoweleen man als een vrouw zijn. Hetbindende kenmerk was dat de persoonverdacht was van omgang met de duivelen door poedertjes, aanrakingen ofbezweringen allerlei onheil, ziekteen ellende veroorzaakte. Metandere woorden, heksen warenverantwoordelijk voor kwaad -willige toverij.In Kortrijk waren, zoals elders,vooral vrouwen verdacht van duivelsepraktijken. Het ging om 23 van de intotaal 32 bekende gevallen vanvervolging. Geen enkele van dezevrouwen kwam in Kortrijk op de brand -stapel terecht, want blijkbaar was deschepenbank hier relatief mild. Meestalmoesten de heksen na hun veroordelingaan het publiek hun spijt betuigen – aldan niet in combinatie met een geseling– en dan de stad verlaten. Minstens éénheks moest verder door het leven meteen door boorde tong.Dat betekent niet dat alle verdachtenhun proces overleefden. Om hen tedwingen tot bekentenissen, kregen deverdachten het zwaar te verduren. Zekregen bijvoorbeeld een puntige hals -band rond de nek gespannen of het

vuur werd hen letterlijk aan de schenengelegd. In 1605 onderging Beatrijs vanOverbeek in Kortrijk een ‘ondervraging’door de beul. Ze werd uitgekleed envolledig kaalgeschoren, want elk plaatsjevan de huid kon een verborgen duivels -merk herbergen. Vervolgens kwam zeop de pijnbank terecht. De beul stoptemet olie doordrenkte linnen stoffenin haar oren en neus en dreigde diein brand te steken. Het werd haarallemaal te veel en de ‘patiënte’ging over tot bekentenissen…Het hoeft niet te verwonderen dat

sommige vrouwen een dergelijkebehandeling niet overleefden. In 1604stierven Maye van Pubroeck, alias Catte,en Margriete van Elslande, alias GrieteSnaye, in de gevangenis van Kortrijknog vóór ze veroordeeld waren. Tweejaar later onderging Beele Holvoethetzelfde trieste lot. Christine Kindtkwam in Harelbeke wel op de brand -stapel terecht en Jeanne Lanneau inHelkijn. Menen en Heestert spandende kroon met respectievelijk vier(1608-1610) en drie (1659-1667)levend verbrande ‘toveressen’.

133

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Hokus pokus

De Kortrijkse heks Maye van Pubroeck was aangeklaagd door haarbuurvrouw Wyllemine Popeliers omdat ze het kind van Wylleminebetoverd zou hebben. Ze had het kind ‘heel indringend’ aangekekenen enkele dagen nadien werd het ziek en stierf.

Wyllemine diende onmiddellijk klacht in,

omdat ze ook van anderen gehoord had

dat Maye een heks zou zijn. Die slechte

‘faam’ was genoeg om een proces op gang

te brengen.

Heksen werden verondersteld nachtelijke

vergaderingen of heksensabbats te houden,

waar ze onder meer lof betuigden aan de

duivel en hem kusten op zijn ‘achter -

kwartier’. De Kortrijkse Amandine van

Tieghem bekende in 1598 voor de

magistraat dat ze ‘ten danse’ was gegaan.

Voor die gelegenheid smeerde ze haar

voorhoofd in met een zalfje van gestampte

padden en slangen, aangelengd met water

waarin de ‘meesters van de tooveressen’

zich hadden gewassen.

Jeanneke van Tyghem was in het Kortrijkse

gekend voor haar bijzondere kwaliteiten. Zij

zou in staat geweest zijn om door middel

van een zeef (!) verloren of gestolen

voorwerpen terug te vinden. In 1587 moest

ze zich op beschuldiging van 'kwaadwillig

bedrog' voor de Kortrijkse schepenbank

verantwoorden. Ze mocht zich voortaan

niet meer met haar ‘specialiteit’ bezig -

houden. Bij wijze van boetedoening

verscheen ze in haar linnen onderkleed

voor de magistraat. Ze droeg roeden, een

zeef en een schaar om haar hals en ze

hield een brandende kaars in de hand.

Later ondernam ze een gedwongen

bedevaart naar Onze-Lieve-Vrouw van

Halle.

sabbat, waar gedronken

en gedanst werd, de duivel

op zijn ‘achterkwartier’

gekust, poedertjes

gemaakt, enz. Heksen

konden slecht weer,

misoogsten en ziekten

veroorzaken.


134

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Parade omstreeks 1910 van de burgerwacht op de Grote Markt, in de onmiddellijke nabijheid

van hun lokaal, de Hoge Wacht. De burgerwacht telde toen 35 officieren en 552 manschappen.


