ՄԵՐ - Yerevan State University · յունների մեջ: 1991 թ. տպագրվեց նաև Գ. Սարգսյանի «Մովսես Խորենացի» ուսում-նասիրությունը,

ՄԵՐ ՀՈԲԵԼՅԱՐՆԵՐԸ

ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ ԳԱԳԻԿ ԽՈՐԵՆԻ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

ԾՆՆԴՅԱՆ 90-ԱՄՅԱԿԻՆ

Ականավոր պատմաբան և արևելագետ Գագիկ Խորենի Սարգսյանը (1926-1998) ծնվել է նշանավոր բանասեր, ՀԽՍՀ գիտության վաս-տակավոր գործիչ Խ. Սարգսյանի ընտանիքում: 1946-1950 թթ. Գ. Սարգսյանը սովորել է Լենին-գըրադի համալսարանի (այժմ՝ Սանկտ-Պետեր-բուրգի պետական համալսարան) պատմության ֆակուլտետում, որտեղ նրան Հին աշխարհի պատմություն են դասավանդել նշանավոր գիտ-նականներ Վ. Ստրուվեն, Ս. Կովալյովը, Ք. Կո-լոբովան, ինչպես նաև հայտնի սեպագրագետ Ի. Դյակոնովը: Այս ընթացքում նա միաժամանակ հաճախել է նաև նույն համալսարանի արևելագիտության ֆակուլտետում կազմակեր-պըված դասախոսություններին և ուսանել հատկապես ասորագիտությանը վերաբերող առարկաները, ինչպես նաև սովորել աքքա-

դերեն (ասորա-բաբելոներեն) և ուրարտերեն՝ Ի. Դյակոնովի ղեկավարությամբ: Վեր-ջինս Գ. Սարգսյանի ավարտական աշխատանքի («Հելլենիստական Բաբելոնի քաղ-աքն ու տաճարը համաձայն առայժմ չհրատարակված և Էրմիտաժում պահպանված բաբելոնյան սեպագիր տեքստերի») գիտական ղեկավարն էր: Համալսարանն ավարտելուց հետո 1951-1954 թթ. Գ. Սարգսյանը ԽՍՀՄ ԳԱ պատ-մության ինստիտուտի՝ Լենինգրադի բաժանմունքի ասպիրանտ էր: 1954 թ. նա հաջո-ղությամբ պաշտպանել է «Հին Հայաստանի քաղաքը» թեկնածուական ատենախոսու-թյունը, վերադարձել Հայաստան և աշխատանքի է անցել ՀԽՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտում: 1956-1962 թթ. եղել է ակադեմիայի հասարակական գիտությունների բաժանմունքի գիտնական-քարտուղարը: Այնուհետև նշանակվել է ԳԱ պատմության ինստիտուտի փոխտնօրեն, ապա 1967 թ.՝ նույն ինստիտուտի Հին պատմության բաժ-նի վարիչ: 1967 թ. Գ. Սարգսյանը հաջողությամբ պաշտպանել է դոկտորական ատե-նախոսություն՝ «Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանի պատմությունն ու ժա-մանակագրությունը և Մովսես Խորենացին»: 1971-1994 թթ. նա ՀԽՍՀ ԳԱ նորաստեղծ Արևելագիտության ինստիտուտի առաջին տնօրենն էր: 1988-1990 թթ. միաժամանակ վարել է ՀՀ ԳԱ փոխնախագահի պաշտոնը, ապա եղել է հասարակական գիտութ-

264 Ø»ñ Ñáµ»ÉÛ³ñÝ»ñÁ

յունների բաժանմունքի ակադեմիկոս քարտուղարը: 1974 թ. ընտրվել է Հայաստանի ԳԱ թղթակից անդամ, իսկ 1986 թ.՝ ակադեմիկոս1:

Գ. Սարգսյանի գիտական ունակությունները փայլատակեցին գիտությամբ զբաղ-վելու հենց առաջին օրերից: Նա սերունդներին թողել է մի քանի արժեքավոր մենա-գըրություններ և 200-ից ավելի գիտական հոդվածներ: Դրանք տպագրվել են ոչ միայն մեր հանրապետության (ՊԲՀ, ԼՀԳ, Բանբեր ԵՊՀ-ի), այլև ԽՍՀՄ (ինչպես, օրինակ, ВДИ, Народы Азии и Африки. Вопросы истории), արտասահմանյան տարբեր երկր-ների՝ Գերմանիա, Ֆրանսիա, Ավստրիա, Հունգարիա, ԱՄՆ, Իրան և այլն, առաջա-տար պարբերականներում: Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ այդ աշխատություններն այսօր էլ լիովին պահպանել են իրենց գիտական այժմեականությունը: Հին աշխարհի պատմության և ոչ մի լուրջ մասնագետ, առավել ևս հայագետ, չի կարող շրջանցել Գ. Սարգսյանի գիտական ժառանգությունը: Փաստորեն, նա իր գիտական ներդրումով ամեմատելի է հին և միջնադարյան Հայաստանի պատմության ուսումնասիրության բնագավառի մեր մյուս երկու մեծերի՝ ԽՍՀՄ ԳԱ ակադ. Հ. Մանանդյանի և ՀԽՍՀ ԳԱ ակադ. Ս. Երեմյանի հետ: Գ. Սարգսյանը 1984 թ. ղեկավարել է նաև ԽՍՀՄ արևելա-գետների միության հայաստանյան բաժանմունքը: Նա ԳԱ ԱԻ սեպագիր քաղաքա-կըրթությունների բաժանմունքի ղեկավարն էր, միաժամանակ՝ նույն ինստիտուտի գիտական աստիճաններ շնորհող խորհրդի նախագահը: Նա նաև ԳԱ պատմության, հնագիտության ու ազգագրության ինստիտուտների, Մ. Մաշտոցի անվան Մատենա-դարանի գիտական խորհուրդների անդամ էր, ինչպես նաև «Հայաստան-Հունաս-տան» ընկերության նախագահը: 1985 թ. Գ. Սարգսյանը արժանացել է ՀԽՍՀ պետական մրցանակի «Հայ ժողովրդի պատմության» ութ հատորյակի աշխատանքներին մասնակցելու համար: 1989 թ. նա միջազգային ճանաչում ստացած ԹԺԼ հանդեսի խմբագրական հանձնաժողովի անդամ էր: Գ. Սարգսյանի եռանդուն ջանքերի շնորհիվ էր, որ ստեղծվեցին «Հին Արևելք», «Կովկաս և Բյուզանդիա», «Արևելյան աղբյուրագիտություն» տարեգրքերը, ինչպես նաև «Խուռիացիներն ու ուրարտացիները» մենագրությունների շարքը: Նրա օրոք ԳԱ արևելագիտության ինստիտուտը ձեռք բերեց միջազգային ճանաչում, ամալրվեց բազմաթիվ երիտասարդ մասնագետներով, որոնց մեծ մասը կրթություն էր ստացել Մոսկվայում և Լենինգրադում: Նշանավոր իրանագետ Մ. Դանդամաևը, անդրադառնալով Գ. Սարգսյանի գիտա-կան ժառանգությանը նշել է. «Հազվադեպ է պատահում, որ երիտասարդ գիտնա-կանը՝ գիտություն մուտք գործելու պահից միաժամանակ զբաղվի երկու՝ իրար հետ ոչ մի առնչություն չունեցող բնագավառների խնդիրներով և երկուսում էլ հասնի բա-

1Ավելի մանրամասն տե՛ս Ակադեմիկոս Գ. Խ. Սարգսյանի տպագիր աշխատությունների մատե-

նագիտություն:Գիտնականի ծննդյան 90-ամյակի առթիվ, խմբ.՝ Բարխուդարյան Վ.,Մուրադյան Պ., Ե., 2006:

Ø»ñ Ñáµ»ÉÛ³ñÝ»ñÁ 265

ցառիկ արդյունքների՝ դրանց մնալով հավատարիմ իր ողջ գիտակից կյանքի ընթաց-քում»2: Գ. Սարգսյանի գիտական ժառանգության մեջ կարևոր տեղ են գրավում հին Արևելքի պատմության խնդիրների հետազոտությունը, մասնավորապես հին Բաբե-լոնի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և մշակութային զարգացումների հարցերը: Գիտնականը հատուկ ուշադրություն է հատկացրել ինչպես Բաբելոն քաղաքին, այն-պես էլ թագավորությանը, որն ընդգրկում է ահռելի ժամանակահատված՝ Ք.ա. III-I հազարամյակները: Նրա մասնագիտական հետաքրքրությունների ոլորտում էր այս-տեղի քաղաքներից Ուրուկը, որն ուներ հույժ կարևոր դեր ողջ Առաջավոր Ասիայի կյանքում՝ սկսած Ք.ա. IV հազ. վերջերից: Մինչև անցած դարի 50-ական թթ. հին Արևելքի թագավորությունների սոցիալ-տնտեսական զարգացումների, մասնավորապես հնագույն Միջագետքի քաղաք-պետությունների վերոհիշյալ խնդիրներն համարյա չէին ուսումնասիրվել: Դրանցով ինչ-որ չափով զբաղվել էին Ա. Տյումենևը և գերմանացի հայտնի փիլիսոփա, պատ-մաբան Մ. Վեբերը: Խորհրդային պատմագրությունում անցած դարի 50-ական թթ. Բաբելոնի սոցիալ-տնտեսական զարգացումների առաջին ուսումնասիրողները եղան Մ. Դանդամաևը, ապա նաև Գ. Սարգսյանը: Ի. Դյակոնովի և Ե. Յակովլևի «Ասորա-բաբելոնյան աղբյուրները Ուրարտուի պատմության մասին» աշխատության համար անձնանունների և աշխարհագրական տեղանունների ցանկեր կազմելը Գ. Սարգսյանի համար հին Բաբելոնի, հատկապես դրա սելևկյան դարաշրջանի պատմության հարցերն ուսումնասիրելու շարժառիթ դարձավ: Բաբելո-յան հիմնահարցին վերաբերող նրա առաջին հոդվածն էր «Սելևկյան Բաբելոնի ինքնավար քաղաքը», որտեղ նա քննում էր սելևկյանների օրոք Բաբելոնում ինքնավարության ձևավորման նախադրյալները: Այստեղ հեղինակը հատուկ տեղ էր հատկացնում վերաբնակիչ հույների ունեցած դերին՝ ողջ Առաջավոր Ասիայի բնակչության կյանքում: Ինքնավարության հարցը հեղինակը վերլուծում էր ինչպես սոցիալական, այնպես էլ քաղաքական զարգացումների տեսանկյուններից: Մեկ տարի անց նա հանգամանալից ներկայացրեց նաև Սելևկյան Բաբելոնում ձևավորված հողային փոխհարաբերությունների հարցը՝ զուգահեռաբար վերլուծելով այդ ժամանակի քաղաքի կառուցվածքը, քաղաքների և տաճարների միջև փոխ-հարաբերությունները, քաղաքականապես կախյալ և կիսանկախ բնակչության իրա-վասությունները: Երիտասարդ գիտնականը մանրամասն ուսումնասիրել է հատ-կապես «Բաբելոնյան ժամանակագրությունը», որը կազմվել էր սելևկյան դարաշըր-ջանի 36-րդ տարում: Գ. Սարգսյանի վաղ շրջանի աշխատությունների ցանկում կարևոր տեղ է գրավում «Սելևկյան ժամանակաշրջանի մասնավոր սեպագրական հաղորդակցություններն ըստ պետական Էրմիտաժի հավաքածուի» հոդվածը: Փաստորեն, նա ԽՍՀՄ պատմա-բաններից առաջինն էր, որ զբաղվել է բաբելոնյան դարաշրջանի սելևկյան տեքստերի

