04_Arh_na_prelazu_u_20st_USA

Amir Pašić: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (4)

65

ARHITEKTURA U AMERICI (1920-1930) Do danas fascinacija neboderima u američkim gradovima ostaje nesmanjena. Dominiraju linijom horizonta, kao impozantni simboli gospodarske moći i socijalnog blagostanja. Trebalo je samo nekoliko godina na kraju 19.stoljeća da se stvore osnovni uslovi za izgradnju nekoliko stotina metara visokih nebodera, i rješavanja složenih tehničkih i statičkih problema, koji je novi tip izgradnje postavio pred arhitekte i inženjere. Otpornost na vatru je bila posebna briga, zbog mogućnosti pristupa tako velikim zgradama. Međutim estetska fasciniranost tim remek djelima arhitektonskog inženjeringa, ako nisu imala svoju svrhu, sama sebe bi dokrajčila. Ekonomski interes neizbježno je vodio do sve viših zgrada, budući da je povećanje cijena zemljišta u centrima na koje je bila usmjerena američka ekonomska aktivnost tražio je iskorištavanja svakog kvadratnog metra zemljišne parcele, a riješenjem problema konstrukcija visokih zgrada gigantske sume su počele da se ostvaruju na tržištu nekretnina. Ako je New York bio žila kucavica ekonomskog života, bio prvi u centar novog arhitektonskog pokreta, Chicago mu je poslije strašnog požara (8. i 10. oktobra 1971.) postao velika konkurencija, sa neboderima, koji su stvarali priču nad pričom. Chicago je vidio stvaranje neobičnih ranih nebodera kao što je bila okrugla zakrivljena Marshall Field Werehouse, arhitekte Henry Hobson Richardson (1885-87) ili prva skrada sa čeličnom konstrukcijom, Home Insurance Building arhitekteWilliam Le Baron Jenney (1883-85). Louis Sullivan, glavni predstavnik čikaške škole (vidi više na st. 8-11) i predvodnik američke kulture nebodera, je dodao neke ukrasne dekoracije svojim zgradama, na prelazu stoljeća počeo je formirati jedan od vodećih motiva moderne arhitekture u svojim visokim zgradama: strogo mrežno ustrojstvo njihovih fasada. Iako je bilo nezapamćena inovacija imati toliko ljudi (koliko bi moglo naseliti manji američki grad), odjednom na jednom mjestu radeći i prodajući u istoj zgradi, začudo nije se u početku razvilo dovoljno novih arhitektonskih rješenja, vjrevatno zato jer večina vodećih američkih arhitekata nije obratilo pažnju na rasprave o arhitektonskim reformama u Evropi, odbacujući ih kao intelektualne. Razvoj arhitekture u SAD-u od 1900-1925. se nastavio, sa nekoliko iznimaka, po svom obrascu. Umjesto da se povežu sa modernističkim radom u Evropi, američki arhitekti urezuju nove prodajne prostore u historijski model i oblače svoje tehnološki visoko napredne zgrade u historijske fasade koje nam se danas čine u potpunosti neprikladne za svoje vrijeme. Iako je Louis Sullivan u Chicagu počeo prodor u novu arhitekturu nebodera, ostali američki arhitekti istog vremena su se družili sa Art-Noveauom, klasicizmom, romanikom i posebno gotikom. Na kraju rezultat ovoga je bio da mnoge američke visoke zgrade ne razlikuju mnogo od svojih historijskih predaka, gotičkih katedrala u Evropi, nebodera Srednjeg vijeka, koje su imale isti repertoar ornamentalnih šara oko prozora, uvijenih listova i kruništa. Dugo vremena najveće dostignuće ovih eklektičnih nebodera bila je Woolworthova zgrada, izgrađena 1913, koju je izgradio Cass Gilbert za američki trgovački lanac. Sa 850 stopa (260 m) bila je 17 godina najviša zgrada na svijetu. Toranj Woolworthove zgrade, ne samo da je dominirao nebom iznad grada, već je i moćno predstavljao ogromno bogatstvo i ekonomsku moć koncerna koji je vodio a onda i bio vlasnik zgrade. U potrošački orijentisanom društvu u Sjedinjenim Državama, neboderi nisu bili samo znaci tehnološkog i socijalnog napretka. Služili su godinama nakon svoje izgradnje, kao statusni simboli i reklame, ponekad da budu uzor, kao što je slučaj sa Chryslerovom zgradom, sa dijelovima proizvoda koji se reklamira.


