-
mhendisve nakinatmmob makina mhendisleri odas
aylk yayn organ
KAYNAK TEKNOLOJS BAKIMINDAN KAYNAK AZI EKLNN NEM KAYNAKLA
BRLETRLEN PARALARDA SKLMELERN KONT-ROL ALTINDA TUTULMASI RETM
PLANLAMA VE KONTROLDAKULLANILAN GRAFKLER MEKANK ARALAR VE SSTEMLER
(2) VNLERN KULLANILMASINDA EMNYET KURALLARI DOMATESYETTRMEDE
MAKNALAMA GNE ENERJSNDEN FAYDA-LANMA MKANLARI FAYDALAN!LMAYAN.EVREY
KRLETMEYENENERJ KAYNAKLARI TEKNK HABERLER
-
Trkiye'ninuluslararas standartlara uygunilk su geirmez rtler
sistemi
Ifetayapnza uzun mr veSu geirimsizlii sorunu veCam Elyaf Sanayii
A..
CAMELYAF, su geirimsizlii soru-nunu ciddiyetle ele alan tek
kurulutur.
Yaklam bilimseldir: konuyu yurtii ve yurt dnda
derinlemesinearatrmtr.
Kendini sahasnda nclk etmekiin hazrlamtr: Tesisleri, dnyannen nl
su geirmez rt fabrikalargibi, Dr. Reiser KG.
tarafndankurulmutur.
Kapasitesi, gelecekteki taleplere dahirahata cevap
verecektir.
Kadrosu uzman ve yetkindir: retim,uygulama, detay konularnda
titizlikleyetitirilmitir.
En ileri teknolojilerden yararlanr:ilk rn olan FBROCAM (cam
tl),Schuller KG tekniiyle retilir.FlBROCAM, bitml rtler iin
engelimi taycdr; kavrulma ve rmesorunlarn kesinlikle
ortadankaldrlmtr.
CAMELYAF imdi de yepyeni birrnn sunuyor.
fetkiN SanclannzSTANBULAli EbussuutoluKota Ticaret A..Orcan
A..zman Koli. ti.ANKARAHaydar BozMajlak A..Imel TicaretMerkez
Ticaret A..iZMiRBizler A..Simlo Ltd. OrtaklADANAEsencan Koli.
ti.MALATYAFazloullar Koli. ti.KONYAKent Mhendislik Tic.
KAYSERiPostgil Ticaret
Tel. 45 45 49Tel. 49 17 62Tel. 49 32 49Tel. 49 43 04
Tel. 11 27 67Tel, 16 32 56Tel. 29 50 70Tel. 11 10 55
Tel. 12 46 50Tel. 13 15 11
Tel. 12821
Tel. 2347
Koli. ti.Tel. 4921
Tel. 3220
CAMELYAF m Fibrocam dansonra yeni rn = BTM
^ BTM, Trkiye'nin uluslararas stan-dartlara uygun ilk su geirmez
rtler'sistemidir. Her cm2 'si ayn stnkaliteyi tar, standarttr.
BTM, deiik kullanma yerlerine uy-gun yedi ayr tipte ve deiik
nitelik-lerde bitml rtleri kapsayan birsistemdir.
CAM ELYAF SANAYii A3-Rhtm Cad., No. 229, Karaky -istanbul
l
Tel: 4470 99.4932 22
f l BTM'yi daha ayrntl tanmak istiyorum, Ltfen buror
gnderiniz.
l I Su geirimsizlii sorunlarm ekte zetledim.Ltfen yaltm detayn
gnderiniz.
P "j Su geirimsizlii sorunlarm yetkilielemanlarnzla grmek
istiyorum.
j^ ] Sat artlarnz renmek istiyorum.
Tel.no.Adres
i getiriyorBTM, Ruberoidwerke A.
lisansyla retilir ve uygulanr.(Ruberoidwerke A. 100 yllk
tecrbe-siyle, konusunda dnyann nde gelenkurulularndan biridir.)
BTM'ye kusursuz su geirimsizliinikazandran zel bitm, bu bilgi
vetecrbeyle hazrlanr.
Tayc malzemesi, benzersiz stn-lklerini BTM iin zel olarak
gelitir-diimiz FIBROCAM'mz ve alminyumfolyodur. Bylece uzun mrll
dahada arttrlmtr.
BTM, Bat Alman normlarna uygunlu-u iin zel laboratuarlarda
sreklibir kalite kontrolundan geer.
BTM, btn bunlarn sonucu olarak,yapnza uzun mr ve dayankllk,size
de kazan salayacaktr.Sorumluluu paylaalm!
Su geirimsizlii sorunu yaplarnzdabyk kayplar
yaratabilmektedir.Bunu nlemek iin yard'ma hazrz:stn bir rn olan BTM
ile...Uygulama ve detay konularndasorumluluunuzu paylaacak uzmanbir
kadroyla...
BTM'yi tanyn.Geilemeyeceini grn.
geilmez
CAM ELYAF SANAYii A..,TRKiYE iE ve CAM FABRiKALAR! A.. nin bir
kuruluudur.FlBROCAM ve BTM, irketimizin tescilli markalardr.
-
ERIMAKONFOR veSINRI HAVALANDIRMAKLMATESSLERNZiiNHZMETNZDEDR
ERIMA
TEKNK TECRBE vGCNEMRNZE SUNAR
ERIMA
ERNA-MA MAKNA T C. ve SAN. A. .MAAZA : NECATBEY CAD.
KARANLIKFIRIN SOK. NO. 7 KARAKY - STANBUL TEL :44 41 12 - 44 70
26FABRKA : GMSY FAZLIPAA CAD. NO. 5/1 TOPKAPI- STANBUL TEL :
762038-762039BRO : METE CAD. NO. 24/2 TAKSM - STANBUL TEL : 44 41
98 -45 51 94
TELG.:TELERNA - STANBUL TELEX:23I78 NAR - TRBRO : SELANK CAD.
TTZ AP. NO. 29/3 YENEHR- ANKARA TEL : 18 49 29
-
LOERUKONI156 eit kaynak elektrodu
veHer cins OERLKON-FONTARGEN Alak
Hararet Elektrod ve Kaynak ubuklarTOZALTI Kayna iin bakr kapl
Elektrodlar ve
TozlarMIG/CO2 KAYNAI iin bakr kapl Elektrodlar
Kaynak TransformatrleriKaynak Redresrleri
Tam yaltkan Kaynak PenseleriTam yaltkan Haval Karbon-Ark
Penseleri
Kaynak ihtisas ve Tekaml KurslarEndstriyel Rntgen servisi
Ultrasonik malzeme muayene servisiTeknik ServisleriTeknik
Yaynlar
ileSanayimizin
Mhendis Teknisyen veKaynaklarmznHizmetindedir.
Kaynaknn Gven Kayna
-
SAYISI10 Lira
YILLIK ABONE100 Lira
MHENDSVE MAKNA
SAYI235
AUSTOS1976
MHENDS VE MAKNA
Makina Mhendisleri OdasAdna Sahibi
smet Rza CEB
IK ar anMAK- DOK
Makina Mhendisleri OdasBasm - Yayn - Aratrma
Dokmantasyon ve DanmaMerkezi
Sorumlu Yazileri MdrNeet KOCABIYKOLU
Dergi Yayn KomisyonuHaluk TEZER
Taner YAZGANSleyman SON
Alparslan KOCAMANAjlanAY
Teknik SekreterErdoan CEYLAN
AdresMHENDS VE MAKNA
DERGSSelanik Cad. 76 - Ankara
Telefon : 25 02 00 (5 Hat)
Dizgi, Tertip, BaskMAYA Matbaacddc
Esat Cad. 44 - AnkaraTel: 18 89 72
NDEKLER
KAYNAK TEKNOLOJS BAKIMINDAN KAYNAK AZIEKLNN NEM 281
Azmi Macun
KAYNAKLA BRLETRLEN PARALARDA BKLMELERNKONTROL ALTINDA TUTULMASI
. . . , . . . . . . , . , , . , , . , , . , . . 284
mer W. Blodgett/Mehmet Dallar
RETM PLANLAMA VE KONTROLDA KULLANILANGRAFKLER MEKANK ARALAR VE
SSTEMLER (2) 287
Ali kr Kran
VNLERN KULLANILMASINDA EMNYET KURALLARI 289Yaylal Gnay
DOMATES YETTRMEDE MAKN ALA MA 291Dr. Istvan Zldi/Ahmet
Toprak
GNE ENERJSNDEN FAYDALANMA MKANLARI 303Smer ahin
FAYDALANILMAYAN EVREY KRLETMEYEN ENERJKAYNAKLARI 303
Alfred Voss/Orhan Zeki Demiray
TEKNK HABERLER 314Taner Yazgan
sunHighlight
-
ABONE ARTLARI YAZI KABUL ARTLARI
Says: 10.- TL. (Yurtd: Single copy $ 1.00)Yllk Abone (12 say)
100.- TL.yelerimize (fazla say), Makina Mhendislii renimiyapan
rencilere:Beher say : 7,50.- TL.Yllk Abone : (12 say) 75.- TL.
dr.
Dergide Teknik, Ekonomik ve sosyal yazlar yaynlanr.Gnderilen
yazlar, yaynlansn veya yaynlanmasn, ya-zarna geri verilmez.
Yazlardaki dnce, kanaat ve bun-lardan doacak sorumluluk yazarna ait
olup, dergiyitemsil etmezler. eviriden doacak her trl
sorumlulukevirene aittir.
Gnderilecek yazlar, yaznn zetiyle birlikte daktilo ileiki nsha
yazlmal ve filmi alnacak ekiller parlak kt-ta net ve temiz olmaldr.
Bu artlara uymayan yazlargerekli dzeltmeler iin yaz sahibine iade
edilir.
Dergimizdeki yazlar kaynak gsterilmek suretiyle ikti-bas
edilebilir.
REKLAM TARiFESi VE ARTLARI
n Kapak 4000n Kapak Kars 4000"indekiler" sahifesi kars 3500Arka
Kapak 3500Arka Kapak 5000 Sahifeler 3000
1 Bir ylda.en az 12 reklm vereceini peinen taahht eden firmalara
% 10 sreklilik indirimiyaplr. Bu tenzilt kapsamna; "n Kapak, n
Kapak Kars", "indekiler" Sahife-si Kars, Arka Kapak ve Arka Kapak"
ta yaynlanan reklmlar girmez.Reklamlar bir sonraki ylda 12'y e
tamamlanan firmalar, o yl iin geerli olacak yeni reklmtarifesini de
kabullenmi olurlar.
2 Peinen taahhtte bulunup, herhangi bir nedenle reklmlarn 12'ye
tamamlamayan firma-lardan daha nce kendilerine uygulanm bulunan %
10 sreklilik tenzilt tutarlar tahsil edilir.
3 - Mnferit reklm veren firmalardan reklm bedelleri pein alnr.4
Dergimize araclk ile reklm temin eden acenlalara % 15 acenta
komisyonu verilir. Bunun ha-
ricinde yllk (12 say) reklmlara tannan sreklilik indirimi
uygulanmaz.5 Renkli yaynlanan reklmlardan her renk iin 1.000.- TL.
renk fark alnr.6 Daha nce reklmlar yaynlanm olup, hesaplarnda bor
bakiyesi bulunan firmalarn yeni
bir angajmana girmek istemeleri halinde, bu borlarn tamamen
tasfiye etmeleri gerekmek-tedir.
7 Yaynlanmas istenen reklm filminin firmaca yaptrlarak
gnderilmesi gerekmekte olup; es-kiz veya tertip halinde reklm kabul
edilmez.
8 Reklm filmlerinin azami boyutlar tam sahife 17 x 27 cm.
olmaldr. Bu llerden bykveya kk reklmlar yaynlanmaz.
9 Reklm yayn iin son mracaat tarihi, reklmn yaynlanaca aydan bir
evvelki ayn 10'unakadardr. Bu tarihten sonra gnderilen reklmlar
bask durumu msait olduu takdirde yayn-lanr.
10 Devaml yaynlanan reklmlarda yaplacak herhangi bir deiiklik
iin, deiik reklmn -kaca aydan bir evvelki aym 10'una kadar, durumun
yazl olarak bildirilmesi ve yeni fil-min gnderilmesi gerekir. Aksi
halde eski reklmn yaynma devam edilir.
11 Devaml yaynlanan reklm filmleri eskidiinde, reklm veren
firmadan yenisi istenir. Fir-maca yenisi gnderilmedii takdirde, ayn
film dergimizce yaptrlarak masraf fatura edilir.
12 - Hatal hazrlanarak gnderilen filmlerden dergimiz sorumlu
deildir.13 Yukarda belirtilen hususlarn uygulama ve bunlardan
doacak anlamazlklarn zmleme
yeri Ankara'dr.Dergiye reklam verenler yukarda yazl hususlar
kabul etmi saylr.
-
kaynak teknolojisi bakmndan kaynak azeklinin nemiA/mi MACUN
H. ",
GR
Kaynaklama yarm asrdr gitgide yaygmlaarakkullanlan bir retim
yntemi oldu. zellikle kinci Dn-ya Sava'nn bandan itibaren yeni yeni
kaynak yn-temleri uygulanmaya baland. Tozalt Kayna, TI,Srtnme Kayna
sava ierisinde gelien kaynak yn-temlerinden birka; harpten sonraki
onbe yl ierisindegelitirilen elektron nlar; LASER ve ultrasonik
tit-reimlerle kaynak yntemleri ise phesiz uzay anyaklatran nemli
faktrler arasnda.
te yandan dkm ve perinden kaynaa geitebirok problemler de
birlikte geldi. Bilgi ve tecrbe ek-siklii dolays ile, yanl
uygulamalar ve metalrjik bazsebeplerden tr yirmiyi akn kaynakl gemi
ikiye b-lnd, dnyann muhtelif yerlerinde kprler kt;silindirik
depolama tanklar, kresel gaz depolar para-land; bir gaz boru hatt
boydan boya atlad. Bir nkleersantral, bir petrol sondaj platformu
ve daha geen senegibi ok yakn zamanda yok olan bir petrokimya
tesi-sini de yukardaki rneklere ilave edebiliriz.
Durum byleyken, btn dnyada mhendis ve tek-nisyenlerin eitiminde
kaynaa yeni yeni yer verilmeyebalanm bulunuyor. Bu bakmdan kaynakla
ilgili ele-menter bilgilerin bile endstride kaynakl imalatla ura-an
birok kiinin dikkatinden kam olmas artcdeil. Kaynan basit bir
eriterek birletirme olay oldu-unu dnmek oranm g zararlara y ol
aabilecei gi-bi ar hassas davranarak "emniyet faktr" denen
amabilgisizlik faktr denmesi gereken faktrle yklerin azal-tlmas
veya (kaynak hatalarnn mekanik zelliklere, yo-rulma ve gevrek
krlmaya, korozyon dayanmna etkisi-nin ne olduunu bilmemek yznden)
retim ve kalitekontrol imkanlarnn fazla zorlanmas imalat
maliyetiniar derecede ykseltecektir.
