01 Komunikacija korisnika sa racunaromHardverski interfejs (ulazne i izlazne jedinice i vezni sklopovi) Softverski interfejs (programska podrška za komunikaciju) Operativni sistem

Računarske komunikacije

Struktura komunikacionog procesa

Struktura komunikacionog procesa� U svakom komunikacionom procesu mogu se

uočiti tri osnovna elementa:� Izvor informacija� Kanal veze (Komunikacioni kanal)� Prijemnik informacija

� Komunikacioni proces može biti:� Prost (po jedan izvor i prijemnik informacija i

jedan kanal veze)� Složen (više izvora i prijemnika informacija i više

kanala veze)

Struktura komunikacionog procesa� Složene komunikacione procese možemo

razložiti na niz prostih komunikacionih procesa

� Proste komunikacione procese možemo podijeliti na:podijeliti na:� Jednosmjerne (nekooperativne)

informacije uvijek teku od izvora ka prijemniku informacija (čitanje novina)

� Dvosmjerne (kooperativne)izvor i prijemnik mogu zamijeniti mjesta (običan razgovor)

Struktura komunikacionog procesa� Uprošteni model prostog jednosmjernog

komunikacionog procesa

IZVOR INFORMACIJA

PRIJEMNIK INFORMACIJA

KANAL

VEZE

� Uprošteni model nije primjenljiv u praksi:� Informacije se nikada ne prenose u formi u kojoj

su zapisane na izvoru ili u formi u kojoj ih očekuje prijemnik

� Prilikom prenosa informacija kroz kanal veze može doći do gubitka informacija zbog smetnji

Struktura komunikacionog procesa� Claude Shannon-ov model prostog

jednosmjernog komunikacionog procesa

IZVOR INFORMACIJA

PRIJEMNIK INFORMACIJAKODER DEKODER+

Poruka PorukaSignalSignal + Smetnja

Smetnja

� Iz Shannon-ovog modela nastala je nauka o komunikacijama, što je omogućilo razvoj telekomunikacija ili nauke o prenosu informacija na daljinu pomoću savremenih tehničkih sredstava

INFORMACIJA INFORMACIJAKANAL VEZE

KODER DEKODER+

Računarske komunikacije

Komunikacija čovjek-računar

Komunikacija čovjek-računar� Informacije u računaru su pohrenjene na

drugačiji način od načina kojeg očekuje čovjek� Informacije u računaru su u binarnom obliku� Čovjek očekuje informacije u obliku slike i zvuka

� Neophodni su složeni koderi i dekoderi� Hardverska koponenta komunikacije

� tastatura prevodi pritisak tipke u binarni broj� monitor prevodi binarne cifre u sliku

� Softverska komponenta komunikacije � drajver prevodi binarni broj u ASCII znak� drajver prevodi binarni broj u cifre

Komunikacija čovjek-računar� Interfejs/sučelje/međuveza označava bilo

kakvu vrstu spoja koji je neophodan da bi se ostvarila komunikacija između više komponenti nekog sistema� Hardverski interfejs (ulazne i izlazne jedinice i

vezni sklopovi)vezni sklopovi)� Softverski interfejs (programska podrška za

komunikaciju)� Operativni sistem (drajveri, radno okruženje)� Korisički interfejs aplikacije

Komunikacija čovjek-računar� Karakteristike dobrog interfejsa:

� Interaktivan (komunikacija se odvija svo vrijeme)� Brz odziv na korisnikove zahtjeve� Jednostavan za razumjevanje i upotrebu� Onemogućavanje grešaka korisnika� Prijateljski raspoložen (user friendly)

� upotreba prirodnog govornog jezika, slika, tabela, zvuka� poništavanje grešaka (undo)� sistem pomoći i uputa (help)� otpornost na trivijalne greške (ispravka korisnika)� adekvatna količina informacija

Komunikacija čovjek-računar� Metode komunikacije čovjek-računar:

� Komunikacija pomoću komandne linije

� Komunikacija pomoću komandne ljuske

� Komunikacija pomoću grafičkog okruženja

� Napredne metode komunikacije

Komunikacija pomoću komandne linije

� Najstariji vid komunikacije čovjek-računar� Tekstualni način rada� Tok komunikacije:

1. Računar traži komandu od korisnika (prompt)2. Korisnik unosi komandu2. Korisnik unosi komandu3. Računar izvršava komandu

a) ako je ispravna saopštava rezultatb) ako je neispravna obavještava korisnika o grešci

4. Komunikacija se nastavlja na koraku 1

Komunikacija pomoću komandne linije

Komunikacija pomoću komandne linije

� Nedostaci:� Korisnik mora poznavati veliki broj komandi� Nije user friendly

� Prednosti:� Neiskusni korisnici nemogu napraviti veliku štetu� Neiskusni korisnici nemogu napraviti veliku štetu� Neke operacije se brže obave� Lagan za realizaciju

Komunikacija pomoću komandne ljuske

� Nadgradnja komunikacije pomoću komandne linije – prelaz ka grafičkom okruženju

� I dalje tekstualni način rada � Novosti:

� meniji� meniji� upotreba miša� upit/odgovor dijalog� formulari� funkcionalni ključevi

Komunikacija pomoću komandne ljuske

� Norton Commander

Komunikacija pomoću komandne ljuske

� MS DosShell

Komunikacija pomoću grafičkog okruženja

� Grafičko korisničko okruženjeGraphical User Interface – GUI

� Istorijski razvoj:� 1978 – Xerox STAR� 1979 – Apple Mac OS� 1979 – Apple Mac OS� 1981 – Microsoft Windows

� WIMP koncept (Windows, Icons, Menus, Pointers)

� Prozori (prikazuje sadržaj dokumenta ili diska)� Ikone (predstavlja program, dokument, uređaj)� Meniji (spisak dostupnih komandi)� Pokazivači (pozicija pokazivačkog uređaja)

Komunikacija pomoću grafičkog okruženja

Napredne metode komunikacije� Komunikacija putem glasa

� Zadavanje komandi govorom� Saopštavanje rezultata zvukom

� Vizuelna komunikacija� Zadavanje komandi slikom ili pokretom� Zadavanje komandi slikom ili pokretom� Saopštavanje rezultata slikom ili pokretom

� Interaktivna grafikča komunikacija� Projektovanje, dizajn, računarske igre

� Grafičke table� Ekrani osjetljivi na dodir� ....

Računarske komunikacije

Računarske mreže

Osnovni principi prenosa podataka� Računarska mreža je sistem povezivanja

računara sa ciljem razmjene/prenosa podataka između dva ili više uređaja na geografski različitim lokacijama

� Brzina prenosa podataka mjeri se brojem � Brzina prenosa podataka mjeri se brojem bita prenesenih u sekundi (Bits Per Second) bps.

Osnovni principi prenosa podataka� Postoje dvije vrste prenosa:

� Paralelni � istovremeni prenos više bita� Potreban velik broj žica (skup)

� Serijski� prenos bit po bit� prenos bit po bit� realizuje se sa samo 2 žice (jeftin)

� Serijski prenos realizuje se kao:� Sinhroni

� podaci se prenose u paketima/blokovima� pogodan za velike udaljenosti i količine podataka

� Asinhroni � podaci se prenose neovisno jedan od drugog� Pogodan za male količine podataka

Prenos podataka telefonskom mrežom

� Telefonska mreža povezuje praktično sve dijelove svijeta

� Služi za prenos govora – analogni signal� Za digitalnih prenos podataka kroz

telefonskumrežu potrebno jetelefonskumrežu potrebno je� Na izvoru izvršiti kodiranje podataka iz digitalnog

u analogni oblik – modulacija

� Na prijemu izvršiti dekodiranje podataka iz analognog u digitalni oblik – demodulacija

� Posrednik između računara i telefonske mreže zove se modem

Prenos podataka telefonskom mrežom

Prenos podataka telefonskom mrežom

� Postoje tri vrste modema:� interni (unutrašnji) modemi� eksterni (vanjski) modemi� faks modemi

