ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ «…και έθεσεν ο Δαυίδ την χείραν του εις τον σάκκον του και λαβών λίθον εξ αυτού, εξεσφενδόνισεν αυτόν και εκτύπησε τον Φιλισταίον επί του μετώπου του […] ούτω ο Δαυίδ κατέβαλε τον Φιλισταίον με σφενδόνην και με λίθον, εκτύπησε τον Φιλι- σταίον και εφόνευσεν αυτόν…» (Σαμουήλ Α΄, 17:49-50) ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ… ΄Οταν γίνεται λόγος για τη σφεντόνα, η πρώτη εικόνα που πιθανότατα έρχεται στο νου κάποιου είναι ακριβώς αυτή η μονομα- χία που περιγράφεται στο χωρίο της Πα- λαιάς Διαθήκης ανάμεσα στο μεγαλόσωμο, πάνοπλο πολεμιστή των Φιλισταίων Γολι- άθ και το νεαρό, άπειρο και οπλισμένο μο- ναχά με τη σφεντόνα του Ισραηλίτη βοσκό Δαυίδ (Εικ. 1). ΄Ολοι φυσικά γνωρίζουν την απροσδόκητη έκβαση αυτής της άνισης μά- χης… Μολονότι με δυσκολία μπορεί να εντο- πιστεί κάποιο ίχνος ιστορικής αλήθειας στη γραπτή αυτή «πηγή», ωστόσο δεν παύει να αποτελεί ένδειξη τόσο της αποτελεσματικό- τητας μιας σφεντόνας στα χέρια ενός επιδέ- ξιου χειριστή της όσο και της διαχρονικότη- τας της χρήσης της. Το «όπλο του Δαυίδ» λοιπόν, όπως συχνά αποκαλείται η σφεντόνα, παρέμεινε σχεδόν ίδιο και απαράλλαχτο όλες αυτές τις χιλιετί- ες, για να θυμίζει κάτι από τα «παλιά εκείνα χρόνια» και να μας συνδέει τελικά με αυτά. Βέ- βαια, τότε ξεκί- νησε να χρησι- μοποιείται ως απαραίτητο ερ- γαλείο για το κυνήγι, ως ανα- γκαίο μέσο, δη- λαδή, για την επιβίωση του νεολιθικού αν- θρώπου, ενώ με τον καιρό μετα- τράπηκε σε ένα αρκετά απο- τελεσματικό όπλο στα χέρια δεινών πολεμιστών της αρχαιότητας. Παράλ- ληλα με την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνι- ών, κατ’ επέκταση και των πολεμικών όπλων, η σφεντόνα έγινε απλά ένα παιχνίδι, το οποίο, τουλάχιστον μέχρι πριν από λίγες δεκαετί- ες, έβλεπε κανείς μικρά παιδιά να το μεταφέ- ρουν στην πίσω τσέπη των κοντών παντελο- νιών τους… Εικ. 1
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
49
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ
«…και έθεσεν ο Δαυίδ την χείραν του εις τον σάκκον του και λαβών λίθον εξ αυτού, εξεσφενδόνισεν αυτόν και εκτύπησε τον Φιλισταίον επί του μετώπου του […] ούτω ο Δαυίδ κατέβαλε τον Φιλισταίον με σφενδόνην και με λίθον, εκτύπησε τον Φιλι-σταίον και εφόνευσεν αυτόν…»
8 Βλ. Αδαμίδου 2006: 47-81, όπου δίνονται τόσο η αναλυτική καταγραφή, περιγραφή και απεικόνιση του συνό-
λου των βλημάτων που εντοπίστηκαν στο Δισπηλιό όσο και οι επιμέρους παρατηρήσεις μέσα από σχεδιαστικά
γραφήματα.9 Το σύνολο του οστεολογικού υλικού μελετάται προς το παρόν από την Dr. Ν. Φωκά-Κοσμετάτου και την Ε. Σα-
μαρτζίδου.
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
58
φοειδή και πουλιά (Τουλούμης 2002: 99). Η
ποσοτική σύγκριση των βλημάτων του Δι-
σπηλιού με τα υπόλοιπα εργαλεία της θέσης
οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η χρήση τους
ήταν σχετικά περιορισμένη. Με άλλα λόγια
το οστεολογικό υλικό σε συνδυασμό με την
εύρεση βλημάτων σφεντόνας αλλά και μι-
κρού αριθμού λίθινων αιχμών βέλους επι-
βεβαιώνουν ότι ο Νεολιθικός κάτοικος της
θέσης ασχολήθηκε συμπληρωματικά μόνο
με το κυνήγι, ενώ η οικονομία του οικισμού
ήταν κατά βάση γεωργοκτηνοτροφική.