135

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Aanklacht

Het opsporen van misdrijven gebeurdetot midden de zestiende eeuw jaarlijksdoor middel van een zogenaamde‘deurgaende waerhede’. Dit was eenopenbare zitting van de schepenbank,waarbij iedereen de kans kreeg

misdrijven aan te klagen. Verdachtenvan diefstal, toverij, pooierschap ofoverspel kwamen op die manier ‘bovenwater’. Het stadsbestuur moedigde dezepraktijk aan door zelf in keuren enverordeningen mogelijke misdrijvenop te sommen. ‘Wie berucht es van

dieften’ liep gevaar aangeklaagd teworden, maar ook – minder voor dehand liggend – ‘wie berucht esvullicheden te werpen in de rivijerevan der Leye’ (wie vuilnis in de Leiegegooid heeft). De ‘verklikte’ verdachtenwerden vervolgens voor de rechtbankgedaagd door middel van een publiekeafroeping ‘ten Cruce’, bij een kruis datop de markt stond. Wie niet verscheen,kreeg zonder meer een veroordeling.Karel V verbood deze praktijk en bevaldat de verdachte persoonlijk diendegedagvaard te worden.Het onderzoek van een aanklacht doorde hoogbaljuw en zijn medewerkersbestond mogelijk uit huiszoeking, lijk -schouwing, inbeslagname, getuigen -verhoren, sporenonderzoek en diesmeer. In de zestiende eeuw gebeurdehet dat vagebonden op de markt‘tentoongesteld’ stonden, opdatiedereen die iets over hen te klagenhad dit spoedig zou doen.

Proces, veroordeling, beroepen straf

Meestal organiseerden de rechters eenopenbare zitting om informatie te

Boven: In het oude straf -

recht werden allerhande

erestraffen opgelegd. Op

verschillende manieren

werden veroordeelden te

schande gezet. Heel vaak

ging het daarbij om

spiegelstraffen. Het

dragen van de ton

bijvoor beeld was de straf

voor wie zich schuldig

gemaakt had aan open -

bare dronkenschap: als

het bier is in de man…

moet de man in de

bierton.

Midden: ‘Iemand de duim -

schroeven aanleggen’

heeft vandaag nog slechts

een figuurlijke betekenis.

In het kader van de tortuur

gebeurde het ook echt.

Hier zien we een verhoor -

tafel met vingerschroeven.

136

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

De stadsbeul van Kortrijk

In 1568 kreeg Pieter Bailliu de job van Kortrijkse stadsbeul. Hijverdiende een vaste wedde en mocht zich een ‘mes van justicie’ eneen ambtsmantel aanschaffen. De beul voerde zijn taken uit ondertoezicht van de hoogbaljuw. Tijdens de weekends stond hij ook invoor de ordehandhaving in de Sint-Maartenskerk.

Gedurende de eerste zes maanden van

zijn dienst stak Pieter Bailliu tien brand -

stapels aan. Macaber hoogtepunt was het

spektakel op zaterdag 30 april 1569,

waarbij zes wederdopers tegelijk de vuur -

dood moesten ondergaan. Op 6 januari

1573 werkte Bailliu zijn laatste Kortrijkse

brandstapel af.

In kalmere periodes hanteerde de beul de

geselroede, de schandpaal, het brandmerk,

de kapblok, het rad en de galg. Hij beschikte

over een pijnbank, oorspronkelijk in het

Kortrijks kasteel, maar vanaf 1576 in het

stadhuis. De pijnigingen gebeurden door

middel van koorden, een folterpaard en

de halsband.

De uitvoeringen van doodstraffen vonden

plaats op de Grote Markt. Naast verbranding

op de brandstapel kon de doodstraf

bestaan uit onthoofding met het zwaard,

ophanging of radbraking. Het lijk kwam

terecht op een galgenveld buiten de

stadsmuren. Na een executie genoten de

hoogbaljuw en schepenen een 'galgenmaal'

op kosten van de hoogbaljuw.


Boven: In een biecht -

boekje, bestemd voor een

doofstomme vrouw, staat

dit plaatje over het weg -

nemen van muntstukken.

Onder: De toren van het

‘Gildehof der Busseniers’,

waar het schieten met

vuurwapens geoefend

werd.

verzamelen over gepleegde misdrijvenin de categorie die we nu ‘slagen enverwondingen’ zouden noemen. Doormiddel van een afroeping aan de kerknodigde de baljuw alle betrokkenen uitom te verschijnen voor de schepen bank. Op basis van de daar afgelegde getuige -nissen kwamen de schepenen tot debevinding wat er effectief gebeurd was.