� Specijalizirane telefonske mreže:� Specijalizirane telefonske mreže:� ISDN mreža omogućava i prenos više signala

kroz istu telefonsku žicu� ADSL mreža koristi veoma nepredne tehnike

digitalne obrade signala. Ostvaruje izuzetno velike brzine prijenosa podataka

Računarske mreže� Podjela po udaljenosti

� PAN – Personal Area Network (lična mreža)� Lokalni uređaji (tastatura, štampač ...)� Pripadaju jednom korisniku

� LAN – Local Area Network (lokalna mreža)� Na nivou zgrade više računara i uređaja� Na nivou zgrade više računara i uređaja� Vlasništvo jedne osobe ili firme

� MAN – Metropolitan Network (gradska mreža)� Na nivou grada ili kompleksa zgrada i tvornica� Povezuje više LAN-ova istog vlasnika

� WAN – Wide Area Network (globalna mreža)� Povezuje gradove, zemlje, kontinente

Računarske mreže� Podjela po načinu spajanja

� Ethernet� LAN, WAN

� WLAN – bežične lokalne mreže

� Podjela po protokolu� Intranet – povezuje jednu ili više mreža istog

vlasnika � Internet – globalna mreža koja povezuje veliki

broj drugih mreža

Topologija računarskih mreža� Zvijezda

� Postoji centralni uređaj (hub, koncentrator) preko kojeg su svi ostali uređaji povezani

� Prednosti: � jednostavnost dodavanja novog uređaja� centralizovano upravljanje� centralizovano upravljanje� kvar jednog uređaja ne ometa rad ostalih

� Mane: � kvar huba uzrokuje kvar cijele mreže� potrebna velika količina kablova

Topologija računarskih mreža� Zvijezda

HUB

Topologija računarskih mreža� Sabirnica

� Svi uređaji spojeni su na isti kabal� Prednosti:

� potrebna manja količina kablova

� Mane: prekid kabla odvaja mrežu na dva dijela� prekid kabla odvaja mrežu na dva dijela

� dodavanje ili izbacivanje uređaja iz mreže privremeno prekida rad mreže

� svi uređaji u mreži mogu vidjeti saobraćaj

Topologija računarskih mreža� Sabirnica

Topologija računarskih mreža� Prsten

� Uređaji se spajaju u krug jedan na dugi� Prednosti:

� Efikasan prenos podataka

� Mane: prekid rada jednog uređaja uzrokuje kvar cijele mreže� prekid rada jednog uređaja uzrokuje kvar cijele mreže

� dodavanje ili izbacivanje uređaja iz mreže privremeno prekida rad mreže

� svi uređaji u mreži mogu vidjeti saobraćaj

Topologija računarskih mreža� Prsten

Kanal veze� Upletene parice (TP)

� UTP (neoklopljene)� STP (oklopljene)

� Prednosti: � niska cijena� niska cijena

� Mane: � mala brzina � male udaljenosti prenosa

Kanal veze� Koaksijalni kabal

� Prednosti: � otpornost na smjetnje � veće brzine � veće udaljenosti

� Mane:� Mane:� veća cijena

Kanal veze� Optička vlakna

� Prednosti:� vrlo velike brzine � vrlo velike udaljenosti � otpornost na smetnje

� Mane:� Mane:� vrlo velika cijena

Mrežni uređaji i adapteri� Mrežni adapter (kartica)� Modem� Koncentrator

� Hub� Switch� Switch

� Usmjerivač (router)

Računarske komunikacije

Internet

Internet� Apple:” Ne razmišljajte šta je internet.

Internet je ono što vi želite da bude”� Mreža svih mreža� Informacioni sistem� Baza podataka� Baza podataka� Multimedijalni servis� Socijalna mreža� ........