2 Նույն տեղում, էջ 17:


հարցերով և հարկադրված էր անցնելու դժվարին՝ «առաջամարտիկի» ուղին: Վերո-նշյալ բոլոր հոդվածները միջազգային մեծ ճանաչում բերեցին հեղինակին: Եթե Գ. Սարգսյանի առաջին հոդվածները վերաբերում էին ողջ Սելևկյան տե-րության սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը, ապա 1970-ականթթ. մասնավորեցնե-լով հետազոտությունների շրջանակները՝ գիտնականը սկսեց անդրադառնալ ավելի որոշակի հարցերի, ինչպես, օրինակ՝ ստրուկների դրությանը հելլենիզմի դա-րաշրջանի Ուրուկ քաղաքում: Ստրկության և ստրկատիրության, մասնավորապես տաճարային ստրկության հարցերի մասին նրա գրած հոդվածներն ունեցան միջազգային մեծ ճանաչում: Հատկապես պետք է առանձնացնել «Փաստաթուղթը «դեպուտատի» ծագման մասին» հոդվածը, որտեղ Գ. Սարգսյանը բացահայտում է «դեպուտատ» բառի փոխաբերա-կան իմաստը միջագետքյան քաղաքակրթության արշալույսի շրջանում՝ Շումերում, Աքքադում, հին ասորեստանյան և բաբելոնյան թագավորություններում, երբ դեռևս իշխանության որոշ ներկայացուցիչներ ընտրվում էին բոլորի կողմից: Հետաքրքիր է «Isqu մթերաբաժինը ուշ Բաբելոնի քաղաքում» գործը: Այս մթերաբաժին-հարկի օրինակով նա պարզաբանում է, թե ինչպիսի փոփոխություններ է կրել հարկային քաղաքականությունը: Ըստ նրա, իսքվուն առաջացել էր դեռ III հազ. սկզբներին և առնչվում էր պաշտամունքային որոշակի պարտավորվածությունների: «Բաբելոնյան կշռաքարի մասին» հոդվածը այս պետության չափ ու կշռի միավորների մասին է՝ Կասսիտական դինաստիայի կառավարման շրջանում (1595-1155 թթ.): Այստեղ խոս-վում է նաև հետկասսիտական (1155-626), հատկապես նոր-բաբելոնյան թագավո-րության շրջանում (626-539 թթ.) ստեղծված նոր էտալոն-միավորների մասին: 1970-ական թթ. Գ. Սարգսյանը սկսեց զբաղվել նաև բաբելոնյան անվանակոչութ-յան (օնոմաստիկա) հարցերով: Այստեղ կարևոր էին ինչպես նախկինում գոյություն ունեցած անձնանունների վերլուծությունը, այնպես էլ այն բոլոր փոփոխությունների և նորամուծությունների քննարկումը, որ տեղ գտան Առաջավոր Ասիայում, երբ հին հունարենը «խաչասերվեց» արևելքի մյուս լեզուներին: Գ. Սարգսյանը հետազոտեց միայն Միջագետքում տեղի ունեցած անվանափոխություններն ու նորամուծություն-ները հույների՝ այստեղ հայտնվելուց հետո: Նրան հետաքրքրում էր այն ամենը, ինչն առնչվում էր հելլենիստական Բաբելոնի հետ՝ սկսած տաճարներից և անվանակո-չությունից, վերջացրած՝ ստրկության և կառավարման համակարգում տեղի ունեցած փոփոխություններով: Հելլենիստական դարաշրջանի քաղաքային կյանքի վերլուծությանն էր նվիրված Գ. Սարգսյանի «Տիգրանակերտ: Հին Հայաստանի քաղաքային կյանքի պատմութ-յունից» արժեքավոր մենագրությունը,որն այդ թեմային առնչվող առաջին արժեքավոր ուսումնասիրություններից էր ԽՍՀՄ-ում: Արձանագրենք, որ ռուս երկու հանրահայտ գիտնականների՝ Գ. Կոշելենկոյի և Է. Ֆրոլովի՝ հելլենիստական քաղաքներին նվիր-ված մենագրությունները գրվեցին Գ. Սարգսյանի այս աշխատությունից բավական ժամանակ անց: Փաստորեն, Գ. Սարգսյանը խորհրդային պատմագրության մեջ հելլե-


նիստական դարաշրջանի քաղաքների ուսումնասիրության առումով առաջատար գիտնականներից էր:

Հայ պատմագրության մեջ «Տիգրանակարտը» դեռևս միակ ամբողջական հետա-զոտությունն է, որտեղ գիտնականը կարևոր տեղ է հատկացրել պոլիսի սոցիալ-տնտեսական հարցերի վերլուծությանը՝ հունա-հռոմեական մատենագիրների և մեր պատմիչների վկայությունների համադրման ճանապարհով, զուգահեռներ անցկաց-նելով Սելևկյան Բաբելոնի և հին հայկական պետականությունների միջև: Գրքում հեղինակը ներկայացրել է ոչ միայն քաղաքի բուն պատմությունը, այլև առաջին անգամ հատուկ ուշադրություն հատկացրել գերմանացի հանրահայտ հնա-գետ-պատմաբան Կ. Լեման (Լեհման)-Հաուպտի՝ 1899 թ. Տիգրանակերտում հայտ-նաբերած հունարեն արձանագրության տեքստի վերլուծությանը: Սա այս իմագիր սկզբնաղբյուրի՝ առաջին հանգամանալից և գիտական հիմքերի վրա դրված քննութ-յունն էր, որը խիստ էական նշանակություն ունի, քանզի առայժմ գիտության մեջ վի-ճելի է համարվում Տիգրանակերտ քաղաքի տեղադրության խնդիրը: Անուրանալի է գիտնականի դերը օտարալեզու վիմագիր, հատկապես Արտաշես արքայի արամե-ական և Գառնիի հունարեն տեքստերի ուսումնասիրության ասպարեզում:

Առաջավոր Ասիայի նախահելլենիստական դարաշրջանի հետազոտության բնագավառում Գ. Սարգսյանն առաջին անգամ կիրառել և գիտական շրջանառության մեջ է դրել «քաղաքացիական-տաճարային համայնք» արտահայտությունը: Հետագայում Գ. Սարգսյանի գիտական պրպտումներում տեղի ունեցավ կտրուկ շրջադարձ: Նրա ուսումնասիրությունների անկյունաքարը դարձավ Մովսես Խորե-նացուն նվիրված աշխատությունների հրապարակումը: Խորենացիագիտությունը մինչ այդ անցել էր զարգացման բավական բարդ և երկարատև ճանապարհ: Թվում էր՝ այլևս անհնար է որևէ նոր խոսք ասել մեր Պատմահոր վերաբերյալ: Բայց նա կարողացավ տեսնել այն բացերը, որ առկա էին և հրատարակեց երկու մենագրություն Պատմահոր «Հայոց պատմության» մասին: 1965 թ. տպագրվեց Գ. Սարգսյանի «Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» ժամանակագրական համակարգը» կարևոր աշխատությունը: Խորենացու ժամանակագրությանն անդրա-դարձել էին նաև նշանավոր հայագետներ, սակայն նրանց գործերում բացակայում էր ամենակարևորը՝ մատենագրի վկայությունների համաժամանակյա վերլուծությունը: Այս պատճառով էլ բազմաթիվ խրթին հարցեր չէին ստանում իրենց վերջնական պատասխանները և հանգեցնում էին գիտական թեժ բանավեճերի: Գ. Սարգսյանի մենագրությունը վերջակետ դրեց այդ վիճաբանություններին: «Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանը և Մովսես Խորենացին» (1966) նոր երևույթ էր այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի պատմու թյան ուսումնասիրության ասպարեզում: Այստեղ առաջադրված հարցերի քննարկումներն ունեին մի քանի ուղղվածություն: Հետազոտման առարկա էին դարձել հայոց պետականությունը, արքաներին և պաշտամունքին առնչվող հարցերը՝ նախահելլենիստական, հելլե-նիզմի, ապա՝ ավելի ուշ դարաշրջանների կտրվածքով: Հատկապես կարևոր է այն հանգամանքը, որ նա առաջին անգամ հայ և համաշխարհային պատմագրության մեջ փորձ արեց անդրադառնալու մեհենական պատմիչ Ողյումպ քրմի խնդրին: Սա պար-


զապես գիտնականի հայտնագործությունն էր, քանզի Խորենացու վկայությունից զատ, համարյա ոչինչ հայտնի չէր Ողյումպի մասին: Աշխատության վերջում հեղի-նակն անդրադարձել է նաև Արտաշես I-ի գործունեության վերլուծությանը:

Հ. Մանանդյանի «Ֆեոդալիզմը հին Հայաստանում (Արշակունիների և մարզպա-նության շրջան)» ստվարածավալ և Ն. Ադոնցի «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարա-շըրջանում» հանրահայտ մենագրությաններից հետո նշանակալից էր նաև Գ. Սար-գըսյանի «Հին Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ուղիների մասին» աշխատության հրապարակումը: Փաստորեն, բաց էր մնացել ստրկատիրական դա-րաշրջանի Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական հիմնահարցերի ամբողջական և համապարփակ ուսումնասիրությունը: Գ. Սարգսյանը, կիրառելով շարադրանքի պատմահամեմատական մեթոդը, օգտագործեց ինչպես անտիկ պատմիչների տե-ղեկությունները, այնպես էլ այն եզրահանգումները, որ մինչ այդ կատարել էին ռուս և արևմտյան պատմագիտական դպրոցների մի շարք նշանավոր տեսաբաններ (Ա. Լենցման, Ս. Ուտչենկո, Ե. Շտաերման, Ի. Ամուսին, Վ. Ստրուվե, Մ. Դանդամաև, Ա. Տյումենև, Վ. Ուեստերման, Մ. Վեբեր, Ե. Հոնիգման, Ա. Մարիսք և այլք): Աշխատութ-յունում, հողային սեփականության ձևերի և հասարակության դասակարգային կառուցվածքի տարբերակումներից բացի, կարևոր են նաև բնակավայրերի տարատե-սակ ու իրարամերժ անվանումների (ավան, գյուղ, գեղ, շեն, դաստակերտ, քաղաք) մեկնաբանությունները: Հեղինակը բացահայտել է երկրի սոցիալ-տնտեսական զար-գացման միտումները՝ սկսած ուրարտական շրջանից մինչև վաղ ֆեոդալիզմն ընկած ժամանակահատվածը Ք. հ. (IVդ.):