66

Konkurs Chicago Tribuna Chicago Tribune je 1922. raspisao konkurs za novu zgradu novina u gradu. Zahtjevi nisu bili baš skromni; uslovi konkursa su zahtijevali da to bude najljepša zgrada na svijetu – naravno to bi bio još jedan neboder. Iako iznenađujuće, evropski arhitekti su pokazali interes za učešćem. Prije, bili su spriječeni graditi jako visoke zgrade zbog starosti, često i srednjovjekovne strukture evropskih gradova, ali poslije Prvog Svjetskog rata, čežnja za izgradnjom „tornjeva“ se probudila. Mnogi predstavnici pokreta Nove gradnje vidjeli su američki konkurs kao priliku da upotrijebe formalni jezik evropskog modernizma na neboderu. Eliel Saarinen iz Finske, grupa koju su činili Walter Gropius, Adolf Meyer, Adolf Loos, Bruno i Max Taut i Hugo Haring, bili su napoznatiji evropski arhitekti koji su se prijavili svoje projekte za zgradu novina. Ipak, unatoč epohalnoj kvaliteti i doprinosu- o kojoj se poslije toga raspravljalo u mnogim arhitektonskim publikacijama i služeći kao model mnogim arhitektima- amerikanci su se odlučili za potpuno konzervativan dizajn, za neboder inspirisan gotikom Raymonda Hooda i John Mead Howella, sa crtežima duž nebodera, rugajući se razvoju evropske arhitekture, kako se činilo. Ipak, predstavnik evropske arhitekture Eliel Saarinen je bio taj koji je nagrađen drugom nagradom. Njegov nacrt bio je bez nabora, postižući vertikalni efekat kroz artikulaciju fasade, sa uglovima, zidanim krajeva, zamisao koju je prije koristio Sullivan. Ovaj efekat je dodatno naglašen stratifikacijom oblika nebodera. Kroz sužavanja stepenica u sve većim intervalima, Saarinen stvara efekat piramide. Zgrada se sužava idući prema vrhu, kulminirajući u tornju koji se čini da raste iz zgrade, dominirajući cijelim kompleksom.

Cass Gilbert. The Woolworth Building, New York, 1913. Godine (nakon izgradnje i 2000.godine) Frank Woolworth, osnivač prodajnog lanca, dao je Gilbertu zadatak da projektuje simbol njegove moći. Gilbert je izabrao Gotički stil, sa lukovima, malim kulama,letećim podupiračima, koji su bile korišćeni u Francuslim katedralama Srednjeg vijeka: historijski riječnik kao kamuflaža tehničke inovacije.


67

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune:

Bruno Taut, Johannes Duiker, Gropius-Meyer, Adolf Loos, i Mossdorf

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune - u historicističkom stilu


68

Arhitektura Raymond Hood-a U godinama koje su dolazile, Raymond Hood je postao neokrunjeni kralj američkih nebodera. U spektakularnoj zlatno-crnoj, 21 spratnoj Radiator Building (1924) još jedanput je oslobodio gotičke fantazije. Ali neodređeni gotički formalni jezik učinio je da zgrada izgleda kao nešto što je prouzašlo iz slikarske mašte, okrunjena još jednom sa tornjem koji je ličio na strukturu, sada je jasno postao još apstraktniji nego što je bio njegov dizajn zgrade Chicago Tribune-a.

Konkursni radovi za zgradu Chicago Tribune: Eliel Saarinen, Chicago Tribune, (drugoplasirani rad -lijevo) i prvoplasirani rad Raymond Hood & John Mead Howells

Saarninenova prijava za dizajn novinske zgrade Chicago Tribuna završila je na drugom mjestu, ali i pobjednik Raymond Hood je smatrao da je najbolja. Saarinenova vjerodostojna koncepcija monumentalna ali ipak pokretna, izvršila je jak uticaj na kasniji razvoj arhitekture nebodera.