Σε γενικές γραμμές πάντως το υλι-
κό από το Δισπηλιό δε διαφοροποιεί ούτε
ανατρέπει την εικόνα που έχουν σχηματί-
σει ως τώρα οι αρχαιολόγοι για τα αντικεί-
μενα αυτά, καθώς ανάλογα συμπεράσματα
και παρατηρήσεις έχουν γίνει σε μικρότερο
ή μεγαλύτερο βαθμό και από άλλους ερευ-
νητές. Μέσα από μια συγκριτική μελέτη
των ευρημάτων της κάθε Νεολιθικής θέσης
στην Ελλάδα δεν προκύπτει καμία ουσια-
στική αλλαγή στα εξωτερικά και ποιοτικά
χαρακτηριστικά τους.
ΑΦΟΡΜΕΣ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Ο αρκετά ικανός αριθμός των πήλινων
και λίθινων βλημάτων από το Δισπηλιό και
τους υπόλοιπους νεολιθικούς οικισμούς φα-
νερώνει ότι η σφεντόνα χρησιμοποιήθηκε
ως κυνηγετικό όπλο σε κάποιο τουλάχιστον
βαθμό. Φαίνεται ότι οι κάτοικοι της λίμνης
αξιοποίησαν τόσο τα πήλινα όσο και τα λί-
θινα βλήματα δείχνοντας, όμως, μεγαλύτερη
προτίμηση στα πρώτα. Αυτό γίνεται αντιλη-
πτό και από το συνολικό αριθμό των ευρη-
μάτων αλλά και από τη μεγάλη συγκέντρω-
ση που βρέθηκε στο ανασκαφικό τετράγωνο
της 7β, όπου τα «αποθηκευμένα» δείγματα
ήταν σχεδόν όλα πήλινα. Ανάλογη προτίμη-
ση διαπιστώθηκε ότι είχαν και οι κάτοικοι
των άλλων Νεολιθικών θέσεων. Για παρά-
δειγμα στην Οτζάκι Μαγούλα (Mottier 1981:
136, 149 και Hauptmann 1981: 154, 191,
223) και στην Αράπη Μαγούλα (Milojčić &
Hauptmann 1969: 96, 102, 104, 108) εντο-
πίστηκαν μόνο πήλινοι πεσσοί, ενώ σαφώς
περισσότεροι είναι οι πήλινοι έναντι των λί-
θινων λόγου χάρη στο Σέσκλο (Τσούντας
1908: 343-4 και Παπαευθυμίου-Παπανθίμου
1989: 144, 146-8) και στο Τσαγγλί (Wace &
Thompson 1912: 121).
Ωστόσο μια τέτοια εικόνα μπορεί να εί-
ναι πλασματική, αν σκεφτεί κανείς τη δυ-
σκολία αναγνώρισης και ταύτισης ενός
λίθινου πεσσού, αλλά και την ευκολία πρό-
σβασης που διέθεταν οι προϊστορικοί άν-
θρωποι σε μικρές πέτρες σε συνδυασμό με
την άμεση δυνατότητα μετατροπής τους
σε πεσσούς σφεντόνας. Με άλλα λόγια δεν
κρίνεται απολύτως απαραίτητο να υπάρ-
χουν εντός του οικισμού μεγάλες ποσότη-
τες λίθινων βλημάτων, εφόσον μια μικρή
περιήγηση στη γύρω περιοχή θα εξασφά-
λιζε στο Νεολιθικό κυνηγό τα κατάλληλα
εφόδια για το σκοπό του. Η περίπτωση των
πήλινων πεσσών είναι κάπως διαφορετική.
Χρειάζεται, δηλαδή, κάποια προεργασία για
την κατασκευή και παραγωγή τους, μια δι-
αδικασία σχετικά χρονοβόρα για την εύρε-
ση και επεξεργασία του πηλού, το πλάσιμο
και το ψήσιμο ή στέγνωμα του αντικειμέ-
νου στον ήλιο. ΄Αρα εδώ ίσως υφίσταται
ένας προγραμματισμός για να υπάρχουν σε
διαθεσιμότητα πήλινα βλήματα ανά πάσα
στιγμή. Το γεγονός ότι 27 πήλινοι πεσσοί
στην τομή 7β ήταν τοποθετημένοι μέσα σε
κάποιο σκεύος ή σάκο συνηγορεί υπέρ ενός
τέτοιου προγραμματισμού και υποδηλώνει
ότι τους φύλαγαν κάπου μαζεμένους και
έτοιμους προς χρήση.