Die feiten konden dan door de baljuwal dan niet vervolgd worden. Eenbeklaagde kon, om zijn eer te redden,tegen de betichtingen ingaan. Deverdediging kon een beroep doen op eenadvocaat. Een veroordeelde kon tegeneen strafvonnis geen hoger beroepaantekenen, al waren er wel een paaruitzonderingen. Zo kon appèl ingesteldworden tegen een boete, eenboetebedevaart of een verbanning.Bellegemnaar Joos Collin tekendein 1535 beroep aan bij de Raad vanVlaanderen tegen een vonnis van deKortrijkse schepenen, die hem wegenslaster en beledigingen tot een boeteen een bedevaart naar Halle haddenveroordeeld.Vanaf 1540 sprak de Kortrijkse schepen -bank jaarlijks een tiental verbanningenuit. De lijst van de uitgewezen personenkwam terecht in ‘uutsechboucken’ ofuitzegboeken. Uit de herhaling van eenaantal namen blijkt dat dit geen zeerefficiënte straf was, vermoedelijk omdatvaak gratie werd verleend. Omstreeksde jaren 1580 verlieten naar aanleidingvan de Beeldenstorm en de godsdienst -perikelen meer dan vijfhonderdinwoners de stad.De straf voor kleine misdrijven bestondmeestal uit het betalen van een boete. In1571 klaagde de hoogbaljuw bij de vorstdat daarvan vaak een derde, soms de

helft en enkele keren zelfs driekwartwerd toegewezen aan de stad of dearmen. De Geheime Raad besliste datminstens de helft diende toe te komenaan de hoogbaljuw. Behalve geldstraffenkwamen ook erestraffen zeer dikwijlsvoor. In dit geval moest de dader hetceremonieel van de ‘amende honorable’of ‘eerlijke betering’ ondergaan. Hij ofzij vroeg dan expliciet vergiffenis aanGod, de overheid en de gemeenschap.Andere schandstraffen waren het dragenvan de ton of de tentoonstelling aan de'pelderijn' of schandpaal. De ‘ton dragen’was een straf voor wie overdreven drankgebruikte. Door zelf een bier- of wijntonals een soort ‘kleed’ te dragen, toondede persoon in kwestie aan de helegemeenschap de kwaal waaraan hijleed, namelijk drankzucht. Het Kruis of'pelderijn' stond in Kortrijk op de GroteMarkt, vlakbij het stadhuis en in hetzicht van de Leiestraat en deRijselsestraat. Het had een driehoekiggrondvlak en was drie trappen hoog.Op de hoeken stonden drie pilarenwaaraan misdadigers tentoongesteld ofgegeseld werden. Op de pilaren rustteeen schaliëndak, met op de top eenijzeren kruis. Deze constructieverdween in 1710.Een beul voerde de lijf- en doodstraffenuit. Kortrijk had tot in 1568 geen eigenbeul in dienst, maar huurde sporadischde stadsbeul in van Gent, Ieper of Rijsel.In 1567-68 kreeg de stads magistraatzoveel vonnissen te voltrekken enwaren de scherprechters van anderesteden zo druk bezet, dat Kortrijk eeneigen stadsbeul aanwierf. Deze eerste

137

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Overbevolkte gevangenissen… een oud zeer

Het Leiedepartement kreeg op het einde van de achttiende en in hetbegin van de negentiende eeuw te maken met een golf van groeps -banditisme. In Kortrijk kwam het tot een proces tegen de bende vanSalembier.

Omdat er zoveel beklaagden waren,

overwoog het stadsbestuur een bijkomende

gevangenis op te richten of de Broeltorens

tot huis van bewaring om te bouwen. Even

werd ook gedacht aan de kelders van het

afgeschafte karmelietenklooster aan de

Grote Kring of de kazerne van de burger -

wacht achter het Kortrijkse belfort.

Uiteindelijk kregen alle vrouwelijke

verdachten onderdak in de kelder van het

Jezuïetencollege. Ook de Sint-Michielskerk,

in de Franse tijd bekend als ‘temple de la loi’,

diende als gevangenis. De overbevolking

leidde tot schrijnende toestanden in de

kleine en schaarse gevangenissen. In het

‘maison d’arrêt’ in de Leiestraat stierven

tussen november 1801 en september 1802

vijftien personen. In 1805 kwamen in het

tuchthuis in de Peterseliestraat zes

mensen om in vijf dagen tijd, vermoedelijk

omdat er een besmettelijke ziekte woedde.