Dileimiz kaynak teknolojisini ihtisas edinen mes-lektalarn bilgi
ve tecrbe birikimini yazya dkerek bualanda alan dier meslektalara
"Kaynakl Tasarm""Kaynakl retim" ve "Kaynak Metalrjisi" konularndaen
azndan birtakm nemli hususlarda yol gstermeleri,hayati nemi haiz
noktalara dikkat ekmeleridir.
Kaynakl imalatta uygun kaynak ynteminden son-ra "kaynak az" tipi
ve kaynak ebadnn doru seimiile ekonomik retimde ilk adm atlm olur.
Ne yazk-ki hal birok projelerde kaynak detaylar verilmemekte,veya
eksik verilmekte, her ey montaj sorumlusununbilgi ve becerisine
braklmaktadr. Bu yazda kaynak a-z seimine tesir eden faktrler
incelenerek karbon e-likleri ve hafif alaml eliklerin rtl ubuk
elektrod-la el kayna, CC>2 kayna ve tozalt kaynanda kul-lanlacak
kaynak az ekilleri hakknda genel tavsiye-lerde bulunulacaktr.
GENEL FAKTRLER
Her kaynak dikiinden zerinde bulunduu makinaya da yap parasndan
beklenen hizmeti salamaya ye-terli zelliklere sahip olmas beklenir.
Oysa kullanlankaynak yntemi, kaynaktan nce ve sonra yaplan i-lemler
ve kullanlan kaynak malzemesine bal olarakdeiik zellikte kaynak
ekleri elde edilebilir.
Biimlendirici kaynak ekinin salanmas gerekenzellikleri dikkatle
saptadktan sonra gerekiyorsa birKaynak Uzmannn da yardmyla uygun
kaynak ynte-mi, o yntemin ve ana malzemenin zelliklerinin
gerek-tirdii kaynak ncesi hazrlklar, kaynak az eklinitesbit etmeli,
bu ilemi yaparken de maliyete tesireden faktrleri
gzden"karmamaldr.
A) Amalanan KaliteKaynak eklerinden normal olarak baz statikya
da dinamik ykleri tamalar istenir amabazen de grev sadece rijitlii
salamak ya daszdrmazln teminidir.
Biimlendirici unlar dnmelidir.a) Para ne tr yklere maruz
kalacak?
Sadece statik ykler mi yoksa dinamikve deiken ykler mi?(Kaynakl
ekler iin kaynaklanmam mal-zemelerin aksine ciddi yorulma
problem-leri bahis konusudur. Zira gerilim ylma-lar ok yksektir ve
kalnt ekme gerilim-leri mevcuttur.)
b) alma ortam ne'dir?Korozyon tehlikesi var m?(Yksek scaklklar
oksitlenme ve srnme,dk scaklklar ise gevrek krlma ihtima-lini
dndrmelidir.)
c) Grn nemlimi, ekme ve arplmalarane lde msaade edilebilir?
B) Maliyete Tesir Eden Faktrler:a) Kaynak yntemi:
Belli bir uygulama iin kaynak yntemininseimi ve kullanlma ekli
tasarm ve biim-lendirmeden son muayeneye kadar imalatkademelerinin
tamamn ilgilendiren kar-mak bir sorundur. Daha tasarm safhasn-da
kaynan etkileri dikkate alnmal ve bi-imlendirme ona gre yaplmaldr,
zellik-le kaynak detaylarnn tesirleri, kaynakprofilinin dourduu
gerilim ylmalar-nn, kaynak sl evriminin yol at ka-lant gerilimlerin
gerek yorulma mr ge-rekse gevrek krlma problemi asndannemi
unutulmamaldr.
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 197G 281
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
sunLine
sunLine
sunLine
sunLine
sunLine
sunLine
-
En gzel kaynak profilini verecek, en azdistorsiyona yol aacak
malzemede en azmetalrjik deiikliklere sebep olarak, enaz kaynak
ncesi hazrlkla uygulanmasmmkn olan korozyon, yorulma vs. ba-kmndan
en emin kaynak yntemini d-nmek gerekir tabii.Ne yazk ki, ou kez bu
imknszdr. Yao yntemi uygulamak iin gerekli tehi-zat ok pahaldr veya
temini imknszdr,ya bu cihaz kullanacak operatr yokturya da cihaz
her yerde her pozisyonda kul-lanlmaya elverili deildir. Ama
mevcutseenekler ierisinde en uygun yntemseilmelidir, yleki
kaynaktan istenenen nemli zellikler kolaylkla ve ucuzaelde
edilebilsinler.Kaynak ynteminin salad eritme hz,rak enerjisi
younluu ve derine ilemekabiliyeti, eitli pozisyonlarda kaynaa
el-verililik nemli faktrlerdir. Zira bunlarkaynak ncesi hazrlklar
ve iilii kont-rol ederek maliyeti etkilerler. Malzeme ka-lnl ve sl
iletim katsays da kaynakynteminin seiminde karan etkilerler. e-itli
kaynak yntemlerinin kullanlmayaelverili olduklar takribi malzeme
kaln-lklar Tablo, l'de verilmitir.
b) Kaynak Pozisyonu/EriilebilirlikEn yksek eritme hz yatay
durumdammkndr, rtl ubuk elektrodla kay-nakta saatte l - 6 kg kaynak
metali eritile-bilir. Bu miktar CC>2 kaynanda 2 - 12,tozalt
kaynanda 5 - 18 kg/saattir. oktelli tozalt kaynanda ise saatte 8 -
45 kg'bulur.
rtl ubuk elektrodla adan yukaryakaynakta zorunlu olarak yatay
durumdakullanlandan daha dk akmlarda al-lr. Bu durum eritme hznda
takriben % 20kadar bir azalmaya yol aar. Tavan pozis-yonunda ise bu
yavalama biraz dahafazladr. Sadece baz durumlarda yukardanaa kaynak
pozisyonunda zellikle incemalzemede yksek hzla alma imknvardr.
Normal olarak yatay pozisyonun dndakipozisyonlar iin kaynak az
asn daartrmak icap eder. Bu ise daha fazlabirletirme malzemesi
kullanlmas demek-tir. Ayrca pozisyonda kaynak ok dahafazla dikkat
gerektirir ve daha yorucudur.
Tablo.l: eitli kaynak yntemlerinin normal uygulama kalnlklar
Kaynak Yntemi Malzeme Kalnl
Ultrasonik KaynakMikro Plazma kaynaLaser kayna
2 k w20 kw
Nokta ve Diki kaynaklarPlazma kaynaTIOksiasetilen kaynaMIG (ksa
devre ark)MIG (Pskrme ark)Elektron In kayna
5 k V75 kV
Tozalt kaynaElektro Cruf kaynaTermit kayna
0.0-1.0 mm.0.1 - 0.5 mm.
0.0 - 3.0 mm.0.5-15 mm.0.1 - 5.0 mm.0.3 - 7.0 mm.0.0-4.0 mm.0.5
- 4.0 mm.0.5 - 4.0 mm.2.0 - 80 mm.
(12 mm.ye kadar kullanlr)(12mm.ye " " )(20 mm.ye " " )
0.0 - 30 mm.5.0 - 300 mm.5.0 - 25 mm. (250 mm.ye kadar
kullanlr)25 - 500 mm.10 mm -1000 mm ve yukars.
NOT : Parantez ierisindeki kalnlklar ok pasolu kaynakla
mmkndr.
282 MHENDS VE MAKNA/ClLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
sunLine
sunLine
sunLine
sunLine
sunLine
sunOval
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
sunLine
sunLine
-
aktr.Her kaynak usul btn kaynak pozisyon-larna uygun deildir.
Mesel tozaltkayna sadece yatay pozisyonda kaynakiin dnlr ancak zel
tehizatla deyyzeyde yatay kaynak 'yan" kaynakimkan vardr. CC>2
kayna ancak ksadevre .tipi metal transferi salayan kay-nak
parametreleri kullanldnda pozis-yonda kaynak imkn verir. Yani
yksekeritme hzna elverili yan otomatikkaynak yntemleri eritme hz
limitlerininst snrna ancak yatay pozisyonda eriir-ler. Demekki mmkn
olan her durumdayatay pozisyonda kaynak yapmak enekonomik zm
salayacaktr. Bu du-rumda kaynak hatalar da asgari seviyedir.Bir
baka sorunda eriilmesi g yerlerinkaynaktr. Baz durumlarda bazen
iyiseilmi bir kaynak az ve zel tehizatlauygun bir kaynak yntemi
uygulanr.Bazen birinci snf olmayan bir kaynakdikii kabul
edilebilir, bazende "diyazyn" deitirmek gerekebilir.
c) Kaynak Az ekli:Kaynak pozisyonunda, malzeme tipi vekalnlna ve
kullanlan kaynak yntemi-nin ark enerjisi younluuna bal olarakkaynak
aznda gerekli aralk, aln yksek-lii, az as deitirilebilir. Mesel
15mm. kalnlndaki bir malzeme iin yataypozisyonda 60 lik bir "V" az
yeterliolduu halde aadan yukar pozisyonda70, tavan durumunda ise 80
lik birkaynak az gereklidir. Kaynak az eklikullanlacak kaynak
malzemesi ve iiliksresini ve maliyeti etkiledii gibi ekme
vearplmalarn bykln ve kaynak hata-larnn meydana gelme olasln
dakontrol eder. Demekki iyi bir kaynak azhem kaliteyi ykseltici hem
de maliyetietkileyici bir faktrdr.
d) Kaynak Az Hazrlama ekli:Kaynak az alevle, plazma veya
mekanikbir usulle kesmek suretiyle hazrlanabilir.Plazma ile kesme
zellikle alminyum,bakr, paslanmaz elik gibi kesilmesi
zormalzemelerde dzgn kaynak azlan eldeedilmesini salar.Mekanik bir
yntemle kesme ilemi alevlekesmeye nazaran takriben iki defa
dahaucuzdur. Makasla kesme 25 mm. kadaruygulanabilirse de baz
metalrjik saknca-lar dourabilir. Yksek hzl zel frezelerledakikada 3
metre hzla takriben 3 kg. talakaldrarak kaynak azlan hazrlanabilir
kibuna denk bir kesme hz ancak ok kafalotomatik kontroll alevle
kesme ma-kinalan ile mmkndr. Be santimetrekalnla kadar tala
kaldrarak kaynak azhazrlama alevle keserek hazrlamaya na-zaran daha
avantajldr. Yalnz bu muka-
yesede makina maliyetleri dikkate alnma-mtr. Alevle kesme iin
gerekli ilk yatrmda bir plazma ile kesme makinasmmmaliyeti de zel
bir frezenin fiatnnok altndadr. Alevle kesme bakr vealminyuma
uygulanamaz; paslanmaz elikiin zel malzeme ve teknik
gereklidir.Plazma ile kesme alevle kesmenin yolaabilecei tane
bymesi, yksek kalntgerilimler ve dier metalrjik sakncalarasgariye
indirmek suretiyle tala kal-drarak ilemeye yakn iyilikte kaynak
azhazrlanmasn salayabilir.Tala kaldrarak ileme suretiyle kaynakaz
hazrlama ok dzgn "az akl"ve "aln ykseklii" gerektiren baz otoma-tik
kaynak yntemleri iin gereklidir.Pratikte alevle kesme baz
durumlardaotomatik kaynak hari birok maksat iinyeterli olmaktadr.
Hatta U eklindekiazlarn hazrlamasnda bile bir ldebasanya
ulalmtr.
e) Kaynaktan Sonraki ilemler:Belli bir malzeme kalnl iin "V"
kaynakaz yerine "X" kaynak az kullanmaklagerekli kaynak malzemesi
ve iilik yanyarya azaltld gibi arplmalar da azalr.Ayn ekilde kaynak
az asn kilitmekveya "V" den "U "ya gemekle de baztasarruflar
salanacaktr. Ancak bununkarlnda kaynak hatalarna yol amaihtimali
artacak, muayene ve tamir gereide artabilecektir, istenen kaynak
ka-litesine bal olarak kaynaktan nceyntem testleri, eitli tahribatt
muayene-ler; yntem uygulamaya konduktan sonrada kalite kontrol
testleri (ounluklatahribatsz muayeneler) yaplr. Bazenarplmalarn
dzeltilmesi iin yerel, bazenkalnt gerilimlerin giderilmesi iin
yerelveya genel olarak sl ilemler yapmakgerekebilir.Kayank
ynteminin ve kaynak az ekli-nin ie ve malzemeye uygun
seilmesimuayene ve tamir ihtiyacn ve dolays ilekalite kontrol
masraflarn azaltacaktr.Buraya kadar bir kaynakl konstksiyondakaynak
ekinin gerekli eitli ykleregerekse evre koullarna kar
zerindebulunduu "btn" n fonksiyonunu ak-satmayacak, ekonomik mrn
ksaltmaya-cak bir asgari kaliteye sahip olmas gerekti-i ve ngrlen
kalite ile bunun ma-liyetinin uygun kaynak yntemi ve kaynakaz
eklini kullanarak optimize edilebi-lecei anlatld.Bu yaznn ikinci
ksmnda kaynak azekillerinin hangi esaslara dayanarak seile-cei
anlatlacak, belli bal kaynak azekillerinin zellikleri ilenecek ve
bylecemantksal bir temel meydana getirdiktensonra verilen Kaynak Az
ekli tablolarn-dan azami faydann elde edilmesi salana-
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 283
sunHighlight
sunPolygon
sunHighlight
sunHighlight
sunHighlight
-
kaynakla birletirilen paralardabklmelerin kontrol altnda
tutulmasYazan: MER W. BLODGETTeviren; Mehmet DALILAR
Kaynak edilen paralarn kaynak ilemi esnasnda stlp soutulmas,
kaynak metalinin konstrksiyonu vegenlemesinin yeknesak olmamas
faktrleri bklmelere yolaar. Kaynak alan scakl, elastiktik modl,
termikgenleme ve termik iletkenlik gibi faktrler de bklmenin
artmasna yardm ederler. Bu nedenle bklme miktarnnhassas bir ekilde
tespiti zordur. Fakat zel teknik uygulanarak yahut uygun stma ve
soutma evrimi seilerek bkl-menin kontrol altna alnmas mmkndr.
Bklmenin minimuma indirilmesini salayacak nlemler aadaki
tablodaaklanmtr:
Kaynak kesiti kalnl fazla kaln olmamaldr. Kay-nak dikiindeki
dbkeylikliin ok fazla oluu daya-nkll arttrmaz, fakat kaynak ii
gerilmeleri dou-rur. Kaynak dikii st dz veya hafif dbkey
olursamahzur azaltlm olur.
