-
SOUK SAVA DNEM
1. SOUK SAVA KAVRAMI VE SOUK SAVAA GE DNEM
II. Dnya Savandan ngiltere ve Fransann ypran-m, SSCB ile ABDnin
sper g olarak kmas So-uk Sava srecini balatmtr.
II. Dnya Savandan sona ABD ile SSCB arasnda Kba Krizine kadar
srekli bu olaydan SSCBnin da-lmasna kadar dnem dnem grlen gerginlik
ve snrl atmaya Souk Sava denir. ( Souk Sava zellikle siyasi,
psikolojik, ekonomik, bilimsel ve tekno-loji alanlarnda
grlmtr.)
Not: "Souk Sava" deyimi ilk kez 1947 ylnda ABD'li Bernard Baruch
tarafndan kullanlmtr.
II. Dnya Savandan sonra Orta, Dou ve Gneydo-u Avrupa'da SSCB'nin
etkisi artmaya balad ve bu blgedeki lkeleri bir lde kendi emsiyesi
altna al-d. Bundan korkan ABD ve ngiltere, Bat Avrupa'da ve baka
yerlerde Sovyet yanls komnist partilerin ikti-dara gelmemesi iin
eitli giriimlerde bulundular. Bu gelimeler iki taraf arasnda karlkl
ittifaklarn ortaya kmasna( NATO, Varova Pakt gibi) ve gerginliin
giderek trmanmasna yol amtr.
Kore ve Vietnam savalar, Berlin Sorunu, 1956-59 yllar arasnda
Ortadou'daki ekime, U-2 casus ua olay, Kba krizi gibi olaylar souk
savan do-ruunu oluturmutur. Ancak Kba Krizi Souk Sava iin bir dnm
noktas oluturmu, nkleer sava teh-likesinin ne kadar yakn olduunu
ortaya koymutur.
a) II. Dnya Savandan Sonra Dnya Siyasetini ekillendiren
Gelimeler
Bu dnemde uluslar aras siyaseti ekillendiren drt nemli gelime
yaanmtr:
Geleneksel g dengesinin merkezi ve en nemli esi olan Avrupa'nn
ve Avrupa devletlerinin savata byk bir tahribatla kmas
Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii'nin savatan sonra
sper g haline gelmi olmalar,
Nkleer silahlarn gelitirilmesi, dnyann eitli blgelerindeki
smrgeci devletlere
kar ulusal bamszlk hareketlerinin balamas,b) ki Kutuplu Dnya
Dzeni II. Dnya Savandan sonra Avrupa'nn bir g mer-
kezi olarak dnya politikas sahnesinden ekilmesin-den sonra, dnya
en az yirmi yl kesin izgiyle ABD ve Sovyetler Birlii'nin evresinde
" iki kutuplu " bir nitelik kazand.
Bu iki kutuplu dnya Dou Blouyla Bat Blou,
kapi-talizm-liberalizm-demokrasi ile komnizm veya ABD ile SSCB
etrafnda arasnda meydana gelmitir.
Bu dzende dnya devletleri ya iki bloktan birisini semi ya da
Balantszlar Hareketine katlan devlet-ler gibi her iki bloa da eit
mesafede durmaya al-mtr.
c) Souk Savaa Yol Aan GelimelerI. Yzdeler Antlamas " Tarihte "
Yzdeler Antlamas " diye geen bu ant-
lamada, Churchill ve Stalin arasnda 1944 Ekim'inde gereklesen ve
amac Dou Avrupa'da etki alanlarnn kesin olarak saptanmas olan
anlamayla ngiltere ve Rusya Dou Avrupa'da sahip olacaklar stnl
yzdelerle belirlemilerdir. Macaristan'da ngiltere %50, Sovyetler
%50, Bulgaristan'da %25, %75; Ro-manya %10, %90; Yugoslavya'da %50,
%50; Yuna-nistan'da %90, %10, Churchill'in anlarndan yazdkla-rnda
anlaldna gre, bu anlama o andaki sava durumu dzenlemesiydi.
Hemen sava sonrasnn bu karar ve gelimeleri, Avrupa'nn, komnizmin
ktada kmesine kadar s-ren, blnmln balatmtr. Bu kararlar, Ba-tnn Dou
Avrupa'daki gcnn snrnn ve blgede-ki Sovyet stnlnn nemli bir
gstergesidir.
II. Berlin BuhranII. Dnya Sava'ndan sonra, Almanya'nn tmnde
yapld gibi Berlin ehri de drt igal blgesine ay-rlmt. SSCBnin kendi
igal blgesinden Batl dev-letleri karmak istemesi Almanyann
birlemesini n-lemi, iki taraf arasnda anlama bir trl
salanama-mtr.
Bunun zerine ABD, ngiltere ve Fransa kendi igal blgelerinde
Federal Alman Cumhuriyeti, SSCB ise kendi igal blgesinde Demokratik
Alman Cumhuri-yetini kurmutur.
III. Nkleer Silah Denetiminde Anlamazlk II. Dnya Savandan sonra
ABD Baruch Planyla
atom enerjisinin gelitirilmesi ve kullanmnn tm aamalarn
denetleyecek olan bir uluslararas Atom Gelitirme Kuruluu'nun
kurulmas; ihlallere kar bu kurulua snrsz denetleme yetkisinin
tannmas; atom silahnn yapmyla ilgili her trl ihlalin en sert biimde
cezalandrlmas; kurulu tam denetim kurduktan son-ra atom silahnn
yapmnn yasaklanmas ve mevcut atom stoklarnn yok edilmesini
istemitir. Bununla be-raber anlamay ihlal edenlerin cezalandrlmasn
en-gellenmemesi iin Gvenlik Konseyindeki veto siste-minin
deitirilmesini istemitir.
Baruch Plan, Sovyetler Birlii tarafndan kabul edil-memesine
ramen, daha sonra ABD tarafndan nk-leer silahszlanma
konferanslarnda ortaya konan ne-rilerin temelini oluturmas asndan
nemlidir. Sov-yetler Birlii'nin plan reddetme nedenleri ise; plann
uygulanmasyla ABD atom silah yapabilme yetenei-ne sahip tek devlet
olarak kalmas; ABD, BM'de karar verme srecine egemen olduu iin, bu
rgtn bir kuruluu olan Atom Enerji Komisyonu'nu da etkisi alt-na
alabilecei; plann tartld srada Sovyetler Birli-i atom silahnn
gizlerini ele geirip bu silah ok ksa bir sre iinde yapabilme ura
iindeydi. Bu neden-lerden dolay bu plan kabul etmeyen Sovyetler
Birlii ile ABD arasndaki gerginlik daha da byd
IV. SSCBnin Komnizmi Yayma abalar II. Dnya Savann dorusunda
Avrupann dousu
(Yugoslavya ve Arnavutluk dnda) Sovyet ordusu ta-rafndan
kurtarlm, Fransa, talya ve Almanyann Bats ise ngiliz ve ABD
ordularnn denetimi altnda kalmt. Bylece siyasal iktidar ele
geirebilecek g-l Komnist partilerin bulunduu Fransa ve talyada bu
partiler iktidardan uzak tutulabilmiken, sava izle-yen ilk yl iinde
Sovyetler Birliinin etki alan iinde kalan sekiz lkede (Dou Almanya,
Polonya, ekos-lovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan,
Arnavut-luk, Yugoslavya) Marksist-Leninist partiler siyasal
ikti-dar ele geirmilerdir. Komnist partisinin byk l-de oy alabildii
ekoslovakya ve igalden kurtulu-larn Sovyet ordularna borlu olmayan
Yugoslavya ve Arnavutluk dnda komnist hareketin zayf olduu bu
lkelerde sosyalist rejimlerin kuruluunda Sovyet askeri varl nemli
pay sahibi olmutur.
Savan yaratt g dengesi ve savatan hemen sonra Sovyetler Birlii
ile Batl gler arasnda gergin-leen ilikiler -souk sava- Yugoslavya
ve Arnavutluk dnda bu lkelerin srekli olarak Sovyetler Birliinin
yrngesinde kalmasna yol amtr. Yugoslavya Na-zi igaline kar Yugoslav
halklarnn silahl direniini rgtlemi olan Tito ynetiminde 1948 ylndan
sonra Sovyetler Birliine kar km ve ondan sonra da ba-
-
mszln titizlikle korumutur. Arnavutluk da 1961 ylnda Sovyetler
Birliinden kopacaktr. teki alt lke ise gerek lke ii sosyalist
uygulamalar, gerekse d politika bakmndan Sovyetlerin sadk bir
izleyicisi ol-dular. Bu etkiden syrlmaya altklarnda da hep Sovyet
mdahalesi ile karlatlar. Sovyetler Birlii 1953te Dou Almanyaya ve
1956da Macaristana askeri birlikler gnderdi. 1968de ise yine
Sovyetlerin nclnde be Dou Avrupa lkesi ekoslovak-yadaki ynetimi
askeri bir mdahale ile deitirdi.
Not: Arnavutlukta Enver Hoca nderliindeki Milli Kurtulu Cephesi
29 Kasm 1944'de iktidara gelerek Komniz idareyi kurmutur.
Avrupa Dnda Komnizmin Yaylmas Kba devrimi: 26 Temmuz 1953
Moncada Klas
isyanyla balar, 1 Ocak 1959`da Batista`nn kovulma-s ve Santa
Clara, Santiago de Cuba ehirlerinin Fidel Castro, Che Guevara, Raul
Castro liderliindeki is-yanclar tarafndan ele geirilmesiyle son
bulur. "Kba devrimi" terimi, ayn zamanda ksaca Batista`nn
dev-rilmesi ve Marksist ilkelerin yeni Kba Hkmeti tara-fndan
uygulanmasn da belirtir.
in Devrimi:1934te komnist devrimi amalayan Mao Tse-Dungun
kuvvetleriyle milliyeti an Kay ek arasnda balayan ve II. Dnya Savan
da kapsayan i sava, Mao Tse Dung 1949 ylnda in Halk Cum-huriyetinin
kurulduunu ilan etmesiyle sonulanmtr.
inde komnizmin kurulmas SSCBnin Asyada byk bir mttefike kavumasn
salamtr.
Kuzey Kore Devrimi: Kim l Sung nderliindeki komnistler 1946
ylnda Kore i Partisini kurmu, 25 Austos 1948 ylnda hem gney hem de
kuzey blge-lerinde yaplan genel seimlerde Kore Demokratik Halk
Cumhuriyeti tm Kore halkn temsil eden tek meru dev-let organ olarak
kabul edilmitir. Ancak daha sonra 1950 ylnda balayan Kore Sava
sonunda Kore 38. enlem snr olmak zere Kuzey ve Gney Kore olmak zere
ikiye ayrlmtr. Kuzey Kore Komnist rejimi, Gney Kore ise demokrasi
benimsenmitir
2. SOUK SAVA GELMELER A. DOU BLOKUNUN KURULMASIa) Kominform:
Stalin, 5 Ekim 1947'de "Amerikan emper-
yalizminin bir aleti" olarak tanmlad Marshall Plan'-na (Avrupa
Ekonomik Kalknma plan) kart bir giriim olarak; SSCB, Polonya,
Bulgaristan, ekoslovakya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Fransa,
talya komnist partileri liderlerini bir araya getiren Kominform'u
kurmutur. Kominform, grnte Marshall Plan'na mukabele amacna ynelik
bir adm olarak takdim edilmise de, gerekte amac, dnya ve zellikle
Avrupa Komnist hareketinin koordinasyonu ve Alman-Sovyet Saldrmazlk
Pakt ertesinde lavedi-len 3. Enternasyonal'in fonksiyonlarn
stlenmekteydi.
b) COMECON (Karlkl Ekonomik Yardmlama Konse-yi) (25 Ocak
1949)
Sosyalist lkeler arasnda ekonomik ibirlii ve daya-nma amacyla
kurulan(25 Ocak 1949) ve Bat'da COMECON olarak adlandrlan
uluslararas rgt. 5-8 Ocak 1949'da Moskova'da yaplan grmelerden
sonra kurulan CMEA'nn merkezi Moskova'dadr. r-gtn temel amalar;
ekonomik gelime iin uzman-lama ve ibirliine dayal planlar
hazrlamak: ham-maddelerin retim ve datmn ynlendirmek, ye l-keler
arasnda ve br lkelerle ticareti gelitirmek iin ortak giriimde
bulunmak; bilimsel ve teknik aratrma-larla ibirlii yapmaktr.
CMEA yesi lkeler tm yeryzndeki sanayi retimi-nin 1/3'den ve
ulusal gelirin 1/4'den fazlasn sala-maktayd. Yzlm 25 milyon km2
olan ye devlet-
lerin topraklarnda yaklak 400 milyon kii yaamak-tayd.
c) Varova Pakt (14 Mays 1955) 14 Mays 1955'te S.S.C.B,
ekoslovakya, Bulgaristan,
Macaristan, Polonya, Dou Almanya ve Arnavutluk (1968'de ekildi)
tarafndan kurulmutur. Kurulma amac NATO saldrsna kar Dou Avrupa
lkelerini savunmaktr.
Varova Pakt, Londra ve Paris Antlamalar ile Fede-ral Almanyann
NATOya girmesi ve NATOya bal olarak Bat Avrupa Birliinin
kurulmasyla Avrupada doan ve giderek artan sava tehlikesine kar
biim-lendi. Pakt kurucularna gre bu gelimeler, barse-ver
devletlerin gvenlii bakmndan bir tehdit olutu-ruyor ve savunma
salayc kar nlemlerin alnmas-n gerektiriyordu.
Varova Paktn kuruluunu izleyen srete, SSCB ile ye lkeler arasnda
zincirleme bir biimde ikili yardm anlamalar imzaland. SSCB ayn
zamanda Polonya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Almanya ile 1956
Aralk - 1957 Mays dneminde bir dizi kuvvet stats anlamas imzalad.
Ayn tr bir antlama, ekoslavakyayla 1968de imzaland. Anlamada
ulus-lararas ilikilerde tehdit ve kuvvete bavurma knana-rak,
yelerin bunu nlemek konusunda gerekli tm abay gsterecekleri
belirtilmiti.
Varova Paktnn zellikleri- yelerin ortak karlarn ilgilendiren tm
sorunlarda
birbirlerine danacaklardr.- Avrupada silahl bir saldr durumunda
yelerin tek tek
ya da ortak bir biimde kendilerini savunacaklardr- Birleik
Komutanlk kurulacaktr.- Siyasal Danma Komitesi kurulacaktr.-
yelerin bu anlaman amalaryla herhangi bir ulusla-
raras balantya girmeyecekleri ve giriimde
bulun-mayacaklardr.
- Taraflarn birbirleriyle ekonomik ve kltrel ilikilerini daha
ileri boyutlarda bir dostluk ruhu iinde davrana-caklardr.
- Bu szlemenin toplumsal ve siyasal sistemleri gz nne alnmakszn
teki tm devletlere aktr.
- Antlama 20 yl geerli olacaktr. Srenin bitiminden bir yl nce,
anlamay sona erdirme isteinin belirtil-memesi durumunda, anlamann
10 yl daha uzaya-caktr.
- Varova Paktnn en yksek siyasal organ Siyasal Danma
Komitesidir(CPC).