Kortrijkse hangman of ‘meester van dehoge werken’ was Pieter Bailliu.Om de rechtspraak te kunnen uitvoerenen onlusten te bedwingen, hadden dehoogbaljuw en schout behalve de beulnog meer mensen ter beschikking. Zedroegen een bepaalde ambtskledij eneen wapen. In de vijftiende en zestiendeeeuw waren het er slechts een viertal.Indien nodig trommelde het schepen -college de poorters op om nachtrondeste lopen of andere tijdelijke maat regelenvan ordehandhaving uit te voeren. Hetwas een burgerlijke plicht hieraan meete helpen. De schuttersgilden van Sint-Joris en Sint-Sebastiaan konden bijoproer of externe aanvallen bijspringen.In de woelige tweede helft van dezestiende eeuw had Kortrijk permanentgemiddeld een tiental hellebaardiers indienst. Zij droegen een hellebaard ofeen puntig steekwapen, voorzien vaneen bijl.

Huis van bewaring in deLeiestraat

Vóór het einde van de achttiendeeeuw was een gevangenisstraf heeluitzonderlijk. Een decreet van Maria-Theresia van 19 april 1780 stond toede tentoonstelling aan de kaak en deverbanning te vervangen door eenopsluiting in het provinciaalcorrectiehuis.Tijdens het ancien régime had Kortrijkeen gevangenis of ‘huis van bewaring’in de Leiestraat. Nu eens was het beheerin handen van de vorst, dan weer was

het een stedelijke instelling. De stadverwierf het stenen gebouw telkens erproblemen waren. In 1564 was er veelte weinig plaats en gebruikte men deBroeltorens als extra gevangenis. Hethuis van bewaring verkeerde in 1714in zo’n slechte staat dat verschillendegevangenen wisten te ontsnappen.De gevangenis of ‘cipierage’ bestond uiteen voorgebouw voor de zogenaamdeciviele gevangenen en een achter gebouwvoor criminele gasten. De civielegevangenen zaten opgesloten inafwachting van betaling van hungeldschulden. Op zondag werd eenmis gelezen in de gevangeniskapel en’s winters was er een warme kamer,waar de gedetineerden zich enkele urenper dag konden warmen. In de ‘put’ ofhet onderhok werden misdadigers soms,op beslissing van de magistraat, enkeledagen op water en brood gezet.

Boven: Grondplan van

de gevangenis gelegen

tussen de Oude Vesting -

straat en de Jan Persijn -

straat. De plattegrond

stamt uit het begin van

de negentiende eeuw en

werd opgemaakt met het

oog op de ‘ameilleuration

à faire à la maison d’arrêt’.

Nadat de gevangenen

waren overgebracht

naar de nieuwe cellen -

gevangenis aan het

huidige Conservatorium -

plein, is de plaats in de

jaren 1860 herbestemd tot

stedelijke jongensschool.

138

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Links boven: In het kader

van de modernisering van

de strafrechtbedeling werd

eind achttiende eeuw voor

het graafschap Vlaanderen

een ‘Provinciaal

Correctie huis’ opgericht

in Gent. In deze akte van

4 augustus 1789

bevestigt de gevangenis -

commandant dat ene Du

Pré uit Aalbeke, ingevolge

beslissing van de

Kortrijkse schepenbank,

door de gevangenen -

transporteur afgeleverd

was in Gent. De

bevestiging bevat een

fysieke beschrijving van

de delinquent.

Rechts boven: Dit kruis,

bewaard in het stedelijke

museum, werd gebruikt

door de Kortrijkse

broeders kapucijnen om

veroordeelden bij te staan

bij hun terechtstelling.

Gevangenis was geen echte straf maarslechts een voorlopige maatregel.Een verdachte verbleef er tijdens degerechtelijke procedure. De cipier kochtzijn bewaarfunctie bij openbaar bod enom zijn investering terug te verdienen,liet hij zijn gasten betalen voor licht,vuur, eten en drank. Behalve de civielegevangenen, zaten de meeste bajes -klanten aan ketens vastgeklonken. In1788 stak één van de ‘zware’ gasten degevangenis in brand. Er vielen vierdodelijke slachtoffers. Enkel hetvoorgebouw werd hersteld.

Tuchthuis in de Persilstraat

In de tweede helft van de achttiendeeeuw was de economische toestandin Kortrijk en omgeving erbarmelijk.Bedelarij en landloperij namengigantische proporties aan. Alleenbejaarden en gehandicapten mochtenbedelen en ze hadden daartoe eenvergunning nodig van de stadsmagi -straat. Als teken van deze erkenningdroegen zij het stadswapen op hunkledij.In 1755 liet de stad in de Peterseliestraat,kortweg de Persilstraat genoemd, eennieuw ‘huys van beternisse’ bouwen,