Internet� 1968 – DoD razvija ARPA-NET

� Povezivanje vojnih računara preko javne telefonske mreže

� 1970 – povezivanje DoD sa univerzitetima� Povezani računari različitih proizvođača

� 1980 – povezano 10.000 računara� Mreža postaje javna, upravljanje je

decentralizovano, nema vlasništvo

� 1989 – hypertext� 1990 – WWW (World Wide Web)� 1993 – grafika u WWW

Povezivanje sa internetom

Pristup internetu� Internet je organiziran kao skupina

specijaliziranih računara i uređaja nazvanih mrežne pristupne tačke NAP (Network Access Point)

� Pristupne tačke su čvorišta na koja se priključuju sve manje mreže koje čine sastavni dio Interneta. dio Interneta.

� Sve mrežne pristupne tačke su međusobno povezane, bilo putem satelita, bilo putem kablova koji omogućavaju brz prenos podataka.

Pristup internetu

Internet provajder� Davatelj usluge povezivanja na internet� Posrednik između korisnika i interneta� Priključen je na najbližu mrežnu pristupnu

tačku� Njima plaćamo korištenje interneta:

� BH-telecom� BH-telecom� Eronet� Neon TV� Telemach� TXTV� ....

Korisnički račun� Korisnički račun se otvara kod internet

provajdera preko kojeg pristupamo internetu� Korisnički račun sadrži:

� Korisničko ime – Username� Lozinku – Password� Lozinku – Password� e-mail adresu (neobavezno za pristup internetu)

Internet veza� Pozivna veza (Dial-up) – pozivanje broja ISP

putem analognog ili ISDN modema.� Plaća se vrijeme provedeno na internetu� Sporo i zastarjelo

� Pretplatnička veza – putem DSL ili kablovskog operatera.operatera.� Plaća se ostvareni promet

� Dijeljena veza – jedan računar ili uređaj je povezan na internet, ostali su povezani preko njega� Danas najčešći način

� Mobilna veza – putem mobilnih uređaja� Bežična veza – WLAN / WiFi� Satelitska veza – putem satelita

Pristupni uređaji� Analogni i ISDN modem – za dial-up vezu� DSL modem – za pretplatničku vezu

posredstvom telefoskog operatera� Kablovski modem - za pretplatničku vezu

posredstvom kablovskog operateraposredstvom kablovskog operatera� Bežična mrežna kartica – za WiFi pristup� DVB mrežna kartica i satelitska antena – za

pristup putem satelita

Internet adrese

Adrese na internetu� Adrese - Sistem identifikacije računara,

resursa i osoba u mreži� Postoje tri vrste adresa na internetu

� Za računare (www.skola.ba)� Za resurse (www.skola.ba/informatika.html)� Za resurse (www.skola.ba/informatika.html)� Za korisnike ([email protected])

Adrese računara� IP adresa

svi računari u mreži identificiraju se pomoću šifre koja se sastoji od četiri broja od 0 do 255, međusobno razdvojen tačkama (npr. 172.217.18.68)

� Simbolička adresalakše je pamtiti riječi nego brojeve, pa se IP adrese zamjenjuju znakovnim(npr. www.google.ba)

� DNS (Domain Name System) prevodi simboličke adrese u IP adrese

Adrese računara� Domena – simbolička oznaka mreže� Hijerarhijska organizacija� Obično predstavlja šifru države

� de – Njemačka fr - Francuska� hr – Hrvatska ba - Bosna i Hercegovina� uk - Velika Britanija yu - SCG

� Mogu biti i posebne namjene:� com - komercijalno preduzeće gov - vladina ustanova

� mil - vojna ustanova edu - obrazovna institucija

� net - snabdjevač mrežnim uslugama

� org - najčešće neprofitabilna organizacija

Adrese resursa� URL adresa (Uniform Resource Locator)

jedinstvena adresa sadržaja na internetu� Opisuje kako se resurs zove, gdje se nalazi,

na koji način mu možemo pristupiti

http://www.skola.ba/informatika/kontrolni.html

protokol računar/server folder naziv resursa

Adrese korisnika� E-mail adrese služe za razmjenu elektronske

pošte između korisnika� Sastoji se od korisničkog imena i imena

računara/servera elektronske pošte, a međusobno su razdvoji znakom @međusobno su razdvoji znakom @

[email protected]

računar/serverkorisničko ime

Internet usluge

WWW – World Wide Web� osnovni multimedijski informacijski servis� uključuje i povezuje tekst, slike, zvučni i

video zapis� omogućuje pretraživanje, pronalaženje i

pregledanje raznih sadržaja (knjige, časopise, baze podataka, muziku, film, časopise, baze podataka, muziku, film, igre...)