Kaynak dikii ntr eksen yaknnda olmaldr. Bklmeden doan kuvvetler,
kaynak dikii yeri iyi seilmez-se birletirilen paralarda eksen
kaklna nedenolurlar. Kaynak srasnn uygun ekilde seilmesiylebklme
kontrol altna alnabilir.
Dz kesitli birletirmede kaynak azlarnn uygun e-kilde seimi ile
kaynak dikiindeki metal miktar mini-muma indirilebilir. Paralarn
kaynak az 30 likbir a ile hazrlanr ve kk aral da 0,8-1,6 mm
arasn-da alnrsa maksimum ekonomi salanr. Kaln plaka-larn
birletirilmesinde eer kk aral arttrlrsakaynak az as azaltlabilir.
Yahut kaynak kesitiJ veya U eklinde seilerek de dikiteki kaynak
metalmiktar azaltlabilir. ift kesitli bir kaynak dikii tekkesitli
dikie nazaran ayn kalnlktaki plakalarn birle-tirilmesinde takriben
bir buuk misli fazla kaynak meta-line ihtiya gsterir.
30 w KOKART"RtL\R
Ke kaynaklarnda aralkl kaynak dikii kullanlma-ldr. Bu ekildeki
bir birletirme ile istenen dayanm el-de edildii gibi takriben %75
deerine kadar da kaynakmetalinden tasarruf salanr.
Paso says az olmaldr. Yaplan her paso kaynak bzl-meye yolaar.
Paso says arttka bzlmeler st steylr. Bu bzlmeler neticede
birletirilen paralarnbklmesine sebep olacaklarndan, bklmeyi
azaltmakzere byk apl elektrod kullanlarak paso saysminimuma
indirilmelidir.
284 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
Kaynak dikileri ntr ekseni etrafnda dengeli olma-
l, BU suretle bzlmeden ileri gelen kaynak ii geril-meleri de
birbirine kart gelecek ekilde dengeli nalesokulur. Burada da kaynak
sras ve montaj dizaynbkiilmeye etki eden nemli faktrlerden
saylr.
Geriye dnl (backstep) kaynak tarz kullanlmal-dr. Bu yntemde
kaynak yn ile bir seferde yaplankaynak dikiindeki ilerleme yn
farkldr. yle ki:Kaynak ilemine belirli bir mesafede nden
balanpgeriye doru devam edilir, sonra tekrar mesafe braklptekrar
nden kaynak ilemine balanr ve ters yndekiilerleme sonunda bir
miktar bir evvelki dikiin zerinebindirilir. Belirli boydaki her
kaynak dikii yapldndasnan levhalar genleir ve teorik olarak
levhalar B nok-tasnda ayrlr. Fakat s, levhalarda C noktalarna
dorugetiinde CD kenarlarnda oluan genleme sonundalevhalar gene
kaynak balangcndaki pozisyona gelirler.Bu durum, daha ziyade ilk
paso kaynakta sz konusu-dur. Belirli boyda geriye doru kaynak
edilmekle levha-larda genleme daha az olur. Geriye dnl kaynaktarz
her ie uygun dmeyebilir ve otomatik kaynaktaise ekonomik
deildir.
Kaynaktan sonraki buklmeyi karlamak uze6alttaki ekilde grld gibi
kaynak ilemine balan-madan evvel buKlmenin oluaca aKsi ynde
kastenkavisli ekilde bklr. Kaynak dikiinin st yzeyiilemden sonra
dzgn ekle getirilir. Bu durumda nbklme yaplmakszn paralar dz halde
iken yaplankaynak ilemine kyasla komple kaynak boyu birazbyk olur.
Kaynaktan sonra mengeneler gevetildiindeserbest halde kalan kaynak
edilmi para dzgn eklednr, fakat bzlmeden ileri gelen ve kaynak
dikiiboyunca olumu gerilmeler (kuvvetler) para zerindekalrlar.
Kaynak ii gerilmelerin birletirilen paralar bkmesinlenebilir.
Kaynak edilecek iki parada bklmeninhangi ynde olaca dnlerek kaynak
ilemine ba-lanmadan evvel paralardan biri ters ynde eik
tutulur.Kaynak edilmekle paralarn, ne miktar eksenindenkat,
yaplacak bir ka tecrbe ile tayin edilebilir.
SEFERDE _yAPlLAK\'Lep.LEi-e
8
, . II KAy.NAVc.jovw
SONRA
fi'/f/f/// / / f i
Kaynak ameliyesinden sonra kaynak ii gerilimleri yok
edilmelidir. Bu maksatla uygulanan yntemlerden biriekilemedir. Her
paso kaynaktan sonra kaynak dikii sourken zerine ekile vurulur. Bu
ilem de kaynak metali de-formasyona urar ve diki kalnl azalr. Bu
yntem byk bir itina ile uygulanmaldr, tik yaplan kk paso
kayna,atlama ihtimali dnlerek ekilenmemelidir. Ayn ekilde
genellikle son paso kaynan da, yine atlamadan kan-mak ve hasl
olacak fazla sertliin tesirlerini elimine etmek gayesiyle asla
ekilememelidir.
Kaynak ii gerilimlerinin giderilmesinde uygulanan dier metod,
kontroll stma ve soutma usuldr. By-lelikle kaynak ilemi esnasnda
kaynak dikiinin gereinden fazla stlmam as ve sonra kontroll bir
ekilde soutulmassalanr.
MHENDS VE MAKN A/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 285
-
Kaynak yapma zaman minimuma indirilmelidir. Kaynak ilemi
esnasnda stma ve soutma iin olduu kadarhasl olan snn da iletilmesi
iin de zamana ihtiya vardr. Bu zaman faktr bklmeyi artrc ynde etki
yapar.Genel olarak, byk hacimli kaynak metalinin evresini stp
genlemesine meydan vermeden kaynak ilemi bitirilmeli-dir. Kaynak
tarz elektrodun cins ve apna, kaynaktaki elektrik akmnn amper
deerine, kaynak hzna, kaynak meta-linin bzlmesine ve oluacak
bklmesine gre iyi seilmelidir. Demir tozlu elektrod veya otomatik
kaynak tekniikullanlrsa kaynak yapma zaman ve genellikle bklme
azaltlm olur.
Paso sras iyi seilmelidir, iyi seilmi paso srasy-la kaynak
metali, kaynak az zerinde muhtelif nokta-lara dalr ve bylece kaynak
ii gerilimleri de birbirinezt olarak teekkl eder. Yandaki rnekte
ntr eksenegre kaynak pasolar simetrik olacak ekilde yaplmtr.
Ke kayna ile ilgili olan yandaki rnekte kaynak di-kii devamllk
arzetmeyip arada boluklar braklmtr.Birinci kaynakta oluan gerilimi
ikinci kaynaktaki ge-rilim dengeye getirir ve geri kalan
kaynaklarda da ayndengeli durum salanr.
5 6-
n
~n
KJBUK.
Bklmenin olu nedeni yle aklanabilir: Eer bir elik ubuk muntazam
bir ekilde sthrsa ubuun kesitiiki dorultuda da yeknesak olarak
genleir ve soutulduu zaman da eski boyutlanna tekrar dnUr. Fakat
ubuunstlmas esnasnda kesitin bir dorultudaki genlemesi nlenirse o
takdirde yalnz dier dorultuda genleir, fakat gen-leemedii
dorultunun her iki ynndeki paralar bytik bir kuvvetle iter. Souma
esnasnda da ubuk kesiti her ikidorultuda muntazam bir ekilde bzlr.
Ayn ekilde kaynak metali de souma esnasnda kaynak az
dorultusundanisbeten serbest olarak bzlrken, kaynak edilen iki para
kaynak metalinin dier dorultuda serbeste bzlmesineengel olur.
286 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
retim planlama ve kontrolda kullanlangrafikler, mekanik aralar
ve sistemler (2)Ali kr KIRAN Bu yaznn 1. Blm Mays - 1976 saymzda
yayn-l a n m t r
retim Planlama ve Kontrol almalarnn nemlibir blm karar
seeneklerininin oluturulmas ile il-gilidir. Karar vericilere
sunulacak seeneklerin olutu-rulmasnda, eldeki bilgiler byk rol
oynar. Bu nedenle,iletmelerde hangi bilgilerin nereye akaca nem
kaza-nr. Aynca alnan kararlarn yrtlebilmesi de bilgiaknn etkinliine
baldr. En iyi kararlar alnsa bile,bunlarn uygulamacya ulatrlmamas
veya gerektiizaman ulaamamas, kararn etkinliini yok edecek enazndan
azaltacaktr.
.P.K. projesinin uygulanmasn kolaylatrmak iinkullanlan grafikler
bundan nceki makalede incelenmi-ti. Bu makalenin amac iletmelerde
kullanlan ve birokyararlar salayan 3 tr arac tantmaktr. Bu
aralar:
1) Kontrol tahtalar2) Kayt ve dosyalama sistemleri3) Belge
oaltma sistemleri
olarak adlandrlmtr.Yalnzca bu aralarn kullanlmas etkili bir
JP.K.
iin yeterli deildir. Bu aralar mevcut .P.K.
sistemininuygulanmasn kolayltrmak, .P.K.'y standart bir i-lemler
dizisi haline getirmek amacyla gelitirilmilerdir.
iletmede bir .P.K. sistem ve organizasyonu yoksa,bunun
etkinletirilmesi sz konusu deildir, dolaysylabelirtilen aralar byk
bir yarar salamazlar. Bu triletmelerde, aralarn kullanm baz
avantajlar salaya-bilir, rnein: kullanlan belgelerin
standartlatrlmas,bilgi aknn dzenlenmesi, etkili bir ariv
kurulmasgibi iletmenin baarsn artrc baz almalar yap-labilir. Ancak,
sistem ve organizasyondan yoksun bylebir almann verimsiz olaca da
aktr.
l -Kontrol tahtalar:
Kontrol tahtalar Gantt emalar fikrine dayanla-rak
gelitirilmitir. emalarn grnr olma zelliikontrol tahtalar iin de
geerlidir. Bunun yanndakontrol tahtalar daha kolay hazrlanr ve
kolay ilenir-ler. Olduka kark bir grn abuk ve kolaycaanlatrlar.
Kontrol tahtalarnn kurulmas emalara gre da-ha pahaldr,
ilenmeleri ve hazrlanmalar zel elemanaltrmay gerektirebilir.
Kontrol tahtalarnn en nem-li kullan yeri retimin rapor edilmesidir,
retimingelimesi hakknda bir karlatrma yapmaya pek ola-nak
vermezler, retim kaytlarnn tutulmas ynndende kontrol tahtalar baz
glkler gsterir, rnein haftalk programlar iin hazrlanm bir kontrol
tahtas,nc hafta sonuna kadar program veya retim kaytla-rn gsterir.
Buna karlk eldeki program be haftalkise, kullanlan kontrol tahtas
tm program gstereme-yecek, son iki haftalk program, balangta
tahta
zerinde grlmeyecektir. Bu iki haftalk kaytlar nchafta sonunda
nceki bilgilerin yerini alabilirler. Bu du-rumda nc hafta iinde,
tahtay kullananlar yalnzcabu hafta sonuna kadar olan program
grebileceklerdir.Tamamlanan haftaya ait kaytlar silinerek bunun
yerineyeni kaytlar getirilirse, gemi bilgilerin elde bulunma-mas
durumu ortaya kar.
Zaman kaytlarnn tutulamamas kontrol tahtalar-nn bir baka
sakncasdr. Yaplan ilere ait gncel de-erlerin kontrol tahtalarna
ilenmesi olduka gtr.Biten ilerin ne kadar srede tamamland
hakkndabilgi edinmek ancak i kayt ve raporlarnn incelenmesiile
mmkndr.
Kontrol tahtalarnn en ok kullanlan trleri aa-da
incelenmitir.
Mekanize Gantt emalar:
Gantt emalarnn mekanize ekilleri pek ok firmatarafndan
hazrlanmaktadr. Bunlarda oluk, mandal vebenzeri aralarla ie ait
bilgiler bir tahta zerine iaret-lenir, iaretlerin manyetik veya kl
olduu kontroltahtalar da kullanlmaktadr. Mekanize Gantt emalar,ema
izme ve ilemeyi kolaylatrr. emalarn hazr-lanmas srasnda daha az
yanl yaplr ve yaplan yan-llklar kolaylkla dzeltilir.
Mekanize Gantt emalar programlama ve i gelimekontrolunda
kullanlrlar. Kullanl ama ve yerlerinegre eitli byklkler de
olabilir.
Cepli ve Kancal Kontrol Tahtalar:
Cepli ve kancal kontrol tahtalar 50 yldan beri bi-linmekte ve
kullanlmaktadr, retim planlama ve kont-rol merkezinde veya i
atlyesinde kurulabilirler, zellikle byk aptaki iletmelerde, aralkl
ve sipari tipiretimde kullanlmalar ok yararldr.
Kancal kontrol tahtalarnda, herbir i merkezi iingenellikle kanca
ayrlmtr. Kancalardan birine i-lenmekte olan siparie ait i emri
aslr. Dier ikikancaya ise, gelecek ilk ie ait emir ve ilenmi,
fakatatlyeyi terketmemi i emri aslr. Baz iletmelerde soniki kancaya
ilenmik iin hazr i emri ve programlan-m, fakat ilenmeye hazr
olmayan i emri aslmtr.Bu halde operatr eldeki ii bitirince hazr ii
tezgahayerletirir. Dier ie ait gereksinmeleri (malzeme, apa-rat,
vs.) tamamlayarak bu i emrini ikinci kancaya gei-rir. Atlye
ihtiyalarna gre kanca says arttrlabilir.
Cepli kontrol tahtalarnda ise, kancalarn yerini cep-ler almtr.
Cepli ve kancal kontrol tahtalar sadece el-deki ilerin yapl srasn
gsterir; yk durumu, i prog-ram gibi ayrntl bilgiler vermezler. ok
yer kapladk-larndan pratik deildirler.
MHENDiS VE MAKlNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 287
-
Yayl Mandall Kontrol Tahtalar: a) Grnr indeksli kart
dosyalan:
Bu tr tahtalar i emirlerinin kontrol, ykleme veii balatmada
kullanlr. Cepli ve kancal tahtalardan far-k, i merkezindeki tm i
emirlerinin tahta zerindegrlebilmesidir.
emri kontrol amacyla kullanldnda tahtalaro gn balayacak veya
bitecek i emirlerini gsterirler.Tamamlanan i emirleri, zerlerine
gerekli bilgiler yazla-rak, tahtadan kaldrlr, ii balatma ve ykleme
iin tah-talara iki cep ilve edilmitir. Ceplerden birinde
hazrbekleyen iler, dierinde ise hazr olmayan iler bulunur.Yaplmakta
olan iler yayl - mandala tutturulmutur.