- Dou ile Bat arasnda ortak gvenlik salayan bir pakt yrrle
girince, Varova Paktnn kaldrlmas gz nne alnabilir.
d) SSCBnin Yaylmasna Kar Tepkiler Yugoslavyann Kominformdan
karlmas Yugoslavya'nn Kominform'dan ve Moskova'dan kop-
masnda: Dier uydu lkelerde olduu gibi, Sovyetler Yugoslavya'y da
tam manasyla kontrolleri altna al-mak istemiler, fakat Yugoslav
lideri Tito buna msa-ade etmemitir. nk Yugoslavya'nn komnist rejim
altna girmesi, Sovyet askerleri veya Sovyet Rusya'nn sayesinde
deil, Tito ve "Partizan"larnn Almanlara kar yapt silahl mcadele
sonunda olmutu. Dier uydu lkelere gre bu farkllk, Tito'ya,
Moskova'ya kar davrannda byk bir bamszlk salam ve Moskova da bunu
hazmedememitir.
Tito Yugoslavya'da kendi komnist rejimini kurduktan sonra
Moskovaya dayanmakla beraber, onun kendisi-ne zg tasarlar vard.
Tito, kendisini Balkanlarn bir lideri yapmak istiyordu. Bu amala,
Bulgaristan, Ro-
-
SOUK SAVA DNEM
manya ve Macaristan ile eitli ibirlii anlamalar ve ittifak
antlamalar imzalanmt. Tito, bu lkeleri Belgrad etrafnda toplamak ve
hatta Yunanistan'da Markos galip geldii takdirde Yunanistan' da
katarak, bir Balkan Federasyonu kurmak istiyordu. Bu ise
Sov-yetleri rktt.
Sovyetler, Tito'nun da aynen Sovyet komnizmini ve sistemini
tatbik etmesini istemiler, Tito ise buna kar gelerek, komnizmi
Yugoslavya'nn milli artlarna g-re tatbik etme abasnda idi. Tito'nun
bu hareketi, mil-letleraras komnizm hareketinde ilk "milli komnizm"
abas olarak kabul edilebilir.
in SSCB Anlamazl SSCBnin 1956 ylnda Cominformun kaldrlmas
kararn almas komnizmin dnya apndaki zaferini isteyen komu
komnist devlet in Halk Cumhuriyetiile Sovyetler Birlii'nin arasn
daha da amtr. Bu in-Sovyet gr ayrl 1967'de Muhafzlarn Pe-kin'deki
Sovyet eliliini kuatmasyla patlak vermitir. 1969'da da in - Sovyet
snrnda anlamazlklar ya-anmtr.
Macaristanda Tepkiler Macarlar Sovyet Rusya destekli Komnist
idareyi
kaldrmak zere 23 Ekim 1956da bakaldrdlar. Bir renci mitingi
eklinde balayan olaylar bir anda tm lkeye yayld. Fakat Rus tanklar
devreye girerek htilali kanl bir ekilde bastrd. 10 Kasmda her ey
bitmiti. Ruslar Orta Avrupada kontrollerini bylece
salamlatrdlar.
atmalarn sonunda 2500 Macar ldrlm 13.000i yaralanm, 200.000i de
mlteci olarak vatan-larndan kamak zorunda kalmlard. Binlerce Macar
Sibiryadaki alma kamplarna lme gnderilmiler-di.
ekoslovakyada Tepkiler 1967 ylnda ekoslovakya Komnist Partisi
Genel
Sekreterliine Alexander Dubekin getirilmesiyle Prag Bahar
denilen olaylar balamtr. Dubekle balayan "milli komnizm", "insancl
komnizm" gibi liberal saylabilecek hareketler Sovyetlerin 1968
Aus-tosunda bu lkeyi askerleriyle igal etmesiyle sona ermitir.
B. BATI BLOKUNUN KURULMASI
a) Truman Doktrini
1946 ylnda Sovyet Rusya ana ynde yaylma abalarna girimitir. ran
zerinden Orta Dou petrol-leri ve Basra Krfezi'yle Hint Okyanusu,
Trkiye ze-rinden Boazlar, Ege Denizi ve Dou Akdeniz ve Yu-nanistan
zerinden Dou Akdeniz.
Bu ynn geleneksel olarak ngiltere'nin hayati ilgi ve kar alanlar
olmasna kar SSCBye durduracak gten yoksun olmas ngiltereyi ABDyi
dnya siya-setine ekmek iin hareketlendirdi.
ngiltere 1947 ubatnda Amerikan hkmetine, bir Trkiye ve dieri de
Yunanistan hakknda olmak zere iki memorandum (muhtra) verdi. Bu
memorandumlar-da, Trkiye'nin Bat savunmas iin nemi belirtilerek
Trkiye'ye hem ekonomik ve hem de askeri yardm yaplmas gerektii,
ngiltere'nin bu yardmlar yapa-mayaca ve hatta Yunanistan'daki
askerlerini dahi geri ekmek zorunda bulunduu ve dolaysyla
sorum-luluun Amerika'ya dt belirtildi.
Bunun zerine Bakan Truman Amerikan Kongresi'ne 12 Mart 1947 gn
gnderdii mesajnda, Trkiye ve Yunanistan'a 400 milyon dolarlk askeri
yardm yapl-mas iin kendisine yetki verilmesini istedi. Bu mesaj-da
Trkiye'nin toprak btnlnn korunmasnn Orta Dou dzeninin korunmas iin
bir zaruret olduu be-
lirtiliyor ve Trkiye ile Yunanistan'n durumlarnn birbi-rine ball
yle anlatlyordu:"Eer Yunanistan silahl bir aznln kontrol altna
derse, bunun Trkiye iin sonular ok ciddi olur. Byle bir durumda
karklk ve dzensizlik btn Orta Dou'ya yaylabilir."
Truman Doktrini savas sonras Amerikan d politika-snda, sonular
gnmze kadar ulaan, Amerikann Monroe Doktrinini terk ederek, SSCBye
kar aktif bir d politika izlemesini salamtr.
b) Marshall Doktrini ( Plan) kinci Dnya Sava sonras dnemde, ABD
tarafn-
dan Avrupa lkelerine yardmda bulunmak ve bu lke-leri ksa zamanda
gelitirip glenmelerini salamak amacyla hazrlanan bir programdr.
Marshall Program'nn balca iki amac vard. Birisi, salanacak d
yardmlarla Avrupa lkelerinin yklan ekonomilerinin onarmna ve
kalknmalarnn gerek-letirilmesine katkda bulunmak, dieri de
Komnizmin Bat Avrupa'daki yaylna engel olmakt.
SSCBnin II. Dnya Savandan sonra Avrupaya kar tehditlerinin
artmas zerine ABD Dileri Baka-n George C. Marshall, Avrupa'ya
programl yardm yaplmas nerisinde bulundu. Bunun zerine bir Av-rupa
Onarm Program (European Recovery Program) hazrland.
Marshall Program, 1948 ylnda Bakan Truman tarafndan imzalanan
bir kanun ile kabul edildi. Prog-ram drt yllk bir sreyi
kapsamaktayd.
Avrupa lkeleri aralarnda gerekli ibirliini gerekle-tirmek ve
Marshall yardmlarn datmak zere Avru-pa Ekonomik birlii rgt (OEEC)'n
kuruldu.
17 Bat Avrupa lkesinden her biri, 1948-1951 dne-mini kapsayan
bir plan hazrlayacak, ekonomisini to-parlayacak, retimini artracak
ve d a azaltacak nlemler alacakt.
Marshall Plan sava sonras dnem dnyada "Souk Savan balang
dnemidir. Dolaysyla ABD, ne pahasna olursa olsun Komnizmin yaylna
set ekmek istiyordu.
Avrupa Onarm Program'nn uyguland drt yllk sre ierisinde ABD,
Avrupa'ya 11.4 milyar $ yardm yapt, bunun %90'i dorudan hibe
eklinde idi. En faz-la yardm alan lkeler ngiltere (%24), Fransa
(%20), Federal Almanya (%11) ve talya (%10) idi.
c) Bat Avrupa Birlii 1948de Komnistlerin ekoslovakyada iktidar
ele
geirmeleri, SSCBnin yaylmac siyasetini ve tehditle-rini ortaya
koymas bakmndan Batl devletler iin bir alarm oldu.
Bu artlar iinde, ngiltere ve Fransa ile Belika, Hol-landa ve
Lksemburg arasnda, 4 Mart 1948 de Brk-selde balayan toplant, 17
Mart 1948 de Bat Avrupa Birliini kuran bir antlamann imzas ile sona
erdi. Bu antlamaya gre be devlet, aralarndaki her trl i-birliinden
baka, taraflardan biri Avrupada bir silahl saldrya urad takdirde,
dierleri her trl vastalar-la onun yardmna gideceklerdi.
Bat Avrupa Birliine balangta, skandinav lkeleri de dahil edilmek
istenmise de, bu lkeler, Sovyetler Birlii ile komuluklar dolaysyla,
bu devleti kkrt-mak istememiler ve bu ittifaka dahil olmaktan
kan-mlardr.
Bat Avrupa Birlii Avrupadaki Sovyet tehdit ve yayl-masna kar
alnm ilk askeri tedbir olmutur. Fakat Amerikann bu ittifak iinde
olmay, Bat Avrupa Bir-liini Sovyetler karsnda bir denge unsuru
olmaktan yoksun brakmtr. Muhtemeldir ki, skandinav lkeleri
-
de bunun iin bu ittifaka katlmamlard. Lakin 1948 ylnn
gelimeleri, Batllar ve Amerikay, daha geni bir ittifak sistemi
kurmaya sevk edecek ve NATO orta-ya kacaktr.
d) NATO
Marshall Plan ve Truman Doktrini, Sovyetlerin Orta Dou ve
Avrupa'da girimi olduklar yaylma faaliyet-lerine kar Birleik
Amerika'nn alm olduu ilk ted-birlerdi. Fakat 1948 Berlin Buhranyla
Sovyetlerle i-birlii yapma imkn kalmad anlald. nk imdi Sovyetler,
bir bar dzeninin kurulmasndan ziyade, mmkn olduu kadar geni alanlar
komnist kontro-l altna sokmann abas iindeydi. te bu netice,
Amerikay, Sovyetlere kar Durdurma (containment) politikas takibine
gtrmtr. Yani, Amerika bundan sonra Sovyet yaylmasn durdurmak iin
gerekli ted-birleri alacaktr ki, bu tedbirlerin en etkilisi 4 Nisan
1949 da kurulan NATO veya Kuzey Atlantik ttifak olacaktr.
SSCBye kar kurulan Bat Avrupa Birliinin bu dev-lete kar tek bana
yeterli olmayacann grlmesi ABDyi Monroe Doktrini politikasndan
dndrd.
Senatr Vandenberg Nisan aynda Senatoya sunduu bir karar
tasarsnda, Amerika Cumhurbakanna, Amerika'nn gvenliini ilgilendiren
ve karlkl yard-ma dayanan "blgesel ve dier ortak anlamalara"
ka-tlma yetkisinin verilmesini istedi. Vandenberg'in bu teklifi 11
Haziran 1948 de Amerikan Kongresi tarafn-dan kabul edildi ve bu
karara bundan byle Vandenberg Karar denildi. Vandenberg Karar,
Ame-rika'nn 1823'ten beri tatbik etmekte olduu Monroe Doktrinini
terk ettiini gsteriyordu.
Amerika, d politikasnda bu esasl deiiklii yaptk-tan sonra, Bat
Avrupa Birliini daha messir ve geni bir ittifak sistemi haline
getirmek iin Kanada ve Bat Avrupa lkeleri ile temasa geti ve bu
temaslar ve mzakereler sonunda 4 Nisan 1949 da 12 Batl lke arasnda,
ksa ad ile NATO (North Atlantic Treaty Organization) denen Kuzey
Atlantik ttifak kuruldu. Antlamann banda, bu lkelerin, milletlerin,
demok-rasi ilkeleri ile kii hrriyetleri ve hukuk stnlne dayanan
hrriyetlerini ve ortak savunmalar ile bar ve gvenliklerini korumak
iin birlemi olduklar belir-tiliyordu. lerinden birine yaplm bir
saldr hepsine yaplm saylacakt.
NATO'nun kuruluu ile Sovyetlerin Avrupa'daki yayl-mas, o gnden
bugne, durdurulmutur. Lakin 1949'a gelinceye kadar da Avrupa'nn
mhim bir ksmn snr-lar iine katmlar veya kontrolleri altna almlardr.
Sovyet Rusya, 1940-1945 yllar arasnda Avrupa'da 450.000 Km. topra
ve 24 milyon kadar nfusu snr-lar iine katmtr. 1945-1948 yllar
arasnda ise, 1 milyon Km. toprak ile 92 milyon nfusu da kontrolleri
altna almlardr.
Trkiye ve Yunanistan'n 1952 de, Bat Almanya'nn 1955de ve
spanya'nn da 1982 ylnda NATO'ya ka-tlmas ile NATO yelerinin says
16'ya ykselmitir.1997 Madrid Zirvesi ile birlikte de ek
Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya rgte ye olmular, bylece ye says
on dokuza ulamtr.
Not: Gnmzde NATOnun ye says 26dr. ( Almanya, Amerika Birleik
Devletleri, Belika, ngiltere, Bulgaris-tan, ek Cumhuriyeti,
Danimarka, Estonya, Fransa Hollanda, spanya, zlanda, talya, Kanada,
Letonya, Litvanya, Lksemburg, Macaristan, Norve, Polonya, Portekiz,
Romanya, Slovakya, Slovenya, Trkiye, Yu-nanistan)
e) Avrupa Konseyi
5 Mays 1949da, Avrupal 10 devletin katlmyla kurulan birliktir.
Bunlar: Belika, ngiltere, Danimarka, Fransa, Hollanda, rlanda, sve,
talya, Lksemburg ve Norvetir. Birliin amac, ye lkelerin ortak
malla-rn ve ilkelerini koruma ve yayma; iktisadi geliimlerini
salamak amacyla, aralarnda daha sk bir ibirlii oluturmaktr.
Konsey, esas olarak, ye lkelerin hkmet temsilcile-riyle,
parlamento yelerinden olumutur. Buna ek olarak, Avrupa nsan Haklar
Komisyonu ile Avrupa nsan Haklar Divan da kuruldu. Bu iki komisyon
da, Konseyin merkezi olan Strazburgta almaya ba-lamtr. Trkiye,
Avrupa Konseyine 1949 ylnda ka-tld. Avrupa Konseyinin ye says,
kuruluundan yirmi yl sonra 18e ykseldi.
Konsey'in alma alanlar insan haklar, medya, hu-kuki ibirlii,
sosyal dayanma, salk, eitim, kltr, spor, genlik, yerel
demokrasiler, snr tesi ibirlii, evre ve blgesel planlamadr.
f) Avrupa Kmr ve elik Topluluu Schuman Plan 9 Mays 1950'de
Fransa Dileri
Bakan Robert Schuman'n Bat Almanya ve Fransa'-da elik ve kmr
retimini denetleyecek tek bir organ oluturmas ve bu ortakln dier
Avrupa lkelerinin yeliine ve Birlemi Milletlerin ibirliine de ak
tu-tulmas konusunda nerdii plandr. Bu plan 18 Nisan 1951de Bat
Almanya, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya Dileri
Bakanlarnn katld Paris konferansnda kabul edilmi ve Avrupa Kmr ve
elik Topluluu kurulmutur.
