-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
1/255
Kiev Milli Taras evenko niversitesiTrk Enformasyon ve Aratrma
Merkezi
Filoloji Enstits Trkoloji BlmTKA (Trk birlii ve Kalknma daresi
Bakanl)
Ukrayna Sivil rgt "Ukraina Gagauzlar Birlii"
("TKA")""
. Ukrayna'dakTrke KonuanHalklar Paneli
(Gagauz, Urum, Karay, Krmakve Krm Tatarlar'nn eitim
sorunlar)
Panel
": , ,
, "
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
2/255
( 11 29 2010)Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat
Enstits Bilim Kurulu
toplantstarafndan onaylanmtr: 6 29 Haziran 2010
" - : , ,, " / . Ukrayna'dakTrkeKonuan Halklar (Gagauz, Urum,
Karay, Krmak ve KrmTatarlar'nn eitim sorunlar) Panel. .: -"", 2010.
257 .
Kitapta yer alan bildiriler Ukrayna'da oturan Trk boylarna ait
Tatar, Gagauz,Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlarn inceleyen
bilimsel ve aratrmaniteliindedir.
Kitapta, panelde yer almayan, fakat konuyla direk balantl olan
bildiriler deyer almaktadr.
Bilim adam, retmen, talebelere ve Trk boylar ile ilgilenen
herkese ynelikhazrlanmtr.
, , , , , , .
, -, '-.
, , , -.
Yayn Kurulu /
Do. Dr. Fedora Arnaut / . . , . ; Do. Dr.
Volodmr Pidvoyny / . . , . ; Yrd.Do. Dr. mer Dermenci / . . ;
Yrd. Do.Dr. rna Pokrovska / . . , .
Yayma hazrlayanlar :Do.Dr. Fedora Arnaut,Do.Dr. Volodmr
Pidvoyny
:. . , . . . , .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
3/255
3
indekiler /
Arnaut F.n
sz................................................................................................................7
..
........................................................................................................8
..
................................................................................................10
Pidvoyny V.Alkonumas
.............................................................................................10
..
...............................................................................................11
Arnaut F.Alkonumas
.............................................................................................11
..
...............................................................................................13
Bugay
S.M.Alkonumas..............................................................................................13
.
................................................................................................15
Nasrattnolu
.Alkonumas..............................................................................................16
Gagauzlar/
.............................................18
Dermenci merUkrayna'daki trk halklari ocuklarin eitimi
.................................................18
.""
.............................................................
28
Arnaut F.Ukraina'da gagauz retimin ilerlemesi "Ukraina
GagauzlarBirlii"nin
bu uurda
rol....................................................................................................
28...........................34
Stoletnyaya A.Moldova okullarnda Gagauz dilin eitimi: dil ve
kltr eitliliinkorunmasiin seilen yol
...............................................................................
34
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
4/255
4
O.,, ...............................40
Kulaksz O.Gagauz dilin, nic distplina, oluum hem renmek
yollarkolalarda
milli renici
bileiminnn..............................................................................40.:,
..................................................................................46
Vikol V.Bolgrad Blgesi'ndeki gagauz dilin eitim durumu:
olanaklar ve zorluklar....46
.-....................................................49
Akderli .Yrtme kurumlarn sivil milli-kltr rgtler ile ibirlii
almalar ...........49.
...................................................................54
Kalev B.Bolgrad Blge Gazetelerinde Gagauz Dili ile lgili
Yaynlar..........................54
........58
Kulaksz L.Gagauz masallarnda kompozisyon ve anlatm bilim
zellikleri .....................58
. .....................64
Keliolo V.adakreselleme srecinde Gagauzlarn eitim problemleri
...................64
.(-)..........................................69
Nikolo D.
Moldova'nn Gney'indeki etnik kltrlerin
etkileimi(leksik-etnografik gerekler
zerine)...............................................................69
Karay-Krmak /-
.'
........................................................79
GarkavetsA.
adaTrk dilleri iin tarihi kayanak asndan Kpak
yazlkaynaklar....79
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
5/255
5
.,, -..................................................105
Glaev A.Karaay-Balkar, Krmak, Karaym ve Gagauz Dili
ve Kltrnde Hazar Kaganlnn
zleri.......................................................105.X
XX ........................134
Polkanova G.XIX-XX asrlararasnda Krm Karaylar'nda
eitim...................................134
., .