Bu tahtalarda ok yer kapladklarndan pek fay-dal deillerdir.
2 - retim planlama ve kontrolda kullanlan kaytve dosyalama
sistemleri:
retimin programlanmas, i emirlerinin izlenmesive ykleme almalar
iin, gerekli bilgilerin zet olarakkayd zorunludur. emirleri
zerindeki en nemli bilgi-ler genellikle ayr kartlar zerine
geirilerek kullanlmakzere saklanr. Mamul eidinin artmas veya farkl
m-teriler iin retim yaplmas halinde bu kartlarn saysda artacaktr.
stenen bilgileri ieren kartn kolaycabulunabilmesi amacyla dosyalama
sistemleri geliti-rilmitir.
Kayt ve dosyalama sistemleri kullanmann kontroltahtalarna gre
avantajlar unlardr:
1. Daha az yer kaplar ve el altndadrlar.2. Ksaltlm halde uygun
bilgileri tarlar. Karla-
trmalar daha kolay yaplr. Kurulmas ve alt-rlmas daha az elemanla
yrtlebilir, daha eko-nomiktirler.
Buna karlk grlebilir olma zelliinden yoksun-durlar.
retim planlama ve kontrol blmnde kart kaytve dosyalama
sistemleri i emri kontrol, ykleme a-lmalarnda kullanlr. Bunlardan
baka bilgi verici ola-rak, zaman etd sonular, malzeme takn ve baka
bil-gi verici olarak, zaman etd sonular, malzeme takmve aparatlarla
ilgili bilgileri ieren kart kayt sistemlerikullanlr. Byle bir
sistem zellikle kk iletmelerdebilgisayar kullanmna, ekonomiklik ve
bakm - kullanmkolayl nedeniyle tercih edilir.
Kartlarn uygun bir ekilde dzenlenmesi ile kartkayt sistemleri
satn alma, stoklama ve mhendislik a-lmalarnda da kullanlabilir. Bu
tr almalarda kart-lar gerekli bilgiye zet olarak verecek ekilde
dzenlenir-ler.
Kaytlarn liste eklinde tutulmas, yani bir tek kartaok sayda
nitenin kaydedilmesi, zellikle i merkezle-rini ykleme gibi
almalarda daha yararldr, nitelerinsay ve sras, dzeltmeleri
gerektiriyorsa, liste eklindekikaytlar pek kullanlmaz. Her karta
bir tek nitenin ilen-mesi dzeltmelerin kolay ye abuk olarak
yaplmasnsalar, Bu yntemin biraz daha pahal olmasna karndaha ok
kullanld grlmektedir.
Dosyalama sistemlerinin hazr olarak satlan bir okeidi vardr. Bu
seitler istenen kart bulmak, yerletir-mek, okumak ve kaydetmek
ilemlerinin daha abukyaplmas amacyla gelitirilmilerdir. Dosyalama
sis-temleri iki ana guruba ayrlabilir:
Kartlar, 5-100 adetlik guruplar halinde bir kena-rndan tesbit
edilmitir. Kart hakknda tantc bilgilerveren indeksli kenar grnd
iin, kartlar kolaycabulunabilir. Bu tr dosyalar, yatay veya dey
olarakdzenlenebilir.
b) Dner dosyalama sistemleri:
Bu sistemlerde kartlar dosyadan karmadan oku-mak veya kayt
yapmak mmkndr.
3 - retim planlama ve kontrolda kullanlan belgeoaltma
sistemleri:
emirlerinin hazrlanmas, retim planlama vekontrol amacyla
kullanlan dier belgelerinhazrlanmas, olduka ykl bir yazma ve kopya
karmailemini gerektirir. zellikle orta apl ve byk ilet-melerde bu
belgelerin hazrlanmas zel elemanlar kul-lanmay gerektirir. Aynca
miktar ve zaman gibi saysaldeerlerin yazlmas ve kopya edilmesinde
hatalar yap-labilir. Bu hatalarn zamannda farkedilmemesi byk
za-rarlara yol aar. Baz kk iletmelerde belge hazrla-mak ve kopya
karmak ilemlerinin uzunluu etkili birretim planlama ve kontrol
sisteminin kurulmasn n-ler. Program ve sipari deiiklikleri iin
emirlerin de-itirilmes
retim planlama ve kontrol sisteminin kurulmasn n-ler. Program ve
sipari deiiklikleri iin emirlerin de-itirilmesi srasnda retim
aksayabilir.
Bu sorunlar zmlemek amacyla belge oaltmasistemleri
gelitirilmitir.
oaltma sistemleri satr seme zelliine sahip tek-sir makinalarndan
olumaktadr. Teksir makinalarna ek-lenen baz tehizatlarla baz
bilgilerin, ana teksir kad-na yazlmadan bazlmas da salanmtr.
stenirse, delik-li kart hazrlayc niteler sisteme eklenebilir.
Bylecebu sistemler yardmyla bir tek ana teksir kadndan biri emrine
ait u belgeler hazrlanabilir ve oaltlabilir:
a. lem formu; yaplacak ilemlerin srasn vebunlarla ilgili
bilgileri gsterir. Arft teksir kadnda ol-mayan ie balama ve biti
tarihleri, miktar ve siparinumaras gibi bilgiler makina zerindeki
zel aralarlabelge zerine ilenir.
b. biletleri; ilem formundaki ilemler ayr ayrkatlara geirilir.
Bu belgenin hazrlanmas srasnda anateksir kadndaki siparii tantc
bilgiler, istenen i-leme ait bilgiler, zaman ve miktar bilgileri
(deikenbilgiler) kaydedilir.
c. biletleri; istenirse delikli kartlar
eklindehazrlanabilir.
d. Malzeme biletleri; ana teksir kadndaki mal-zeme ile ilgili
bilgilere deiken bilgilerin eklenmesiylehazrlanr.
e. Takm-aparat-mastar biletleri; ilemler srasndazel
takm-aparat-mastar kullanlyorsa, bu tr ilemlerana teksir kadndan
seilerek oaltlr.
f. Refakat kart; ana teksir kadndaki ilemsras ve bu ilemlerin
yardmyla hazrlanmas mm-kndr.
(Devam sayfa 290'da)
288 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
vinlerin kullanlmasnda emniyet kurallar
Gnay Y A Y L A L I
ZET:
Vinlerin kullanlmasnda uyulmas gereken emniyetkurallar
belirtilmekte, zincir, kanca, sapan gibi yardm-c aralarn kontrol ve
bakm hususunda dikkat edil-mesi gerekli bilgiler verilmektedir.
GR:
Aada bahsedilen emniyet kurallar kpr vebenzeri vinlerde gvenle
ve i kazasz almak iingz nne alnmas gereken noktalardan sadece
bazda-ndr. Vin ve yardmc nitelerinin dikkatli kullanlmasemniyetli
bir alma ortam yaratt gibi, vinlerinmrlerinin uzamasna da yararl
olur. Btn iletme-lerin vazgeilmez bir paras olan vinlerin,
kullanlmala-rnda en nemli husus, mantk erevesi iinde
hareketetmektir.
1) VN VE KALDIRMA HALATLARI: Tecrbesiz ve yetkisiz kiilerin
vinleri kullan-
masna ve kumanda etmesine izin vermeyiniz. Vincekumanda edecek
ahs, operatrn grecei yerde dur-mal ve sadece bir kii vince kumanda
etmelidir.
Yk evresinden iiler ayrlmadan yk kaldrptamaynz.
Vince yazl dizayn kapasitesi zerinde yk vur-maynz.
Arzal veya hasarl vin ile yk kaldrmaynz. Halat tambur yuvasna
oturmadan yk kaldr-
maynz. Vin ile baka bir vinci itmeyiniz. Vin halatn ekme ve
srkleme maksatlar
iin kullanmaynz. Yk kaldrr ve tarken dikkatinizi ykten
ayrmaynz. Vinte kaldrlm bir yk varken vinci terket-
meyiniz. Vin halatn dizayn boyundan fazla uzatmay-
nz ve hasarl bir halat tamire kalkmaynz. Vin halatn hi bir zaman
kaynak topra ola-
rak kullanmaynz. Ayrca halata alr kaynak elektro-du
dedirmeyiniz.
Btn kesici anahtarlarn altn kontrol edip,vazife gryorlarsa
hareket ediniz. Bu kontrollar hervardiya banda mutlaka yapnz.
Kancay en st noktaya kaldrrken st kesicianahtarn kesmesini
beklemeden kancay durdurunuz.Kesici anahtarlarn sadece emniyet iin
olduunuunutmaynz.
Tamburda iki tam devir halattan az kalacakekilde halat
boaltmaynz.
Vincin kullanlmas srasnda vincin almasndaher hangi bir
anormallik grdnz zaman vinci derhalservisten kartp, sk bir
kontroldan geiriniz.
Vincin kanca, motor, halat, sapan, fren ve kesicianahtarlarn
koruyucu bakm iin bir program yap-nz. Ayrca vinci sk sk gz
kontrolundan geirip, arza-lar vakit geirmeden bildiriniz.
Ykn tanmas srasnda halat ve ykn sallan-masn nleyiniz.
Ykn dikey olarak kaldrlmasn salaynz. Aada alan iilere yaklarken
korna ile
sinyal veriniz. Vincin dizayn kapasitesine yakn arlkta yk
kaldrrken frenleri kontrol ediniz. Yk 5-10 cm kald-rp,
frenleyiniz. Frenler vazife gryorsa, yk kaldr-nz.
2) SAPAN VE ZNCRLER: Kapan ve zincirleri en st kaldrma
limitlerine
kadar yklemeyin. Sapan vurma asn ve yksek s-larn bulunduu
ortamlar gz nne alnz.
Sapan ve zincirler kancaya taklmadan ve ykmerkezlemeden
kaldrmaynz.
Dnk, krlm veya hasarl halat, sapan vezincirleri kullanmaynz.
elik halatn bir banda kopuk4 tel veya btn balann toplamnda kopuk 12
tel varsahalatn kesinlikle deitirilmesi gerekir.
Btn sapan, zincir, halat ve kancalarn kont-rol kaytlarn
tutunuz.
Zincir ve sapanlar kuru bir yerde duvara veyaaskla asnz.
- Zincirleri srekli aralklarla temizleyiniz. Zin-cir aralarna
giren toz ve kumlar zincirin anmasna se-bep olurlar. Halatlar,
sapan, zincir ve kancalar belirlidevrelerle yalaynz. Ancak,
dkmhanelerde veya yave greslerin kum veya benzeri maddeleri
zincirler zerin-de toplayabilecei ortamlarda, sapan ve zincirleri
yala-maynz.
Zincirleri yerde mmkn olduu kadar az srk-leyiniz.
Zinciri veya sapan ksaltmak iin kilit vurma-ynz.
Zincir, sapan veya kancay yerine oturtmakiin ekilemeyiniz.
Kancann ucunu zincirin bir halkasna geiripyk kaldrmaynz.
Yk zincir veya sapan zerine oturtmaynz. Yk kaldrrken
silkelemeyiniz, ilk nce bo-
luunu alp, sonra yava yava kaldrnz. Yk sapann btn ayaklarna eit
olarak da-
tnz. Keskin kelere sapan ve zincir vururken kse-
leri yastklayp, besleyiniz.
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 289
-
3) VNLERN PARK EDLMES: SONU:
Btn kancalar kesici anahtarlar seviyesinden5-10 cm aaya kadar
kaldrnz.
Btn kontrol cihazlarn devreden kartnz. Ana akm kesiniz. Vin
tekerlerine takoz koyunuz. Manyetik kafal vinleri park ederken
kafalar
ya dorudan doruya yere koyunuz veya bu i iinyaplm platformlara
indiriniz. Kafalar kullanlmadkavin zerinden karlmaldrlar.
SONU:
Btn bu yukarda belirtilen hususlardan en nem-lisi ve bata
geleni, operatr ve kumanda veren iilerintehlike annda panie
kaplmayp, soukkanllklarnkaybetmemeleridir.
FAYDALANILAN KAYNAKLAR:
1) Safe Operation of Hoists, Hoist ManufacturersInstitute,
1974
2) Lucht, R.E, Pocket Ouide to Chain, 19733) Safety Tips for
Hoist and Crane Operators, US
Occupational Safety and Health Act (OSHA)Standards, 1972
4) i Sal ve Gvenlii Tz, alma Ba-kanl, 1970
Gnmzde sanayi iletmelerinin artan karma-kl, iletmelerin ana amac
olan retimin, organizas-yonu zorunlu hale getirmitir, retim srasnda
gereklifaaliyetleri tanmlamak ve bunlar gereksiz
faaliyetlerdenayrmak her iletme iin byk nem tar.
Faaliyetlereayrlacak kaynaklarn cins ve miktarnn belirlenmesiise
baka bir sorundur.
Gemi yllarda retim (imalat) ve mhendislikblmlerine verilen
retimin organizasyonu grevi, gn-mzde modern aralarla donatlm .P.K.
blmleritarafndan yaplmaktadr. Modern bilgisayarlarn da i-letmelerde
kullanlmaya balanmas, P.K. blmnhereyin kendisinden beklendii bir
blm haline getir-mitir. zellikle, bilgisayar kullanmnn yeni
sayla-bilecei lkemiz gibi gelimekte olan (az gelimi)lkelerde, artan
ilerin daha byk bilgisayar kapasite-lerini gerektirdii dncesi
grlmekte, bu ise, bykyatrm ve bakm-kullanm masraflarna neden
olmakta-dr.
Bugn sanayinin ana sorunlarndan biri olan re-timin organizasyonu
ve kontrol, genellikle, eldeki kay-naklar veya kk yatrmlarla
zlebilecek dzeyde-dir. Bunun iin iletmeyi bir btn halinde ele alan
veiletme blmleri arasndaki ibirliini gelitiren .P.K.sistem ve
aralar kullanlmaldr. Bu sistem ve aralaryerletikten sonra etkili
bir bilgisayar kullanm gerek-letirilebilir. Hangi kapasitede
bilgisayara gerek duyula-ca da byle bir iletmede daha kolay ve
gvenilirbir ekilde hesaplanr.
RETM PLANLAMA VE KONTROLDAKULLANILAN GRAFKLER MEKANKARALAR VE
SSTEMLER (2)
(Ba taraf sayfa 288'de)
.P.K. sistem ve aralarnn, bilgisayarlarla bir-likte veya tek
bana kullanlmas, orta ve byk apliletmelerde artk zorunlu hale
gelmitir. Ancak kulla-nlan grafik, mekanik ara, sistem ve
bilgisayarlarn,iletmenin baarsn, artrc aralar olduu unutul-mamal,
bu aralar kullanmak ama haline getirilmeme-lidir.