Avrupa Kmr ve elik Topluluu 1958 Roma Ant-lamasyla, "Avrupa Atom
Enerjisi Topluluu"na (EURATOM) dnt.
g) Avrupa Ekonomik Topluluu Avrupa Ekonomik Topluluu, 25 Mart
1957 tarihinde
imzalanan Roma Antlamas ile kuruldu. Topluluk, Alt kurucu ye
arasnda, (Belika, Almanya, Fransa, Hol-landa, Lksemburg ve talya)
ekonomi politikalarnn yaklatrlmalar yoluyla bir ortak pazarn
kurulmasn, ekonomik faaliyetlerin uyum iinde gelimesini, denge-li
ve srekli bir gelime salanmasn, istikrarn artma-sn, Topluluk yesi
lkeler arasndaki ilikilerin daha sklatrlmasn ngrmekteydi.
1 Ocak 1958'de yrrle giren Roma Antlamas, ye lkeler arasnda nce
gmrk birliini, yani malla-rn gmrk vergisi denmeksizin ye lkeler
arasnda serbeste alnp satlmasn ngrmt. Ancak Roma Antlamas'nda nihai
hedefi sadece ekonomik deil or-tak tarm, ulatrma, rekabet gibi dier
birok alanda ortak politikalar oluturulmas, ekonomik politikalarn
yaknlatrlmas, ekonomik ve parasal birlik kurulma-s, ortak bir d
politika ve gvenlik politikas olutu-rulmasdr.
Bu amaca ulamak iin AET Antlamas, yrrlk tarihinden (1 Ocak 1958)
itibaren 12 yllk bir gei dnemi iinde mallarn, kiilerin, hizmetlerin
ve ser-mayenin serbest dolamnn salanmasn ve sosyal Avrupann
kurulmasn ngrmtr. Gei dnemin-de ortak tarm ve ulatrma politikalar
saptanacak, ye devletlerin ekonomi politikalar ve gerekli ulusal
mevzuatlar yaknlatrlacak ve rekabetin bozulma-masna ilikin nlemler
alnacaktr.
-
SOUK SAVA DNEM
C) ORTADOUDAK GELMELERa) Svey Krizi 23 Temmuz 1952de Hr Subaylar
Komitesinin yapt-
askeri darbeyle yarbay Cemal Abdnnasr Msrn ynetimini ele
geirmitir.
Abdnnasr iktidara geldikten sonra Arap lkeleri arasnda bir
kolektif gvenlik paktnn, yani bir askeri ittifakn kurulmas bir
yandan da "slam Kongresi" ad altnda bir birlik kurulmas iin
almaktayd. Bu ge-limelerle Nasr'n gerekletirmek istedii ey, Dou ve
Bat bloklar arasnda bir "nc Blok" idi. phe-siz bu Blok'un banda Msr
ve Nasr bulunacakt. An-cak Badat Paktnn kurulmas Nasrn planlarn
bozmutu.
sraille Gazzede balayan atmalar zerine Msr ABD ve ngiltereden
silah satn almak istemi ancak bu reddedilince ekoslavakya zerinden
SSCBden silah satn alma yoluna gitmitir.
Bu durum Amerika, ngiltere ve Fransa tarafndan tepkiyle karland.
Bu arada Msr iin ok nemli bir proje olan Asvan Baraj iin ABD ve
Dnya Bankasn-dan istenen kredi teklifinin Amerikan Senatosu
tara-fndan engellenmesi Svey Buhrann balatt.
1956 ylnda Nasr, yllk 100 milyon dolar geliri olan ngiliz -
Fransz ortaklndaki Svey Kanaln milli-letirdiini ilan etti.
Bunun zerine olaya Macaristan htilallerinden y-znden SSCBnin ok
fazla mdahil olmadn gren ABD, ngiltere ve Fransa, Sveyin Msrn
kontro-lnden karlmas iin birok giriimde bulundu ancak baarl
olamad.
Nasrn Sveyin milletleraras kontrole braklmas teklifini
reddetmesi zerine ngiltere, Fransa ve srail bir araya gelerek Sveyi
ele geirmek iin bir plan hazrlad. Bu plana gre srail Msra sava
aacak, ngiltere ve Fransa ise taraflar arasndaki savaa son vermek
iin blgeye asker karacak ve kanal ele ge-ireceklerdi.
Bu plan gereince srail, 29 Ekim 1956 gn birdenbi-re Msra kar
saldrya geti. ngiltere ve Fransa ta-raflara verdikleri atmann sona
erdirilmesi ltima-tomunun ardndan Akdeniz zerinden blgeye asker
karmaya balad.
ngiltere ve Fransann amac kanal ele geirmek ve Nasr iktidardan
indirmekti. Bu arada Polonya ve Ma-caristan Ayaklanmalarn bastrmaya
balayan SSCB ngiltere, Fransa ve sraile savan hemen durdurul-masn
isteyen mesajlar gnderdi.
SSCB Babakan Bulganin ayn gn Amerika Cum-hurbakan Eisenhower'a
da bir mesaj gndererek, Amerika ve Sovyet Rusyann Msra ortak bir
kuvvet gndererek sava durdurmalarn istiyor ve bu sava durdurulmad
takdirde bunun nc Dnya Sava-na gidebileceini sylyordu. Amerika
ortak kuvvet teklifine iddetle kar geldi ve Sovyetler Msra asker
gnderdii takdirde Amerikann gereken tedbirleri alacan bildirdi.
Amerikan hkmeti ve kamuoyu ngiltere ve Fran-sann giritii bu
saldry tasvip etmemiti. Zaten bu devletler saldr planlarn
hazrlarken, Amerikaya bir ey hissettirmemeye bilhassa dikkat
etmilerdi. Bu sebepten Amerikann tepkisi sert oldu. Fransa ve
s-raile sert bir ihtarda bulunarak Msr topraklarndan ekilmelerini
istedi. ki taraftan gelen bu ar basklar karsnda bu devletler daha
ileriye gidemediler ve M-srdan ekilmek zorunda kaldlar. Svey Kanal
da temizlenerek 1957 Martnda dnya deniz trafiine ye-niden ald.
1956 Svey buhrannn en mhim neticesi, phesiz, Sovyet Rusyann Orta
Doudaki prestijini ve tesirini yok edilmek istenirken daha da artm
olmasyd.
b) 1957 Suriye Bunalm II. Dnya Sava ncesinde Fransadan
bamszln
kazanan Suriyede 1950li yllarda art arda hkmet darbeleri
yaanmtr. Ancak 1955ten sonra iktidara gelen Msr lideri Cemal Abdn
Nasrla beraber SSCByle yaknlamas komularn rahatsz etmitir.
Suriyenin 1956 ylnda SSCB ile yardm antlamas imzalamas zerine
Trkiye, Irak ,rdn,srail ve Lb-nan tarafndan tepkiyle karlanmtr.
Bu lkelerin inanc Sovyetlerin imdi Suriye'de bir "kprba"
kurduklar ve Suriye'nin bir "Moskova uy-dusu" haline geldiiydi.
Bunun zerine Amerikan Babakan Eisenhower ise, Babakan Menderes'e
gnderdii mesajda, Suriye'nin bir saldrs karsnda Trkiye Irak ve
rdn'n bu l-keye kar askeri bir harekta girimek zorunda kal-mas
halinde, Amerika'nn kendilerine derhal silah yardm yapacan
bildirdi.
Bu gelimeler zerine Trkiyenin Suriye snrna ynak yaparak askeri
tatbikatlar yapmas Trkiye Suriye ilikilerini daha da
gerginletirdi.
SSCBnin kar basklarn artrd dnemde ABDnin Trkiyeye byk bir destek
vermesi, Suudi Arabis-tann Trkiye ile Suriye arasnda arabuluculuk
yap-mas, rdn kral Hseyinin Suriyeye kar tavrn yumuatmas zerine kriz
zme kavumutur.
Not: Buhrann sona ermesinde rol oynayan bir baka se-bep de, 14
Eyll 1957 de Suriye ile Msr'n imza ettik-leri bir anlama ile 1 ubat
1958'den itibaren Birleik Arap Cumhuriyeti ad ile bir birlik
kurmaya karar ver-meleriydi. Ancak iki devlet arasndaki bu
birliktelik: M-srn Suriyeyi kendine bal bir eyalet gibi grmesi, iki
devletin sosyalizm anlaynn farkl olmas zerine zayflam, 1961 ylnda
muhafazakr askerlerin Suri-yede yapt bir hkmet darbesiyle
sonlanmtr.
c) Lbnan Bunalm ( 1958) 1957 Hazirannda Lbnan'da yaplan genel
seimlere
Cumhurbakan Camile Chamounun hile kartrarark kendisinin grev
sresini 4 yl daha uzatacak bir par-lamento setirmesi ve Amerikann
yaynlad Eisenhower Doktrinini desteklemesi siyasal bir krize sebep
olmutur.
Halbuki, yars Hristiyan, yars Mslman olan Lb-nan halknn
Mslman-Arap kesimi esas itibariyle Nasr taraftar idi ve Eisenhower
Doktrinine aleyhtard.
Lbnan halknn ikiye blnmesinden sonra muhalif bir gazetecinin
ldrlmesiyle olaylar Beyrut ve Trablus'da (Tripoli) grevlere
dnt.
Cumhurbakan Chamoun, 13 Maysta Amerika, ngil-tere ve Fransaya
bavurarak, btn bu yaplanlarn bir yabanc (bilhassa Suriye'nin)
mdahalesinin eseri ol-duunu bildirdi ve bu sebeple Lbnan'a yardm
yapl-masn istedi.
Bu arada Irakta monarinin yklmas ve Badat Pak-tnn zarar grmesi
mdahale yanls olmayan ABDnin fikrini deitirdi. ABD yaklak 15.000
askeri Lbnana kard.
ABDnin basklar zerine Chamoun cumhurbakanl-nn sresini uzatmamay
kabul etti. Genel Kurmay Bakan ahabn Lbnan parlamentosu tarafndan
cumhurbakan seilmesiyle buhran yatmtr.
-
d) Badat Pakt Fransa ve ngilterenin Ortadoudaki etkinliini
aza-
lnca Sovyet Rusya'nn Orta Dou'ya szmasn nle-mek maksadyla Orta
Dou lkeleri arasnda bir ittifak kurma fikri, esasnda Amerika'dan
gelmi, fakat fikir Trkiye tarafndan gerekletirilerek, 1955 ubatnda
Trkiye ile Irak arasnda Badat'ta bir ittifak antlama-s imzalanmtr.
Nisan 1955'te ngiltere, Eyll 1955'te Pakistan ve Kasm 1955'te ran
Badat Paktna katla-rak, ittifak geniletilmitir.
Ancak Irak dndaki Arap lkelerinin pakta katlma-mas ve buna kar
Ortadounun; pakta katlanlar (Irak, ran ve Pakistan), kar kanlar
(Msr, Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen) ve tarafsz kalan ( rdn ve
Lbnan) lkeler olmak zere gruplamas SSCBnin iini kolaylatrm, paktn
amacna ulama-sn engellemitir.
Amerika, Arap devletlerinin tepkisini fazla ekmemek iin pakta
resmen ye olmad, ama ye devletlere as-keri teknik ve ekonomik
yardmda bulunacan belir-terek paktn glenmesine alt. Sovyetler
Birlii'nin tehdidine ve yaylmasna kar, NATO ile SEATO'yu birletiren
Badat Pakt'nn kurulmas Trk-Sovyet ili-kilerini daha da
gerginletirdi. Ayrca, Irak hari Arap devletleri ile Trkiye
arasndaki mnasebetler olumsuz bir seyir takip etmeye balad.
Not: Bu paktn kurulmas Ortadounun liderliinin Trki-yeye gemesi
Arap dnyasn kendi ats altnda top-lamak isteyen Msr lideri Nasr
endielendirmitir. Nasr, paktn kurulmasndan sonra bat aleyhtarln
artrm, SSCB ile ilikilerini sklatrmtr. Buda S-vey Krizine ortam
hazrlamtr.
e) CENTO
Irakta yaplan askeri darbenin ardndan monarinin yklmas zerine 24
Mart 1959'da da Irak, Badat Pakt'ndan ekildiini resmen aklad.
Irak'n ayrlma-sndan sonra Pakt'n merkezi Ankara oldu. 18 Austos
1959'da da Badat Pakt'nn ad 'Merkezi Antlama rgt" yani "CENTO"
olarak deitirildi.
CENTO'nun ilk toplants, 7-9 Ekim 1959'da Washington'da yapld.
rgt, aslnda savunma ama-cyla kurulmu olmasna ramen; faaliyetlerini,
yeler arasnda ekonomik, kltrel ve teknik ibirlii konula-rna
yneltti. ABD, rgte daha fazla destek vermeye balad. Bu ekliyle 20
yl devam eden rgt, 12 Mart 1979'da Pakistan'n ve ran'n ayrlmas ile
dalma noktasna geldi. Trkiye, 13 Mart 1979'da, bu devletle-rin
CENTO'dan ayrlmas kararlarn saygyla karla-dn ve bu durumda
CENTO'nun blgedeki ilevini fiilen kaybettiini, rgtn ilgili anlama
hkmleri ge-reince sona erdirilmesi iin gerekli ilemlerin yapla-can
aklad. Bylece, Badat Pakt'nn bir devam eklinde olan CENTO, hukuken
olmasa bile fiilen sona ermi oldu.
f) Eisenhower Doktrini
ABD zellikle 1956 ylnda ortaya kan Svey krizin-den sonra Arap
Dnyasnda Batl devletlerin imajnn zedelendiini bunun yerine SSCBnin
prestijinin artt-n anlamtr.
Bu durumu dzeltmek iin Bakan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Amerikan
Kongresine gnderdii mesajda Svey Krizinden sonra SSCBNN Svey
Kanalna ve Bat'nn Orta Dou'daki petrol kaynaklarna hakim olarak,
blgeyi siyasi kontrolleri altna almaya ve Bat Blouna bu sayede byk
bir darbe vurmaya yakn oluunu belirtmitir.
Bu artlarda yaplacak iki ey vard: Biri, blge lkele-rinin
ekonomik skntlarnn giderilmesine yardmc olmak; dieri de, ister
ikili, ister toplu mnasebetler yo-
luyla, bu lkelere, komnizm hegemonyasnn neler getirebileceini
anlatmak ve bunlarn komnizme kar koymalarna yardm etmekti
Bu gerekelerle bakan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Kongreye gnderdii
ve Eisenhower Doktrini adn alan mesajda btn bu hususlar akladktan
sonra, Kongre'den kendisine aadaki yetkilerin verilmesini
istiyordu:
1) Bamszln korumak iin ekonomik kalknma aba-s iine giren Orta
Dou lkelerine ekonomik yardm yapmak.