................................................................................141
Polkanova G., rmeli T.
Gemiten gnmze Krm Karaylar'n eitim sorunlar
.............................141..
.......................................147
Budnik N.Krmaklarn Eitim Problemleri. (Ana Dilin retiminde)Dnk
ve Bugnk Sorunlar
........................................................................147
Urum Trkleri/
.' ................159
Ponomareva .Azak Denizi Etrafndaki Urum Trkleri'nin Etnik Dil
Durumu .................... 159
.:
............................................................169
Drga .Yaz Okulundan Devamlrenime: Karay ve Urum Trkleri'nin
UygulamalAnadil Ders Kitaplar
.................................................................169
Krm Tatarlar/
...182
Yahyaeva A.Krm zerk Cumhuriyetinde Krm Tatar Dilinde Eitim
Durumu ............. 182
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
6/255
6
. ...................188
Kerim I.Krm tatar dilinde tabii fenler ierisinde savatan gnmze
basklar .........188
.
-I . ......................................201
Adibulaeva E.XXI asrlarn balarnda anlayve metod temelin
incelenmesive Krm Tatar dilinde eitim
........................................................................
201
-. .....................209
Tenko-Monastrska O.Krm-Tatar dili zerine
dnceler...............................................................209
................................213ArabacM.
Krm'da yaayan Tatarlar'n sorunlarna KrmTatar Diyasporas'nn
Yaklam....................................................................213
..................................................218
zuygun AlirzaTrk edebiyatnda gazavetname
tr.............................................................218
.
.....................................................................225
GneG.Yabanclara Dil retiminde Uygulanan Metod, Yntem, ve
Teknikler......225
. ......................................234
Nasrattnolu .Ukrayna'da varolan Trk halklarn eitimi zerine dnce
ve teklifler ....... 234
...................................................................................................249KARARLAR................................................................................................243
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
7/255
7
N SZok uluslu Ukrayna devleti son 20 yla akn bir sre
ierisinde
bamszlnkazanp demokrasi yolunda emin admlar atmakta.Toplumlarn,
milletlerin, aznlklarn sorunlar eitli devlet
organlar
nda ve kurumlar
nda dile getirilirken as
l zlecei yer olaneitim kurumlarbu konuda bir tarafta duramazlar,
durmamallar.Tarafmzca, Ukrayna'da varolan Trk halklarn sorunlar ile
ilgili
toplant, panel veya sempozyum dzeyinde gereklemesi teklif edilen
vegerek dernek ierisinde, gerek ise Trkoloji Blm'nde kabul gren
buproje Ukrayna'da yaamlarn srdren , fakat gittike yok olmaya
yztutmuKrm Tatar, Gagauz, Karaym, Krmak ve Urum Trkleri'nin
herynden incelenmesi iin iki ylda bir bilimsel etkinliklerin
yaplmaskabulgrmtr.lki 2006 ylnda "I.Panel Ukrayna'dakTrke Konuan
Halklar Paneli
(Krm Tatar, Gagauz, Urum, Karay ve Krmaklar'n Dilleri
veKltrleri)adyla Panel eklinde dzenlenirken bu toplumlarn
gnzmdedillerinin korunmas ve zenginlemesi , kltrlerin ayakta kalmas
ile ilgilisorunlar ele alnmve daha sonra aynylda kitap btnlnde
baslmtr.
Elinizde tutmu olduunuz bu kitap ise 2008 ylnda dzenlenmekteolan
"II.Panel Ukrayna'dakTrke Konuan Halklar Paneli (Krm Tatar,Gagauz,
Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlar)" adntamakta
ve eitim sorunlarnirdelemektedir.Bireyden balayp toplumun
aydnlanmasna kadar giden yol eitimdengemekte. Bu nedenle ikinci
etkinlik bu konuya ncelik tanmtr. Bukitapta yer alan bildiriler
bilim adam, aratrmac, devlet etkilileritarafndan sunulurken birka
tane bildiri Panelde yer almamasna ramennemli bulunmuve eklenmitir.