ook wel het tuchthuis, correctiehuis of‘onnoozelhuys’ genoemd. Op dezelfdeplaats bevindt zich nu het lokaalpolitiekantoor en de straat heet sedert1936 de (Jan) Persijnstraat. Er was eenpater kapucijn aangesteld als geestelijkdirecteur van de instelling en hijfungeerde bovendien als biechtvader.Het tuchthuis diende niet alleen vooropvang van misdadigers, maar erkwamen ook krankzinnigen, drank -verslaafden, landlopers en zelfs minder -jarigen terecht. Hoewel er slechts plaatswas voor 45 mannen en vrouwen, zaten

er vaak dubbel zoveel. De conciërge of‘tuchtmeester’ moest ‘een kloeke ensterke knecht en kloeke en sterkevrouw persoon’ aanwerven om inrespectievelijk de mannen- ende vrouwenafdeling de orde tehandhaven. Een schoolmeester leerdede gedetineerden een beroep aan. Hetcorrectiehuis werd in 1801 ontruimd eneen vijftal jaar later omgebouwd tot eengewone gevangenis met 18 cellen voormannen en 12 voor vrouwen, tervervanging van de bouwvalliggeworden gevangenis in de Leiestraat.

139

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Onder: Het personeel

van de gevangenis

begin twintigste eeuw.

Behalve de cipiers zien

we de direc teur, de

aalmoezenier, enkele

kloosterzusters en de

gevangenis onderwijzer,

Constant Hubert (foto

Frans Debrabandere) .

140

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

Modernisering in aantocht

Twee decennia Franse overheersingmaakten tabula rasa met het oude rechten het kluwen van administratieve engerechtelijke instanties. De Fransenvoerden tijdens de periode 1795-1810een nieuwe gerechtelijke structuurdoor en ze brachten wetboeken uit,die vandaag nog grotendeels vantoepassing zijn.Wat de rechtspraak betreft, kwam ereen hiërarchie van rechtbanken metonderaan de vrederechter en bovenaanhet Hof van Cassatie. Voor strafzakenzetelden in Kortrijk zowel de politie-als de correctionele rechtbank. Moord -zaken kregen de aandacht van het hofvan assisen, dat voor West-Vlaanderenin Brugge uitspraken deed. Willem I(1814-1830) had het niet voorzien opjuryrechtspraak maar na de Belgischeonafhankelijkheid nam het Hof vanAssisen, met twaalf gezworenen,kennis van de zwaarste misdaden.Tussen 1830 en 1867 lieten Belgischerechters 57 doodstraffen uitvoeren,waarvan 14 in West-Vlaanderen. Deeerste twee slachtoffers van de Belgischevalbijl waren Dominicus Nys op10 februari 1835 en Ivo van Gheluweop 23 mei 1835, beiden geëxecuteerd inKortrijk wegens diverse roofmoorden.De zaak-Nys gaf aanleiding totparlementaire besprekingen over deafschaffing van de doodstraf, een debatdat nog ander halve eeuw zou duren …De lamentabele toestand van deKortrijkse gevangenen bleef klachten

opleveren over gebrekkige hygiëneen plaatstekort. In 1856 nam Kortrijkeen gloednieuwe stadsgevangenis ingebruik. Ze lag buiten de oude stads -gracht (nu: Conservatoriumplein) en devoorgevel gaf uit op het Casinoplein.Het was een voor die tijd zeer modernopgevat ‘maison d’arrêt’ met 110 cellenen aparte vleugels voor mannen,vrouwen en kinderen. De lucht -bombardementen van de TweedeWereldoorlog hebben dit gebouwzwaar beschadigd. Een dertigtalgevangenen en cipiers kwam daarbijom. Na de oorlog is de strafinstellingopgeheven.

Aangepaste straffen

Vanaf de tweede helft van de achttiendeeeuw werd het strafrecht heel wathumaner, maar de doodstraf bleef

Midden: De inmiddels

verdwenen negentiende-

eeuwse cellengevangenis

(nu: Conservatoriumplein)

volgde het klassieke

stervormige grondplan,

dat sterk gepromoot werd

door Edouard Ducpétiaux,

de eerste Belgische

inspecteur-generaal van

het gevangeniswezen. De

voorgevel heeft enkele

typische negentiende-

eeuwse trekjes.

Nederlands of Frans?

Terwijl tot 1795 alle rechtspraak in Kortrijk nog Vlaams was, verfranstedeze helemaal onder de bezetting door onze zuiderburen. De periodevan het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden bracht daar weinigverandering in en na de Belgische onafhankelijkheid was degerechtelijke verfransing weer compleet.