Belge oaltma sistemlerinin kullanlmasnn yarar-lar unlardr:
1. Kopya karma ilemi otomatikletirilerekzamandan kazanlr ve
hatalar yok edilir.
2. yrtclere gerekli bilgi ve dokman salanr,i gelime kontrol
kolaylar.
3. Malzeme, takm-aparat-mastar temini ve takibikolaylar.
4. cretleme ve maliyet hesaplar kolaylar.5. letmede bilgisayar
kullanmnn etkinlii
artrlr.6. Belgelerin standartlamas gerekletirilir.Belge oaltma
sistemleri retim planlama ve
kontrol blm yannda satn alma, pazarlama, muha-sebe blmleri
tarafndan da kullanlabilir, iletme tip-lerine ve kullanl amalarna
gre eitli belge oalt-ma makinalan imal edilmitir.
KAYNAKLAR
1. CARSON, G3. "Production Handbook", RonaldPress Comp.,
(1959).
2. GREENE, J.H. "Production and Inventory Control"Handbook", Mc
Graw-Hill (1970).
3. IRESON, W.G. -GRANT.E.L- "Handbook ofIndustrial Engineering
and Manage-ment", Prentice-Hall, (1962).
4. KARAY ALIN, .. -ETN.Y- "Fabrika dareci-lii Elkitab", .T..,
(1970).
5. KELLEY, P.C. -LAWYER, K. -BAUMBACK, C.M.''How to Organize and
Operate aSmall Business" Prentice-Hall, (1968).
6. MOORE, F.G. -JABLONSK, R- "ProductionControl" Mc Graw-Hill,
(1969).
7. RAMLOVV, D.E.-WALL.E.H.-"Production Planningand Control",
Prentice Hail, (1968).
290 MHENDiS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
BLM: GENELdomates yetitirmede makinalamaYazan : Dr. ISTVAN
ZLDeviren : Ahmet TOPRAK
.* '*'- '*HS -
azalan elemei ve artan cretler byk lde domatesyetitirmeyi daha
ileri dzeyde makinalamaya zorla-mtr. yi ve salkl beslenme iin
yaplan almalarnsonucu sebze retiminin artmas gereini
gstermektedir.Tarm topraklan snrl olduu ve varolan etkili
alanlarazalma belirtileri gsterdiinden, ayn alanda daha oksebze
yalnzca verimi ykselterek, yani hektar banadomatesi artrarak
yetitirilebilir.
Tanmda btn dnyada grlen igc azalmastarmn makinalamasn gerektiren
bir baka nedendir.Yaplan ar fiziksel i de makinalamayla
giderilebil-mektedir. Yukarda sz edilen tm sorunlar zmekiin daha ok
rn veren domates trleri yetitirilmekyeni tarm teknolojileri
gelitirilmek zorunda kalnm-tr. Daha ok rn veren trler bulunduu ve
uyguntarm teknolojileri varolduunda bile, teknolojinin pra-tik
uygulamasn, teknikleri ve ilemleri gerekletire-bilecek karmak
makina sistemleri yine de gerekliolmaktadr.
Bu sorular ve sorunlar incelendiinde "Endst-riyel domates
retimi" denebilecek yeni bir domatesretme ynteminin geleneksel
domates tarmnn yerinialmas gerektii sylenebilir.
Byle bir endstriyel domates tarmnn geli-tirilmesi ve uygulanmas
iin domates yetitirmeyi btnynleriyle incelemek gerekmi, domatese
biyolojik,kimyasal ilemleme, fabrika organizasyonu ve
toprakhazrlanmasndan n ilemlemeye dek her adan bakl-mtr. "Daha'1
sonra yeni teknolojiye en yksek verimisalayan en uygun domates
trlerinin, kimyasal madde-lerin, makinalann seilmesi ii gelmitir.
Bylece ekono-mik tarm ve yeterli kr elde edilmesi
gerekletiril-mitir. Her eyden nce alan bana rnn ve igcverimliliinin
artrlmasnn en nemli etmenler olduu-nu yetitirme teknolojisinin
incelenmesi gstermi-tir.
Byk lde domates yetitirme yntemleri iinyaplan almalar birka
yldan beri sregelmektedir.Bu aratrmalarn altnda yeni bir yetitirme
tekno-lojisi ve makina sistemi gelitirilmitir. Bu teknolojininve
makina sistemlerinin uygulanmas birka yl ncebalamtr. Birok yerlerde
de denemelerin ilk sonu-lar alnmtr.
Gemi yllardaki deneyler, blge, tr, iin vernn nitelii hakknda,
domates tarm teknolojisinikurmaya ve bu tarm teknolojisinin makina
sisteminiretmeye yardmc olan tecrbeler kazandrmtr.
Burada anlatlan domates tarm sistemi bu deney-lerden sonra
gelitirilmi ve uygulamaya konulmutur.Bu sistem nceden
biimlendirilmi yataklarda bytme,iki ilemde hasat ve karmak bir
makina sistemininmakinalarndan oluan eksiksiz bir teknolojiyi
ier-mektedir.
Byk ll sebze tanm, daha ok rn alma,
DOMATES YETTRLECEK TOPRAINHAZIRLANMASI
in verimini artrmak ve makinalamay uygu-layabilmek iin
''yatak-ark" toprak hazrlama teknolo-jisi temel olarak alnmtr.
Yani, daha nceden yalnzcasulama iin kullanlan arklarn, daha byk
almagenilii olan makinalann tasarlanmasnda, dolaysyleyksek
verimlilie erimekte de kullanlabilecei sap-tanmtr.
Yksek verimlilik elde etmek iin "arklarla nce-den biimlendirilmi
yatak" makinalar sistemi tasar-lanm ve yaplmtr. Bu sistemin
makinalar bir giditetoplam 4.8 m. genilikte yata bir arada
hazrlaya-bilmektedir. Bu toprak hazrlama ve srme sistemi,dzgn
toprak yzeyi, bitkilerin bir rnek dikilmesi,yaban otlarn ldrc
ilalarn e derinlikte topraabraklmasn ve domatesin btn yetitirilme
sresiboyunca yaban otlarnn yok edilmesini salamak-tadr.
VBG tr makina sistemi, tarm iletmesinde bulu-nan traktr trne ve
gcne kar gelen makina grup-laryla birletirilebilen paralar,
adaptrleri ve paragruplann iermektedir. iftlik byk gteki
traktrlerielinden karm ise, adaptrler ve paralarn bir
arayagetirilmeleriyle ve rnein, tek amal bir ilalaycve tohum ekici
yaplarak ilemler birletirilebilir.
VBG sistemindeki makina trlerinin ileyebil-dikleri alanlar Tablo
l de verilmitir. VBG sistemininyatak hazrlaycs, sulanabilir tasz ve
yabanc madde-lerden artlm bir toprakta ekil l de olduu gibi zel
yata bir gidite hazrlar. zel yatak hazrlayanparalar ve yzey
hazrlayan diskler ne taklmlardr.Yzey ve yatak dzleyiciler ise yatak
hazrlaycnnarkasna yerletirilmilerdir. Traktrn iz genilii vearklarn
genilii 1.6 m olduu iin yatak hazrlaycnnalma genilii 3 x 1.6 = 4.8
m dir. ekil 2 de yatanprofili grlebilir.
Yatan genilii 120 cm ve aradaki arkn geni-l i i 40 cm.dir. Ark
derinlii 12-15 cm dir. Yataklarnbiimlendirilmesi toprak
hazrlanmasyla birlikte sonba-harda yaplmaldr. Suda eritilmi, yaban
otlarm kma-dan yokeden ilalar, VBG ilalaycsyla (Bak ekil
3)domatesin ekilme ya da dikilme zamanna bal olarakilkbaharda
topraa kartrlrlar. Bu sralarda, son ya-taklar da bitirilmelidir.
ekil 4 de ilalama ve ekimiinin nasl yapld gsterilmitir. Dnen apaya
balolarak ilalama derinlii 8-10 cm arasnda deiebilmek-tedir.
lalamadan sonra dikim ii ekil 5 de gsteril-dii gibi yaplabilir.
Ekme ya da dikme ift sra bii-minde yaplabilir. Sralar arasndaki
uzaklk 35 cm olup
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 291
-
Tablo lArkl nceden hazrlanm Yatak Makina
Sisteminin Makinalar
Say Tr
1
2
3
4
5
6
7
8
MC-6
VBG
VBG
VBG,
VBG
VBG
VBG
KPR
Ad
Tohum yatahazrlaycsYatak hazrla-ycslalayc
llalayc-To-humekiciFide dikici
Kultivatr
Diskli Kulti-vatr
tla pskr-tc
alma Genilii (. G.)iledii Alan (t.A.)gta
gta
gta
gta
gta
gta
gtagta
6m2ha/saat4,8ml,4-l,8ha/saat4,8m0,8-l,0ha/saat4,8m0, 7-0, 8ha/
saat4,8m0,2ha/saat4,8ml,2-l,5ha/saat4,8ml,2-l,5ha/saat4,8m0,6ha/saat
bu teknoloji yoluyla hektar bana 40-50 bin bitki
diki-lebilmektedir. Ekim ile ise delik bana iki bitki hesa-byla
domates trne de bal olarak hektar bana120 bin bitki
yetitirilebilir.
ilalama yaplmasna ramen ekim yada dikimdensonra yaban otlar
kabildikleri iin makinayla ot yoketme gerekli olmaktadr. VBG
kltivatr ve VBGdiskli kltivatr bu ama iin tasarlanmlardr. VBGdiskli
kltivatr ekil 6 da alma srasnda gsteril-mitir. Gerekli koruma eridi
ve aralarn her zamanayn konumda yerletirilebilmeleri arklar
araclylagerekletirilmektedir. VBG diskli kltivatr topraagbreleri
kartrmak iin de uygundur. VBG makinasistemiyle 100 hektar -dikim
yaplmadan- 15 vardiyegnde ilenebilmektedir.
Denemeler bu teknolojiye tam anlamyla uyul-duunda yeterli rn
alnabileceini gstermektedir.Bu tarm yntemiyle hazrlanm domates
tarlalarekil 7 ve 8 de grlebilir. 5-10 hektarlk iftliklerdeyaplan
deneme projelerinde dikim yoluyla yaplanyetitirmeden elde edilen
sonular Tablo 2 de verilmi-lerdir. Elde edilen rn miktar iinde
olmam yeildomatesler de bulunmaktadr. Bu yeil domatesler tur-u
kurma iin elverili olduktan iin kayp saylma-maldrlar.
Ortalama 4 yllk yetitirme sonulan zerindenyetitirilen trlerin
ayn anda olgunlamalar % 80'iamtr.
Tablodaki verilerin incelenmesiyle, teknolojiningerektii biimde
uygulanmas kouluyla, 50 ton/hek-tarlk bir hasadn kaldrlabilecei aka
grlecektir.
ekil, l
292 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
1600 1600 1600
ekil. 2
ekil. 3
MHENDS VE MAKNA/C.LT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 293
-
" " " * " '
ekil. 5
ekil. 4
294 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
eki l . 6
Sekil. 7
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 295
-
v^^ ;.:
*."-*,V.* f'
***?'&- & O'-
ekil. 9ekil. 8
296 MHENDS VK MAKNA/CI.1 20 - SAYI 235 - AISTOS 197(,
-
Tablo: 2Hasad edilen Domates (ton/hektar)
Domates Tr 1970 1971 1972 1973 Ortalama
VF-145-21-4 79.3 67.3 - 47.0 64.5
VenturaPS 63.6 - 46.1 72.8 60.8
ChicoIII - 57.5 45.1 56.0 52.8
Kecksemeti 57.3 55.2 - 62.5 58.3
DOMATESLERN TOPLANMASI
Domates hasadnn byk lde insangc gerek-tirmesi, cretlerin
ykseklii domates hasadndaki sorun-lar ve makinalamay n plana
karmtr. Elle yaplanhasadn zellikleri kk hacimli kasalar, bunlarn
top-lanmas, tanmas ve onarmnn byk yer tutmasyd.Konserve
fabrikalarndaki grnm "kasa dalar" sz-leriyle zetlenebilir. Konserve
fabrikalarnn sasnartrmay engelleyen en nemli etkenler depolama
alan-larnn darl, insan gc sorunlar ve su salamadakiglktr.
Bu sorunlar domates hasadnn makinalamasnve bu ama iin gerekli
makina sisteminin gelitirilmesinigerektirmektedir.
Daha nce anlatlan nceden biimlendirilmiyatak sistemi ncelikle
hasat makinas tasarlanmasnolanakl klmtr.
Verecei sonulan, dnyada bu konuda aratr-ma yapm bulunan bilim
adamlarnn tecrbelerini vekonserve fabrikalarnn gereksinimlerini gz
nnealarak iki gidili hasat teknolojisi ve makina
sistemitasarlanmtr. Bu teknolojinin zellikleri aadaanlatlmtr:
1. Hasat teknolojisinin ilk ve en nemli z e l i m iyetitirilen
eitli olgunluk derecelerindeki domates-lerin hepsinin birden
toplanmas ve hasat edilen doma-tesin grecei ilem hakkndaki kararn
iftlikte kurulann ilemleme makina hattnda verilmesidir.
Domatesinykanmas, ayklanmas ve snflandrlmas, ve ezilmesihep
iftlikte yaplr. Bylece domates konserve fabrika-sna tankerler
ierisinde ezilmi su biiminde tanr.
2. Hasadn teknolojik temeli "SU" teknolojisidiye adlandrlr.
Domates tarladan hasad edici ile top-lanr toplanmaz ii su dolu tama
tanklarna aktarlr.Bylece domates tarladan iftlie tanmas
srasndayolda suyun alkalanmasyla ykanm olur.
Domates iftlie getirilince devrilebilen tamatanklarndan n
ilemleme hattnn tankndaki suyaaktarlr. Burada slak fralarla domates
iyice temiz-lenir. Su teknolojisinin hasadn temeli olmasnn nedenibu
yntemle domatesin topraktan ayrlma sorunununzme balanm olmas ve
yksek nitelikte domatessalasnn elde edilmesidir.
3. Btn hasat sreci srasnda olgun domates-lere hi bir ekilde el
dememektedir. Ana ilemlemehattnda alan iiler kark domates yn
iinden
sala yapmaya elverili olmayanlar seerler. Bu nedenlebu teknoloji
u anda kullanlan br teknolojilere gYealHt ekonomik olmaktadr.
Domates tarlalar konservefabrikalarnn yannda yada yaknnda iseler, n
ilem-leme son ilemleme ile birlikte fabrikada da yapla-bilir.
HASAT TEIINOLOJSNN VE MAKNASSTEMNN TANIMI
Byk ll domates hasat sistemi drt anailemden olumaktadr:
1. Hasat, bime topran altndaki domates sap-larn kesme, toplama,
ykseltme, domatesin yaprak-larnn ayrlmasndan olumaktadr. PBK Tr
Domateshasad edicisi yukardaki ilemleri yapmak iin geli-tirilmitir.