Հելլենիստական դարաշրջանից մինչև Արշակունիները Հայաստանի պատմա-կան, սոցիալ-տնտեսական և գաղափարամշակութային զարգացումներին վերաբե-րող հիմնախնդիրները Գ. Սարգսյանը քննել է «Հայ ժողովրդի պատմության» ակա-դեմիական հրատարակության I հատորում: Այստեղ կարևոր էր հատկապես Հայաս-տան-Արևմուտք (Հռոմեական հանրապետություն, ինչպես նաև փոքրասիական պետ-ություններ) առնչությունների ուսումնասիրությունը: Այս գրքում նա առաջին անգամ շրջանառության մեջ դրեց իր հայտնաբերած՝ պատմիչ Հիերոնիմոսի վկայություն-ներից մեկը, որը վերաբերում էր մեր Արտաշես I արքայի՝ Սելևկյան թագավորության դեմ հարավային արշավանքին: Այս հայտնագործությունը լիովին փոխեց Արտաշես I-ի կողմից հայկական հողերի վերամիավորման մասին մինչ այդ գոյություն ունեցած տեսակետները: Հետագայում նա դարձավ «Հայ ժողովրդի պատմություն» աշխատութ-յան հատորյակի (Ե., 1972) համահեղինակներից մեկը, որտեղ ամբողջապես նրան է պատկանում հին Հայաստանին վերաբերող հատվածը: 1980 թ. այս աշխատությունը տպագրվեց նաև ռուսերեն: Երևույթ էր «Հայկի սերունդները» ստվարածավալ աշխա-տությունը, որն ուներ քաղաքակրթական ուղղվածություն՝ դառնալով հայ իրական-ության մեջ դրա առաջին և հաջողված փորձերից մեկը: Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» 1500-ամյակի տոնակատարություն-ների նախօրյակին լույս տեսավ գրքի ռուսերեն թարգմանությունը (1990), որը կատա-րել էր Գ. Սարգսյանը՝ գրելով նաև 50 էջանոց առաջաբանը և ծանոթագրությունները:


Ամենևին չնսեմացնելով Խորենացու նախկին թարգմանիչ Մ. Էմինի աշխատանքը (Մոսկվա, 1893)՝ այսուհանդերձ, Գ. Սարգսյանի թարգմանությունը շատ հարցերում գերազանցում է նախորդին և ամանակատարյալն է Պատմահոր բոլոր թարգմանութ-յունների մեջ: 1991 թ. տպագրվեց նաև Գ. Սարգսյանի «Մովսես Խորենացի» ուսում-նասիրությունը, որը հենց նույն տարում հրատարակվեց նաև ռուսերեն և անգլերեն:

Նա նաև մի շարք հանրապետական՝ («ՊԲՀ», «ԼՀԳ») և միութենական առաջատար հանդեսների (ԹԺԼ), ինչպես նաև Հ. Մանանդյանի «Երկերի» հրատա-րակության խմբագրական հանձնաժողովների անդամ էր (հ. Ա-Զ, Ե., 1977-1985), գոր-ծուն մասնակցություն է ունեցել անտիկ պատմիչների երկերի հայերեն թարգմանութ-յան և հրատարակության հարցերում: Քսենոփոնի «Անաբասիսում» (Ե., 1970) Գ. Սար-գըսյանը անտիկ մատենագրի կյանքին և ստեղծագործությանը վերաբերող մեկնա-բանական հատվածում տվել է Հերոդոտոսի «Պատմության» հայերեն անզուգական թարգմանությանն առնչվող մեկնաբանությունները, խմբագրել Ն. Ադոնցի «Հայաս-տանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» (Ե., 1987) կոթողային մենագրության հատուկ առաջաբանը: Նա խմբագրեց նաև Ն. Ադոնցի՝ ֆրանսերենից թարգմանված «Հայաստանի պատմությունը», Ե. Տեր-Մինասյանի, Թ. Ավդալբեկյանի, Ժ. Էլչիբեկ-յանի, Կ. Մուրադյանի և այլոց մենագրությունները, ինչպես նաև Ն. Կունի «Հին Հու-նաստանի լեգենդներն ու առասպելները» աշխատությունը: Կազմել և հրատարակել է բազմավաստակ գիտնականներ Հ. Մանանդյանին, Բ. Առաքելյանին, Ս. Երեմյանին, Ի. Դյակոնովին նվիրված կենսամատենագիտությունները: Մշտապես կապված լինելով ԵՊՀ-ի պատմության և արևելագիտության ֆակուլտետների հետ՝ բազմազբաղ և բազմավաստակ գիտնականը նաև նշանակալի դեր ունեցավ դասագրքերի և մեթոդական աշխատությունների ստեղծման ասպարե-զում: Նա «Հայ ժողովրդի պատմության» քրեստոմատիայի առաջին հրատարակութ-յան I հատորի (1981 թ.) խմբագիրներից էր: Երկար տարիներ հանրապետության դպրոցներում դասավանդվում էին «Հայոց պատմության» դասագրքի (5-րդ դասա-րանների համար) հին և վաղ միջնադարյան Հայաստանին վերաբերող բաժինները: Գ. Սարգսյանը ոչ միայն մեծ գիտնական էր, այլև լուսավոր անձնավորություն: Եթե չլիներ նրա նվիրվածությունն ու պահանջկոտությունը, ապա ներկայիս ՀՀ-ն չէր ունենա հին աշխարհի պատմության հետազոտության այն դպրոցը, որի ակունքներում կանգնած է հանճարեղ գիտնականն ու համեստ քաղաքացին: Արդեն 15 տարուց ավելի է, ինչ մեզ հետ չէ Գ. Սարգսյանը: Սակայն որևէ հետա-տազոտող, որ զբաղվում է հին Հայաստանի և Առաջավոր Ասիայի, մասնավորապես Սելևկյան Բաբելոնի պատմությամբ, չի կարող շրջանցել նրա գիտական ժառան-գությունը: Մեծանուն գիտնականը մշտապես կենդանի կմնա իր թողած գիտական ժառանգությամբ՝ տպագրված աշխարհի ավելի քան 15 երկրներում:

ՄԻՆԱՍՅԱՆ Է. Գ. Պատմական գիտությունների դոկտոր

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Հ. Ժ.


Պատմական գիտությունների թեկնածու

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՄԱՐԸ ՆՎԻՐՎՈՒՄ Է ՀՀ ԳԱԱ «ԼՐԱԲԵՐ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ» ՀԱՆԴԵՍԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ 75-ԱՄՅԱԿԻՆ

Ողջույնի խոսքեր հանդեսի հոբելյանի առթիվ..............................................................3 Զաքար յան Ա .Հ . –Հայրենական հնագույն հայագիտական հանդես.....................8

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Խաչատր յան Կ .Հ . –Հայաստանի գիտության ներդրումը ԽՍՀՄ ռազմապաշտպանական և տիեզերական արդյունաբերությանոլորտում (1970-1980-ական թթ.).......................................................................................................10 Ղարագ յոզ յան Ա .Հ . –Մարդերի ռազմական կազմակերպությունը հին Հայաստանում...........................................................................................................28 Հակոբ յան Ա .Մ . – Ընտրական գործընթացները ՀԽՍՀ-ում 1920-ական թթ.…......37 Հարութ յ ո ւն յան Ա .Է . – «Պարոնտէր» կոչումը Վաղարշապատի ուշմիջնադարյան տապանագրերում...........................................................................50 Սուքիաս յան Հ .Կ . – Մամուլի պետական վերահսկողությունը և գրաքննությունը Հայաստանի Հանրապետությունում (1918-1920 թթ.)…...........63 Նավասարդ յան Ա .Գ . – Փոքր պետությունների գենեզիսը և դրանց սահմանման տարբերակները............................................................................78 Շահնազար յան Ա .Ի . –Զաքարյան Հայաստանի իրավական կարգավիճակի հարցը հայ և վրաց պատմագիտության մեջ....................................................................84 Դումիկ յան Ա .Վ . –Կոմմագենեի դրամներում հայկական թագի մեկնություն- ների հարցը ֆրանսիական պատմագրության մեջ.........................................................103 Ավետիս յան Ս .Ռ . –Հայաստանի Կարմիր խաչի ընկերության կազմավորումը և մարդասիրական գործունեությունը..............................................112 Ղամբար յանԱ .Վ . –Իրավիճակը Հայաստանում՝ ըստ ԱՄՆ-ի պետքարտուղարի օգնական Վ. Ֆիլիպսի տեղեկությունների(1919 թ. սեպտեմբեր).................................120

Նուրբեկ յան Լ .Զ . –Արդիականացման չինական մոդելը տնտեսական և քաղաքական զարգացման համատեքստում..................................................................128 Նահապետ յան Ռ .Ա . –Հերոդոտոսի «Պատմություն ինը գրքից» աշխատութ- յունը՝ հայ ազգագրության անտիկ դարաշրջանի սկզբնաղբյուր..................................134

ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Սուվար յան Յո ւ . Մ . , Սարգս յան Վ .Ա . – ՀՀ ՀՆԱ ծավալի և աճի տեմպի վրա գիտության ու կրթության ազդեցության գնահատումը…………………….......146

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԻՐԱՎՈՒՆՔ

Վարտանովա Ժ .Ա . – Մշակույթ և քաղաքակրթություն............................................160

278

ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱ

Մելքո ւմ յան Յո ւ .Գ . –ՀՀ բուհերում հաշմանդամություն ունեցող ուսանող- ների ներառման մեթոդական առաջարկություններ...........................................................168 Հակոբ յանԳ .Լ . –Սիրիահայերի սոցալ-ժողովրդագրական ներուժը ՀՀ-ում…….......181

ԲԱՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ

Առաքե լ յան Կ .Լ . –«Ազդակ գրականը» արդի մարտահրավերների խաչմերուկում....191 Հարութ յ ո ւն յան Լ .Ա . –Տնտեսական իրադարձություն ցուցանշող լեզվամիա- վորների իմաստաբանական վերլուծություն.........................................................................198

ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՎ ԱՐՎԵՍՏԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Խզմալ յան Ա .Է . –«Մարմնի վերադարձը» և ապամարդկայնացումը թատրոնում….205 Բեքար յան Ա .Ա . –Մոնրեալի «Արմենյան» թատերախմբի գործունեությունը (1981-1985)................................................................................................213 Տիգրան յան Մ .Ա . – «Աղվես» տոտեմի հնագույն արմատների դրսևորումը հայոց հարսանեկան ծեսում.......................................................................................................229

ԼՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

Ավետիս յան Ա .Ռ . –Հայաստանի համացանցային ԶԼՄ-ի կազմավորման և զարգացման շրջափուլերը..........................................................................................................242 Անաստաս յան Ա .Ա . –Արժեքների ներկայացում և վերարտադրություն եթերից......249

ԳՐԱԽՈՍԱԿԱՆՆԵՐ

Խառատյան Ա .Ա . –Անուշավան Զաքարյան,Սերգեյ Գորոդեցկին Արևմտյան Հայաստանում և Անդրկովկասում (1916-1921 թթ.)………........................…........................255 Ասատր յան Ա .Գ . –Մերի Կիրակոսյան, Փանոս Թերլեմեզյանի կյանքը և ստեղծագործությունը.............................................................................................................261

ՄԵՐ ՀՈԲԵԼՅԱՐՆԵՐԸ

Մինաս յան Է .Գ . ,Հարո ւթ յ ո ւ ն յան Հ .Ժ . –Ակադեմիկոս Գագիկ Խորենի Սարգսյանի ծննդյան 90-ամյակին...........................................................................................263

Աղաս յան Ա .Վ . –Վաստակաշատ գործիչն ու փիլիսոփան(Գրիգոր Ասատրյանի ծննդյան 80-ամյակի առթիվ)...................................................................................................270

ԳԻՏԱԿԱՆ ԼՐԱՏՈՒ Կիրակոս յան Մ .Ա . – Լիլիթ Արտեմյանի մենահամերգը Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին...........................................................................274

279

СОДЕРЖАНИЕ НОМЕР ПОСВЯЩАЕТСЯ 75-ЛЕТИЮ СО ДНЯ ИЗДАНИЯ ЖУРНАЛА ”ВЕСТНИК

ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК” НАН РА Слов а прив е т с т вия к юбилею журнал а ......................................................................3 З а к а р ян А .А . –Старейший отечественный арменоведческий журнал.................................8

ИСТОРИЯ И ПОЛИТОЛОГИЯ

Хач а т р ян К .Г . –Вклад армянской науки в сферу военно-оборонной и космической промышленности СССР(1970-1980-ые гг.)......................................................10 Кар а г е з ян А .А . –Военная организация мардов в древней Армении…………...............28 Акопян А .М . –Избирательные процессы в СоветскойАрмении в 1920-ых гг.37 Арутюнян А .Э . –Титул “паронтер“ в позднесредневековых эпитафиях Вагаршапата...............................................................................................................50 Сукиа с ян А .К . –Государственный контроль и цензура в сфере периодики в Республике Армения (1918-1920 гг.).......................................................................................63 Нав а с а рдян А .Г . –Генезис малых государств и варианты их определения.................78 Шахна з а рян А .И . –Вопрос правового статуса Захаридской Армении в армянской и грузинской историографии..............................................................................84 Думикян А .В . –Вопрос интерпретации армянской тиарына коммагенских монетах во французской историографии.............................................................................103 Аве ти с ян С .Р . –Формирование общества Красного Креста Армении и его гуманитарная деятельность..................................................................................................112 Г амб арян А . В . –Ситуация в Армении по данным помощника госсекретаря США Вильяма Филлипса (сентябрь 1919 г.)........................................................................120 Нурбекян Л .З . –Китайская модель модернизации в контексте экономического и политического развития.....................................................................................................128 Наапе т ян Р .А . –«История в девяти книгах» Геродота как первоисточник армянской этнографии античной эпохи... ..........................................................................134

ЭКОНОМИКА

Сув а рян Ю .М . , Сарки с ян В .А . –Оценка влияния науки и образования на объем и темпы роста ВВП в РА.............................................................................................146

ФИЛОСОФИЯ И ПРАВО

Вар т ано в а Ж .А . –Культура и цивилизация...................................................................160

280

СОЦИОЛОГИЯ

Мелкумян Ю.Г.–Методические рекомендации по инклюзии студентов с инвалидностью в вузах РА...................................................................................................168 Акопян Г .Л . –Социально-демографический потенциал сирийских армян в РА.....181

ФИЛОЛОГИЯ

Аракелян К .Л . –“Аздак гракан” на перекрестках современных вызовов.................191 Арутюнян Л .А . –Семантический анализ лексических единиц, номинирующих экономические реалии..........................................................................198

КУЛЬТУРА И ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ

Хзмалян А .Э . –“Возвращение тела” и дегуманизация в театре................................205 Бек а р ян А .А . –Деятельность монреальской театральной труппы “Арменян” (1981-1985)...........................................................................................................................213 Тигр анян М .А . –Отражение древнейших корней тотема “лисы” в армянском свадебном обряде.................................................................................................................229

ЖУРНАЛИСТИКА

Аве ти с ян А .Р . –Этапы формирования и развития интернет-СМИ Армении.........242 Ана с т а с ян А .А . –Презентация и воспроизводство ценностей посредством телевидения........................................................................................................................249