Alhoewel veel West- en Oost-Vlaamse

rechtbanken tijdens de negentiende eeuw

het Nederlands nog als procestaal

hanteerden, was dit geenszins het geval

in Kortrijk. Magistratuur en advocatuur

behoorden tot de Franssprekende toplaag

van de bevolking. Nadat de wetgever het

gebruik van het Nederlands verplicht stelde

in Vlaanderen, veranderde de praktijk

schoorvoetend. In strafzaken was dit het

geval vanaf 1873, in burgerlijke zaken

vanaf 1935. De Kortrijkse Orde van

Advocaten, opgericht in 1925, gebruikte

in de eerste jaren het Frans als voertaal.

Ter vergelijking: de Kortrijkse gemeente -

raad handelde tot in 1912 alle bestuurs -

zaken uitsluitend af in het Frans. Daarna

volgde een tweetalige periode. Vanaf 1932

zijn alle Kortrijkse officiële mededelingen

eentalig Nederlands.


Rechts: Dit marktlied

werd gecomponeerd

naar aanleiding van de

gerechtelijke onthoofding

van Zwevegemnaar

Dominicus Nys, ‘voor

zyne grouwelmoord

begaen te Reckem’

(1835).

Links: Een originele

guillotine uit de Franse

periode staat vandaag

nog in het Brugse

Gruuthuusemuseum,

een kopie in het Gentse

Gravensteen. De valbijl

viel ook enkele keren op

de Kortrijkse Grote Markt.

141

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


behouden en werd nog effectiefuitgevoerd. Daartoe gebruikte men in de negen -tiende eeuw de guillotine, naar Fransmodel, met de bedoeling in één snelleen pijnloze slag het hoofd van de rompte scheiden. Zoals voorzien viel hethoofd daarbij altijd in een mand of zak,behalve op 16 april 1855 in Kortrijk. Bijde terechtstelling op de Grote Marktvan misdadiger Charles Algoet kwamdiens hoofd naast de zak terecht. Het

rolde tot voor de voeten van het publiek,dat door het huiveringwekkendespektakel gillend achteruit deinsde… Dergelijke pijnlijke executies blevenmeer en meer achterwege omdat deBelgische regering de uitgesprokendoodvonnissen systematisch omzettein levenslange gevangenisstraf. Voorgewone misdrijven, begaan door niet-militairen, vond de laatste executieplaats in Ieper in 1863. Tijdens en nade Eerste en de Tweede Wereldoorlog

gebeurden wel nog verschillendeexecuties van militairen en vergeldingenomwille van collaboratie. De doodstrafis in België wettelijk afgeschaft in1996 en sinds 2005 is dit principegrond wettelijk verankerd.

Politie en Rijkswacht

De ordehandhaving had inmiddelsook een eigen structuur meegekregen,gevormd naar Frans model. Zoals ertijdens het ancien régime stedelijkewachten waren geweest, werd ookin de Franse tijd een burgerwachtgeïnstalleerd. Wachten van vooraan -staande burgers zorgden voor deordehandhaving in perioden vanpolitieke onrust en regimewissel.Deze burgerwacht had een onderkomenin de zogenaamde ‘Hoge Wacht’, eengebouw vlakbij het Kortrijkse belfort.Onder Willem I moesten alle mannentussen 18 en 50, die een nering ofambacht uitoefenden, verplicht tot deburgerwacht toetreden. Na de Belgischeonafhankelijkheid deed de wacht nogdienst tijdens de oproeren van 1848,maar beperkte de activiteit zich steedsmeer tot oefeningen en brand bestrijding.Na de Eerste Wereldoorlog werd deburgerwacht afgeschaft. In 1849 had hetstadsbestuur ook al de ‘Broederschapder nachtroepers’ afgeschaft en32 officiële nachtroepers aangestelddie binnen en buiten de muren moestenpatrouilleren. Volgens een reglementvan 1801 moesten de nachtroeperssteeds een lantaarn en een speer dragenen vergezeld zijn van een hond. Tegenhet begin van de twintigste eeuw warener nog een vijftal over. Hun taak werdovergenomen door politieagenten.De Kortrijkse burgemeester fungeerdeals hoofd van de stedelijke politie. Sinds

Links boven: Het Bureel

van politie/Bureau de

police in het historische

pand ’t Zwaantje in de

Leiestraat.

Rechts boven: De Grote

Markt met de Hoge Wacht

van de burgerwacht

(tegen het Belfort), met

op de voorgrond nacht -

wachten met hun lantaarn,

speer en hond. De prent

siert een nieuwjaarskaart

van de broederschap der

nachtwakers uit 1836.

Links onder: De Rijks -

wachtkazerne aan de

Zwevegemsestraat werd

gebouwd vóór de Eerste

Wereldoorlog, maar pas

na de oorlog in gebruik

genomen. Het gebouw is

opgetrokken in Vlaamse

neo-renaissancestijl.