Από την άλλη πλευρά βέβαια η ταυτό-
χρονη και παράλληλη χρήση τόσο των πή-
λινων όσο και των λίθινων πεσσών είναι
μια πραγματικότητα σε πολλούς οικισμούς
της Νεολιθικής. Με μία πρώτη αξιολόγη-
ση δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί μια
ξεχωριστή και διαφορετική χρησιμότητα
των δύο υλικών. Είναι παρόλα αυτά πιθα-
νόν οι Νεολιθικοί να εντόπισαν στην πράξη
ορισμένες διαφορές και για αυτό να εφάρ-
μοζαν είτε το πήλινο είτε το λίθινο βλήμα
ανάλογα με την περίσταση. Οι πειραματι-
κές παρατηρήσεις που πραγματοποιήθη-
καν από τον Newcomer (1978) ίσως δίνουν
μια απάντηση. Το γεγονός, δηλαδή, ότι οι λί-
θινοι πεσσοί καλύπτουν μεγαλύτερη εμβέ-
λεια και φτάνουν σε πιο μακρινή απόσταση
ενώ οι πήλινοι πεσσοί προσφέρουν καλύ-
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ
59
τερη ακρίβεια βολής μπορεί να είχε γίνει
αντιληπτό από τους νεολιθικούς ανθρώ-
πους και έτσι η επιλογή του υλικού γινόταν
ανάλογα με τη χρήση. Φυσικά οι παραπά-
νω προτάσεις μόνο ως υποθετικές και εν-
δεχόμενες μπορούν να ενταχθούν στο γενι-
κότερο προβληματισμό περί συνειδητής ή
τυχαίας επιλογής του υλικού των νεολιθι-
κών πεσσών.
Ίσως τελικά τα δεδομένα που φτάνουν
ως τις μέρες μας όσον αφορά τα βλήματα
σφεντόνας που ανασύρονται μέσα από τα
ερείπια ενός κατεστραμμένου ή εγκατα-
λειμμένου Νεολιθικού οικισμού να είναι
ελλιπή και αποσπασματικά. Στην πραγμα-
τικότητα αγνοούμε αν αυτά που εντοπίζο-
νται κατά τη διάρκεια της ανασκαφής εί-
ναι εκείνα που είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί
ή είναι μόνον εκείνα που ήταν έτοιμα για
να χρησιμοποιηθούν ή πρόκειται και για
τα δύο. Και μετά τη χρήση τους στο κυ-
νήγι τι ακριβώς συνέβαινε; Τα περισυνέλ-
λεγαν για να τα χρησιμοποιήσουν ξανά ή
μήπως τα άφηναν στη θέση τους; Σαφώς
δε θα ήταν δύσκολο για τους νεολιθικούς
να βρουν βότσαλα της λίμνης με το κα-
τάλληλο σχήμα και μέγεθος ή ακόμα και
να πλάσουν από πηλό ένα μικρό αμφικω-
νικό βλήμα. Είτε τα μάζευαν και τα επέ-
στρεφαν στο σπίτι τους είτε δεν τα ανα-
ζητούσαν ποτέ, είναι δύσκολο να μιλήσει
κανείς για μια συγκεκριμένη πρακτική και
τακτική, αφού θα μπορούσε κάλλιστα να
πρόκειται για ένα τυχαίο γεγονός. Εξάλ-
λου υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο η πλει-
ονότητα των βλημάτων που χρησιμοποιή-
θηκαν να βρίσκεται έξω από τον οικισμό
και τα δεδομένα που έρχονται στα χέρια
μας να αποτελούν μέρος μόνο μιας συνολι-
κής εικόνας, την οποία δε θα καταφέρουμε
ποτέ να αναπλάσουμε πλήρως…
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ
Αρκετά ενδιαφέρουσες και γεμάτες προ-
βληματισμό είναι οι συζητήσεις που έχουν
προκύψει γύρω από την ερμηνεία αυτών των
απλών και μικρών αρχαιολογικών ευρημά-
των. Οι επικρατέστερες απόψεις είναι εκεί-
νες που αντιμετωπίζουν τη σφεντόνα και τα
βλήματά της ως τα βασικά εργαλεία για το
κυνήγι και εκείνες που δίνουν επιπρόσθε-
τες κοινωνικές προεκτάσεις στη χρήση τους
και τα θεωρούν παράλληλα πολεμικά όπλα.
Με μια πρώτη προσέγγιση του θέματος κα-
μία από τις παραπάνω απόψεις δε φαίνεται
απίθανη, διότι τα αντικείμενα αυτά είναι κα-
τασκευασμένα με τέτοιο αεροδυναμικό σχή-
μα που σαφώς ο αρχικός σκοπός τους ήταν
να βάλλουν, να χτυπήσουν δηλαδή κάτι, ένα
ζώο, ένα πουλί ή ακόμα και έναν άνθρωπο.
Το ζήτημα όμως είναι αν μια πολεμική χρή-
ση μπορεί να αναχθεί με βεβαιότητα στη Νε-
ολιθική Εποχή.