Raymond Hood American Radiator Building, New York City, 1924


69

Višestranost Hoodovog arhitektonskog jezika može se vidjeti u čeličnoj kosturnoj konstrukciji McGraw Hill Building (1928-29). Odjednom, sav goticizam je nestao, i na njegovo mjesto došli su elementi posuđeni iz bogate srednjovjekovne arhitekture. Odsutnost bogate ornamentacije na fasadi, tiši rormalni jezik, uslojio je pravolinijske oblike koji su se slagali sa konceptima modernističkih arhitekata, kao i horizontalne rasklopne prozore koji su postali zaštitni znak avantgardne athitekzure velikih gradova u 1920- im. Sve ono zbog čega je Hoodova McGraw Hill Building bila jedini američki neboder koji je dobio čast da bude uključen u izložbu 1932. „The International Style“ Henry–Rusell Hitchoka i Philipa Johnsona. Izražena u jasno izraženoj mreži, spratovi u zelenkastoj zgradi McGraw Hill bile su složeni u nizovima. Jedini podesjetinik na Hoodovu nekadašnju strast za bogatim dekorisanjem je toranj koji okrunjuje zgradu, dajući joj monumentalni izgled. U zgradi Daily Newsa u New York koju je Hood dizajnirao malo nakon toga (1930) promijenio je svoje dizajnerske principe još jednom. Umjesto nizova McGraw Hill zgrade, napravio je zgradu u strogo vertikalom pravcu. Samo stepenovanje oblika, koje je već Saarinen predložio u svom dizajnu za visoku zgradu Chicago Tribuna, dalo je malo živosti sjajnoj fasadi nebodera.

Raymonrd Hood sa André Fouillhoux. McGrawHill Building New York 1928 Hood je koncentrisao sav uticaj ovog nebodera na horizontalne, klizne prozore, i glazirane prozorske daske, što je odmah protumačeno kao veza sa evropskim Modernizmom. Ali simetrija i krivudavi oblik zgrade, je potpuno u tradiciji američkih nebodera.


70

Stambene zgrade Schindlera i Neutre Pri kraju 1920-ih Hood je reagovao na moderne pokrete u Evropi i ostavio svoj neogotički formalni jezik. Do tada dva austijska emigranta, Rudolf Schindler i Richard Neutra, već su stvorili polaznu tačku Moderniznu u Americi. Pod uticajem seoskih kuća Franka Lloyda Wrighta, u čijem je studiju Schindler radio neko vrijeme, nisu dovoljno zainteresovali u ušli u američku domenu nebodera, ali startali su sa privatnim kućama, gdje su razvili nove arhitektonske koncepte, koji su se poštovali, i odmakli su dalje od zgrada svojijh savremenika Le Corbusiera i Miesa Van der Roha. Rudolph Schindler bio pod velikim uticajem apstraktnog kubističkog formalnog jezika svog učitelja Otta Wagnera. Sagradio je svoju kuću u Kaliforniji 1921. koja je takođe imala sobu za dvoje njegovih prijatelja- vjenčani par. Kao eksperiment u zajedničkom životu, napravio je kako privatni tako i zajednički dio za oboje. Kao Rietveld u Scroderovoj kući u Utrechtu Schindler je u potpunosti nizove soba koje su bile tradicionalne za raskošne kuće u 19. stoljeću, za razliku od toga njegov cilj je bio ispreplitanje interijera i eksterijera. Velika klizna vrata otvarala su se prema vrtu, praveći vezu između prostora stanovnika i prirode koja se nalazila oko njih. Unutrašnje dvorište sa svježim zrakom preuzeo je ulogu dnevne sobe. Zgrade nalik na bungalove bile su neobični i sa materijaima koji su korišteni. Plafoni i okviri prozora bili su od tamnog drveta, koji su u vezi sa jednostavnom unutrašnjom opremom koju je takođe dizajnirao Scindler, stvarao je utisak da je zgrada i prirodna i povezana sa zemljom. U svojoj oskudnoj trezvenosti i rezervisanim šarmom, i miješajući interijer i ekterijer, kuća je bila svjedokom uticaja tradicionalne kulture kuća u Japanu. Schindler je stalno eksperimentisao u svojim zgradama sa oblicima i materijalima, kao što se može vidjeti u Lovell Beach House, koju je napravio za svog klijenta doktora Phillipa Lovella, kao vikendicu uz okean. Sobe i okolina su uplovljavali jedno u drugo. Učeći od svog učitelja Franka Lloyda Wrighta, Rudolph Schindler i Richard Neutra su pretvorili san u stvarnost. Umjesto uobičajenih zidova, koristili su moderne metode konstrukcije, u slučaju kuće koja je napravljena za doktora Philipa Lovella, pet osmougaonih stubova podupiralo je gornji sprat koji je gotovo cijeli bio od stakla. Sa svake tačke otvorenog, povezanog prostora, pružao se pogled nalik na san na Tihi okean. Isti efekat je postigao Richard Neutra na brdima iznad Los Angelesa, sa jednom potpuno drugačijom konstrukcijom. U Lovell Health House, svaki sprat lebdi na laganom čeličnom kosturu na čeličnim kablovima. Neobični izgled kuće podsjećao je na formalni jezik tehničkih zgrada, je jednostavno razigrana taština arhitekta. Schindler je sagradiomodernu vikendicu između pet betonskih štaka, podijeljenu na osam dijelova, koji su služili za različite namjene. Gornji sprat, koji je gotovo čitav bio u staklu, imao je otvoren pogled iznad susjednih zgrada prema moru, i obzirom da je gornji sprat natkrovljavao donji, postojao je natkriveni prostor ispred kuće koji je mogao poslužiti kao dječije igralište. Presudna prednost ove konstrukcije, zbog koje je bila skuplja za izgradnju, bila je sigurnost u slučaju potresa. Kalifornija je jedno od najugroženijih područja na svijetu kada su u pitanju potresi, i u slučaju Lovell Beach House, koja je stajala na štakama, lagani potres se desio u kojem su sve okolne kuće bile srušene. Za istog klijenta, Richard Neutra, koji je neko vrijeme radio u Schindlerovom uredu, sagradio je Lovell Health House. Ulaz u zgradu, čiji je ulaz bio okrenut prema Beverly Hillsu, je preko gorenjg sprata. Prostor za življenje, sa izdašnom upotrebom stakla, izgledao je kao zatvoreni prostor koji je bio smješten u okvir napravljen od betonskih stupova, obojenih u svijetlo bijelu, i vertikalnim čeličnim kosturom. Kasnije je ovo izrađeno za samo 40 sati. Bliska veza kuće sa prirodom koja je okružuje, odakle se pružala neodoljiva panorama sa prednje strane zgrade, takođe se odražavala i na unutrašnjost dotičući betonske