(ekil 9'a baknz).
2. Tarlada yaplan ilemler domatesin toplanmas-n, hasad edilmi
domatesin alnmasn, ilk ykanmasn,domatesin n ilemleme hattna tanmasn
ve n i-lemleme hattnn tankna aktarlmasn kapsar. BTPtr Devrilebilen
Tama Tank bu ilem iin geli-tirilmi olup teknolojinin en nemli
ilemlerindenbiridir. (ekil 10'a baknz.)
3. n ilemleme ise unlar ierir: Ykama, kir-lerin giderilmesi,
seme, uygun olmayan ezilmi doma-teslerin toplanmas ve yabanc
maddelerin ayklanmas,fralarla iyice ykama; yan olmu, olmam, sar,
yeildomateslerin kark olgun domateslerden ayrlmas,bunlarn
toplanmas, kasalara yerletirilmesi, ezilmisalalk duruma getirilmi
domatesin ara tanklarlatankerlere tanmas. PFG Tr n ilemleme
makinahatt bu ilemleri gerekletirmek iin tasarlanmtr.(ekil
11-12-13'e baknz.)
4. Tama salalk hale getirilmi ezilmi domate-sin 3-4.5 m3 lk
tankerler ierisinde konserve fabrika-sna tanmas (ekil 14'e
baknz.)
PB Tr Hasat edici, BTP Tr Devrilebilen Ta-ma Tank, PFG Tr n
lemleme Makina Hatt hepbirlikte karmak Domates Hasat Makinalar
Sisteminioluturmaktadr.
DOMATES HASAT MAKNALARI SSTEMNNZELLKLER VE ALIMA SIALARI
2 adet PB Tr Domates Hasat edicisi, 20 ton/saat5 adet BTP Tr
Devrilebilen Tama Tank, 20 ton/saatl adet PFG Tr n lemleme Makina
Hatt, 20 ton/saat
TEKNK TANIMPBK TR DOMATES HASAT EDCS(BC)
ekilen makina sadan kesmeli trden olupalak basnl birbirinin
arkasna gelen iki ift tekerlek-ler zerinde yrmektedir.
Makinann gvdesi eilmi sa paralarndanyaplmtr. ift sral yetitirme
durumunda iki bykboylu kesme ba kesme mekanizmasnn kesme ubu-u
zerine yerletirilir. Kesmenin yannda domatesitoprakla birlikte
kaldrmak iin baklar yerle belli bira yapacak biimde
yerletirilirler. Kesme mekanizma-snn domatesin yeil ksmlarn saptrc
paras arac-l ile kesme mekanizmas ynlendirilir. leri geri giden
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - At'STOS 197(i 297
-
ekil. 11
ekil. 10
298 MHENDS VE MAKNA/CM 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
Tteekil . 12
Sekil. 13
MlHENOS VE MAKNA/CI l '-'O - SAYI 235 - AUSTOS 1976 299
-
ekil. 14
bir sallayc kol aracl ile bir eksantrikten gcnalr. Kesme
mekanizmasnn arkasnda zincirli bir eleva-tr yerletirilmitir. Bu
elevatrn gvdeyle balantssalanm bir ksm da biicinin gevettii
topraktahareket edecek ekilde ayarlanmtr. Bylece domates-ler
dorudan doruya ykseltici kepelerin iine girer-ler. Zincirli elevatr
iki ray zerinde hareket eder. Zin-cirli elevatrn adma 30 mm. den kk
domateslerintoprak paralaryla birlikte dmesini salayacak biim-de
ayarlanmtr. Zincirli elevatr makinann aft iletahrik edilir. Bime
erevesi biici ve zincirli eleva-tr gibi makinann gvdesine
menteelerle tutturulmuolup traktr srcsne hidrolik bir silindir
aracl ilekaldrlabilir. Biici istenildiinde makinadan
sklpkarlabilir.
Elevatr mekanizmasnn arkasnda, domates ay-rc ve sarscs makina
gvdesine saptanmtr. Ayrcbirinci ve ikinci sarsclardan olumaktadr.
Ayrclarnde ve arkada krank aftlarda desteklenmilerdir.Krank aft
aracl ile tahrik olunan sarsc eritlerbtn boylan boyunca bir rnek
sallama etkisi yaparlar.Sarsc eritlerin domatese deen yanlar
kauuktanyaplm iviler taklmtr. Bu ivilerin zerine ise''meyva
tutucu'1 perdeler taklmtr. Domatesler disk-lerin zerine
yerletirilmi kauuk saptrclarla ekimyatann her iki yanndan elevatrn
zerine ynlen-dirilirler. Kesici ve kaldrc disklerin altnda ve
arkasn-da kk paletli elevatr karlayan bir zincirli eleva-
tr yerletirilmitir. Zincirli elevatrn gvdesi sk birbiimde makina
gvdesine tutturulmutur. Kesici disk-ler ve kar gelen zincirler
elevatr, makina gvdesinementeelenmilerdir. Kesme mekanizmas topra
izle-yen iki lastik tekerlekle desteklenmektedir.
Kesme derinlii destekleme tekerleklerinin vidala-r ile
'ayarlanabilir. Kesme ve kaldrma mekanizmasgvde zerine yerletirilmi
olan dili kutusundanbir karden aft ve birbirine dik iki dili ark
araclile tahrik olunurlar. Kar elevatr zincirle hareketalr.
BTP TR DEVRLEBLEN TAIMA TANKI
Makinann boaltma yerinin altnda, sol yandayryen tank domatesleri
toplama grevini stlenmi-tir. Tanklar dolduklarnda n ilemleme
fabrikasnntankna gtrlrler ve burada tanklar traktrn
hidroliksistemine bal ve tanklarn zerine yerletirilmi hidro-lik
silindirler aracl ile domatesleri suyla dolu nilemleme tankna
boaltrlar. Drt tekerlek zerineyerletirilmi olan tank bir traktr ile
ekilir. Profil-den yaplm asi zerine devrilebilen herbiri 2.5 m3
lkiki tank yerletirilerek 4 ton domatesin tanabilme-sine olanak
salanr. Tanklar hyar, soan vb. gibi bakasebzelerin tanmasna da
elverilidirler.
300 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
BTP TR DEVRLEBLEN TANKIN TEKNKZELLKLER
Sa ( 2 x 2 )z geniliiTekerlek saysLastik byklTankn
yksekliiTanklar tayan treyleringeniliiTankn uzunluuAks
uzunluuTanklar tayan treyleruzunluuTraktr gcArlkEn ok ekilme hz
4 ton1,600 mm
412.5"-20" AM 8
1,800 mm
2,150 mm2,000 mm6,200 mm
9,300 mm50 HP
3,500 kp30 km/saat
DOMATES HASAT EDCLERNN TEKNKZELLKLER
/, genilii (mm)Traktr gc HPSa (ton/saat)alma hz (km/saat)Kesme
sistemiKesme sisteminin devir says(devir/dakika)Sarsma mekanizmas
sisteminsan gereksinimi (src)Dnen tekerlek saysTekerlek
boyutlarAlnan gcn deviri (d/d)Boaltma elevatryleBirlikte genilik
(mm)Tama durumundaki genilikYkseklik (mm)Uzunluk (mim)Tanma hz
(km/saat)Arlk (kg)
120050
12-151-3.5
Bak Disk600 198
Sallanan elekl4
10-15" AM540
500026002550
8900 9,50010
5,280 5,770
PFG TR DOMATES N LEMLEMEHATTI
Bu n ilemleme nakina sistemi hatt tarlalardangetirilmi olan
eitli olgunluk derecelerindeki doma-tesin ilemlemesi iin
uygundur.
Hattn ana paralan aada anlatlmtr.
Tank
Tank satan yaplm olup yapnn zemin dzeyi-nin aasnda yer alan bir
ukura yerletirilmitir.2 ton domates ayn anda tanka
boaltlabilir.
Suyla dolmas gereken tanktaki su dzeyi tanknyanlarndaki tama
delikleriyle denetlenebilmektedir.Domates suya atldktan sonra suda
yzen herhangi birkir yada yabanc madde ukurun her iki yannda
yeralan borular aracl ile lama gider. Tankn yan duvar-larna taklm
olan su borularna kelebekli su vidalaryerletirilerek domates ve
suyun boalma yerine doruilerlemeleri salanmtr.
Tankn dibinde oluan amura domateslerin de-memesi iin borulardan
yaplm bir amur ayrcsyer alr. Domatesin ykanmasn ve yzmesini
salamakiin bu borularn bir blmnden hava pskrtlr.Bir fleyicinin
salad bu hava akm delikli bora-lara dek delii olmayan borularla
iletilir.
Tankn dibi byk apl bir boru ile lam ukuru-na balanmtr. Dnen bir
zincir zerine yerletirilmiolan iletim eleri domatesi tanktan
boaltrlar.
Kt domatesin seilmesi
Dnen bir zincir zerine yerletirilmi olan iletimeleri domatesi
tanktan boaltrlar. Boaltma elevatriizerinde yukar doru kan
domateslerin zerine supskrtlr ve bir n fralama ileminden geiri l ir
ler.Bu ilemlerden sonra domatesler ayklama blmnevarrlar. Burada
ayklanan kt domatesler bir tankaatlrlar. Bu tank p ukuruna alr.
Altlarnda, tahtaparalarn, talan, yeillikleri toplamak iin
sandklaryerletirilmi bir dizi tank daha burada yer alr. A y k -lama
blmn fralama blm izlemektedir. Dnenfralar domatesin zerindeki
kirleri kaldrr ve alrlar,Bu srada fralarn zerinden pskrtlen su
domates-leri iyice temizler ve ykar. Ayklama blmnde kul-lanlan su
yeniden giri tankna gnderilir. Boa!t:n vefralama dzenei ayr ayr
elektrik motorla v l atahrik olunurlar.
Domatesin datlmas
Fralar geen ve ayrma rulolu konveyrne do-ru ilerleyen domatesin
datlmas bantl konveyrler-le gerekletirilebilir. Drt bantl datma
konveyrbir elektrik motorundan kardan kavramalar araclile tahrik
olunurlar.
Ayrma
Domatesler datldktan sonra ayrma rulolukonveyrlerine geerler.
Burada domatesler srekliolarak saa sola yuvarlandklar iin
kabuklarnn rengikolayca grlebilir. Rulolu konveyrn yanlarndaoturan
iiler domatesi ayrabilirler. Bir ayrma tezgahzerinde iki rulolu
konveyr alr. Rulolu konveyr-ler arasnda ileyen bir bantl konveyre
sar, yarolmu domatesler konur. Bu konveyrler domatesleritayarak bir
oluktan kasalara boaltlr yada yenidensnflandrlr. Olmam (yeil)
domatesler yine bir olukaraclyla ayn bantl konveyrn tezgahn
altndakalan dn, yanna braklr, daha sonra bunlar da yakasalara
yerletirilir yada yeniden snflandrlr. Olmu(krmz) domateslere hi el
demez ve bunlar rulolukonveyr zerinden yrmeye devam ederek
eziciyegiderler. ki rolulo konveyr arasndaki bantl konveyrbir
elektrik motoruyla tahrik olunurlar.
Rulolu konveyrlerin her iki ucuna yerletirilmiolan apraz kaylar
ve kuyruk konveyrleri ayr birmotorla tahrik olunurlar.
Lam pompas
pler, ezilmi, rk domatesler ve kir bir pukuruna giderler. ukurun
boaltlmas bir elektrikmotoruyla akuple bir pompayla yaplr.
MCHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 301
-
Sala hatt
Eziciye gnderilen domates bir konik elektengeerek ekirdek
ayrcsna ular, ekirdekleri alndk-tan sonra, ezilmi domates bir ara
tanka dklr. Aratank daha sonra konserve fabrikasna gtrlmek zeretama
tankerinin tankna boaltlr. Tankn hacmiyaklak olarak l m3 dr.
Domatesin kabuklarnn velifimsi maddelerinin de ayrlmas isteniyorsa
ilemlemehattnn sonuna EP-14 tr bir ince ezme ve szme maki-nas
konabilir.
Tablo : 3PBK Tlirii Domates Hasat edicisinin alma Sonulan ve
Kayp Miktar
Aratrma
123456789
Ortalama
Tarihi
22-822.822-830-830-830-818-918-918-9
Tr
Ventura*VenturaVenturaChcoIIIChcoIIIChcoIIIVentura**VenturaVentura
Satlabilir Domates
Hasatedilen t/ha
52.548.563.050.057.557.027.530.032.5
46.5
% Kayp
11.519.628.336.997.668.30
10.3410.1911.21
9.35
Ekilent/ha
59.353.768.953.862.362.230.733.436.6
51.2
iledii Miktar(t/saat)
19.415.419.512.515.020.0
7.714.015.0
15.4* Zamannda ekilmi * Ge ekilmi
Elektrik
lemleme hattna elektrik kayna bir ana elek-trik kutusu aracl ile
salanr. Btn makinalarnayr ayr durdurma ve altrma dmeleri
vardr,hepsi ayn yerden kumanda edilebilirler.
Makina ve donanm gereksinimi:2 adet PB tr domates hasat
edicisi.5 adet BTP tr devrilebilen tank.l adet domates n ilemleme
hatt..7 adet 50 P gcnde traktr. ,
PFG TR DOMATES N LEMLEMEHATTINA AT TEKNK BLGLER
Kark olgunluktaki domatesmiktar zerinden saSala miktar zerinden
saSu gereksinimiElektrik gereksinimiGerilim gereksinimiAlan
gereksinimiPersonel gereksinimiMakina hattnn ana
boyutlar:genilikuzunlukAyrma yerinde yerden ykseklikKt domates
seilme yerindeyerden ykseklikekirdek ayrcsnn yerdenyksekliiGiri
tanknn yksekliiSala pompasnn sasLam pompasnn sas
20ton/saat15ton/saat30 m3/saat
50 kW380 v 50 Hz
12 x 34,3 = 412 m232 kii
7,5 m25,5 m
0,9 m
2,1 m
2,8 m3,43 m
24 m3/saat60 m3/saat
Yukarda anlatlan makinalarn temel tarm tekniigereksinimleri, sa,
donanm ve personel gereksinim-leri yle zetlenebilir:
1. Tarm teknii gereksinimleriDz sulanabilir otsuz arazi. Domates
tr maki-
nayla tarma elverili olmal. Ortalama rn miktar40,60 ton/hektar.
Domatesin ayn anda olgunlamazellii % 70
2. Tarla ilenmesi100 hektar 40 vardiya gnnde ilenebilir.
10 saatlik bir vardiyada 2-3 hektar ilenebilir.3. Domates
cinsinden kt miktar:
120 ton/saat her 10 saatlik vardiya iin.