� WWW je hipertekstualni sistem koji omogućava razmjenu informacija na internetu

� Pregledanje interneta vrši se pomoću web preglednika (browsera) – Internet explorer, Mozila Firefox, Google Chrome, Opera ...

WWW – World Wide Web� Hipertekst – tekst u kojem neke riječi ili slike

služe kao poveznica prema drugim sadržajima� HTTP protokol – osnova WWW servisa, kojim su

određena pravila pisanja i razmjene www sadržaja

� Web stranica – hipertekstualni dokument koji, osim teksta, sadrži grafičke i multimedijalne osim teksta, sadrži grafičke i multimedijalne sadržaje

� Hiperveza (link) – poveznica sa jedne na drugu web stranicu

� Web sajt – skup međusobno povezanih web stranica (obično na istu temu)

� HTML – Hyper Text Markup Languagejezik za opisivanje tekstualnog i grafičkog sadržaja

Elektronska pošta� Svaki korisnik ima elektronsko poštansko”

sanduče u koje mu stiže pošta i putem koje šalje poštu

� Adresa email sandučeta ima dva dijela:� Ime korisnika� Ime korisnika� Ime poslužitelja (servera)� Međusobno su razdvojeni znakom @

[email protected]

računar/serverkorisničko ime

Elektronska pošta� Protokoli

� POP3 protokol za preuzimanje pošte� SMTP protokol za slanje poštu

� Za rad sa e-mailom koristi se namjenski program (e-mail klijent)program (e-mail klijent)� Desktop (Microsoft Outlook, Mozilla Thunderbird,

Mailbird...)� Webmail (Gmail, Hotmail

Ostali internet servisi� FTP servis - omogućava prijenos datoteka

između dva udaljena računara� Telnet - omogućava pristup udaljenom

kompjuteru i interaktivni rad na njemu� IRC (Internet Ralay Chat) - omogućava � IRC (Internet Ralay Chat) - omogućava

velikom broju koristika komunikaciju i razmjenu poruka

� VOIP – omogućava govornu komunikaciju putem interneta

� Društvene mreže

Još ponešto o internetu

Internet – osobine� Međunarodan (povezuje računare cijelog

svijeta)� Decentraliziran (nema centralnu ustanovu koja

upravlja internetom)� Javni (sadržaji i resursi su svima dostupni)� Samoobnovljiv (ako je jedan dio u kvaru, drugi

dio preuzima njegovu ulogu)� Višeuslužan (web, e-mail, chat, komunikacije,

e-banking, e-business, obrazovanje, zabava...)� Nadogradiv (stalno proširivanje novim uslugama

i resursima)� Otvoren (slobodan pristup)

Internet – osnovni termini� Poslužitelj (server, Host) – računar koji nudi

usluge na internetu� Protokol – skup pravila za prenos podataka i

pružanje usluga� IP (Internet Protokol) - za komunikaciju na Internetu� TCP (Transmission Control Protocol) - za kontrolu � TCP (Transmission Control Protocol) - za kontrolu

podataka� TCP/IP – Objedinjeni TCP i IP protokol� HTTP – za pregledanje web sadržaja� POP i SMTP – za prenos e-mail poruka

� URL – Uniform Resource Locatorjednoznačno određuje lokaciju nekog resursa

� DNS – Domain Name Serviceprevodi URL adresu u IP adresu

Sigurnost na internetu

Internet slang� 2 = to� 4 = for� 2B = to be� BTW/btw = by the way� FYI = for your information� FTW = for the win� LOL = laughing out loud� LOL = laughing out loud� NOYB = none of your business� r8 = right� TY = thank you� THX = thanks� SU = shut up� STFU = shut the f*ck up (vulgarno)� w8 = wait� BRB = be right back� AFK = Away from keyboard