2) Bunlardan isteyen lkelere askeri yardm yapmak.3) Bu lkelerin
istemeleri artyla, "milletleraras kom-
nizmin kontrol altnda bulunan bir lkeden gelecek ak silahl
saldrlar karsnda, Amerikan silahl kuv-vetlerinin kullanlmas
Eisenhower Doktrini iki bakmdan Amerikan d politi-kas iin mhim
bir gelimeyi ifade etmekteydi. Birinci-si, Amerika'nn Orta Dou ile
balant alann bir hayli geniletmesidir. Her ne kadar Amerika Orta
Dou ile ilgisini ilk defa Truman Doktrini ile gstermi ise de,
Truman Doktrini sadece Trkiye ve Yunanistan'a ve yine sadece askeri
yardm yaplmasn ngrmekteydi. Hlbuki Eisenhower Doktrini, btn bir
Orta Dou bl-gesini iine alyor ve Amerikan askerinin kullanlmas
suretiyle, blgedeki lkelerin komnizme kar savu-nulmasn da zerine
alyordu.
g) rdn Buhran rdn Kral Hseyin, Msr ve Suriye ile birlikte
Eisenhower Doktrinine ilk kar kanlar arasnda yer almakla
beraber, bu doktrinden ilk faydalanmak iste-yen kii kendisi
oldu.
1948-1949 Arap-srail sava srasnda Filistin'den kaan bir milyona
yakn Filistinli Araptan yarm milyon kadar rdn'e snmt ve bunlarn byk
ounlu-u hararetli Nasr taraftar idi. Nasr'n Filistin'i tekrar
kendilerine kazandracana inanyorlard.
Durum bu ekilde iken rdn'de 1956 Ekiminde yap-lan seimleri
Nasrclar kazand ve Babakanla Nabulsi geldi. Kral Hseyin ile Babakan
Nabulsi ara-snda ilk gnden balayan srtme, 1957 Nisannda tam bir
atma iine girdi. Nabulsi, sol eilimli Genel-kurmay Bakan Ali Abu
Nuvar'la ibirlii yaparak Amman zerine tank birlikleri sevketmeye
hazrlanr-ken, Kral tarafndan Babakanlktan drld. Kral Hseyin
Nabulsi'yi bertaraf ederken, Amerika'nn ve Suudi Arabistan'n da
desteini salamt.
13 Nisanda krala bal kuvvetlerle sosyalist subaylar arasnda
atmalar balad. Olaya Msr ve Suriyenin de dahil olmas Babakan ve
Genel Kurmay Baka-nnn Suriyeye kamas zerine halk sokaklara d-kld ve
grevler balad.
Gelimeleri endie ile takip eden Amerika btn ar-ln rdn'n yanna
koydu. Amerika, bir yandan "rdnn bamszlk ve toprak btnln hayati
ehemmiyette telakki ettiini" bildirirken, te yandan da Akdeniz'deki
Amerikan VI. Filosu 25 Nisanda Beyrutaklarnda demir atyordu. sraile
de frsattan yarar-lanmamas hususunda uyarda bulunulmutu.
Irak ve Suudi Arabistan da rdn'n yannda yer aldlar. Hatta Irak
hkmeti yaynlad bir bildiride, rdn'de krallk rejiminin yklmas
halinde, Irak'n r-dn'e asker sokacan aklad. Arap dnyasnn monarisi
sk bir dayanma iine girmi bulunuyordu. Bu dayanma Amerika'nn destei
ile birleince, Kral Hseyin karklar ve lkesine ynelen tehlikeyi
berta-raf etmeye muvaffak oldu ve i kriz de bylece kapan-d. Bylece
rdn Eisenhower Doktrini2nden yarala-nan ilk lke oldu.
-
SOUK SAVA DNEM
h) srailin Kurulmas ( 1948) srail Devletinin kurulmasnda Balfour
Deklarasyonu
olduka nemli bir paya sahiptir. Lord Arthur Balfour, 2 Kasm 1917
tarihinde uluslararas Siyonist hareketin liderlerinden olan Lord
Rothschild'e bir mektup gnde-rerek, Filistin topraklarnda bir
Musevi devleti kurulma-s konusunda ngiliz hkmetinin destek
vereceini bildirmitir.
ngiltere, Filistin'deki durumun daha ktye gitmesini nlemek iin
1939 ylnda, Filistin'e yaplacak Yahudi glerini ok snrlad. Fakat bu
sefer Avrupa'nn eitli yerlerinden Yahudiler Filistin'e kaak olarak
girmeye baladlar. Bu kaak gleri Haganah adl gizli bir te-kilat
organize ediyordu. Filistin'deki ngiliz kuvvetleri bu kaak gleri
nlemeye alnca ngiliz askerleri ile Yahudiler arasnda silahl atmalar
kt. Bu atma-larda Irgun adl Yahudi tedhi tekilat aktif bir rol
oy-namakta idi.
II. Dnya sava biter bitmez ABD bakan Truman, ngiliz hkmetine
bavurarak 100.000 Musevinin derhal Filistin topraklarna
gnderilmesini talep etti.
ngiltere bir sre uratktan sonra, Filistin'den yakas-n kurtarmaya
karar verdi ve 2 Nisan 1947 de mesele-yi Birlemi Milletlere gtrd.
Meseleyi ele alan Ge-nel Kurul, iki haftalk mzakerelerden sonra,
Filistin meselesine bir zm bulmas iin bir zel komisyon kurdu. Bu
komisyona byk devletler sokulmamt.
B.M. Filistin Komisyonu, 16 Haziran-24 Temmuz tarihleri arasnda
bizatihi Filistin'de yapt inceleme-lerden sonra, Austos aynda
raporunu yaynlad. Bu raporda Komisyon, oybirlii ile, Filistin'in
bamszl-n teklif ediyordu. Lakin bu bam szlk nasl olacakt? Bu
noktada Komisyon ikiye ayrld. Kanada, ekoslo-vakya, Guatemala,
Hollanda, Peru, sve ve Urugu-ayn destekledii ounluk teklifine gre,
Filistin Arap-larla Yahudiler arasnda taksim edilmeli ve iki ayr
ba-msz devlet kurulmalyd. Kuds ehri ise milletlera-ras statye sahip
olmalyd. Hindistan, Yugoslavya ve ran tarafndan desteklenen aznlk
teklifine gre de, Filistin, Yahudi ve Arap devletlerinden meydana
gelen "federal" bir devlet olmalyd. Yahudiler ounluk pla-nn,
Araplar ise aznlk plann tuttular. nk Arapla-ra gre, aznlk plan veya
teklifi, Filistin'in toprak b-tnln korumaktayd.
Birlemi Milletler Genel Kurulu, 27 Kasm 1947'de, Filistin
Komisyonunun ounluk teklifini benimsedi ve 13 aleyhe ve 10 ekimsere
kar, 33 oyla Filistinin Araplarla Yahudiler arasnda taksimine karar
verildi. Fakat karara gre, Filistin'de kurulacak Yahudi ve Arap
devletleri arasnda bir ekonomik birlik kurulacak ve Kutsal Kuds
ehri de milletleraras statye sahip olacakt.
Genel Kurulunun taksim karar btn Arap dnyasnda tepki ile
karland. Arap lkeleri 17 Aralk 1947 de Kahire'de yaptklar
toplantda, Filistin'in taksimi kara-rn nlemek iin savaa gitme karar
aldlar.
B.M. karar zerine ngiltere yapt bir aklamada, 15 Mays 1948'den
itibaren Filistin'deki btn kuvvetlerini ekeceini ilan etti ve Nisan
1948'den itibaren kuvvet-lerini ekmeye balad. Bu ekme iinin
tamamlanma-sndan bir gn nce de, David Ben Gurion bakanl-nda 14 Mays
1948 gn Tel-Aviv'de toplanan Yahudi Milli Konseyi, srail
Devleti'nin kuruluunu ilan etti.
srail Devleti kurulur kurulmaz, Msr, rdn, Suriye, Lbnan ve Irak
ordular 15 Maystan itibaren srailin zerine yrmeye baladlar. Birinci
Arap-srail sava balamt. in ilgin taraf, Amerika yeni srail
devle-tini 14 Mays gn tand halde, Sovyet Rusya Arap-
srail savann kmasndan iki gn sonra tand. Yani Sovyetler aka
Araplara kar cephe almt.
1948-49 Arap-srail Sava bir yl kadar srd. sra-ilin ancak 75.000
kiilik muntazam bir ordusu olmas-na ve be Arap devletinin saldrsna
uramasna ramen, Araplar her yerde ar yenilgiye uradlar. -lerinde en
iyi savaan rdn ordusu oldu.
Sava kt andan itibaren Birlemi Milletler de bir atekes salamak
iin taraflar arasnda araclk aba-larna giriti. Bu abalara, Araplarn
beceriksizlii ve yenilgileri de eklenince Arap lkeleri iin srail
ile ate-kes imzalamaktan baka are kalmad. srail-Msr atekes anlamas
24 ubat 1949 da Rodos'ta, srail-Lbnan atekes anlamas 23 Mart 1949
da Ras-en Nakura'da, srail-rdn atekesi 3 Nisan 1949 da Ro-dos'ta ve
srail-Suriye atekesi de 20 Temmuz 1949 da Manahayim'de imzaland.
Irakn srail ile snr ol-mad iin herhangi bir atekes anlamas
imzalama-s da sz konuulmad.
srail Araplarla yapt muharebelerde ok baarl olduu iin, atekes
anlamalarnn izdii fiili snrlar iindeki srail topraklar, Birlemi
Milletlerin taksim ka-rarnda kendisine verilenden ok geniti. srail
Filistin topraklarnn hemen hemen drtte n ele geirdi. Keza, taksim
kararna gre, Kuds ehri milletleraras statye sahip olaca halde,
savan sonunda yars srailin eline geti, yars da rdn'de kald. 1967
sa-vanda srail Kuds'n dier yarsn da ele geire-cektir.
1948-1949 Arap-srail Savann Sonular: Sava Filistin'de yaayan bir
milyon kadar arab yerin-
den yurdundan etmi ve bir Mlteciler Meselesi orta-ya kmtr.
Arap lkeleri iinde en kuvvetli orduya sahip olduu sanlan Msrn,
savata en ar yenilgiye urayanlar-dan olmas, Msr'da monarinin, yani
Kral Faruk reji-minin devrilmesine ortam hazrlamtr.
Kk bir srail ordusu karsnda be Arap devletinin askeri gcnn yenik
duruma dmesi, Arap dnya-snda "milliyetilik" duygusunu glendirmi ve
bir Arap Milliyetilii hareketi ivme kazanmtr.
Not: Msrda Arap srail Savalarndan sonra krallk rejimi-nin
zayflamas Kral Faruk rejiminin devrilmesine ve yerine Cemal Abdn
Nasrn iktidara gelmesine yol amtr. Nasr ktidara geldikten sonra
Arap Milliyeti-liinin liderliini stlenmeye almtr.
Savan sonunda bar antlamas yaplmamas ilerde Arap - srail
Savalarnn tekrar kmasna ortam ha-zrlamtr.
Not: Amerika, ngiltere ve Fransa, 25 Mays 1950 de bir
Deklarasyon yaynlayarak, Arap lkelerine ve sraile, ancak bunlarn i
gvenliklerinin gerektirecei kadar silah satacaklarn ve bunu da, bu
silahlarn baka bir devlete kar kullanlmamas art ile yapacaklarn
bildirdiler. Ksacas, Batllar Orta Douya bir silah ambargosu tatbik
etmilerdir.
D) UZAKDOUDAK GELMELER Avrupa'da NATO'nun ve dolaysyla Dou ve
Bat
bloklar arasnda dengenin kurulmas zerine, bu iki blok arasndaki
atmalar ve souk sava gelimeleri, Avrupa'dan Uzak Douya kaymtr.
Bu blgede olduka etkin konumda olan SSCB ve ini rahatsz eden iki
konu vard. Bunlardan biri, Ame-rika'nn gney Kore'de bulunmas dieri
de Fransa'nn da hala gney-dou Asya'da, yani Hindiin'inde bu-lunmas
ve Amerika'nn da Fransa'y desteklemesiydi. Bunun iindir ki, 1950-54
arasnda Uzak Dou at-
-
malarnn iki temel gelimesi Kore Sava ile Hindiini Sava
olmutur.
a) Kore Sava 1945 Maysnda Amerika ile Sovyet Rusya arasnda
yaplan bir anlamaya gre, sava bittikten sonra Ko-re, Birleik
Amerika, Sovyet Rusya, ngiltere ve in'in ortak vesayeti altna
konacakt.
1945 Temmuzundaki Potsdam Konferansnda da Sovyet Rusya Uzak Dou
savana katlmaya karar verince, askeri harekt bakmndan Kore
topraklar 38'inci enlem izgisi ile ikiye ayrld ve bu izginin
ku-zeyi Sovyet, gneyi de Amerikan askeri harekt saha-s olarak kabul
edildi.
Fakat Sovyetler hemen Japonyaya sava ilan edipUzak Dou savana
girmediler. Lakin ne zaman Amerika Hiroshima ve Nagasaki'ye atom
bombalarn att, o zaman Sovyetler hemen Japonyaya sava ilan edip,
askerlerini Kuzey Kore'ye soktular ve 38'inci en-lem izgisine kadar
ilerlediler. Bylece Kore, savan sonunda, kuzeyi Sovyet, gneyi
Amerikan igali altn-da olmak zere fiilen ikiye blnm oluyordu.
Amerikan-Sovyet mzakereleri, te yandan Birlemi Milletlerin
abalar, iki Kore'nin birlemesini salaya-mad.
Bunun zerine Amerika, 10 Mays 1948 de gney Kore'de seimler
dzenledi ve bunun neticesinde de Syngman Rhee'nin bakanlnda Gney
Kore Cum-huriyeti kuruldu.
Sovyetler de Kuzey Kore'de 1948 Austosunda kendi-lerine gre bir
seim dzenlediler ve onlar da kuzey-de, 9 Eyll 1948 de Kore Halk
Cumhuriyeti'ni kurdu-lar.
Kore Asyann stratejik bir blgesiydi. Asyaya ayak basmak iin
gayet avantajl bir tramplen durumunday-d. Gney Kore'de ve
Japonya'da Amerikan Kuvvetle-rinin bulunduu gz nne alnnca,
Amerika'nn stra-tejik bakmdan kuvvetli bir durumda olduu akt.
Sovyetler, komnistler in'de duruma hkim oluncaya kadar bu duruma
tahamml gsterdiler. Fakat in 1949 sonunda komnist rejimin idaresi
altna girince, Sovyetlerin Asyadaki kuvvet pozisyonlar iyice
g-lenmi oluyordu.
Bunun zerine SSCB Amerikay Asya ktasndan atmak iin Moskova'nn
talimat ile Kuzey Kore kuv-vetleri 25 Haziran 1950 sabahndan
itibaren Gney Kore'ye kar saldrya geti. Saldrnn btn snr bo-yunca
yaplmas her eyin nceden planlandn gs-teriyordu.
Amerika Birlemi Milletleri derhal harekete geti. Gvenlik
Konseyi, Birlemi Milletler Antlamas h-kmleri gereince, Gney
Kore'nin yardmna gnde-rilmek zere, eitli milletlerin askerlerinden
meydana gelen, fakat esas yk Amerika'nn srtland bir Bir-lemi
Milletler Kuvveti tekil etti. Bu kuvvetin komu-tanlna Amerikal
General McArthur getirildi.