5. Personel gereksinimi:Hasat ediciler iin traktr srcs 2
kiiTanklar iin traktr srcs 5 kiin ilemleme hattnda:
Domates boaltma iin l kii Kt domateslerin ayklanmas iin 4 kii
Ayrma iin 20 kii Yeil domateslerin kasalanmas iin 2 kii Sar
domateslerin kasalanmas iin l kii Tama iin l kii Hat altrcs l kii
Ynetici l kii
T O P L A M : 3 8 kii
Bu sistemin igc gereksinimi eski sisteminyaklak onda
biridir.
TABLO: 3 de domates hasat edicilerinin alma sonu-lar ve domates
kayplar gsterilmitir. Tablodaki verileryalnzca olmu ve yar olmu
domatesleri kapsamakta-dr. Yeil ve rm domatesler gznne
alnmam-lardr. Aratrmalar bol rn veren Ventura PS ve ChcoIII
trleriyle yaplm, dolaysyla makinann almasonular planlanan deeri
amtr. 1968-1973 yllararasnda yaplan aratrma ve gelitirme almalarbyk
lde domates tarmnn yaplabileceini, veri-min ve igc retkenliinin
artrlabileceini kantla-mtr.
Teknik aratrmalar ve makina denemelerinedayanlarak, SPR Tr
Domates Tarm Sistemi Maca-ristan'da gelitirilmitir. Bu sistemde
konserve endstri-si ile ibirlii yaplarak tohum, ilalar, tm
yetitirmeteknolojisi ve danman Mhendislik hizmetleri kullan-clara
sunulmaktadr.
302 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
gne enerjisinden faydalanma imkanlar
Derleyen:Smer ahin
1. GR
Sanayileme ann balamasyla enerji ihtiyacda en nemli sorunlardan
birisi olarak ortaya kmtr.Enerjinin kolayca temin edilebildii ilk
sanayileme dev-relerinde, enerji bir dar boaz nitelii
tamyordu.Fakat bugn enerji retiminin gerek kaynak ynn-den, gerekse
evre kirlenmesi ynnden eitli snr-landrlmalarla kar karya bulunuu,
enerji temini iinyeni metodlarn aranmasn gerektirmektedir.
Gnmzde bir lkede nfus bana harcananenerji miktar, o lkenin
ilerleme seviyesinin bir lsolarak belirtilebilmektedir. Bu yzden
sanayilemilkelerden mesela Federal Almanya'nn enerji harcama-sn
tetkik edelim [l, 2]. Federal Almanya'da enerjiharcamas ylda % 4,5
kadar bir art gstermektedir.Dnya enerji sarfiyat ise ylda % 4,8
orannda artmak-tadr. Kullanlan enerji kaynaklarnn cinsinde ise
nemlibir kayma gze arpmaktadr. yleki Federal Alman-ya'da 1957 ylnda
enerji retiminin btn arl kmrzerindeyken, bu arlk 1976'da petrole
kaymtr.Tabii gaz enerji retimi de, kmrle enerji retimiseviyesine
yaklamtr. Nkleer enerji retiminde debir art gze arpmaktadr. yle ki
1958 de FederalAlmanya'da toplam enerjinin % 15 inin nkleer
kaynaklolmas planlanmtr. [2].
Nkleer enerji retiminin iki byk sakncasvardr.
1) Nkleer g mid edildii gibi ucuz olamamak-tadr. Bu tip enerji
retimine arlk verildii takdirde,toplam milli gelirin byk ksmnn
sabit tesis yatrm-larna balanmas gerekmektedir.
2) Nfusun devaml oalmas ve enerji ihtiya-cnn organik artnn yan
sra uzun inaat sresi gerek-tiren ve eitli evre kirlenme problemleri
ortaya atannkleer reaktrlerin, planlanan proje biti srelerinin
degenel olarak bir ka sene daha uzamas yznden fizibi-lite etd
tahminleriyle badamyan sonular ortaya k-maktadr.
Bir sanayi lkesi olan Federal Almanya'da kullan-lan enerji
cinslerinin tetkiki ayrca u enteresan sonucuortaya koymaktadr.
[3].
Kullanlan enerjinin yars kadar 100C scaklkdzeyinin altnda alak
scaklk enerjisidir. Bu durumderhal 2 yntem teklif edebilmemize yol
amaktadr.
1) Isnma iin gerekli enerji miktar, s izolasyo-nunun
mkemmelletirilmesiyle, decektir.
2) Dk enerji younluklu gne enerjisindengeni apta faydalanabilme
teknolojisinin gelitirilmesi,dier enerji kaynaklarndan byk lde
tasarrufa ola-nak verecektir.
Gne enerjisinden faydalanabilme imkanlarntartmadan nce gne
radyasyonu hakknda baz < relbilgileri verelim.
2. GNE RADYASYONUNUN ZELLKLER
Gne, ekirdek kaynamas metoduyla enerjireten byk bir termo nkleer
reaktrdr. Gne ener-jisi etrafa termik radyasyon enerjisi halinde
yaylr.Yzey scakl 6000K civarndadr [4]. Dnya yrn-gesi zerinde,
atmosfer dnda gne radyasyon youn-luu 1,35 k V V / m 2 kadardr. [5].
Bu miktarn % 40kadar atmosferde yansr veya yutulur. Gneli bir
hava-da dik bir yzeye, bizim enlemlerimizde maksimum800 W/m^ kadar
enerji der. Dnyann ald gneenerjisi 1,2 x 10^4 kW kadar ki bu miktar
btn dnyadaretilen toplam enerjinin 20 000 misli kadardr. Bu mik-tar
ayn zamanda dnyada retilebilecek enerjinin birsnrn belirtmektedir.
Dnya, gne radyasyonu veuzayla bir termik denge halinde
bulunduundan, eko-lojik dengenin bozulmamas iin, toplam enerji
retimi-nin yukardaki miktann % l ini gememesi gerekir.1.2 x 1014
k\y deeri bize gne enerjisinden faydalana-bilme snrlarn verir. Eer
dnyadaki kara yzeyinin% 0,1 kadarn % 20 verimli gne kollektr
olarakkullanabilsek 7.1010 kW kadar enerji elde edebiliriz kibu da
mevcut dnya enerjisi retiminin 7 mislidir.
Gne enerjisinden faydalanmann bir takm snr-lar vardr. Bunlar
gece-gndz ve mevsimsel periyodlarile kt hava artlardr. Buna mukabil
atmosfer dnakurulacak bir gne enerjisi istasyonu her mevsim ve24
saat enerji retebilir. Uzayda retilen elektrik enerji-sinin ise yer
yzne mikro dalgalar vastasyla iletilmesimmkndr [6,11].
Yeryznde direkt gne radyasyonunun yan sra,diffuz radyasyonda
belli bir enerji tar. Hatta bulutlugnlerde dahi diffuz radyasyondan
istifade edilebilir[7]. Orta Avrupa'da direkt ve diffuz radyasyon
enerjisiyazn ayn orandadr. Kn ise diffuz enerji direkt ener-jiden
ok daha yksektir.
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 303
-
3. ENERJ DNM METODLARI
Gne enerjisinin faydalanabilir enerji halinedntrlebilmesi eitli
yollarla gerekletirilebilir.Tablo l'de bu metodlar ylece
snflandrabiliriz.
Tablo l: Gne enerjisinin dnm metodlar
a) Gne radyasyonundan direkt faydalanmaal) Foto termal dnmali)
Oda ve su stlmas (~ 50-100C)a!2) Is tahrikli s pompalar (~
100-300C)a!3) Dk scaklk motorlar, mesela stirling
motoru (< 700C)a!4) Konvensiyonel buhar trbinleri ( 800C)a!7)
H2 nn termik dissossasyonu (~ 1500C)a!8) Termiyonik enerji dnm
(> 1500C)a!9) Magneto-hidro-dinamik enerji dnm
(> 1700C)a2) Foto elektrik enerji dnma21) Yeryznde elektrik
retimia22) Uzayda elektrik retimia3) Biyolojik enerji dnma31)
Karada organik yakt olumasa32) Bataklklarda organik yakt olumasa33)
Denizde organik yakt olumasa4) zel dnm metodlara41) Ik tesiri
altnda kimyasal reaksiyonlara42) Ik tesiri altnda biyolojik
reaksiyonlarb) Gne radyasyonundan dolayl faydalanmabl) Kinetik
enerjibil) Rzgar kuvvetiyle elektrik elde edilmesib21) Okyanus
akmlaryla elektrik elde edilmesib2) Potansiyel enerji
Hidro-elektrik g santrallarb3) Termal enerji
Okyanusdaki scaklk gradiyentlerinden fay-dalanarak dk scaklkta
elektrik elde edil-mesi
b4) zel dnm metodlarb41) Denizdeki tuz younluu farkndan
elek-
trik elde edilmesib41) Kutuplardaki buz ktlelerinin artk s
scak-
lk dzeyi olarak kullanlmas
. Tablo l'de belirttiimiz enerji dnm metod-larnn bir ou zerinde
almalar yrtlmektedir.Gne enerjisi yardmyla ev stlmas ilerlemi bir
konu-dur, [8, 9]. Uzay aralarnn elektrik ihtiyac ise uzayann
balangcndan beri, genel olarak gne enerji-sinin foto elektrik
metodlarla dntrlmesiyle salan-maktadr [10]. Dnya etrafnda senkron
bir yrngeyeyerletirilecek bir foto-elektrik enerji retim
santralndanelde edilen enerjinin dnya zerindeki bir alc
istasyonu-na mikro dalgalar yardmyla nakli zerinde ciddi al-
malar yaplmaktadr [6]. Dier bir eserde bir uzay is-tasyonunda
gne enerjisinin termiyonik konverterleryardmyla elektrik enerjisine
dntrp, yer yzneyine mikro dalgalar vastasyla nakli incelenmitir
[11].Bu almada, uzaydaki gne enerjisi istasyonlarnn,yine uzaydaki
nkleer g santrallarndan daha ucuzolaca belirtilmitir.
Elektrik enerjisinin uzayda elde edilerek dnyayamikro dalgalar
yardmyla tanmas ayn zamanda evrekirlenmesi ve artk s ynnden byk
avantajlar ta-maktadr.
Parobolik aynalar yardmyla ok yksek radyas-yon konsantrasyon
faktrlerinin elde edilebilmesi [12],ok yksek scaklklar gerektiren,
gaz trbinleri, termi-yonik evirim ve magneto-hidro-dinamik evirim
metod-larna imkan salyacak mitler vermektedir.
4. SONU
Grlyorki gittike artan dnya enerji ihtiyacnkarlamak iin yeni
enerji kaynaklarna ihtiya vardr.Gne enerjisi ise u anda en bol
enerji kayna ansntamaktadr. Sadece sabit yatrm masraflar
yksekdeerler tamaktadr. Bunun da en byk sebebi, gnet-nerji dnm
tesislerinin endstriyel apta ve seriimalat tarznda henz
gerekletirilmemi olmalardr.
[1J Rahmenprogramm Energieforschung, 1974-1977,BMFT, Bonn
1974
[2] Erste Fortschreibung de Energieprogramms derBundesregierung
vom 7.10.1974
[3] Stoy, B.: Umschau in Wissenschaft und Technik,vol, 73,
(1973) S. 581
[4] Gerthsen, Chr.: Physik, Springer-Verlag, Berlin(1960)
[5] Taschenbuch Maschinenbau: Energieumformungund
Verfahrenstechnik, Band 2, VEB VerlagTechnik, Leipzig (1969)
[6] Glaser, P E. et al. : Feasibility study of a satelliteSolar
Power Station, NASA report CR-2357,Febr, 1974
[7] Kauer, E : The Potential of Solar Energy, Atom-kernenergie
(ATKE), Bd.25 (1975), Lgf.3,S.161-172
[8] Erta, E : Gne Enerjisi ile Ev Istlmas, Mhen-dis ve Makina,
Cilt 20, Say 230, Mart 1976
[9] Systeme zur Nutzung der Sonnenenergie undrationellen
Energieanwendung in Gebaeuden,Philips Forschungslaboratorium Aachen
GmbH,1974
[10] ahin, S : ;Thermische Vollthermionik-Reaktorenmit
konstanter Emitteraufheizung zur Anwendungin der Raumfahrt,
Atomkernenergie (ATKE),Bd.18 (1971), Lfg.3, S. 177-188
[11] ahin, S.; Solar Energy Thermionic ElectricityGenerating
Plants for the space crafts, Kern-technik, 1976
[12] Duffe, J.A , JV.A. Beckman: Solar Energy ThermalProcesses,
John Wiley and sons. New York, 1974
304 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976
-
faydalanlmayan, evreyi kirletmeyenenerji kaynaklanYazan : Alfred
VOSS, Dr. Ing.eviren : Orhan Zeki DEM RAY
Yazar, jeotermik enerjinin ve yeniden sz konusu e-dilen enerji
kaynaklarnn gelecee ilikin enerji te-minindeki rollerinin kritik
bir analizini yapmaktadr.
l.GENEL
Enerji, bugn genellikle modern endstri irketleri-nin temel -
aratrma konusu olarak grlmektedir. Ener-ji temininin gvenirlii,
insan toplumun daha fazla geli-mesi iin temel bir anlam
kazanmaktadr. Bu nedenle,enerji temininin uzun sreli gvenirlii ile
daha az, bu g-revin yerine getirilmesi yollan hakknda bilimsel
neri-lere daha ok nem vermek gerekmektedir. Ylda60.10^ MWh olan
dnya enerji tketiminin % 94' pet-rol, kmr ve tabii gaz gibi fosil
enerji kaynaklarndankarlanmaktadr. Halen eksponansiyel olarak artan
ener-ji ihtiyacnn karlanmasnda petrol ve tabii gaz buyzyl iinde
daha az kullanlacaktr (1). Bunun ilk nede-ni bu enerji kaynaklarnn
artan fiatlandr. Petrol ve tabiigazn beklenen daha az kullanm ve
evre korunmasnnartan nemi, gelecee ait enerji temin sistemleri
hakkn-da btn dnyaca yaplan mnakaalarda, henUz kullanl-mayan evreyi
kirletmeyen enerji kaynaklarn yenidenn plna karmtr.
Bu makalede, bu enerji kaynaklarnn, ilk plndagne enerjisinin, su
kuvvetinin, gel - git enerjisinin vejeotermik enerjinin, gelecee
ilikin bir enerji teminin-deki rollerinin analizi yaplacaktr. Bu
arada, yukardasaylan enerji kaynaklarnn potansiyel tahmini
yannda,kullanmlar, evreye etkileri ve ekonomikliklerine ili-kin
teknik sorunlara da deinilecektir.
nsanln kullanabilecei enerji kaynaklar u ekil-de
sralanabilir;
l . Litosferin d ksmnda ve denizlerde depolanankimyasal ve
nkleer enerji,
2 . Uzaydan dnyaya gelen daha ziyade srekli g-ne nlan eklinde
enerji akm,
3 .Topran derinliklerindeki termik enerji,4 . Gezegenlerin
Kinetik enerjisi.ekil - l'deki bu enerji kaynaklan ve bunlarn
yer
yznde sebeb olduklar enerji ak i lan ematik olarakgsterilmitir.