РЕЦЕНЗИИ

Хар а т ян А .А . –Анушаван Закарян. Сергей Городецкий в Западной Армении и в Закавказье (1916-1921 гг.).............................................................................................255 Аса т р ян А .Г . –Мери Киракосян. Жизнь и творчество Фаноса Терлемезяна.........261

НАШИ ЮБИЛЯРЫ

Мина с ян Э .Г . , Ару тюнян А .Ж . –К 90-летию со дня рождения академика Гагика Хореновича Саркисяна...........................................................................................263 Ага с ян А . В . –Заслуженный деятель и философ (к 80-летиюсо дня рождения Григора Асатряна)..................................................................................................................270

НАУЧНАЯ ХРОНИКА

Кирако с ян М .А . –Сольный концерт Лилит Артемян, посвященный 100-летию геноцида армян........................................................................................................................274

281

CONTENTS THE ISSUE IS DEDICATED TO THE 75TH ANNIVERSARY OF THE PUBLICATION OF

THE JOURNAL “BULLETIN OF SOCIAL SCIENCES” OF NAS RA

CONGRATULATORY MESSAGES ON THE ANNIVERSARY OF JOURNAL.................3 A . Z a k a r y a n –The Oldest Native Armenological Journal...........................................8

HISTORY AND POLITICAL SCIENCE

K . K h a c h a t r y a n – The Contribution of Armenian Science to the Military-defence and Space Industry of the USSR(1970-1980-ies)……………………….………...............10 A . G h a r a g y o z y a n –Military Organization of Mards inAncient Armenia…................28 A . H a k o b y a n – The Electoral Processes in the Soviet Armenia in the 1920-s………37 A . H a r u t y u n y a n –The Title of ''Paronter'' in the Late Medieval Epitaphs of Vagharshapat ......................................................................................................................50 H . S u k i a s y a n – State Control and Censorship of the Press in the Republic of Armenia (1918-1920)..........................................................................................................63 A . N a v a s a r d y a n –The Genesis of Small Countries and the Versions of their Determination...................................................................................................................78 A . S h a h n a z a r y a n –Zakarian Armenias Legal Status Issue in Armenian and Georgian Historiography...................................................................................................84 A . D u m i k y a n –The Question of Interpretations of the Armenian Tiara on Commagene Coins in French Historiography..................................................................103 S . A v e t i s y a n –The Formation of the Armenian Red Cross Society and its Humanitarian Activity...................................................................................................112 A . G h a m b a r y a n –The Situation in Armenia on the Statement of William Phillips, the Assistant Secretary of State of the USA (September, 1919)……….....120 L . N u r b e k y a n –The Chinese Model of Modernization in the Context of Economic and Political Development ..........................................................................128 R . N a h a p e t y a n –''History in Nine Books'' by Herodotus as the Source of Armenian Ethnography of Antiquity .........................................................................134

ECONOMICS

Y u . S u v a r y a n , V . S a r g s y a n –Impact Assessment of Education and Science on the Volume and Growth Rate of Gross Domestic Product in Armenia ............146

PHILOSOPHY AND LAW Z h . V a r t a n o v a –Culture and Civilization ...................................................................160

282

SOCIOLOGY Y u . M e l k u m y a n –Methodic Recommendations on Inclusion of Students with Disabilities in the Universities of the RA..........................................................168 G . H a k o b y a n –The Social-demographic Potential of Syrian Armenians in the RA...181

PHILOLOGY K . A r a k e l y a n –''Azdak grakan'' in the Crossroads of the Modern Challenges.…....191 L . H a r u t y u n y a n –Semantic Analysis of Lexical Units Denoting Economic Events..198

CULTURE AND ART HISTORY

A . K h z m a l y a n –"Return of the Body'' and Dehumanization in Theatre....................205 A . B e k a r y a n –The Activity of the Theatre Company ''Armenian'' in Montreal (1981-1985).........................................................................................................................213 M . T i g r a n y a n –The Reflection of Ancient Roots of ''fox'' Totem in Armenian Wedding Ceremony.......................................................................................229

JOURNALISM

A . A v e t i s y a n –Stages of Formation and Development of the Internet-media in Armenia.......................................................................................................................242 A . A n a s t a s y a n –Presentation and Reproduction of Values Through Television.249

LITERARY REVIEWS

A . K h a r a t y a n –Anushavan Zakaryan, Sergei Gorodetsky in Western Armenia and South Caucasus (1916-1921)…………….................................................................255 A . A s a t r y a n –Mery Kirakosyan, The Life and Oeuvre of Panos Terlemezyan…….261

OUR JUBILEES

E . M i n a s y a n , H . H a r u t y u n y a n –On the 90th Anniversary of Birth of the Academician Gagik Sargsyan..................................................................................263 A . A g h a s y a n –The Distinguished Figure and Philosopher (onthe 80th Anniversary of Birth of Grigor Asatryan)………………………….....................................................270

SCIENTIFIC CHRONOLOGY

M . K i r a k o s y a n –Solo Concert of Lilit Artemyan, Dedicated to the Centennial of the Armenian Genocide................................................................................................274

ՄԵՐ - Yerevan State University · յունների մեջ: 1991 թ. տպագրվեց նաև Գ. Սարգսյանի «Մովսես Խորենացի» ուսում-նասիրությունը,

Documents