1950 Hazirannda balayan Kore sava, 1953 Tem-muzunda Panmunjom
Mtarekesinin imzas ile neti-celenmitir. Bu mtarekeyle Kuzey ve Gney
Kore arasndaki snr yine 38'inci enlemdi.
Bu yllk sre iinde taraflardan hi biri kesin bir stnlk gsterip
zafere gidememitir. nk, 1950 Ekiminden itibaren Komnist in, gnll ad
altnda gnderdii silahl kuvvetleri ile Kore Savana dahil olmutur.
Bununla beraber, ne Sovyet Rusya ne in ne de Amerika, bu sava
Kore'nin snrlarnn dna tarmamaya dikkat etmilerdir. Zira yanl bir
hareket dnya savana yol aabilirdi.
Not: Trkiye Birlemi Milletler Kuvveti'ne bir tugaylk bir
kuvvetle katld. Bylece Trkiye NATOya katlma yo-lunda nemli bir adm
atmtr.
b) SEATO
Vietnam Sava Amerikay, Kore Savandan sonra almaya balad savunma
tedbirlerini daha da kuv-vetlendirmeye sevk etti. Bu sava, gneydou
Asya'-nn kar karya bulunduu tehlikeyi aka gsterdii gibi, blgenin
stratejik ehemmiyetini de arttrmt. Bu blge komnizmin kontrol altna
dt takdirde, Sovyet Rusya ve in Singapore ve Malacca Boazna da hkim
duruma geerlerdi ki, bu da Pasifik Okyanu-sunun savunmas asndan byk
mahzurlar ortaya karrd.
Amerika'nn bu blgeyi korumak istikametinde att ilk adm, imdi tam
bamszlklarn kazanm bulunan Tayland, Laos, Kamboya ve Gney Vietnam'a
askeri ve ekonomik yardmlarn arttrmak oldu.
kinci adm, SEATO veya Manilla Pakt denen Gney-Dou Asya Antlama
Tekilat (South East Asia Treaty Organization)nn kurulmasdr.
Bu kollektif savunma sistemi, Eyll 1954 de, Amerika ngiltere ve
Fransa ile Uzak Dou lkelerinden Yeni Zelanda, Avustralya,
Filipinler, Tayland ile Pakistan'n katlmas ile kurulmutur.
SEATO'nun imzas ile Amerika Sovyet Rusya ve mttefiki in
etrafnda, Avrupa'nn Atlantik kylarndan Pasifie kadar uzanan bir
ittifaklar emberi meydana getirmi oluyordu.
Bu arada Amerika Komnizmi benimseyen ine kar 2 Aralk 1955 de
Milliyeti in (Formosa) hkmeti ile de bir ittifak imzalad. SEATO
antlamas gibi, bu itti-fakn da sresi yoktu.
E) SMRGECLN SONA ERMESa) ASYA
I. Hindistan
Hindistan Bamszlk Hareketinin lideri olan Gandi ilk olarak Gney
Afrika'da Hint topluluunun vatandalk haklar iin bar bakaldr
uygulad. Afrika'dan Hin-distan'a dndkten sonra yoksul ifti ve
emekileribaskc vergilendirme politikasna ve yaygn ayrmcl-a kar
protesto etmeleri iin rgtledi.
Hindistan Ulusal Kongresi'nin liderliini stlenerek lke apnda
yoksulluun azaltlmas, kadnlarn serbestisi, farkl din ve etnik
gruplar arasnda kardelik, kast ve dokunulmazlk ayrmclna son, lkenin
ekonomik yeterliliine kavumas ve en nemlisi olan Swaraj ya-ni
Hindistan'n yabanc hkimiyetinden kurtulmas ko-nularnda lke apnda
kampanyalar yrtt.
Gandi Hindistan'da alnan Britanya tuz vergisine kar 1930'da yapt
400 kilometrelik Gandi Tuz Yry ile lkesinin Britanya'ya kar
bakaldrmasna nclk etti. 1942'de Britanyallara ak arda bulunarak
Hindistan' terk etmelerini istedi.
II. Dnya Savann olduka ypranm kan ngilteredaha fazla kar koyamad
ve 14 Austos 1947de Hindistann bamszln tanmak zorunda kald.
II. Pakistan
15 Austos 1947 ylndan nceki tarihi Hindistan ile ayndr.
"Pakistan" ad ilk olarak, ngilterede renim gren Mslman renciler
tarafndan 1940 ylnda or-taya kondu.
Mslman Ligi'nin Muhammed Ali Cinnah'n bakanl-ndaki 23 Mart 1940
tarihli oturumunda Hindistan'n Mslmanlar ve Gayrimslimler arasnda
blnmesi karar alnmtr.
-
SOUK SAVA DNEM
14 Austos 1947 ylnda Muhammed Ali Cinnah, Pakistan Genel Valisi
olmu ve Pakistan bamszl-n kazanmtr.
III. Vietnam
19. yzylda inhindi Birlii iinde bir Fransz smr-gesi haline gelen
Vietnamda Fransa'nn lkeyi eko-nomik ynden smrmesi ve siyasi basks,
Fransz ynetimine kar kuvvetli bir milli direni hareketine sebep
oldu. 1930 ve 1945 yllar arasnda Fransa'ya kar hareketlerde
komnistler 1941'de Vietnam Ba-mszlk Cemiyetini (Vietminh)
kurdular.
kinci Dnya Savanda Vietnam' igal eden Japonya 1945'te teslim
olunca, Vietminh birlikleri Hanoi'de ikti-dar ele geirdiler.
Liderleri Ho Chi Minh Vietnam'n bamszln ilan etti. Fransa gneyde
milli ihtilali bastrmay baard. Fakat kuzeyde smrge rejimini yeniden
kurmak istemesi, inhindi Savalarnn patlak vermesine sebep oldu.
1946'dan 1954'e kadar devam eden sava, Fransa Dienbienphu
Muharebesinde bozguna uraynca son buldu.
21 Temmuz 1954'te Cenevre Antlamas imzaland. Bu antlama
kararlarna gre geici olarak lke, ku-zeyde komnist kontrolndeki
Demokratik Vietnam Cumhuriyeti, gneyde Vietnam Cumhuriyeti olmak
zere iki ayr devlete blnd. Blnme hatt 17. para-leldi.
IV. Dier lkeler Malezya ngiliz hkimiyetindeki smrge devleti
du-
rumuna ngiltere, Japonya, Avustralya, Yeni Zellanda ve Amerika
Birleik Devletleri'nin destei ile 16 Ey-ll1963'te Malezya
Federasyonunun kurulmasna son verdi. Bu federasyona Malezya,
Singapur, Saravak, Sabah ve Brunei Sultanlklar katlm, 1965te
Singa-pur federasyondan ayrlmtr.
Uzun yllar ngiliz smrgecilii altnda kalan SeylanAdas, 1948 ylnda
ngiliz Milletler Topluluuna dhil, bamsz bir ye devlet olmutur.
Endonezyada Ahmed Sukarno 1927de kurulan Milliyeti Partinin
bakan olmasyla beraber Hollan-daya kar yaplan bamszlk mcadelesi
glendi. 17 Austos 1945te Japonlarn teslim olmalaryla En-donezyada
Ahmed Sukarno bakanlnda bir hk-met kurularak bamszlklarn ilan
ettiler. lk nce ba-mszl tanmayan Hollanda, daha sonra Endonez-yann
bamszln tanmak zorunda kald.
1882de ngiliz stilasna urayan Birmanya ( Myanmar) II. Dnya
Savann sonunda Japon igali bitince ngilizlere kar bir bamszlk sava
balata-rak, 4 Ocak 1948de bamszln ilan etti.
b) Afrika
I. II. Dnya Savann sona erdii 1945te Afrikada Fa, Msr, Liberya
ve Britanya Uluslar Topluluuna bal olan Gney Afrika.
II. Dnya Savandan Afrikada en ok smrgeye sahip ngiltere ve
Fransann olduka ypranm bir ekilde kmas,
ngiltere ve Fransa dnda Afrikada smrgeleri olan Almanya, Belika,
Portekiz ve Hollandann savan ykc etkilerine maruz kalmas buna kar
Afrikada devletlerinin ekonomik ynden glenmeye balama-lar ve
milliyetiliin glenmesi ktadaki smrgecili-in zayflamasnda etkili
olmutur.
Bu ynde atlan ilk adm 1957 ylnda ngiltereye kar bamszln kazanan
Gana olmutur.
Ganann bamszln Nijerya ve Sierra Lione ( 1960) ve Gambiya (
1965)nn bamszlklar izlemi-tir.
Kenyada 1952de Mau Mau gizli rgtnn balat-t ngiltereye kar isyan
hareketi 1963te bamsz-ln kazanlmasyla sonulanmtr. Tanganika ve
Ugandada bu dnemde ngiltereye kar bamszl-n kazanmtr.
Fransaya kar Afrikada balayan en nemli bam-szlk hareketi
Cezayirde olmutur. kinci Dnya Sa-vanda (1942) Cezayiri mukavemet
merkezi olarak kulland. Sava bittikten sonra Cezayirliler
gsterdikle-ri fedakrla karlk bamszlk veya Franszlarla ayn haklara
sahip olmak istediler. Bu istek Franszlar tarafndan byk bir tepki
ile karland ve halk katle-dilmeye baland.
1948de Fransa burann smrge deil, Fransa top-raklar olduunu ilan
etti. D dnyaya kar yaplan bu ilana ramen buray bir smrge olarak
idare etmeye almlar ve asla Cezayir halkna Franszlarla eit haklar
tanmamlardr.
Milli Kurtulu Cephesi ve Cezayir Ulusal Hareketinin Fransaya kar
mcadelede tekilatlanmaya balayan halk, muntazam bir ordu kurmay
baard. 1954 sene-sinde bilfiil balayan silahl mcadele, 1956
senesinde bamszla kavuan Fas ve Tunusun da desteini salad. Mcadele
1962de Evian Antlamas'nn im-zalanmas ve Cezayir Demokratik Halk
Cumhuriyeti adyla bamszln kazanlmasyla neticelendi.
Fransa 1956 ylnda Cezayiri elde tutmak istedii iin Fas ve
Tunusun bamszln tanmtr.
1911 ylnda talyann hkimiyetine giren Libya ( Trablusgarb)
mttefik devletlerin yardm ile 1951 y-lnda yabanclarn idaresi son
bularak Libya Krall kuruldu. 1953 ylnda Arap Birliine ve 1955 ylnda
da BMye ye oldu.
V. Afrika Birlii Tekilat 25 Mays 1963 tarihinde kuruldu, 9
Temmuz 2002'de
dald. Afrika Birlii (AfB) - African Unity - AU, bu ku-rumun
yerini ald.
Temel amac Afrika lkeleri arasnda dayanma ve ibirliini
artrmaktr. Merkezi Etiyopya'nn Addis Ababa ehri idi. rgt art'n 32
devlet imzalamtr.
F) SOUK SAVA DNEMNDE TRK DI POLTKASI
Trkiye II. Dnya Savandan sonra SSCBnin basks zerine Bat Blouna
yakn bir politika izlemeye nem vermitir. Bu durumun nedenlerine
baktmzda:
II. Dnya Sava sona ermeden 19 Mart 1945te Mos-kova Bykelisi
Selim Sarperi kabul eden Molotov, Sovyet hkmetinin gnn artlarna ve
II. Dnya Sa-va sonunda ortaya kan yeni duruma uygun olma-d iin
esasl deiiklikleri geciktirdiine inand 17 Aralk 1925 tarihli
Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn feshettiini
bildirmitir.
Trkiyenin yeni bir anlamann yaplmas nerisine kar 7 Haziran
1945te Molotov, Bykeli Sarpere iki lke arasnda yeni bir antlama
yaplabilmesi iin; Boazlarn Trkiye ile birlikte savunulmas, bunu
sa-lamak iin de Sovyetlere Boazlarda deniz ve kara s-leri
verilmesi, Montreux Szlemesinin deitirilmesi, Kars ve Ardahann
Sovyetler Birliine iade edilmesi gerektiini ileri srmtr.
Bir yl sonra ise 8 Austos 1946da Boazlarla ilgili grlerini ieren
bir notay Trkiyeye vermitir. Bu notada; Sovyetler Birlii, kinci
Dnya Sava iinde meydana gelen olaylarn, Montreux Szlemesinin
Karadeniz devletlerinin gvenliini salamakta yeter-siz kaldn ileri
srerek, Boazlardan gei rejimini dzenleme yetkisinin Trkiye ile
Karadeniz devletleri-ne ait olmasn ve boazlarn Trkiye ile Sovyetler
Bir-lii tarafndan ortaklaa savunulmasn istemitir. Sov-
-
yet notas zerine ABD ve ngiltere ile durumu gr-en Trkiye, bu
istekleri reddetmitir.
Sovyetler Birlii 24 Eyllde ikinci bir nota vererek ayn istekleri
tekrarlamtr. Bu ortamda Trkiye, Sovyet tehlikesine kar bamszln ve
toprak btnln koruyabilmek amacyla, 1939 ylndan itibaren ittifak
iinde bulunduu ngilterenin ve sava sonunda dn-yann en gl devleti
olarak ortaya kan ABDnin desteini aramtr. Fakat gerek Trkiyenin
savata tarafsz kalm olmas, gerekse Trkiyede byk bir endie uyandran
Sovyet davranlarnn batda ayn tepkiyle karlanmamas sebebiyle
balangta istedii destei elde edememitir.
Bu arada Yunanistanda i sava balamas ve kom-nizm tehlikesinin
glenmesi zerine ngilterenin de telkinleriyle ABD, Trkiye ve
Yunanistana Truman Doktrini erevesinde yardm yapmaya balamtr.
12 Temmuz 1947de Trk-Amerikan ikili antlamasn, 4 Temmuz 1948de
imzalanan ekonomik ibirlii ant-lamas takip etti. Anlamadan sonra
Marshall Plan erevesinde 19491951 yllar arasnda Trkiyeye ABD
ekonomik yardm yapt. 1951 ylndan sonra bu yardm Ortak Savunma
Programna dhil edilecektir.
a) Trkiyenin NATOya ye olmas SSCBnin yaylmac bir politika
izlemezi ve
Cominformu kurarak Dou Blokunu oluturmas ze-rine ABD SSCBye kar
ortak bir savunma rgt ku-rulmas kararn alm ve 4 Nisan 1949da NATO
(North Atlantic Treaty Organization)yu kurmutu.
Trkiyenin bu dnemde Avrupa Konseyine yeliinin kabul edilmi
olmasna ramen NATOya ye olma gi-riimleri zellikle ngiltere olmak
zere baz Avrupal devletler tarafndan siyasi, ekonomik ve kltrel
ge-rekelerle reddedildi.
Bu arada Trkiyede DPnin iktidara gelmesiyle bera-ber liberal
eilimli bir politika izlemesi ABD ile ilikileri yeni bir istikamete
ynlendirmiti.