Έτσι, από τη μία πλευρά πολλοί με-
λετητές (π.χ. Τσούντας 1908, Childe
1925, Buchholz 1965, Ευστρατίου 1982,
Vutiropulos 1991, Treuil 1996) υποστη-
ρίζουν ότι η σφεντόνα υπήρξε ένα αμιγώς
κυνηγετικό εργαλείο κατά τη διάρκεια της
Νεολιθικής Εποχής επισημαίνοντας ταυτό-
χρονα ότι ο τρόπος ζωής των νεολιθικών
ομάδων δεν μπορεί να δικαιολογήσει την
παρουσία οργανωμένων πολεμικών συ-
γκρούσεων μεταξύ τους. Με άλλα λόγια,
η οικονομία, η παραγωγική διαδικασία,
οι κοινωνικές σχέσεις, η απουσία ταξικών
διαφοροποιήσεων και κεντρικής εξουσί-
ας καθώς και η έλλειψη ανισομερούς κα-
τανομής του κοινωνικού υπερπροϊόντος
δε συμβάλλουν στην ανάπτυξη εχθρικών
συμπεριφορών ανάμεσα στις νεολιθικές
κοινότητες. Μόνο από την αρχή της Επο-
χής του Χαλκού και έπειτα έχουν διαμορ-
φωθεί και παγιωθεί τα χαρακτηριστικά
εκείνα που ευνοούν τη δημιουργία αντα-
γωνισμών ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες
κοινωνίες και μόνο τότε στο πλαίσιο δια-
φορετικών δομών και νέου τρόπου ζωής
η σφεντόνα μαζί με το τόξο πήρε τη θέση
της στον πολεμικό εξοπλισμό των όποιων
αντιμαχόμενων ομάδων.
Τη χρήση της σφεντόνας στο κυνήγι επι-
βεβαιώνουν και τα οστά άγριας πανίδας
που έχουν εντοπιστεί σε Νεολιθικούς οικι-
σμούς. Μολονότι η οικονομία βασίζεται κυ-
ρίως στην καλλιέργεια της γης και στην κτη-
νοτροφία, υπάρχουν παράλληλα τα στοιχεία
εκείνα που αποδεικνύουν ότι ο Νεολιθικός
άνθρωπος δεν άφησε τελείως πίσω του το
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
60
μεσολιθικό παρελθόν και τις παραδόσεις του
και συνέχισε σε μικρότερο βαθμό φυσικά να
ασχολείται με το κυνήγι και την καρποσυλ-
λογή. Με βάση τα γενικά ανασκαφικά δεδο-
μένα και τις επιμέρους αναφορές βγαίνει το
συμπέρασμα ότι η κυνηγετική δραστηριό-
τητα των νεολιθικών ανθρώπων έπαιζε, σε
σχέση με τις υπόλοιπες ασχολίες τους, δευ-
τερεύοντα και συμπληρωματικό ρόλο. Μια
απλή στατιστική προσέγγιση του οστεολο-
γικού υλικού που προέρχεται από μη εξη-
μερωμένα ζώα δεν ξεπερνά συνήθως το 2%
επί του συνόλου των οστών μιας Νεολιθι-
κής θέσης (Χουρμουζιάδης 1981: 39). Οπότε
τα βλήματα σφεντόνας με το αεροδυναμικό
τους σχήμα και όλα τα πλεονεκτήματα που
αυτό συνιστά, καθίστανται το πλέον κατάλ-
ληλο εργαλείο στα χέρια ενός έμπειρου κυ-
νηγού για να χτυπήσει, να τραυματίσει και
ίσως να σκοτώσει ένα ζώο στο έδαφος ή ένα
πτηνό στον αέρα με σκοπό να το εντάξει στη
διατροφή του.
΄Ενα εθνογραφικό παράδειγμα που εν-
δυναμώνει τη χρήση της σφεντόνας και των
σφαιρικών πεσσών ως κυνηγετικών εργαλεί-
ων είναι το λεγόμενο bolas10 (Εικ. 15). Πρόκει-
ται για ένα κυνηγετικό όπλο που αποτελείται
από δύο ή τρεις λίθινες σφαίρες προσαρμο-
σμένες στην άκρη ενός δερμάτινου συνήθως
σχοινιού και έχει παρόμοιο τρόπο βολής με
εκείνον της σφεντόνας. Το bolas χρησιμοποι-
είται ακόμα από πρωτόγονες φυλές Ινδιάνων
στην Κεντρική και Νότια Αμερική, κυρίως για
το κυνήγι πουλιών (Ευστρατίου 1982: 83)11.
Από την άλλη πλευρά κάποιοι μελε-
τητές (π.χ. Μυλωνάς 1928, Rodden 1962,
Weinberg 1965, Renfrew 1972) θεωρούν
ότι η σφεντόνα πέρα από το κυνήγι χρησι-
μοποιήθηκε και ως όπλο ήδη από τη Νεολι-
θική Εποχή. Σύμφωνα με την άποψη αυτή
η εύρεση πολυάριθμων πεσσών συσχετίζε-
ται με οχυρωματικά έργα, λίθινους περιβό-
λους, προστατευτικές τάφρους και στρώμα-
τα καταστροφής οικισμών (Νέα Νικομήδεια,
Σέσκλο, Μαγούλα Χατζημισσιώτικη, Σέρβια,
Διμήνι) και υποστηρίζεται κατ’ επέκταση ότι
όλα αυτά αποτελούν αποδείξεις επιδρομών
και συγκρούσεων ανάμεσα στις νεολιθικές
κοινότητες.