Rechts onder: Adolphe

Bischoff, bevelhebber

van de burgerwacht van

Kortrijk in 1830.

142

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


Boven: In 1904 tuimelde

de boevenkar van de

politie in de Kleine Leie,

waar vandaag de Dam is.

Vele kijklustigen

stroomden toe.

Onder: Politieagenten

demonstreren fier hun

nieuwe uniformen in

1939.

143

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


1866 betrok de dienst het ‘bureel vanpolitie – bureau de police’ in de Leie -straat, ook bekend als ‘het Zwaantje’.Pas in 1965 namen de Kortrijksepolitiemannen hun intrek in nieuwegebouwen aan de Jan Persijn straat, metuitgang in de Oude Vestingsstraat.Los daarvan huisvestte Kortrijk eenafdeling van de nationale gendarmerie.De ‘gens d’armes’ of rijkswachterskregen aanvankelijk onderdak aande Houtmarkt (nu: stedelijke teken -academie) en vanaf 1927 in een grotekazerne aan de Rijkswachtstraat. Sindsde grote politiehervorming van 1998 is

er enkel nog sprake van federale enlokale politie, in de regio Kortrijkopererend onder de naam ‘PolitiezoneVlas’.

Blauwke

Het oude kasselrijhuis op de GroteMarkt was door de bestuurlijkeaanpassingen, doorgevoerd tijdensde Franse bezetting, zijn functie kwijt -geraakt en het veranderde in 1807 ineen gewoon woonhuis. Op het eindevan de negentiende eeuw woonde hierde merkwaardige vrederechter of ‘Juge

de Paix’ De Blauwe. Hij zag erop toe datde wetten en reglementen nauw gezeten onverbiddelijk werden toegepasten hij deinsde er niet voor terug maxi -male straffen op te leggen. Vooralwetsdienaars en orde handhaversverdedigde hij ‘met hand en tand’.Deze laatste uitdrukking is op hemalles behalve letterlijk toepasselijk. Eenbijzonder kenmerk van Blauwke waszijn onmetelijke angst om ook maar ietsof iemand aan te raken. Zijn handengebruikte hij dus niet en je zag hemnooit zonder handschoenen. Wildehij ergens binnengaan, dan schoptehij met zijn voet tegen de deur, envervolgens moest iemand die wijd

Links boven: Aloïs

Brasseur, veldwachter

van Marke van 1908 tot

1941, met vrienden

geportretteerd in de jaren

1920. (collectie Michel

Faillie)

Rechts boven: De politie

is opgeroepen bij een

verkeersongeval aan de

overweg nabij de Sint-

Antoniuskerk (vandaag

Hugo Verrieststraat-

Wandelingstraat-

Passionistenlaan),

anno 1935.

Onder: Staatsiefoto van

het volledige korps op

de pui van het stadhuis

ter gelegenheid van de

inhuldiging van de nieuwe

vlag van de Kortrijkse

politie op 6 september

1931. (collectie Frans

Seynaeve)

144

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

145

Naar een eigen justitiepaleis

De gerechtelijke structuur, ingevoerddoor de Fransen, bestempelde Kortrijkals hoofdplaats van een gerechtelijkarrondissement en dus als zetel vooreen rechtbank van eerste aanleg. Deeerste Franse rechtbanken traden opin het stadhuis en daarna in het oudekasselrijhuis op de Grote Markt.Vervolgens hield de rechtbank vaneerste aanleg van 1800 tot 1875 zittingin de Doorniksestraat, in een pand datde zusters kapucinessen in 1797hadden verlaten. Lakenhandelaar

voor hem openzetten. Een bezoekaan de biechtstoel was een helebeproeving, waarvoor hij vooraf eenafspraak maakte met een priester. Aande communiebank mocht niemandnaast hem plaatsnemen en in de kerkzat hij in een verlaten hoek, ver vanalle anderen. Kwajongens waagdenhet soms om hem te treiteren en hemzo dicht mogelijk te benaderen. Danschopte Blauwke hen af en slingerdehen verwijten als ‘vilaine canaille’naar het hoofd, tot een politiemanin de buurt hen wegjaagde. Blauwkestierf in 1926 zonder nakomelingen.

Boven: Bidprentje van

Magda De Bruyne uit

1962.

Midden: Twee nieuwe

motorfietsen worden in

gebruik genomen door de

Kortrijkse politie, in

aanwezigheid van burge -

meester Jules Coussens

en commissaris Rabaut,


Seynaeve)

Onder: Een trotse

agent demonstreert de

mogelijk heden van de

allernieuwste interventie -

wagen aan het Plein,


Seynaeve)

Kind vermist

Tijdens de kerstdagen van 1961 hield een geheimzinnige verdwijningniet alleen Kortrijk maar heel België in spanning. Op weg naar schoolverdween de negenjarige Magda De Bruyne in de buurt van hetstation.