71

zidove, koji su sada služili kao prozorski stubovi i krovovi terasa, ali takođe i stvarali prostornu vezu, nastavak linije zgrade. Neutrine fasade, na isti način kao i Schindlerove, imali su kvalitete apstraktne skulpture, dizajn koji se nastavljao u unutrašnjost kroz odjeljke prostora za življenje. Dva Austrijanca, nisu samo intrpretirali rad svojih učitelja, oni su razvili svoj arhitektonski jezik, u isto vrijeme otvarajući američkoj arhitekturi savremena evropska dostignuća. Rudolph Schindler. Lovell Beach House Newport Beach. California, 1926.

Rudolph Schindler. Chase House, Hollywood, California, 1921-22


72

Richard Neutra, Lovell Health House, Beverley Hills, Los Angeles, 1929


73

ART DECO „Exposition internationale des arts decomtifs et industriels modernes" održana je 1925. u Parizu. Bila je to međunarodna izložba napretka u radu, pokrivajući razne savremena dostignuća na područjima dekorativne umjetnosti, dizajna i arhitekture. Izložba je okupila i prezentirala nove trendove i promjene u umjetničkom izgledu. Veliki uticaj koji je pariška izložba "arts decoratifs" imala na utjetnost u 1920. i ranim 1930. lako se može objasniti u činjenici da je njenim imenom nazvan novi stil: art deco. Od odjeće do nakita, pribora za jelo i automobila, pa čak i slikarstva i arhitekture, geometrijski oblici art decoa s polukružnim oblicima i zaobljenih uglova, mogli su se naći svugdje. Malo Kubizma, djelić ekspresionizma, malo praktičnosti Neues Bauena, i nešto tehničke, mašinske estetike - ovo je bio art docoov uspješan recept za hvatanje koraka sa vremenom. Stil nije uvijek elegantan; uvijek postoji količina nespretnosti, počevši od preferencije teških materijala, kao što su čelik, srebro, a posebno mesinga. U Amerivi kao i u Evropi art deco je brzo postao znak burnih dvadesetih, sa svojim elegantnim šarmom ali i dekadencijom. Oglašavanje, koje se razvilo sa ekonomskim bumom 1920. bio je ispunjen sa aerodinamičnim, svjetlucavim kromom decoa. Oglašavanje se probudilo u prosperitetnim klasama društva, posebno u gradovima, sa stalnom čežnjom za novim proizvodima, koja je stimulisala potražnju i rastuću proizvodnju i prodaju. Ali odmah do blještavog svijeta, bila je i Amerika siromaštva. Siromaštvo je bilo najvidljivije u predgrađima koja su nastala kao nusproizvod brzog razvoja gradova, gdje su stotine hiljada useljenika i crnaca Amerike živjeli u nadi za bolji život- često uzalud. U Sjedinjenim Državama, to je bila era zabrana, nečasnog Al Caponea i mafije i rast filmske industrije u Hollywoodu, koji je izazvala evropska kinematografija, pa su napravili nove zvijezde zvučnog filma polako zamijenjujući stare nijeme slike. Publika je voljela gledati Harolda Lloyda, koji istovremeno i komično i tragično, visi s nebodera, prestravljen ali još uvijek duhovit sa fasade nebodera od čije visine dobijete vrtoglavicu, sa ulicom ispod njega sa bijelim vrpcama i automobilima, potpuno nesvjesni njegovog stanja, nastavljaju svoju utrku kao igračke.