Η πορεία της αρχαιολογικής έρευνας,
όμως, θέτει υπό αμφισβήτηση αρκετές από
αυτές τις αποδείξεις. Για παράδειγμα, οι οχυ-
ρωματικοί, σύμφωνα με τον Χ. Τσούντα
(1908), περίβολοι της Ακρόπολης του Διμη-
νιού μετά την επανεξέτασή τους ερμηνεύτη-
καν ως συνηθισμένα αναλήμματα που παί-
ζουν βασικό ρόλο στη σωστή ανάπτυξη της
οικοδομικής δραστηριότητας και στην οργά-
νωση του χώρου (Χουρμουζιάδης 1979: 57-
94). Μολονότι αμυντικές τάφροι έχουν ανα-
γνωριστεί σε οικισμούς της Αρχαιότερης και
Μέσης Νεολιθικής όπως το Αχίλλειον, η Σου-
φλί Μαγούλα, η Νέα Νικομήδεια και τα Σέρ-
βια, καθώς και σε οικισμούς της Νεότερης και
Τελικής Νεολιθικής όπως η Οτζάκι Μαγούλα,
η Αράπη Μαγούλα, η ΄Αργισσα και ο Μακρύ-
γιαλος, ωστόσο η οχυρωματική τους χρήση
ενάντια σε εισβολείς δεν μπορεί να τεκμη-
ριωθεί με πάσα βεβαιότητα. Θεωρείται δη-
λαδή πιθανότερο να εξυπηρετούσαν πολλα-
πλές λειτουργίες, την οριοθέτηση λόγου χάρη
του χώρου του οικισμού και την προστασία
του από τα άγρια ζώα και ίσως σε κάποια εν-
δεχόμενη κρίσιμη ή απειλητική κατάσταση
να χρησίμευσαν ως προστατευτικές τάφροι
(Andreou, Fotiadis & Kotsakis 1996).
Παράλληλα με τα παραπάνω πιθανά
οχυρωματικά έργα υπάρχουν και κάποιες
ενδείξεις για καταστροφές οικισμών, οι
οποίες ίσως θα μπορούσαν να ερμηνευ-
τούν ως αποτέλεσμα ένοπλων επιθέσε-
10 Ο πληθυντικός αριθμός της ισπανικής λέξης bola που σημαίνει σφαίρα. 11 Βλ. και http://www.flight-toys.com/bolas.htm
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ
Εικ. 15
61
ων. Γύρω στα τέλη της Μέσης Νεολιθι-
κής μια εκτεταμένη καταστροφική φωτιά
φαίνεται να έπληξε ταυτόχρονα τόσο την
Ακρόπολη όσο και τον οικισμό του Σέ-
σκλου. Συνέπεια αυτού του γεγονότος
ήταν η παροδική ερήμωση του Σέσκλου
Α (Ακρόπολη) για πολλούς αιώνες και η
οριστική εγκατάλειψη της πόλης (Θεοχά-
ρης 1971: 17-8). Τα αίτια αυτής της φω-
τιάς παραμένουν αδιευκρίνιστα. Πιθανο-
λογείται ότι ενδεχομένως να προκλήθηκε
μετά από κάποιο σεισμό ή από κάποια
άλλη αιτία, όπως ένας πόλεμος (Θεοχάρης
1968: 25 και 1981: 119, 125). Η εύρεση
πολλών συγκεντρωμένων πήλινων πεσ-
σών σφεντόνας μέσα στο εργαστήριο του
κεραμέα, που χρονολογείται σε αυτή την
τελευταία φάση της Μέσης Νεολιθικής,
μπορεί να σχετιστεί με την καταστροφή
που ακολούθησε και ίσως με την πιθανή
χρήση των βλημάτων αυτών ως όπλων.
Παρόμοια καταστροφή από φωτιά την
ίδια ακριβώς εποχή σημειώθηκε και στο
Τσαγγλί (Wace & Thompson 1912: 86,
104). Και εδώ ο εντοπισμός εξήντα πήλι-
νων βλημάτων μέσα στο «σπίτι Q» προβλη-
ματίζει. Σε περίπτωση που απορριφθούν
τα φυσικά αίτια ενός τέτοιου φαινομέ-
νου ή ακόμα και το ξέσπασμα μιας τυχαί-
ας φωτιάς στο χώρο, τότε κρίνεται αρκετά
πιθανό να προηγήθηκε μια επίθεση. Είναι
πάντως ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός
ότι δύο γειτονικοί οικισμοί, το Σέσκλο και
το Τσαγγλί, καταστρέφονται την ίδια πε-
ρίοδο και με τον ίδιο τρόπο, χωρίς ωστόσο
τέτοια ή παρόμοια στρώματα καταστρο-
φής να θεωρούνται ακλόνητες αποδείξεις
εχθροπραξιών κατά τη διάρκεια της Νεο-
λιθικής.