Ayrca belirtmeliyiz ki, her iki toplantyada davet edilen ahslar
kendi milletinin sorunlarnyakn bilen, takip edenve zmeye alan
insanlardr.
Panel boyunca eitim alan
nda ortaya koyulan ve Panel sonunda kabuledilen karar ayrca
kitabn sonunda yer almakta. Bylece bu kitap sradanbildirilerden
olumam olup bu Trk halkalarn sorunlarn ortaya koyanve devlet
kademelerine kadar sesini duyurmaya alan, sorunlarnzlmesi iin onun
kapsna alan olacaktr.
Bata etkinliin gemesinde byk katklar olan Trkoloji Blm,Ukrayna
Gagauzlar Birlii'ne ve kitabn baslmasnda maddi katks olanTKA
Kurumu'na kranlarmsunarm.
Kitabdzenleyen ve baskya hazrlayanDo. Dr. Fedora Arnaut
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
8/255
8
, 20 -
., -
,. ,
, , , - "" . , ( , ,, , ), , -.": -
, , , , " 2006-. - . , , ,
., , -, 2008-. " : " ( , , , ,)".
. ., ,
, ,, , -. , ,, -.
() , -, -. ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
9/255
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
10/255
10
AILIKONUMASI
..
!
, -, , , , , .
.-
. -, , -, - , , , , -, , , , -, -. ,
, , -
, , , , ,.! -
, , - !
!
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
11/255
11
AILIKONUMASI
, , , , ! -":, , , "."", 6 2007.,
- , , .
, . , , , -.
!,
132 . , ,, , - . - , ., , , -
, -, -.
-"-(, , , -, )" , 2006 . " ", . , , ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
12/255
12
. . , , -
.
.
,
, 40 , -. , - , , ,, ., ,
"" -,
, -. , -. , , ,
, . -, - , ,
,.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
13/255
13
AILIKONUMASI
..*
!
, - , ,, ! ,
, , ,
-. -, , -.-
-, -, , , . - : " ", "",
" " -"".-
-.,
, , , -
, ., 2008. -
. , , 100 . .
, ' , ,
*
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
14/255
14
, -, .-
, , ', .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
15/255
15
.*
, -, -, , !-"", -
, - , , -
"
"., -
, , , , , -., , -
, -. 3 . 6:
, , -, , ' , . - " ", , ., , -
., 1981. - , , .,
-- " ", .
*
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
16/255
16
-""."".
AILIKONUMASI
Nasrattinolu .*
Azerbaycann Kiev Bykelilii Sayn Mstear, T.C.Kievbykelilii Sayn
Kltr ve Enformasyon Ataesi, Moldova-Gagauz Yerizerk Blgesi Bakan'nn
Ukrayna Sayn Temsilcisi, Sayn Brokratlar,
Sayg
deer han
mefendiler, beyefendiler;Kiev Milli Taras evenko niversitesi
Edebiyat Enstits Trkoloji
Blm, Trk Enformasyon ve Aratrma Merkezi , Btn Ukraina CmnKuruluu
"Ukraina Gagauzlarn Birlii" tarafndan dzenlenen II.Ukrayna'daki
Trke Konuan Halklar Paneli'nin hayrlolmasn temenniederek szlerime
balamak istiyorum.
Bu Panel neticesinde Ukrayna'da yaayan Krm Tatarlar,
Gagauz,Urum, Karay ve Krmak Trkleri Eitimi hususunda yeni
ufuklarnalacana inanyorum.
Bakanln yapmakta olduum, merkezi Trkiye'nin bakentiAnkara'da
bulunan Halk Kltr Aratrmalar Kurumu, Krm Tatar veGagauz Trkleri ile
ilgili ok ciddi ve nemli etkinlikler dzenlemitir.Krm'da, Kltr
Bakanlile birlikte 3 kez uluslar arasdzeyde bilimselsempozyumlar
yaptk. Gagauz Trkleri zile ilgili olarak da, ilki
MoldovaCumhuriyetine balGagauz Yeri zerk Blgesi'nin bakenti
Komrat'ta,ikincisi Trkiye'nin Edirne kentinde, ncs yine
Komrat'ta,
drdncs Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin Gazimausa
kentinde,beincisi Trkiye'nin Tekirda kentinde, altncs ise
Moldova'nnbakenti Kiinev'de olmak zere 6 kez "Uluslar aras Gagauz
KltrSempozyumu" dzenledik. Bu sempozyumlarn yedincisinin
Ukrayna'nnKiv kentinde yaplabilmesi iin ibirlii protokolu imzaladmz
BtnUkraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ile
birliktealmalara balambulunuyoruz.