William Alen. Chrysler Building, NewYork 1930 Blještava igla zabodena u nebo New Yorka. Sa svojim čelikom prekrivenim teleskopski uskom tačkom, čini se da Chrysler Building raste sama iz sebe. Bila je najviša zgrada na svijetu kada je podignuta, i danas ostaje najsimboličnija, reklama za nebodere, kao i za kompaniju koja ju je napravila. Točkovi i radijatori, maskote iz giganta auto industrije ukrašavaju Art Deco fasadu zgrade visoke 319 m.


74

Bum, koji je nadahnuo masivnu potražnju za automobilima i u svom ranom stadiju bio sinonim za Henrya Forda, (čiji je arhitekt bio Albert Khan), nastavio je svoj put sa automobilskom kompanijom Waltera P. Chryslera. Zgrada Chrysler je trebala biti vizualni izraz očigledne neograničene moći automobilskog magnata. Originalno, napravljen za drugog klijenta, 77 sprata visok neboder Williama Alena koji se izdizao 1000 stopa (319 m) prema nebu iznad New Yorka, ne samo da jedno vrijeme bio najviša zgrada na svijetu; takođe je postao ikona art decoa i bio je reproduciran hiljadu puta. Na koliko neracionalne i tehnički složene stvari su bili spremni arhitekti da bi napravili najvišu zgradu na svijetu u New Yorku, ilustrirana je u priči o vrhu Chryslerovog tornja. U cilju da spriječi svoje suparnike da osvoje njemu toliko željeni naslov graditelja najviše zgrade na svijetu, Alen je napravio sedam spratova visok toranj, koji je namjeravao ugraditi na vrh zgrade iznutra. U iznenadnom udarcu koji je ostavio bez aduta konkurenciju, usidrio je kompletan toranj u samo nekoliko sati na vrh zgrade. Zgrada Chryslera sa svojom najvišom tačkom, je ustvari prekrasna teatralna kruna zgrade. Njegovi polukružni segmenti, smanjivanje veličina penjući se prema vrhu, kao teleskop, do tačke ubadanja neba, tako da se i danas čini da teži više i više u oblake. Trokutasti prozori u polukružnim segmentima daju dinamičnu, zupčastu kvalitetu, dramatičnoj strukturi, koja može biti dio filmskog seta kao što je viđeno u vizionarskom klasiku Fritza Langa Metropolis. Na vrhu svega ovoga je delikatno obojen vrh tornja, koji je prekriven sa reflektirajućim, svjetlucavim čelikom, i nudi neobičan spektakl pod noćnim osvjetljenjem. Kako bilo, zgrada Chryslera nije samo najviša konstrukcija na svijetu. Služi i kao divivska reklama za automobilsku kompaniju. Izvorne ratkape sa Chryslerovih automobila su korištene na fasadi, i velike maskote imitiraju gotičke vodorige na uglovima zgrade. Ali to daje pomalo dekadentnu eleganciju kojom zgrada Chryslera nastavlja zračiti uprkos promjenama mode što joj daje jedinstven šarm. Upravo ovaj šarm mu osigurava vodeću ulogu među mnogobrojnim neboderima u New Yorku, pa iako mu je Empire State Building preuzeo titulu najviše zgrade na svijetu nekoliko godina nakon njegove izgradnje. Zgrada je oborila sve shvatljive rekorde, a visina je bila jedan od njih, sa 381 m više od 40 godina je bila najviša zgrada na svijetu. Empire State Building, koja sigurno nije arhitektura od koje zastaje dah, postala je sinonim ideje za neboder, što može zahvaliti svom medijskom imidžu. Iako je Empire State Building dominirao nebom nad New Yorkom, i dugo nakon što je izgubio titulu najviše zgrade na svijetu, zadržao je svoju poziciju zvijezde i turističke atrakcije, o mitu za koji je Hollywood odigrao važnu ulogu u kultivaciji i propagandi. Kakav film bi bio King Kong bez scena na vrhu tada najviše zgrade na svijetu? I danas zgrada igra važnu ulogu u mnogim filmovima. Odmah poslije njene konstrukcije ekonomska kriza okončala je borbu za obaranjem rekorda u visini. Ljudi su odustali od zgrada koje su bile simbolične više nego praktične.