Αφού πρώτα ξεκαθαριστεί ότι η λέξη «πό-
λεμος» δεν αντικατοπτρίζει τη μορφή του πο-
λέμου, όπως την έχουμε στο μυαλό μας και
όπως αυτός είναι γνωστός από τη σύγχρονη
εποχή ή ακόμα από τις εκστρατείες του Με-
σαίωνα ή εκείνες των πρώτων ιστορικών χρό-
νων, το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι
το ακόλουθο: ειρήνη ή πόλεμος τελικά στη Νε-
ολιθική; Από τη μία πλευρά τα στοιχεία που
μαρτυρούν αρχαιολογικά την ύπαρξη ενός ορ-
γανωμένου αμυντικού ή επιθετικού πολέμου
στη Νεολιθική Ελλάδα είναι ελλιπή, αποσπα-
σματικά και αμφισβητούμενα. Τα όποια τυχόν
φαινόμενα επιθετικότητας και εχθροπραξι-
ών θα είχαν μάλλον μικρότερη έκταση, ένταση
και διάρκεια. Από την άλλη, όμως, η τεκμηρίω-
ση της ειρήνης είναι μάλλον πιο δύσκολη υπό-
θεση. Η σκέψη ότι τα γενικά χαρακτηριστι-
κά της Νεολιθικής (οργάνωση των οικισμών,
δομή της κοινωνίας, παραγωγικές σχέσεις,
ισοκατανεμημένες και χωρίς κεντρική εξουσία
κοινωνίες, ευρύ ανταλλακτικό δίκτυο και επα-
φές) δεν υποδεικνύουν επιθετικές συμπερι-
φορές έχει κάποια λογική βάση, αλλά παρόλα
αυτά δεν είναι δυνατόν να αποκλειστεί η πιθα-
νότητα μεμονωμένων ή και εκτεταμένων βίαι-
ων περιστατικών σε περίπτωση λόγου χάρη
έλλειψης της τροφής.
΄Ομως, ακόμα και αυτά τα περιορισμένα
ή πιο συχνά φαινόμενα επιθετικής συμπερι-
φοράς εν καιρώ μιας φαινομενικής ειρήνης
κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής (Keeley
1996), δεν μπορούν να στηριχτούν και να
επιβεβαιωθούν στο μέχρι τώρα αρχαιολο-
γικό υλικό. Δεν είναι βέβαια πάντα απαραί-
τητο η ανθρώπινη επιθετικότητα να αφή-
νει ίχνη στις αρχαιολογικές επιχώσεις που
χιλιετίες αργότερα ανασκάπτονται. Απτές
αποδείξεις για την παρουσία εχθροπραξι-
ών εντοπίζονται μόνο από την Εποχή του
Χαλκού και τις μετέπειτα ιστορικές περι-
όδους. Ωστόσο θα είναι αρκετά μονομερές
και απόλυτο, αν δεχτούμε πως οι νεολιθι-
κοί γεωργοκτηνοτρόφοι έζησαν τόσες χι-
λιάδες χρόνια ειρηνικά και χωρίς εντάσεις,
βίαιες συγκρούσεις ή επιθέσεις μέσα στην
ίδια κοινότητα ή ανάμεσα σε γειτονικούς
ή και απομακρυσμένους οικισμούς ή ακό-
μα και κατά τη διάρκεια των μικρών ή με-
γάλων διαδρομών που έκαναν για την εύρε-
ση των αναγκαίων πρώτων υλών. Οπότε τα
πήλινα και λίθινα βλήματα σφεντόνας, από
τη στιγμή που είναι σε θέση να απειλήσουν
και να τραυματίσουν ένα ζώο, θα μπορού-
σαν κάλλιστα να κάνουν το ίδιο και σε έναν
άνθρωπο.