Dikkati eken husus gne enerjisininfotosentez yoluyla evrelin ksmnn
sadece % 0,1 olu-udur.
2 . SU KUVVET
Su sirklasyonu (deveran) ekil -1'den de grld- gibi gne
enerjisinin en byk tketicilerinden biri-dir. Enerji evrimi,
milyonlarca ylda fosil enerji rezervi-ni meydana getiren
fotosentezdekinden yaklak 225 de-fa daha byktr. Su kuvvetinin
insanlar tarafndan kul-
JJgia^CjL^^ ^ _ J |s, tervnayen.j.veKMisr. src
Rzar j!:iy:;cr,k3ntfci;=!ycn rtmiicr E70*!GC W
^-"7"- ~ $*K?T~]*^^: 1 K'^KIH?!* rr *. LMT,.,. *, .-^
ekil l Dnyadaki enerji k emas (4'e gre)
lamlmasnn uzun bir gemii olmakla beraber ancak e-lektrik
enerjisinin tanmasndaki gelimeler daha bykbir lde kullanlmasna
olanak salamtr.
Su kuvveti potansiyeli kategoriye ayrlr:
1 . Brt Potansiyel:Bu tabirden, toplam gizli hidrolik enerji
veya ne-hir ve akar sularn ihtiva ettii toplam
potansiyelanlalmaktadr.
2 .Teknik olarak kullanlabilen su kuvveti olana:Teknik olarak
kullanlabilen su kuvveti potansi-yeli, gizli brt potansiyelden
olduka azdr. Bu-nun nedeni, ilk plnda, hasl olan kayplar, sant-raln
maksimum su gelirine gre ina edilememe-si ve kk kotlarda suyun
faydal olmaydr.
3 . Ekonomik olarak kullanlabilen potansiyel:Ekonomik olarak
kullanlabilen potansiyel, dierenerji kaynaklar ile enerji retim
masraflar a-sndan yaplan karlatrmaya bal kalmaktadr.Su santrallannn
ekonomiklii, arazinin topogra-fk ve jeolojik yaps, santraln ina
masraflar,tketici merkezlere olan tama mesafesi ve sugelirinin
deikenlii gibi etkenlere baldr.Brt potansiyel, yani yeryzndeki btn
nehirve akarsularn su kuvveti, uzun yllarn ortalamasu debisinden ve
brt d'den hesaplanmakta ve3,7 il 5,6.106 MW olarak tahmin
edilmektedir(2). Teknik adan kullanlabilen potansiyel, ge-nellikle
brt potansiyelin % 50'si olarak alnmak-tadr.Tablo -1'de teknik
olarak kullamlen su kuvveti,ktalar veya byk politik ve corafi
blgeler iti-bariyle gsterilmitir. Tablodan da anlalacazere,
yeryzndeki, teknik olarak kullamlabik' ipotansiyel 2,9 .10^ MW'dr.
Bugn iin d u n y a c i .
MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 197C, 305
-
Tablo-1
Teknik Olarak Kullanlabilen Su Kuvveti Potansiyeli ve Kurulu
G(4;6'y.Gre)
B l g e
Kuzey AmerikaGney AmerikaBat AvrupaAfrikaOrta DouGneydou
AsyaUzak DouAvustralyaRusya, in ve Bal lke.Dnya
GPotansiyeli
103MW
31357715878021
4554245
466
2857
%
1120
6271
1612
16
100
KuruluG (1970)
1Q3MW841795
51,55,3
276,5
37
278,3
%
272,9
600,671,2
6414,58
9,7
mevcut santrallarn toplam kurulu gc ise1,2.106 MW civarnda
bulunmaktadr. Tablo - 1'-den ayrca, mevcut potansiyelin ancak
%9,7'sininkullanlabildii ve oununda endstrilemeninbyk olduu Kuzey
Amerika, Bat Avrupa veJaponya'da olduu, grlmektedir. Bununla
bir-likte bu blgelerde ekonomik olarak kullanlabi-lecek su
kaynaklar deerlendirilmi bulunmak-tadr.
Byk su kuvveti potansiyeli bulunan Afrika veGney Amerika gibi
ktalarda kullanm ok yavagelimektedir. Su kuvveti, dnya enerji
ihtiyac-nn bugn iin % 6'sini karlamaktadr. Artanenerji tketimi
nedeniyle bu yzde artmayp eksi-lecektir. Aada, verilen rnek bu
hususu daha
anlalr hale getirecektir. 2100 ylna kadar dn-ya nfusu 10 milyar
olacak, adam bana 160MWh/yl enerji tketimi baz alnrsa bu
deerAmerika'nn bugnk tketiminin yaklak ikimislidir su kuvvetinin
teknik potansiyelinintamam kullanlsa bile toplam enerjideki
payancak % 1,5 civarnda kalacaktr.
Su santrallarnn ekonomiklii pek ok faktrebaldr. Bir su
santralann yaplabilirlii iin sugelirinin on yllk istatistiki
deerleri ve rezervuarolarak kullanlacak olan arazinin jeolojik
yaps-nn aratrlmas gereklidir. Su santralnn bir a-vantaj uzun mrl
oluudur; iletme sresitakriben 50 yldr. Ekseri su santrallar
nehrinnne baraj yaplmasn ve byk bir rezervuargerektirir. Nehrin
getirdii, tortular bu rezervuar-da sediment eklinde birikir ve
rezervuarn biril iki yz yl iinde kullanlamamasna sebeb o-lur. Bu
sorunun kesin bir zm halen buluna-mamtr.
Tabii su kuvvetinden evreyi dikkate almaksznfaydalanmak yaygn
bir fkirise de, gerek byledeildir. evre etkisi termik
santrallardakinenazaran baka trl olup imdiye kadar pek azaratrlmtr.
Su kuvveti kullanmnn evreyefaydalarn kavramak iin bu inceleme
gereklidir.ekil-2'de, bir barajn inasnn sosyal, ekono-mik ve
kolozik (bitki ve hayvanlarn evre ileolan ilikileri ynnden)
etkilerini basit ve sis-tematik bir ekilde gsterilmesine ilikin
denemesonucu verilmitir.
Baraj
Attnosfor HidrosferSu mlV.Uin
r'.'lnrr-l, S&elmS yoc-^lC-4
Yer ha buuZelzele
Biyolojik
S'iya ilirjn B!to tratrr:.!
r.-r.''i:!.!r.('3 l.ayvcn veHIV !:.rin dnycst.-.lulorC^trrjolt
hayvanlarnifl:llcr
SosynlElnfom
\^_
V^/
Karpltra ISkln tlo sistemi
E'j yllzsyi zerindeki bSljeToprok, bitkilerHayvanlar,
insanlar
/\/^-^Ekonomik ynp
Ziraat
l'r'.f'1 5trlV.li'Jf.
V- *
Hoberlosmj ynpcTicaret
Flkl'rlorDc^rlcr
.-*
Hkmet yapsYiinottiiScDyal vecltonomlhmclonlar
ekil. 2 Bir barajn kolojik, sosyal ve ekonomiketkilerinin ematik
gsterimi. (5)
306 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1971.
-
YUzeyi birka bin kilometre kareyi bulan yapay
till ElUn teekkl, zellikle tropik blgelerde,iklim deiikliklerine
neden olan Duharlamakayplarn dourmaktadr. Byk su ktlesininyeryzne
yapt ek basn, yer kabuundakigerilmelerin artmasna ve dolays ile
sismiketkilerin domasna neden olmaktadr. Bykgllerin teekkl dnya
apnda biyolojik dei-imlere sebep olmaktadr. Byk araziler
sularaltnda kalmakta, rezervuardan sonra su akmdeimekte ve bu
sistem iin de yerleim nicelikve nitelik bakmndan deiiklie
uramaktadr;bu arada bu deiim ekseriya zararl hayvan vebitkilerin
iine yaramaktadr. Su sistemindekideiiklik rnein Assuan Barajnn
inasndagrlmtr. Assuan Barajnn teekklnn so-nucu olarak, Nil
Nehrinden denize tanan bes-leyici sedimentlerin kesilmesi ile Msr'n
sardalyebalkl batmtr. Su santrallar iin en uygunjeolojik koullar
genellikle enerji tketim merkez-lerinden uzakta olmaktadr. Termik
santrallaranazaran bu yere ballk enerjinin kayplar okolan uzak
mesafelere tanmasn gerektirmekte-dir. Gerekli tama sistemi ise grnm
irkin-lii dourmaktadr.Su kuvveti btn ktalara dalm
vaziyettedir.Afrika'nn ve Gney Amerika'nn bol yaltropik
blgelerindeki potansiyel ok daha b-yktr. Gelimi blgelerde su
santral inasok gelimi olup uygun yerler hemen kullanl-maktadr.
Ekonomik nedenler daha az uyugun o-lan yerlerin bile kullanlmasna
olanak vermek-tedir.Gelimekte olan lkelerde durum daha bakadr.Bu
lkelerde endstriyel gelimenin balang-cnda enerji ihtiyacnn
karlanmas iin byknemi olmasna karn su kuvveti hemen hemenhi
kullanlmamaktadr. Su kuvvetinden fayda-lanmann evreye kt etkileri
yoktur denemez.evre kirlenmesi baka trl olup termik
santral-larnkine nazaran daha az incelenmitir, bu ne-denle geni
aklamas da yaplmamtr.
3.GEL-GT ENERJS
Gel-git'den, yani deniz suyunun ykselme ve ekimeenerjisinden
faydalanma su kuvvetinden faydalanmannbaka bir eklidir.
Tabii koy bir barajla kapatlrsa, deniz ile ayrlanksm arasndaki
su seviyesinde bir kot fark hasl olur.Ykselme esnasnda hazneye
giren ve ekilme esnasndakan su hidrolik trbinlerin tahrikinde
kullanlr.Gel-git'den elde edilen kuvvetler dnya ile
gezegenlerarasndaki ekim kuvvetinin periyodik salnmlarna ba-ldr.
Ktleler kanunu, ktlelerle doru, ktleler arasn-daki uzakln karesi
ile ters orantl olduu iin yer-yzndeki gel-git olaynda sadece ay ve
gne rol oyna-maktadr. Gnein etkisi ile ekim kuvvetlerinin
periyo-dik rezonans sonucu gel-git kuvvetinin yeni ve dolunayda
bymesine sebep olmaktadr. Buna maksimumykselme denilmektedir. Gne
ayn ilk ve son drttbirinde ayn ekim kuvvetinin bir ksmn ifna
etmekte,bu srada da maksimum alalma hasl olmaktadr.
Holays ile gne, gel-git'in byk salnmlarna ve kulla-nlabilen
enerjinin deikenliine sebep olmaKtadr.Uel-git rareket! yeryznde,
ilk IV>6 dfin2 y20ylnnykselip alalmas ile belli olur. Fakat
litosfer ve atmos-ferde de gel-git akm vardr...
Gel-git'in kinetik enerjisi srtnme ile sonunda syadnmekte ve
bylece dnya-ay-gne sisteminin ki-netik enerjisi kaybolmaktadr. Uzun
yllar yaplan gz-lem ve lmeler gnn ylda 20.10~"6 sn uzadn veay ile
dnya arasndaki uzakln ylda 3 cm civarndaarttn gstermektedir. Dnyann
dnme enerjisi,ay uzaklnn bymesi ve gel-git akm iin gereklienerjiye
dnmektedir. Bu astronomik bilgilerden gel-git aracl ile
kullanlabilecek kinetik enerji tahminedilebilir. Bu deer 2,6 il
3.106MW arasnda deimek-tedir. Gel-git'in potansiyel enerjisi bugnk
dnya ener-ji tketiminin %40'na tekabl etmektedir.
Gel-gitenerjisinden faydalanmak iin tabiatyla mmkn ol-duu kadar byk
ve sabit deerli gel-git fark gerek-lidir. Sabit bir gel-git fark,
yukarda da izah edildiigibi gnein etkisi nedeniyle olanakszdr.
Gel-git yksek-lii iin ani ekim kuvvetleri yannda hereyden
ncehaznenin genilii, derinlii ve giri deliklerinin byk-l gibi tabii
corafi koullar nemlidir. Dnyada pekaz yerde bulunan en uygun
koullar altnda 15 metredendaha fazla bir fark hasl olmaktadr, ak
denizlerde isegenellikle l metreden azdr.
Tablo-2'de en uygun yerler, g potansiyelleri veolanak
dahilindeki yllk enerji retimi verilmitir. Buyerlerin toplam g
potansiyeli 64.103MW olup toplamsu kuvveti potansiyelinin ancak
%2'sini tekil etmekte-dir.
Tabk>-2
Gel-Git Enerjisi G Potansiyeli(3,4'e Gre)
Yer ve Blge
Kuzey AmerikaFundybal(9 yer)
Gney AmerikaArjantinSanJoe
Avrupaingiltere
Severn
Fransa(9 yer)
Rusya(4 yer)
T O P L A M
OrtalamaG Potansiyeli
103MW
29
5,8
1,68
11,1
16
63,6
Olanak DahilindekiYllk Enerji retimi
106MWh
255
51,5
14,7
97,8
140,4
559,4
Byk gel-git santral projeleri elli yldan beri mna-kaa edilmesine
ramen ilk gel-git santral Fransa'nnRance burnunda ancak 1966 ylnda
almaya bala-mtr. Gel-git fark burada 3,3 il 13,5 m
arasndasanlmakta, ortalama 8,4 m olmaktadr. Tesisin gc240 MW olup
320 MVV'e tevsi edilecektir.
ekil-3, bir gel-git santralnn alma tarzn gster-mektedir. Taranm
alan su yzeyinin ykseklik farknvermektedir. Pompa kullanlmasna
ramen akm reti-minin gnde iki defa kesintiye uramas ilgi
ekicidir.Kesinti, 12 saat 25 dakikalk ortalama srenin gnde 50
MtlIKNDS VK MAKNA/CI.I 20 - S A V I 235 -AUSTOS 197(> 307
-
Tablo-3talya-Larderello Jeotermik Santralna
likin Bilgiler (10'a Gre)
Sakil 3_ Bir gel-git santralnn iletme diyagram (2*ye gre).T
Trbinlerin almasF Doldurma5^ DurmaE BoaltmaWSpB Haznedeki su
seviyesi.
dakika kaymasndan dolay ksmen puant saatlerinitesadf etmektedir.
Bu zellik, gel-git enerjisinden kesin-tisiz bir enerji retilmesi
iin fayda