William Alen. Chrysler Building, NewYork 1930 : Ulazni hol i garaža


75

Sa svojim donekle šminkerskim efektima, Empire State Building je bio zadnji trzaj američkog raznolikog Art Nouveau. To je bio šamar upućen rastućoj ekonomskoj krizi u Americi 1920-ih godina, napraviti takvu zgradu koja će imati jak uticaj. U stvarnosti, bilo je jako teško naći ljude koji bi iznajmili urede jako dugo vremena i brzo je postala poznata pošalica Empty State Building (Prazni State Building). Chrysler Building i Empire State Building bile su temeljne vizije američkog sna predstavljene u kamenu, kao i MacGraw Building i Daily News Building. Raymond Hood se pokazao kao otvoren za formalni jezik evropske avan-garde. George Howe i William Lescaze su projektom nebodera za Philadelphia Saving Fund Society (PSFS) 1931.godine pokušali da sjedine zahtjeve evropskog modernizma i američkih nebodera. Uski prozori, daju zgradi ritam pratećim elementima, ovo sve donosi cjelinu u zanimljivu ravnotežu. Funkcionalnost, koja je bila vodeći cilj PSFS zgrade, bila je jasno izražena u fasadi. Howe i Lescaze koristili su čvrste materijale, osim za sprat sa mehanizacijom, koja je napravila jasnu podjelu među fasadnoj kompoziciji.

Shreve, Lamb & Harmon, Empire State Building, New York 1931 Zgrada u urbanom kontekstu, i noću (u pozadini je Chrysler Building)

George Howe and William Lescaze Philadelphia Savings Fund Society (PSFS) Philadelphia, Pennsylvania, 1926-32


76

Ekononska depresija i New deal Kako je lomljiv bio teško stečeni poslije ratni napredak 1920-ih, ne samo u Americi, bilo je jasno viđeno u svjetskoj ekonomskoj krizi. Širom svijeta, 1920. su bile i ekonomski i socijalno bile „ples na vulkanu“, hod po žici iznad ambisa bez sigurnosne mreže i sigurnosnog konopca. Opasnost situacije je uhvaćena na slikama Louisa W. Hina, koje dokumentiraju izgradnju Empire State Buildinga. Okružen, čeličnim nosačima i kablovima, željezom i kranovima, građevinski radnici izgledaju kao da vise iznad grada, koji se rastežu ispod njih stotinama metara. Činilo se da su čovjek i tehnologija napravili izazivački pakt: jedan krivi pokret, jedan pogrešan korak i harmonija bi se u trenutku srušila i bacio sve u ambis. Upravo to se i dogodilo 24.09. 1929. kada je berza na Wall Streetu, finansijskom središtu New Yorka doživjela krah i pretvorila milionere u prosjake u samo nekoliko trenutaka. Učinci pada Wall Streeta osjetili su se svugdje u svijetu, i probudili nesigurnost krize, nezaposlenosti i inflacije, gdje su se poduzeli ogromni napori za borbu, da bi se počeli oporavljati. Ekonomska egzistencija radnika i srednje klase bila je ugrožena, vodila je do političke radikalizacije, protiv koje u mnogim zemljama nije bilo moguće naći odgovarajuće kontra mjere. Kratak poslije ratni procvat vodio je u depresiju, „ples na vulkanu“ završio je u jesen. Razlog zbog kojih su građevinski poduhvati pravljenja Empire State Buildinga i posebno Rockfellerovog centra bili poduzeti u sred ekonomske i političke krize, bila je činjenica da su bili planirani i početi prije „crnog petka“, dana kada se saznalo za slom Wall Streeta, i temeljne promjene su bile napravljene u konceptu radi njihovog završetka. U slučaju Rockfellerovog centra, postojalo je takođe i saznanje da uprkos svemu ima finansijera- Johna D. Rockfellera- u pozadini, koji je imao veliki i solidan fond kapitala. Planovi za Rockfellerov centar počeli su u kasnim 1920- im. Brojni arhitekti su na početku bili angažovani na projektu, a jedan od njih je bio uspješni Raymond Hood. Hood je bio odgovoran za stvarnu fokalnu tačku ogromnog gradilišta, 70 spratnu RCA zgradu. Sa pragovima sa strane, ona elegantno izranja između brojnih nižih zgrada koje je okružuju. Ovo je imalo različite funkcije: Rockfellerov kompleks je bio prethodnik modernih medijskih centara -grad u gradu- uključujući i Radio City Music Hall koji je mogao ugostiti oko 6200 posjetilaca, i kino dvoranu za 3500 posjetilaca. Međutim dosta je vremena trebalo da se centar napravi, završen je 1940. – takođe služi i kao primjer da razjasni ozbiljne probleme sa kojima se jedan takav ozbiljan projekat susreće u ekonomski teškim vremenima.