Για να ολοκληρωθεί η συζήτηση όσον
αφορά τη χρησιμότητα των πεσσών σφεντό-
νας, αξίζει να αναφερθούν με συντομία και
κάποιες άλλες εναλλακτικά προτεινόμενες
απόψεις. ́ Ετσι, τα τεχνουργήματα αυτά έχουν
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
62
ερμηνευτεί ως υφαντικά βάρη (Demoule &
Perlès 1993), ως ένας τρόπος ελέγχου της
θερμοκρασίας των φούρνων και των εστι-
ών (Tringham & Krstić 1990: 336-8), ως μέρη
κάποιου υποτυπώδους νεολιθικού μετρικού
συστήματος (Vutiropulos 1991: 91-2), ως
μέσα ψυχαγωγίας και άσκησης (Παπαευθυ-
μίου-Παπανθίμου 1989: 152-4) και ως παιδι-
κά παιχνίδια (Μπάτζιου 1981). Οι παραπάνω
προσεγγίσεις, μολονότι μη επαρκώς τεκμηρι-
ωμένες, υπονοούν μια ενδεχομένως ευρύτε-
ρη και ποικιλότροπη χρήση των βλημάτων
σφεντόνας. Τελικά κάνεις δεν μπορεί να απο-
κλείσει εξ ορισμού ότι αυτά είχαν και άλλες
χρήσεις, τις οποίες δε θα μάθουμε ποτέ, όπως
εξάλλου συμβαίνει και με πολλές πτυχές της
ανθρώπινης δραστηριότητας του προϊστο-
ρικού παρελθόντος. Οι εν δυνάμει πολλα-
πλές εφαρμογές τους πάντως και η εκ φύσε-
ως πρακτική χρησιμότητά τους φαίνεται ότι
συντέλεσαν καθοριστικά στη διαχρονική πα-
ρουσία τους σε ολόκληρο τον κόσμο.
ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ
63
Αδαμίδου, Α.2006 Βλήματα Σφεντόνας στη Νεολιθική Εποχή: Η Περίπτωση του Δισπηλιού. Θεσσαλονίκη:
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας [Μεταπτυχιακή εργασία].
Andreou, S., M. Fotiadis & K. Kotsakis1996 Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece. American
Journal of Archaeology 100: 537-97. Bossert, E.-M. 1967 Kastri auf Syros. Αρχαιολογικόν Δελτίον 22 (Μελέται): 53-76.
Buchholz, H.-G. 1965 Die Schleuder als Waffe im agäischen Kulturkreis. Anadolou Arastirmalari II: 133-59. Childe, V. G. 1925 The Dawn of the European Civilization. London: Kegan Paul.1951 The signi�icance of the sling for Greek Prehistory. In Studies presented to David Moore Robinson
on His Seventieth Birthday, Vol. I (ed. G. Mylonas): 1-5. Saint Louis: Washington University.Χουρμουζιάδης, Γ. Χ.1979 Το Νεολιθικό Διμήνι. Βόλος: Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών. 1981 Εισαγωγή στο νεολιθικό τρόπο παραγωγής (Β’ Μέρος). Ανθρωπολογικά 2: 39-54. Χουρμουζιάδης, Γ. Χ. (επιστ. επιμ.)2002 Δισπηλιό, 7500 Χρόνια Μετά. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.Demoule, J.-P. & C. Perlès1993 The Greek Neolithic: A new review. Journal of World Prehistory 7(4): 355-416.Evans, A. 1928 The Palace of Minos at Knossos, II. London: Macmillan.Ευστρατίου, Ν.1982 Αρχαιολογικά αντικείμενα: Εκφράσεις μιας δυναμικής πολιτιστικής διαδικασίας. Ανθρωπο-
λογικά 3: 79-86. 1985 Agios Petros. A Neolithic site in the Northern Sporades: Aegean Relationships during the Neolithic of the 5th Millennium. Oxford: British Archaeological Reports [BAR Int. Ser. 24].Γραμμένος, Δ. & Σ. Κώτσος2002 Σωστικές Ανασκαφές στο Νεολιθικό Οικισμό Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη:
Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Βόρειας Ελλάδας.Hauptmann, H.1981 Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Magula in Thessalien, III. Das späte Neolithikum
und Chalkolithikum. Bonn: Rudolf Habelt Verlag.Heizer, R. F. & I. W. Johnson1952 A prehistoric sling from Lovelock Cave, Nevada. American Antiquity 18(2): 139-47. Hellström, P.1987 Paradeisos: A Late Neolithic Settlement in Aegean Thrace. Stockholm: Medelhavsmuseet.Keeley, L. H.1996 War before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage. New York.Korfmann, M.1973 The sling as a weapon. Scienti3ic American 229(4): 35-42.Κώτσος, Σ.1992 Ανασκαφή νεολιθικού οικισμού στη βιομηχανική περιοχή Δροσιάς ΄Εδεσσας. Το Αρχαιολογικό ΄Εργο στη Μακεδονία και Θράκη 6: 195-202.Milojčić, V., J. Boessneck, & M. Hopf1962 Die deutschen Ausgrabungen auf der Argissa-Magoula in Thessalien. I. Das Präkeramische Neo-
lithikum sowie die Tier- und P3lanzenreste. Bonn: Rudolf Habelt Verlag.Milojčić, V. & H. Hauptmann1969 Die Funde der frühen Dimini-Zeit aus der Arapi-Magula, Thessalien. Bonn: Rudolf Habelt Verlag.Mottier, V.1981 Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Magula in Thessalien. Das Mittlere Neolithikum.