Internet emotikoni� :-) ili :) – sreća� :-D ili :D – osmjeh� :-( ili :( - tuga� ;-) ili ;) – namigivanje� :-P ili :P - plaženje jezika (obično u šali)� :-O ili :o - šok, iznenađenost, zaprepaštenost� :-@ ili :@ - ljutnja� :-@ ili :@ - ljutnja� 3:-) ili 3:)- đavolak� <]:-)}}}}}} -djeda mraz� ^.- -podignuta obrva� :-* ili :* - poljubac� <3 - srce� O:) - andjelčić� ^_^ - duša

Sigurnost na internetu� Iako je internet pun informacija koje mogu

pomoći u svakodnevnom životu, ujedno je izvor mnoštva opasnosti

� Iako je Internet je značajan izvor korisnih informacija, na njemu se svakodnevno dogovaraju i razmjenjuju brojne opasne i ilegalne stvariilegalne stvari

� Primjer: u bilo koje doba dana moguće je objaviti tuđe fotografije i osobne podatke te sa zlom namjerom potpisati se tuđim imenom

� Nasilje na mreži je tehnički vrlo lako izvesti pošto anonimnost i smanjeni rizik od identificiranja lako mogu potaknuti nekoga da sa samo nekoliko klikova učini nešto što inače ne bi

Ponašanje na društvenim mrežama� Društvene mreže namijenjene su susretu s

poznanicima i upoznavanju novih ljudi� Poznatije društvene su Facebook,

Instagram, MySpace, Twitter ...� Većina korisnika na vlastitim profilima

postavljaju osobne informacije i intimne postavljaju osobne informacije i intimne zapise

� Proučite pravila sigurnosti društvenih mreža kako se ne biste doveli u situaciju da vaše fotografije vidi tko god poželi

� U svakom trenutku trebate biti svjesni mogućnosti lažnog predstavljanja na društvenim mrežama

Korisničko ime i lozinka� Odaberite korisničko ime i lozinku, tako da spriječite

da se netko drugi koristi vašim korisničkim profilom� Pobrinite se da je vaša lozinka nešto što možete

zapamtiti� Odabrati nešto vama specifično kako biste to uvijek

imali na umu, ali opet ne toliko preočito da je može svatko pogoditisvatko pogoditi

� Odaberite neki vama pamtljiv dugačak izraz ili izreku

� Izbjegavajte jednostave lozinke poput 123456, abcdefg ili bilo koju riječ sadržanu u nekom od "rječnika lozinki“

� Ne koristite istu lozinku za sve vaše postojeće račune

� Ne zapisujte lozinku, posebno ne na računaru� Koristite kombinaciju velikih i malih slova i brojeva

Štetni programi� Postoji na desetke vrsta štetnog softvera, na

hiljade virusa, i na stotine njihovih varijanti� Štetnim softverom se računar može zaraziti

u svakom trenutku i na potpuno neočekivanim mjestimaneočekivanim mjestima

� Najčešće se računari zaraze putem USB stika ili preko interneta

Vvrse štetnih programa� Virusi – mali program koji se ubaci u drugi

program, automatski se umnožava (prenosi na druge programe) izazivajući štetu (briše datoteke, programe, cijeli disk)

� Crvi – mali program koji se neprestano umnožava zagušujući disk i promet na mreži

� Trojanski konji – preuzima naziv sistemskog � Trojanski konji – preuzima naziv sistemskog programa pretvarajući se da je dio sistema, a izaziva štetu kao i virus

� Stražnja vrata (backdoor) – programi koji omogućavaju drugom korisniku da pristupi vašem računaru

� Šijunski softver (spyware) – programi koji prate šta krisnik radi na računaru i obavještavaju tvorca o tim aktivnostima

Zaštita od štetnog softvera� Instalirati i održavati ažurnom protivvirusnu

zaštitu (AVG, AVAST, 360 security...)� Aktivirati vatrozid (firewall)� Biti na oprezu prilikom preuzimanja sadržaja

sa internetasa interneta� Stalno se informisati o vidovima zaštite� Redovno praviti zaštitnu kopiju (backup)

podataka