Reinhard and Hofmeister: Corbett Harrison and MacMurray: Hood and Fouilhoux, Rockefeller Center, NewYork 1931- 40 Centar u urbanom kontekstu i shema podzemnih veza u centru


77

Američki milioner John D. Rockefeller bio je jedini čovjek koji se usudio u vrijeme svjetske ekonomske krize, naručiti ovaj gigantski projekat kao što je bio ovaj kompleks od 15 zgrada, uključujući i neboder (još sedam zgrada je dodato 1973.) ovaj centar, uz poslovni dio, nudi širok izbor umjetničkih događaja i usluga za širu publiku i teži poboljšanju kvaliteta života u centru New York-a. Pod vodstvom predsjednika Franklina D. Roosevelta SAD se počele borbu protiv svjetske ekonomske krize 1933, koja je dovela do pada berze sa čitavim katalogom nacionalnih mjera. Ovo su bile odlučujuće posljedice za ekonomiju, zajednicu i socijalnu cjelinu. Prevrat se krio u new dealu koji je predstavio Roosevelt. Srce ovog ekonomskog programa bio niz privrednih mjera namijenjenih borbi protiv nezaposlenosti u industriji kao i agrikulturi, dok je u isto vrijeme usmjeren na beskućnike i gradska predgrađa. Gigantski program rada bio je namijenjen za konstrukciju kanalnog sistema, ulica, pozorišta, parkova i vrtova, škola, sudnica, gradskih vijećnica i bolnica. Obzirom da je bilo dovoljno radnika, materijala i fondova za potporu, a nije bilo vremenskih ograničenja, najjednostavnija tehnologija i metode su upotrijebljene. Važni tehnički projekti kao što je izgradnja sistema sa 32 brane koju su vodili arhitekti i inžinjeri Tennessee Valley Authority nisu samo napravili radna mjesta. Realizovani u naprednom i

Reinhard and Hofmeister: Corbett Harrison and MacMurray: Hood and

Fouilhoux, Rockefeller Center. NewYork 1931- 40


78

ambicioznom formalnom jeziku, izražavali su dinamični novi početak i demonstrirali postepeni povratak nacionalnom samopouzdanju, poslije šoka ekonomske krize. Mjere ekonomskog unapređenja koje je poduzeo Roosevelt, u new dealu takođe su imale efekat postavljanja temelja uspješnog uzleta Sjedinjenih Država na poziciju vodeće industrijske nacije poslije Drugog Svjetskog rata. Za prestižne zgrade u drugu ruku tradicionalne forme klasicizma su preferirane, dajući poznatu sliku u ovim nesigurnim vremenima. Ali mnogi grandiozni projekti su ostali nerealizovani, kao na primjer Wright-ov projekat za Nationalnu kompaniju životnog osiguranja.

Frank Lloyd Wright: National Life Insurance Building, Design 1924-25.

04_Arh_na_prelazu_u_20st_USA

Documents