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
64ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΑΔΑΜΙΔΟΥ
Μυλωνάς, Γ. 1928 Η Νεολιθική Εποχή εν Ελλάδι. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.Mylonas, G.1929 Excavations at Olynthus. I. The Neolithic Settlement. Baltimore, Maryland: The John Hopkins
University Press.Newcomer, M. 1978 Experiments with slings. Modern Catapultry 4(2).Ντούμας, Χ.1964 Αρχαιότητες και μνημεία Κυκλάδων. Νάξος. Αρχαιολογικόν Δελτίον 19 (Χρονικά 3): 411-2.Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Αικ. 1989 Οι Ανασκαφές του Δ. Ρ. Θεοχάρη στο Νεολιθικό Οικισμό του Σέσκλου: Πήλινα Μικροαντικείμενα.
Θεσσαλονίκη.1998 Πήλινα μικροαντικείμενα από τις ανασκαφές του Δ. Ρ. Θεοχάρη στο Σέσκλο: Ειρήνη και
Πόλεμος. Στο Η Προϊστορική Ερευνα στην Ελλάδα και οι Προοπτικές της: Θεωρητικοί και Μεθοδολογικοί Προβληματισμοί. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου στη Μνήμη του Δ. Ρ. Θεοχάρη. Θεσσαλονίκη-Καστοριά, 26-28 Νοεμβρίου 1998: 265-71. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Perlès, C.2001 The Early Neolithic in Greece. Cambridge: Cambridge University Press.Renfrew, C.1972 The Emergence of Civilization. London: Duckworth.Robinson, D. M.1929 A preliminary report on the excavations at Olynthos. American Journal of Archaeology 33: 53-
76.Rodden, R. J.1962 Excavations at the Early Neolithic Site at Nea Nikomedeia, Greek Macedonia. Proceedings of
the Prehistoric Society 11: 267-88.Σωτηριάδης, Γ.1908 Προϊστορικά αγγεία Χαιρωνείας και Ελατείας. Αρχαιολογική Εφημερίς: 63-96.Θεοχάρης, Δ. Ρ.1967 Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας. Βόλος: Θεσσαλικά Μελετήματα.1968 Ανασκαφαί εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας: 24-30.1971 Ανασκαφαί εν Σέσκλο. Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας: 15-9.1981 Νεολιθικός Πολιτισμός. Αθήνα: Μορφωτικό ΄Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Τουλούμης, Κ.2002 Η οικονομία ενός νεολιθικού λιμναίου οικισμού. Στο Δισπηλιό, 7500 Χρόνια Μετά (επιστ. επιμ.
Γ. Χ. Χουρμουζιάδης): 89-113. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Treuil, R. et al.1996 Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού. Αθήνα: Εκδόσεις
Καρδαμίτσα.Tringham, R. & D. Krstić1990 Selevac: A Neolithic village in Yugoslavia. Los Angeles: University of California, Institute of Ar-
chaeology [Monumenta Αrchaeologica 15]. Τσούντας, Χ.1908 Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας.Vutiropulos, N.1991 Fernwaffen in Südosteuropa: Neolithikum bis frühe Bronzezeit. Buch am Erlbach: M. L. Leidorf
[Internationale Archäologie 4]. Βουτυρόπουλος, Ν.1996 Το όπλο του Δαβίδ. Αρχαιολογία & Τέχνες 59: 64-8.Wace, A. J. B. & M. S. Thompson1912 Prehistoric Thessaly. Cambridge: Cambridge University Press.Weinberg, S. S.1962 Excavations at prehistoric Elateia, 1959. Hesperia 31: 158-209. 1965 The relative chronology of the Aegean in the Stone and Early Bronze Ages. In Chronologies in
Old World Archaeology (ed. R. W. Ehrich): 285-320. Chicago: University of Chicago Press.
65ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΒΛΗΜΑΤΑ ΣΦΕΝΤΟΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ
The article handles the presence and spread
of the sling in the course of time and space. The
use of the sling is recorded from prehistoric times
since nowadays throughout the whole world. Al-
though it was �irst used as a hunting tool in the
hands of Neolithic people, as time went by the
sling became a very powerful weapon of antiqui-
ty. Since the slings were made of organic materials
and therefore can be rarely preserved, their pres-
ence is witnessed only by the clay and stone sling
bullets during the Neolithic.
Sling bullets are traced in nearly every Neolith-
ic site in Greece. Most of the times they are gath-
ered inside the house and near the hearth, pos-
sibly to be heated slowly close to a burning �ire.
The analysis of Dispilio material has come to sim-
ilar conclusions. Still, why do the Neolithic people
seem to prefer clay over stone sling bullets? It is
extremely possible that the mass quantity of these
artifacts lay beyond the limits of each settlement.
As a result it appears that we have in our hands
only pieces of a greater puzzle, yet to be solved.
Although the sling is considered mainly as a
hunting tool during the Neolithic, certain scholars
argue that it could have also been used as a weap-
on in limited or extended con�licts among Neolith-
ic people. Such kind of use, though not completely
veri�ied, cannot be totally excluded.
SummaryRegarding the Neolithic sling bullets from Dispilio