Bu durumu frsat bilen DP ynetimi meclis karar olmadan 4.500
kiilik bir askeri gc ABDnin nderli-ini stlendii NATO kuvvetlerine
yardmc olmas iin Koreye gnderdi.
Kore Savandan sonra Trkiyenin NATOya alnma-s konusunda ABDnin
tavr deimeye balad. nk Kore Sava, kinci Dnya Savandan sonra artk
kmas beklenmeyen blgesel savalarn hi de ihti-mal d olmadn gsterecek
ve NATO lkelerini, zellikle de ABDyi Sovyetler Karsnda daha etkili
tedbirler almaya yneltecektir. Sonuta Sovyetler Bir-liine kar set
ekme ve kabilecek muhtemel bir savata askeri slere ihtiya duyulmas
sebebiyle ABD, Trkiyenin NATOya alnmasn gerekli grecek-tir. Bu
gelimelerden sonra NATO Bakanlar Konseyi 15 - 20 Eyll 1951
tarihinde Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olarak alnmasna oybirlii
ile karar ver-di. T.B.M.M.de 18 ubat 1952de Kuzey Atlantik
Ant-lamasn tasdik etmi bylece Trkiye NATOya res-men ye olmutur.
Trkiyenin NATOya alnmasnda, Koredeki askeri baars, uluslar aras
sorunlarda Batllarla birlikte ha-reket etmesi ve modern olmamakla
beraber gl bir kara ordusuna sahip olmasnn yan sra, Bat savun-mas
iin gerekli olan jeopolitik yerinin nemi, birinci derecede etkili
olmutur denilebilir.
Trkiyenin bu yelikle Batllara yaklama politikas, bir yandan
lkenin ekonomik kalknmas ve silahl kuvvetlerinin modernizasyonu iin
gerekli kaynaklarn d yardm yoluyla Batdan kolay salanabileceine
inanlmas gibi amalar etkili olmutur.
b) Avrupa Konseyine yelik
5 Mays 1949da 10 lke-Belika, Danimarka, talya, Lksemburg,
Hollanda, Norve, sve ve ngiltere -merkezi Strasburg olmak zere
Avrupa Konseyini ku-ran antlamay imzalamlardr. u an Avrupa
Konse-yi'nde 47 ye lke bulunmaktadr. Trkiye 8 Austos 1949da Avrupa
Konseyi Bakanlar Komitesinin dave-tiyle beraber Yunanistan ve
zlanda ile birlikte konseye katlmtr.
Trkiyenin AVRUPA Konseyine girmesinde; bat blouna yakn olma
amac, ABD ile ilikileri glen-dirme istei, Avrupal devlet statsnde
saylma ve Trkiyenin Avrupa ile her trl alanda btnleme salama amalar
etkili olmutur.
c) Balkan ttifakna Katlma ABDnin Avrupada SSCB kontrol dndaki
tek ko-
mnist devlet olan Yugoslavya ile NATOya girmesi kesin olan
Yunanistan ve Trkiyenin bir ittifak yaparak SSCBnin Akdeniz ve
Balkanlarda de yaylmasn en-gellemek istemesi zerine Balkan ttifak
kurulmutur.
Bunun zerine 1951 yl sonuna doru lke arasn-da balayan yaknlama
1952 boyunca da devam et-mi ve 28 ubat 1953'te Ankara'da lkenin
Dileri Bakanlar tarafndan bir "Dostluk ve birlii Antlama-s"
imzalanmtr. Bu antlamaya gre devlet ortak karlaryla ilgili
konularda birbirlerine danacaklar ve ye devletlerin Dileri Bakanlar
ylda en az bir defa toplanacakt. Dileri Bakanlar arasnda sren
top-lantlar sonucu yeni ilerlemeler salanm, 9 Austos 1954'te lke
arasnda Bled Antlamas imzalan-mtr. Bu antlamaya gre taraflar,
aralarndan her-hangi birine ya da birkana ynelen bir saldry
ken-dilerine de yaplm sayarak askeri g de dahil her trl nlemi
alacaklard.
Ama daha paktn ilk gnlerinden itibaren Trkiye ve Yugoslavya
arasnda gr ayrlklar ortaya km ve 1955'ten itibaren Sovyetlerle
ilikilerini dzeltmeye balayan bu lkenin pakta ilgisi azalmtr.
Trkiye ile Yunanistan arasnda Kbrs sorununun ortaya kma-syla da
Paktn dourduu olumlu hava silinmeye ba-lamt. Pakt 1960 ylna kadar
devam etmi 1960 Ha-zirannda da resmen sona erdii aklanmtr.
d) Badat Pakt ve CENTO yelii ABDnin Sovyet yaylmaclna kar
Ortadouda
ortak bir savunma ve ibirlii kurmak istemesi zerine kurulan
Badat Paktnn kuruluunda Trkiye olduka nemli bir rol oynamtr.
Trkiye hem NATOya girerken ngiltereye verdii Ortadounun
savunulmasnda aktif rol alaca szn yerine getirme hem de Ortadouda
etkinliini artrma amacyla paktn kurulmasna nclk etmitir.
Ancak pakt kurulu amacna ulaamam, Trkiyenin SSCB ile ilikilerini
gerginletirmitir. Ayrca pakta kar- kan bata Msr olmak zere Arap
lkeleriyle (Su-riye, Suudi Arabistan ve Yemen) ilikileri de olumsuz
ynde etkilemitir.
Irakta monarinin devrilmesi sonucunda pakttan ayrlma kararnn
alnmas zerine paktn merkezi An-karaya tanarak CENTO ( Merkezi
Antlama rgt - Central Treaty Organization) adn almtr.
ABDnin youn desteine ramen 20 yl devam eden rgt, 12 Mart 1979'da
Pakistan'n ve ran'n ayrlmas ile dalma noktasna geldi.
-
SOUK SAVA DNEM
G) SOUK SAVA DNEMNDE TRKYEDE MEYDANA GELEN NEML GELMELER
a) Siyasi Gelimeler II. Dnya Savann bitmesiyle beraber
Cumhurba-
kan smet nnnn demokrasiyi savunan mttefik-lerle ilikileri
glendirmek isteyen ok partili hayata gei srecini hzlandrmasna sebep
olmutur.
I. Demokrat Partinin (DP) Kuruluu Bu dnemde CHPnin iinde iftiyi
Topraklandrma
Kanunu kabul srasnda parti ii muhalefet olumu buy muhalefetin
ban Celal Bayar, Adnan Menderes,Fuat Kprl ve Refik Koraltan
ekmitir.
Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltann verdii Drtl Takririn reddi
zerine bu kiilerin parti kurma almalar balamtr.
Partiden yazdklar sert yazlar nedeniyle ihra edilen Menderes,
Kprl ve Koraltana CHPden ve millet-vekilliinden istifa eden Bayarda
katld. Cell Bayar, 1 Aralk 1945'te parti kuracaklarn aklad. nn
ta-rafndan ankaya Kk'ne arlan Cell Bayar, cumhurbakanndan gerekli
destei aldktan sonra 7 Ocak 1946 gn Demokrat Parti (DP)
kuruldu.
II. 1946 Seimleri
DPnin basklar zerine CHP Milletvekili Seim Yasa-sn deitirmi ve
Cumhuriyet tarihinde ilk defa tek dereceli seim esasna
geilmitir.
Cumhuriyet Halk Partisi 396, Demokrat Parti 65 ve bamszlar 7
milletvekillii kazanmtr.
Trkiye Cumhuriyetinin ilk ok partili genel seimi olan bu seim
adli denetim dnda, ak oy, gizli saym ve ounluk sistemi esasna gre
yapld. (ak oy - gizli tasnif) Bu usulszlklerinden dolay "aibeli
seim" eklinde de anlmtr. Bu genel seim ile TBMM 8. dnem
milletvekilleri seilmitir.
III. 1950 Seimleri
Trkiye tarihinin ilk demokratik seimleridir. Bu genel seim ile
TBMM 9. dnem milletvekilleri seilmitir. Bu seimlerde ilk defa
"gizli oy, ak tasnif" sistemi uygu-lanmtr.
IV. Demokrat Parti ktidar Demokrat Partinin kurulmasndan
ekonomik skntla-
rn artmas zerine ekonomik konularda hkmete olan tepkilerin
artmas zerine DP ile CHP arasnda ilikiler gerginleti. Bunun zerine
smet nn taraflar arasndaki gerginlii azaltmak amacyla iki partinin
li-derleriyle grmeler yapm ve 12 Temmuz Beyan-namesini yaynlamtr. (
Beyannamede nn, siya-sal partilerin Trk demokrasisinin vazgeilmez
unsur-lar olduunu vurgulad.)
Not: Bu beyannamenin yaynlanmasndan sonra partinin CHPye bal
gdml bir demokrasi yrttn ne sren Fevzi akmak, Yusuf Hikmet Bayur,
Kenan ner, Osman Blkba, Sadk Aldoan ve Yusuf Kemal Tengirenk ,20
Temmuz 1948'de Millet Parti-si'ni (MP) kurdu.
14 Mays 1950 gn yaplan seimler Trkiye'de 27 yllk tek parti
devrini sona erdirdi.1923'ten beridir tek bana lkeyi idare eden
Cumhuriyet Halk Partisi ikti-dar halkoyu ile Demokrat Parti'ye
devretti. Seim so-nularna gre DP %52.7 oy alarak 408 milletvekillii
kazanmt.CHP %39.4 ile 69 milletvekili ile temsil edilme hakk
kazand.Millet Partisi 1,bamszlar 9 mil-letvekiline sahip
oldular.Atatrk'ten sonra 11,5 yldr cumhurbakanl grevinde bulunan
smet nn artkanamuhalefet lideriydi.22 Mays 1950 gn TBMMald.Refik
Koraltan bakanla seildi.Ardndan yap-lan cumhurbakanl oylamasnda DP
Genel Baka-
n,zmir milletvekili Cell Bayar 453 milletvekilinin ka-tld
oylamada 387 oy alarak Trkiye Cumhuriyeti'nin nc cumhurbakan
seildi.Hkmeti kurmakla DPAydn Milletvekili Adnan Menderes
grevlendirildi.Ayn gn Menderes kendisinin ilk cumhuriyet'in
19.hkmetini kurdu.
Not: 1950 seimleri tarihimizde "Beyaz Devrim" olarak
adlandrlmtr.
Bu dnemde Trkiyeye Marshall Plan erevesinde ABD yardmlar balad.
NATOya yelik kabul edildi.
V. 1954 Seimleri
CHPnin ekonomik skntlara ana muhalefet partisi olarak nemli
zmler getirememesi Demokrat Parti-yi glendirdi. 2 Mays 1954
seimlerinde Demokrat Parti gcn iyice arttrd.DP 5,1 milyon oy
alarak, Trkiye Cumhuriyeti Genel Seimleri tarihinde (bug-ne kadar)
krlamam bir oy rekoru krd. Parti toplam oylarn %57,5'luk ksmn
almt.
TBMM,17 Mays 1954'te ald.Cell Bayar 513 millet-vekilinin katld
oylamada 486 oy alarak bir defa da-ha cumhurbakanlna seildi.
VI. 27 Ekim 1957 Seimleri
Ekonomide yaanan darboaz ve siyasi alkantlar nedeniyle DP
seimleri bir yl nceye ald.27 Ekim1957 gn yaplan seimler ncesinde
kampanya ol-duka sert geti. Seimler iktidar zayflatt, muhalefe-tin
elini glendirdi. Seimler ncesinde muhalefetin seimlere bir cephe
halinde girmesini engelleyen DP,yine de oy kaybndan kurtulamad.
Sonulara gre DP %47,9 oyla 424 milletvekili kard.
Cell Bayar 610 milletvekilinden 413 DP milletvekilinin katld
oylamada 413 oy alarak nc defa cum-hurbakanlna seildi.
Bu dnemde ekonomide ortaya kan olumsuzluklar hkmete kar
eletirileri artrd. Hkmetin VatanCephesi kurma ve muhalif gazeteleri
kapatma gibi baskc politikas yannda CHP liderlerine de saldrlar
balad.
VII. 27 Mays Askeri Mdahalesi ktidar Muhalefet arasndaki ekime
hkmetin
muhalif dncede olanlar tutuklamaya kadar geni yetkilere sahip
bir Tahkikat Komisyonu kurmasna yol at. Mecliste yaanan ekime sokaa
da yansd. s-tanbul ve Ankarada kan olaylar bu ehirlerde sk-ynetimin
ilan edilmesine yol at.
Btn bu gelimelerin Milli Birlik Komitesi Trk Silahl Kuvvetleri
adna lke ynetimine el koydu. Kara Kuv-vetleri Komutan Org.Cemal
Grsel bakanlnda bir hkmet kuruldu. Siyasi faaliyetler askya
alnd.
Cumhurbakan Cell Bayar,TBMM Bakan Refik Koraltan ve Babakan
Adnan Menderes bata olmak zere Demokrat Parti'liler tutukland.
Demokrat Parti, 29 Eyll 1960'da kapatld.
Milli Birlik Komitesi idam cezalarndan n onayla-d.Tutuklu
bulunan Maliye Bakan Hasan Polatkan ve Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu
16 Eyll1961'de,Babakan Adnan Menderes ise ertesi gn m-ral Adas'nda
idam edildi.Cell Bayar ve Refik Koraltan ile 11 kiinin idam cezas
mr boyu hapse evrildi.
VIII. 1961 Anayasas 1960 hkmet darbesinden sonra hazrlanarak
9
Temmuz 1961'de kabul edilen 1961 Anayasas olarak bilinen anayasa
deiiklii, 1924 Anayasas'n yrr-lkten kaldrmtr. 1961 Anayasas, gen
subaylarn yapt 27 Mays askeri mdahalesinin ardndan, 37 yllk bir
dnemde gelien politik yaamn ve zellikle de ok partili siyasi ortamn
ihtiyalarna daha iyi ce-
-
vap verebilecek bir anayasaya gerek olduu dnl-mtr.Bu anayasa
Souk Sava dnemine aykr ola-rak zgrlkleri arttran Trkiye'nin en
demokratik anayasasdr.
9 Temmuz 1961'de halkn oyuna sunularak oylamaya katlanlarn %60,4
tarafndan kabul edilmitir. 1982 Anayasas'na kadar yrrlkte
kalmtr.
1961 Anayasas ile;- Gler ayrl salanmtr. ( Yasama-Yrme-Yarg )-
Yasama gc: Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi
olmak zere iki meclistir.
- Yrtmenin dnda bamsz yarg organlar kurul-mutur.
- Yasamadan kan yasalarn anayasaya uygunluunu kontrol eden
Anayasa Mahkemesi kurulmutur.
- Yrtmenin, ynetimin tm eylemleri, kararlar anaya-sal bir kurulu
olan Dantay denetimine verilmitir. Yani TBMM egemenlik hakkn
kullanan tek organ ol-maktan kp Anayasa'da sz edilen yetkili
organlar-dan biri olmutur.
- Kiinin temel hak ve zgrlkleri Anayasa ile gven-ceye
alnmtr.
- 1961 Anayasas ile tam bir parlamenter sisteme ge-ilmitir.