Wat kon er met het meisje gebeurd zijn?

Weken aan een stuk trokken zoekploegen

erop uit in de omgeving, maar zonder

resultaat. Ten slotte, meer dan een maand

later, werd haar misbruikte en verminkte

lijkje ontdekt op een braakliggend stuk

grond op de hoek van de Bloemistenstraat

en de Minister Tacklaan. In die buurt

woonde een verdachte, minderjarige dader

die de feiten bekende en door de kinder -

rechter in een instelling werd geplaatst.


en politicus Joseph Rosseeuw had hetgebouw gekocht en verhuurde nu zijneigendom om als rechtbank tegebruiken. Rosseeuw werkte er zelfals rechter, alhoewel hij geen jurist was.Dit bleef zo tot de man in 1837 metpensioen ging. Inmiddels drong denoodzaak tot een nieuw gebouw zichop. Bij het dempen van de stadsgrachtten westen van Kortrijk besloot hetstadsbestuur de vrijgekomen ruimtete verkavelen en midden in het NieuwKwartier een justitiepaleis te bouwen.Deze beslissing was al in 1866 genomenmaar het duurde nog tot 1875 vooraleerhet statige gebouw, ontworpen door deKortrijkse architect Pierre-NicolasCroquison, klaar was. Meteen vestigdenzich verschillende advocaten in deze

buurt. De huidige BurgemeesterNolfstraat heette van 1876 tot 1911de Wetstraat.Het nieuwe justitiepaleis bood ookplaats voor de vrederechters en dewerkrechtersraad, de voorloper van deArbeidsrechtbank. Het bombardementvan 21 juli 1944 legde het justitiepaleisgrotendeels in puin en wat nog over -bleef, ging op 13 juli 1946 in vlammenop. Het huidige (‘oude’) justitiepaleisverrees op dezelfde plaats en werd in1957 in gebruik genomen. Intussen isaan de vlakbij gelegen Beheersstraat in2001 een modern ‘gerechtsgebouw II’geopend en doet meer in het Justitiehuisin diezelfde straat grote inspanningenom de kloof tussen gerecht enmaatschappij te dichten.

Links boven: Het

‘justitiepaleis’, dat in 1946

in vlammen opging. De

prentbriefkaart noemt het

een ‘gerechtshof’, hoewel

in Kortrijk nooit een hof

gezeteld heeft, maar enkel

rechtbanken.

Linksmidden: Jean-

Baptist Van Cutsem,

advocaat te Brugge in de

Hollandse tijd, werd na de

Belgische onafhankelijk -

heid eerst parketmagi -

straat en vervolgens

rechter in Kortrijk.

Links onder: Tijdens zijn

mandaat als Minister van

Justitie (1995-1998) nam

huidig burgemeester

Stefaan De Clerck het

initiatief voor een nieuw

gerechtsgebouw aan

de Beheerstraat. Ter

gelegenheid van de

opening van het

justitiehuis kreeg architect

Stéphane Beel de kans

om de maquette van het

nieuwe gebouw toe te

lichten aan koning Albert.

(foto WEVAKO)

Rechts: Een

verdienstelijke politieman

wordt gedecoreerd tijdens

een plechtigheid op de

Grote markt, 19 februari

1939. (Collectie Frans

Seynaeve)

Op de omslag: Dit glas -

raam in het gerechts -

gebouw aan de burge -

meester Nolfstraat stelt

geen ‘Vrouwe Justitia’

maar een ‘Heer van

Gerechtigheid’ voor.

Een unicum! (foto Hans

Westerink)

146

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten metbetrekking tot de illustraties volgens de bepalingen vande Auteurswet te regelen. Zij die desondanks menenzekere rechten te kunnen doen gelden, worden verzochtzich in verbinding te stellen met de uitgever.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bijeen Cisac-organisatie is het auteursrecht geregeld metBeeldrecht te Amsterdam.© c/o Beeldrecht Amsterdam 2007

© 2007 Uitgeverij Waanders b.v., ZwolleDruk: Waanders Drukkers, Zwollewww.waanders.nl


081 Misdaad en straf, in A. AUGUSTYN, M. DEBUCQUOY, V. LAMBERT, M. VAN DER LAAN & G. VERSSCHATSE (eds.), 2000 jaar Kortrijk. Waar is de tijd, Zwolle, Waanders, 2007, 121-148

Documents