Demokratik, sosyal ve hukuk Devlet Anlayglenmitir.
b) Ekonomik Gelimeler 1946 ylnda yaplan kur ayarlamas ile TL'nin
deeri
%53,6 orannda drlerek 1 Amerikan Dolar kar-l 2,80 TL olarak kur
sabitlenmitir. Bu dnemde ya-plan kur ayarlamas nedeni, sava sonras
uluslara-ras fiyat dzeylerine ve yeni ekonomi politikalarna uyum
salayarak ihracat artrmaktr. Ancak bu kur ayarlamas istenilen
sonular vermemitir.
1947 ylnda IMF ve Dnya Bankas gibi kurululara yelik kabul
edildi.
1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan hazrlanarak Marshall Plan
erevesinde alnacak yardmlar iin gerekli hazrlk yaplmtr. Bu plan
tarm, haberleme, sulama, enerji, demir-elik, maden ve sanayi
alanlarn temel etkinlik noktalar olarak kabul ediyor ve tarmsal
gelime zerinde odaklayordu
Trkiye 1948de Marshall Plan yardm kapsamna alnarak OEECye
(Avrupa ktisadi birlii rgt) ye olmutur.
Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle yeni hkmet devletin
ekonomik yaamndaki etkinliklerini snrla-maya ve zel kesimin
gelimesini desteklemeye nem vermitir.
1950-1953 dneminde gerek tarmda gerekse sanayi-lemede nemli
gelimeler salanmtr. Tarmn ma-kinelemesi, kredi imknlar ve tarm iin
belirlenen yksek fiyat politikas ile birlikte iklimin elverili
olmas, bu dnemde tarm retimini artrmtr. Ayn zamanda, yabanc sermaye
giriini kolaylatrc uygulamalar, para arznn artrlmas, ithalatn
snrlandrlmas ve d krediler ile yardmlar sayesinde de hzl bir gelime
gzlenmitir. Bu dnemde, byk kamu yatrmlarna arlk verilmitir.
Plansz ekonominin ortaya kard olumsuzluklar ve ardndan gelen
askeri mdahale zerine 1960 ylnda Devlet Planlama Tekilatnn
kurulmasyla tekrar plan-l ekonomiye geilmitir.
1950-60 aras dnemde tarmda, hayvanclkta, re-timde 1945-49 ve
1960-70 aras dneme gre olduka nemli gelimeler salanmtr.
G) SOUK SAVA DNEMNDE DNYADA MEYDANA GELEN BLMSEL, TEKNOLOJK VE
KLTREL GELMELER
Sputnik Uydusu: 1950lerin banda hem ABD hem de SSCB uzaya ilk
uyduyu frlatmak iin birbirleriyle bir yar iine girmilerdi. ABDnin
baarsz deneme-lerinin ardndan hi beklenmedik bir zamanda SSCB, bir
basketbol topu byklnde 85 kg arlndaki Sputnik I uydusunun yrngeye
oturtulduunu akla-d. Sovyetler, 3 Kasm 1957de bu kez uzaya giden
ilk canl olan Layka adl kpei tayan Sputnik II uydu-sunu da baaryla
frlatt.Bu Uzay Yarn SSCBnin kazand anlamna geliyordu.
Bu dnemdeki dier nemli bulular: Transistr ( 1947) , Kalp pili (
1950) Lazer ( 1960),
1946 John Mauchy ve John Eckert'in gelitirdii, Ame-rika'nn ilk
elektronik bilgisayar ENIAC halka gsteril-di.
1947 Edwin Land bir dakikadan az bir srede siyah beyaz fotoraf
karan polaroid makineyi icat etti.
1948 Willard Franck Libby, radyoaktif karbonla (kar-bon 14)
tarihleme yntemini gelitirdi.
1949 ngiliz yazar George Orwell, ''1984'' yazd. 1949 SSCB'de ilk
atom patlamas oldu. 1951 Kaptan Cousteau, Calypso Okyanus
Gemisi'yle
ilk yolculuuna kt. 1952 lk bilgisayar IBM-701 piyasaya kt. 1952
Fransa'yla ngiltere arasnda ilk uluslararas
televizyon balants kuruldu. 1952 Fransz romanc Franois Mauriac,
Nobel Ede-
biyat dl'n ald. 1953 Francis Crick ile James Watson DNA
molekl-
nn yapsn kefetti. 1954 Nkleer enerjiyle alan ilk denizalt
Nautilus,
ABD tarafndan suya indirildi. 1962 Telefon konumalarnn yannda
canl televizyon
grntlerini de ileten Telstar adl uydusu frlatld. 1962 nl mzik
topluluu Beatles, ilk plann kayd-
n yapt.
1.SOUK SAVA KAVRAMI VE SOUK SAVAA GE DNEM
II. Dnya Savandan ngiltere ve Fransann ypranm, SSCB ile ABDnin
sper g olarak kmas Souk Sava srecini balatmtr.
II. Dnya Savandan sona ABD ile SSCB arasnda Kba Krizine kadar
srekli bu olaydan SSCBnin dalmasna kadar dnem dnem grlen gerginlik
ve snrl atmaya Souk Sava denir. ( Souk Sava zellikle siyasi,
psikolojik, ekonomik, bilimsel ve teknoloji alanlarnda grlmtr.)
Not: "Souk Sava" deyimi ilk kez 1947 ylnda ABD'li Bernard Baruch
tarafndan kullanlmtr.
II. Dnya Savandan sonra Orta, Dou ve Gneydou Avrupa'da SSCB'nin
etkisi artmaya balad ve bu blgedeki lkeleri bir lde kendi emsiyesi
altna ald. Bundan korkan ABD ve ngiltere, Bat Avrupa'da ve baka
yerlerde Sovyet yanls komnist partilerin iktidara gelmemesi iin
eitli giriimlerde bulundular. Bu gelimeler iki taraf arasnda karlkl
ittifaklarn ortaya kmasna( NATO, Varova Pakt gibi) ve gerginliin
giderek trmanmasna yol amtr.
Kore ve Vietnam savalar, Berlin Sorunu, 1956-59 yllar arasnda
Ortadou'daki ekime, U-2 casus ua olay, Kba krizi gibi olaylar souk
savan doruunu oluturmutur. Ancak Kba Krizi Souk Sava iin bir dnm
noktas oluturmu, nkleer sava tehlikesinin ne kadar yakn olduunu
ortaya koymutur.
a) II. Dnya Savandan Sonra Dnya Siyasetini ekillendiren
Gelimeler
Bu dnemde uluslar aras siyaseti ekillendiren drt nemli gelime
yaanmtr:
Geleneksel g dengesinin merkezi ve en nemli esi olan Avrupa'nn
ve Avrupa devletlerinin savata byk bir tahribatla kmas
Amerika Birleik Devletleri ve Sovyetler Birlii'nin savatan sonra
sper g haline gelmi olmalar,
Nkleer silahlarn gelitirilmesi,
dnyann eitli blgelerindeki smrgeci devletlere kar ulusal bamszlk
hareketlerinin balamas,
b)ki Kutuplu Dnya Dzeni
II. Dnya Savandan sonra Avrupa'nn bir g merkezi olarak dnya
politikas sahnesinden ekilmesinden sonra, dnya en az yirmi yl kesin
izgiyle ABD ve Sovyetler Birlii'nin evresinde " iki kutuplu " bir
nitelik kazand.
Bu iki kutuplu dnya Dou Blouyla Bat Blou,
kapitalizm-liberalizm-demokrasi ile komnizm veya ABD ile SSCB
etrafnda arasnda meydana gelmitir.
Bu dzende dnya devletleri ya iki bloktan birisini semi ya da
Balantszlar Hareketine katlan devletler gibi her iki bloa da eit
mesafede durmaya almtr.
c)Souk Savaa Yol Aan Gelimeler
I.Yzdeler Antlamas
" Tarihte " Yzdeler Antlamas " diye geen bu antlamada, Churchill
ve Stalin arasnda 1944 Ekim'inde gereklesen ve amac Dou Avrupa'da
etki alanlarnn kesin olarak saptanmas olan anlamayla ngiltere ve
Rusya Dou Avrupa'da sahip olacaklar stnl yzdelerle belirlemilerdir.
Macaristan'da ngiltere %50, Sovyetler %50, Bulgaristan'da %25, %75;
Romanya %10, %90; Yugoslavya'da %50, %50; Yunanistan'da %90, %10,
Churchill'in anlarndan yazdklarnda anlaldna gre, bu anlama o andaki
sava durumu dzenlemesiydi.
Hemen sava sonrasnn bu karar ve gelimeleri, Avrupa'nn, komnizmin
ktada kmesine kadar sren, blnmln balatmtr. Bu kararlar, Batnn Dou
Avrupa'daki gcnn snrnn ve blgedeki Sovyet stnlnn nemli bir
gstergesidir.
II.Berlin Buhran
II. Dnya Sava'ndan sonra, Almanya'nn tmnde yapld gibi Berlin
ehri de drt igal blgesine ayrlmt. SSCBnin kendi igal blgesinden
Batl devletleri karmak istemesi Almanyann birlemesini nlemi, iki
taraf arasnda anlama bir trl salanamamtr.
Bunun zerine ABD, ngiltere ve Fransa kendi igal blgelerinde
Federal Alman Cumhuriyeti, SSCB ise kendi igal blgesinde Demokratik
Alman Cumhuriyetini kurmutur.
III. Nkleer Silah Denetiminde Anlamazlk
II. Dnya Savandan sonra ABD Baruch Planyla atom enerjisinin
gelitirilmesi ve kullanmnn tm aamalarn denetleyecek olan bir
uluslararas Atom Gelitirme Kuruluu'nun kurulmas; ihlallere kar bu
kurulua snrsz denetleme yetkisinin tannmas; atom silahnn yapmyla
ilgili her trl ihlalin en sert biimde cezalandrlmas; kurulu tam
denetim kurduktan sonra atom silahnn yapmnn yasaklanmas ve mevcut
atom stoklarnn yok edilmesini istemitir. Bununla beraber anlamay
ihlal edenlerin cezalandrlmasn engellenmemesi iin Gvenlik
Konseyindeki veto sisteminin deitirilmesini istemitir.
Baruch Plan, Sovyetler Birlii tarafndan kabul edilmemesine
ramen, daha sonra ABD tarafndan nkleer silahszlanma konferanslarnda
ortaya konan nerilerin temelini oluturmas asndan nemlidir.
Sovyetler Birlii'nin plan reddetme nedenleri ise; plann
uygulanmasyla ABD atom silah yapabilme yeteneine sahip tek devlet
olarak kalmas; ABD, BM'de karar verme srecine egemen olduu iin, bu
rgtn bir kuruluu olan Atom Enerji Komisyonu'nu da etkisi altna
alabilecei; plann tartld srada Sovyetler Birlii atom silahnn
gizlerini ele geirip bu silah ok ksa bir sre iinde yapabilme ura
iindeydi. Bu nedenlerden dolay bu plan kabul etmeyen Sovyetler
Birlii ile ABD arasndaki gerginlik daha da byd
IV. SSCBnin Komnizmi Yayma abalar
II. Dnya Savann dorusunda Avrupann dousu (Yugoslavya ve
Arnavutluk dnda) Sovyet ordusu tarafndan kurtarlm, Fransa, talya ve
Almanyann Bats ise ngiliz ve ABD ordularnn denetimi altnda kalmt.
Bylece siyasal iktidar ele geirebilecek gl Komnist partilerin
bulunduu Fransa ve talyada bu partiler iktidardan uzak
tutulabilmiken, sava izleyen ilk yl iinde Sovyetler Birliinin etki
alan iinde kalan sekiz lkede (Dou Almanya, Polonya, ekoslovakya,
Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Yugoslavya)
Marksist-Leninist partiler siyasal iktidar ele geirmilerdir.
Komnist partisinin byk lde oy alabildii ekoslovakya ve igalden
kurtulularn Sovyet ordularna borlu olmayan Yugoslavya ve Arnavutluk
dnda komnist hareketin zayf olduu bu lkelerde sosyalist rejimlerin
kuruluunda Sovyet askeri varl nemli pay sahibi olmutur.
Savan yaratt g dengesi ve savatan hemen sonra Sovyetler Birlii
ile Batl gler arasnda gerginleen ilikiler -souk sava- Yugoslavya ve
Arnavutluk dnda bu lkelerin srekli olarak Sovyetler Birliinin
yrngesinde kalmasna yol amtr. Yugoslavya Nazi igaline kar Yugoslav
halklarnn silahl direniini rgtlemi olan Tito ynetiminde 1948 ylndan
sonra Sovyetler Birliine kar km ve ondan sonra da bamszln
titizlikle korumutur. Arnavutluk da 1961 ylnda Sovyetler Birliinden
kopacaktr. teki alt lke ise gerek lke ii sosyalist uygulamalar,
gerekse d politika bakmndan Sovyetlerin sadk bir izleyicisi
oldular. Bu etkiden syrlmaya altklarnda da hep Sovyet mdahalesi ile
karlatlar. Sovyetler Birlii 1953te Dou Almanyaya ve 1956da
Macaristana askeri birlikler gnderdi. 1968de ise yine Sovyetlerin
nclnde be Dou Avrupa lkesi ekoslovakyadaki ynetimi askeri bir
mdahale ile deitirdi.
Not:Arnavutlukta Enver Hoca nderliindeki Milli Kurtulu Cephesi
29 Kasm 1944'de iktidara gelerek Komniz idareyi kurmutur.
Avrupa Dnda Komnizmin Yaylmas
Kba devrimi: 26 Temmuz 1953 Moncada Klas isyanyla balar, 1 Ocak
1959`da Batista`nn kovulmas ve Santa Clara, Santiago de Cuba
ehirlerinin Fidel Castro, Che Guevara, Raul Castro liderliindeki
isyanclar tarafndan ele geirilmesiyle son bulur. "Kba devrimi"
terimi, ayn zamanda ksaca Batista`nn devrilmesi ve Marksist
ilkelerin yeni Kba Hkmeti tarafndan uygulanmasn da belirtir.
in Devrimi:1934te komnist devrimi amalayan Mao Tse-Dungun
kuvvetleriyle milliyeti an Kay ek arasnda balayan ve II. Dnya Savan
da kapsayan i sava, Mao Tse Dung 1949 ylnda in Halk Cumhuriyetinin
kurulduunu ilan etmesiyle sonulanmtr.
inde komnizmin kurulmas SSCBnin Asyada byk bir mttefike kavumasn
salamtr.
Kuzey Kore Devrimi: Kim l Sung nderliindeki komnistler 1946
ylnda Kore i Partisini kurmu, 25 Austos 1948 ylnda hem gney hem de
kuzey blgelerinde yaplan genel seimlerde Kore Demokratik Halk
Cumhuriyeti tm Kore halkn temsil eden tek meru devlet organ olarak
kabul edilmitir. Ancak daha sonra 1950 ylnda balayan Kore Sava
sonunda Kore 38. enlem snr olmak zere Kuzey ve Gney Kore olmak zere
ikiye ayrlmtr. Kuzey Kore Komnist rejimi, Gney Kore ise demokrasi
benimsenmitir
2.SOUK SAVA GELMELER
A.DOU BLOKUNUN KURULMASI
a)Kominform: Stalin, 5 Ekim 1947'de "Amerikan emperyalizminin
bir aleti" olarak tanmlad Marshall Plan'na (Avrupa Ekonomik Kalknma
plan) kart bir giriim olarak; SSCB, Polonya, Bulgaristan,
ekoslovakya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Fransa, talya komnist
partileri liderlerini bir araya getiren Kominform'u kurmutur.
Kominform, grnte Marshall Plan'na mukabele amacna ynelik bir adm
olarak takdim edilmise de, gerekte amac, dnya ve zellikle Avrupa
Komnist hareketinin koordinasyonu ve Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt
ertesinde lavedilen 3. Enternasyonal'in fonksiyonlarn
stlenmekteydi.
b)COMECON (Karlkl Ekonomik Yardmlama Konseyi) (25 Ocak 1949)
Sosyalist lkeler arasnda ekonomik ibirlii ve dayanma amacyla
kurulan(25 Ocak 1949) ve Bat'da COMECON olarak adlandrlan
uluslararas rgt. 5-8 Ocak 1949'da Moskova'da yaplan grmelerden
sonra kurulan CMEA'nn merkezi Moskova'dadr. rgtn temel amalar;
ekonomik gelime iin uzmanlama ve ibirliine dayal planlar hazrlamak:
hammaddelerin retim ve datmn ynlendirmek, ye lkeler arasnda ve br
lkelerle ticareti gelitirmek iin ortak giriimde bulunmak; bilimsel
ve teknik aratrmalarla ibirlii yapmaktr.
CMEA yesi lkeler tm yeryzndeki sanayi retiminin 1/3'den ve
ulusal gelirin 1/4'den fazlasn salamaktayd. Yzlm 25 milyon km2 olan
ye devletlerin topraklarnda yaklak 400 milyon kii yaamaktayd.
c)Varova Pakt (14 Mays 1955)
14 Mays 1955'te S.S.C.B, ekoslovakya, Bulgaristan, Macaristan,
Polonya, Dou Almanya ve Arnavutluk (1968'de ekildi) tarafndan
kurulmutur. Kurulma amac NATO saldrsna kar Dou Avrupa lkelerini
savunmaktr.
Varova Pakt, Londra ve Paris Antlamalar ile Federal Almanyann
NATOya girmesi ve NATOya bal olarak Bat Avrupa Birliinin
kurulmasyla Avrupada doan ve giderek artan sava tehlikesine kar
biimlendi. Pakt kurucularna gre bu gelimeler, barsever devletlerin
gvenlii bakmndan bir tehdit oluturuyor ve savunma salayc kar
nlemlerin alnmasn gerektiriyordu.
Varova Paktn kuruluunu izleyen srete, SSCB ile ye lkeler arasnda
zincirleme bir biimde ikili yardm anlamalar imzaland. SSCB ayn
zamanda Polonya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Almanya ile 1956
Aralk - 1957 Mays dneminde bir dizi kuvvet stats anlamas imzalad.
Ayn tr bir antlama, ekoslavakyayla 1968de imzaland. Anlamada
uluslararas ilikilerde tehdit ve kuvvete bavurma knanarak, yelerin
bunu nlemek konusunda gerekli tm abay gsterecekleri
belirtilmiti.
Varova Paktnn zellikleri
- yelerin ortak karlarn ilgilendiren tm sorunlarda birbirlerine
danacaklardr.
- Avrupada silahl bir saldr durumunda yelerin tek tek ya da
ortak bir biimde kendilerini savunacaklardr
-Birleik Komutanlk kurulacaktr.
- Siyasal Danma Komitesi kurulacaktr.
-yelerin bu anlaman amalaryla herhangi bir uluslararas balantya
girmeyecekleri ve giriimde bulunmayacaklardr.
-Taraflarn birbirleriyle ekonomik ve kltrel ilikilerini daha
ileri boyutlarda bir dostluk ruhu iinde davranacaklardr.
-Bu szlemenin toplumsal ve siyasal sistemleri gz nne alnmakszn
teki tm devletlere aktr.
-Antlama 20 yl geerli olacaktr. Srenin bitiminden bir yl nce,
anlamay sona erdirme isteinin belirtilmemesi durumunda, anlamann 10
yl daha uzayacaktr.
-Varova Paktnn en yksek siyasal organ Siyasal Danma
Komitesidir(CPC).
-Dou ile Bat arasnda ortak gvenlik salayan bir pakt yrrle
girince, Varova Paktnn kaldrlmas gz nne alnabilir.
d)SSCBnin Yaylmasna Kar Tepkiler
Yugoslavyann Kominformdan karlmas
Yugoslavya'nn Kominform'dan ve Moskova'dan kopmasnda: Dier uydu
lkelerde olduu gibi, Sovyetler Yugoslavya'y da tam manasyla
kontrolleri altna almak istemiler, fakat Yugoslav lideri Tito buna
msaade etmemitir. nk Yugoslavya'nn komnist rejim altna girmesi,
Sovyet askerleri veya Sovyet Rusya'nn sayesinde deil, Tito ve
"Partizan"larnn Almanlara kar yapt silahl mcadele sonunda olmutu.
Dier uydu lkelere gre bu farkllk, Tito'ya, Moskova'ya kar davrannda
byk bir bamszlk salam ve Moskova da bunu hazmedememitir.
Tito Yugoslavya'da kendi komnist rejimini kurduktan sonra
Moskovaya dayanmakla beraber, onun kendisine zg tasarlar vard.
Tito, kendisini Balkanlarn bir lideri yapmak istiyordu. Bu amala,
Bulgaristan, Romanya ve Macaristan ile eitli ibirlii anlamalar ve
ittifak antlamalar imzalanmt. Tito, bu lkeleri Belgrad etrafnda
toplamak ve hatta Yunanistan'da Markos galip geldii takdirde
Yunanistan' da katarak, bir Balkan Federasyonu kurmak istiyordu. Bu
ise Sovyetleri rktt.
Sovyetler, Tito'nun da aynen Sovyet komnizmini ve sistemini
tatbik etmesini istemiler, Tito ise buna kar gelerek, komnizmi
Yugoslavya'nn milli artlarna gre tatbik etme abasnda idi. Tito'nun
bu hareketi, milletleraras komnizm hareketinde ilk "milli komnizm"
abas olarak kabul edilebilir.
in SSCB Anlamazl
SSCBnin 1956 ylnda Cominformun kaldrlmas kararn almas komnizmin
dnya apndaki zaferini isteyen komu komnist devlet in Halk
Cumhuriyeti ile Sovyetler Birlii'nin arasn daha da amtr. Bu
in-Sovyet gr ayrl 1967'de Muhafzlarn Pekin'deki Sovyet eliliini
kuatmasyla patlak vermitir. 1969'da da in - Sovyet snrnda
anlamazlklar yaanmtr.
Macaristanda Tepkiler
Macarlar Sovyet Rusya destekli Komnist idareyi kaldrmak zere 23
Ekim 1956da bakaldrdlar. Bir renci mitingi eklinde balayan olaylar
bir anda tm lkeye yayld. Fakat Rus tanklar devreye girerek htilali
kanl bir ekilde bastrd. 10 Kasmda her ey bitmiti. Ruslar Orta
Avrupada kontrollerini bylece salamlatrdlar.
atmalarn sonunda 2500 Macar ldrlm 13.000i yaralanm, 200.000i de
mlteci olarak vatanlarndan kamak zorunda kalmlard. Binlerce Macar
Sibiryadaki alma kamplarna lme gnderilmilerdi.
ekoslovakyada Tepkiler
1967 ylnda ekoslovakya Komnist Partisi Genel Sekreterliine
Alexander Dubekin getirilmesiyle Prag Bahar denilen olaylar
balamtr. Dubekle balayan "milli komnizm", "insancl komnizm" gibi
liberal saylabilecek hareketler Sovyetlerin 1968 Austosunda bu
lkeyi askerleriyle igal etmesiyle sona ermitir.
B.BATI BLOKUNUN KURULMASI
a)Truman Doktrini
1946 ylnda Sovyet Rusya ana ynde yaylma abalarna girimitir. ran
zerinden Orta Dou petrolleri ve Basra Krfezi'yle Hint Okyanusu,
Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi ve Dou Akdeniz ve Yunanistan
zerinden Dou Akdeniz.
Bu ynn geleneksel olarak ngiltere'nin hayati ilgi ve kar alanlar
olmasna kar SSCBye durduracak gten yoksun olmas ngiltereyi ABDyi
dnya siyasetine ekmek iin hareketlendirdi.
ngiltere 1947 ubatnda Amerikan hkmetine, bir Trkiye ve dieri de
Yunanistan hakknda olmak zere iki memorandum (muhtra) verdi. Bu
memorandumlarda, Trkiye'nin Bat savunmas iin nemi belirtilerek
Trkiye'ye hem ekonomik ve hem de askeri yardm yaplmas gerektii,
ngiltere'nin bu yardmlar yapamayaca ve hatta Yunanistan'daki
askerlerini dahi geri ekmek zorunda bulunduu ve dolaysyla
sorumluluun Amerika'ya dt belirtildi.
Bunun zerine Bakan Truman Amerikan Kongresi'ne 12 Mart 1947 gn
gnderdii mesajnda, Trkiye ve Yunanistan'a 400 milyon dolarlk askeri
yardm yaplmas iin kendisine yetki verilmesini istedi. Bu mesajda
Trkiye'nin toprak btnlnn korunmasnn Orta Dou dzeninin korunmas iin
bir zaruret olduu belirtiliyor ve Trkiye ile Yunanistan'n
durumlarnn birbirine ball yle anlatlyordu:"Eer Yunanistan silahl
bir aznln kontrol altna derse, bunun Trkiye iin sonular ok ciddi
olur. Byle bir durumda karklk ve dzensizlik btn Orta Dou'ya
yaylabilir."
Truman Doktrini savas sonras Amerikan d politikasnda, sonular
gnmze kadar ulaan, Amerikann Monroe Doktrinini terk ederek, SSCBye
kar aktif bir d politika izlemesini salamtr.
b)Marshall Doktrini ( Plan)
kinci Dnya Sava sonras dnemde, ABD tarafndan Avrupa lkelerine
yardmda bulunmak ve bu lkeleri ksa zamanda gelitirip glenmelerini
salamak amacyla hazrlanan bir programdr.
Marshall Program'nn balca iki amac vard. Birisi, salanacak d
yardmlarla Avrupa lkelerinin yklan ekonomilerinin onarmna ve
kalknmalarnn gerekletirilmesine katkda bulunmak, dieri de Komnizmin
Bat Avrupa'daki yaylna engel olmakt.
SSCBnin II. Dnya Savandan sonra Avrupaya kar tehditlerinin
artmas zerine ABD Dileri Bakan George C. Marshall, Avrupa'ya
programl yardm yaplmas nerisinde bulundu. Bunun zerine bir Avrupa
Onarm Program (European Recovery Program) hazrland.
Marshall Program, 1948 ylnda Bakan Truman tarafndan imzalanan
bir kanun ile kabul edildi. Program drt yllk bir sreyi
kapsamaktayd.
Avrupa lkeleri aralarnda gerekli ibirliini gerekletirmek ve
Marshall yardmlarn datmak zere Avrupa Ekonomik birlii rgt (OEEC)'n
kuruldu.
17 Bat Avrupa lkesinden her biri, 1948-1951 dnemini kapsayan bir
plan hazrlayacak, ekonomisini toparlayacak, retimini artracak ve d
a azaltacak nlemler alacakt.
Marshall Plan sava sonras dnem dnyada "Souk Savan balang
dnemidir. Dolaysyla ABD, ne pahasna olursa olsun Komnizmin yaylna
set ekmek istiyordu.
Avrupa Onarm Program'nn uyguland drt yllk sre ierisinde ABD,
Avrupa'ya 11.4 milyar $ yardm yapt, bunun %90'i dorudan hibe
eklinde idi. En fazla yardm alan lkeler ngiltere (%24), Fransa
(%20), Federal Almanya (%11) ve talya (%10) idi.
c)Bat Avrupa Birlii
1948de Komnistlerin ekoslovakyada iktidar ele geirmeleri,
SSCBnin yaylmac siyasetini ve tehditlerini ortaya koymas bakmndan
Batl devletler iin bir alarm oldu.
Bu artlar iinde, ngiltere ve Fransa ile Belika, Hollanda ve
Lksemburg arasnda, 4 Mart 1948 de Brkselde balayan toplant, 17 Mart
1948 de Bat Avrupa Birliini kuran bir antlamann imzas ile sona
erdi. Bu antlamaya gre be devlet, aralarndaki her trl ibirliinden
baka, taraflardan biri Avrupada bir silahl saldrya urad takdirde,
dierleri her trl vastalarla onun yardmna gideceklerdi.
Bat Avrupa Birliine balangta, skandinav lkeleri de dahil edilmek
istenmise de, bu lkeler, Sovyetler Birlii ile komuluklar dolaysyla,
bu devleti kkrtmak istememiler ve bu ittifaka dahil olmaktan
kanmlardr.
Bat Avrupa Birlii Avrupadaki Sovyet tehdit ve yaylmasna kar alnm
ilk askeri tedbir olmutur. Fakat Amerikann bu ittifak iinde olmay,
Bat Avrupa Birliini Sovyetler karsnda bir denge unsuru olmaktan
yoksun brakmtr. Muhtemeldir ki, skandinav lkeleri de bunun iin bu
ittifaka katlmamlard. Lakin 1948 ylnn gelimeleri, Batllar ve
Amerikay, daha geni bir ittifak sistemi kurmaya sevk edecek ve NATO
ortaya kacaktr.
d)NATO
Marshall Plan ve Truman Doktrini, Sovyetlerin Orta Dou ve
Avrupa'da girimi olduklar yaylma faaliyetlerine kar Birleik
Amerika'nn alm olduu ilk tedbirlerdi. Fakat 1948 Berlin Buhranyla
Sovyetlerle ibirlii yapma imkn kalmad anlald. nk imdi Sovyetler,
bir bar dzeninin kurulmasndan ziyade, mmkn olduu kadar geni alanlar
komnist kontrol altna sokmann abas iindeydi. te bu netice,
Amerikay, Sovyetlere kar Durdurma (containment) politikas takibine
gtrmtr. Yani, Amerika bundan sonra Sovyet yaylmasn durdurmak iin
gerekli tedbirleri alacaktr ki, bu tedbirlerin en etkilisi 4 Nisan
1949 da kurulan NATO veya Kuzey Atlantik ttifak olacaktr.
SSCBye kar kurulan Bat Avrupa Birliinin bu devlete kar tek bana
yeterli olmayacann grlmesi ABDyi Monroe Doktrini politikasndan
dndrd.
Senatr Vandenberg Nisan aynda Senatoya sunduu bir karar
tasarsnda, Amerika Cumhurbakanna, Amerika'nn gvenliini ilgilendiren
ve karlkl yardma dayanan "blgesel ve dier ortak anlamalara" katlma
yetkisinin verilmesini istedi. Vandenberg'in bu teklifi 11 Haziran
1948 de Amerikan Kongresi tarafndan kabul edildi ve bu karara
bundan byle Vandenberg Karar denildi. Vandenberg Karar, Amerika