*(Prof.Dr.) Trkiye Halk Kltrn AratrmalarKurumu Bakan
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
17/255
17
te yandan, Taras evenko niversitesi ile balattmz
olumluibirliinin de devam edeceine inanyoruz.
Biz, Halk Kltr Aratrmalar Kurumu olarak, gerek Trkiye'de,gerekse
Trkiye dnda, Trk halk kltr ile ilgili nemli almalara
imza atm
olan kii ve kurulular
, 1981 y
l
ndan bu yanadllendirmekteyiz.Bir sreden beri, baarl almalarn
takdirle izlediimiz Kiev Milli
Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm'ne,Btn
Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ne, TrkHalk Kltrne
Hizmet dl verilmesi, Ynetim Kurulumuz tarafndankararlatrlmtr. imdi
ben, izninizle dlleri Trkoloji Blm BakanSayn Volodimir Pidvoyny ve
Ukrayna Gagauzlar Birlii Bakan SaynTudora Arnaut'a takdim
edeceim.
Panelimize tekrar baarlar diler, sayglar sunarm.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
18/255
18
Gagauzlar/
UKRAYNA'DAKTRK HALKLARI OCUKLARIN EITIMI
*
-, , .
Makalede, Ukrayna'da var olan aznlklarn ocuklarnn eitimi ele
alnm,
bu alanda Avrupa'daki kazan
mlar irdelenmitir. rnek olarak H
rvatistan'dakieitim modelleri ve Almanya'daki Trk toplumunun
eitim konusundakideneyimleri sunulmutur.
, , , , . -, , , -
. : , -, -.
- . : -
-?: .
. -(, ), (,). - ( ) -
*..., .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
19/255
19
[4]. , , . , -
[6]. , :) -
. -;) , ,
. ', , '-;)
-- -. - , -. ,
, '. ;) , ,
, , --.. -
. -(200625% -), - , - , .
, 80-.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
20/255
20
(Nationalklassen), -, -. -
. , . , , ., , , -, -. , .
, .-, . [6].,
, ', -. ', (, , -, -, -). 1996 ., , , . -, -'-., -
. -, , , , [7]. , -
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
21/255
21
-. - . -
.. -. -, , , ,
. - , . / . . -
-. - -. - , ", , " [2, c.7], .5
, . 34 , .4 , , , . 14 -. . ,
. -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
22/255
22
, (). ., -
, --, , ,' , . ., -
: ",
, , . , , '-".-
. , -. , , , , . , . , --,."", -
, - , -. -, - , -
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
23/255
23
. , -- ( , -),
, -. (, ) , -, .-
'. - ' ,
, , . , , -.:
(, , , ), . , -.
, : , , , , . ,1997, 175 (') '-. . , '-, . , , , -, .-
, . - , , . , , ,
, .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
24/255
24
2003 , 11 -[3]. , -
, , -
., , --.. -
- . 1992 .
"-", " -- : -, ". - -, -, 19 1997 ., . -"", , " ", "", "", "",
-. - - , , , -. , -.-
, . ,
-
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
25/255
25
. , -', . , -
[1, c.232].-
. -,, - -, .
, - . -. -. , , , -, ' ., -
.-, -.2009, 2010570 26.06.2009 . . -, -, - , . --: ",
. ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
26/255
26
i . .ii, 2008-2009 -. , , i i.,
, , , , ."[5].
'. , , , ,
. , -, , . , --, , ..
, . -- . , , -, , -. - . , -. . - , , - . -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
27/255
27
, , .
1. C. : //: -: , . . .. . : , 2005. .231-233.2.-. : , 1996. . 7.
[.]. : http://www.osce.org/documents/hcnm/1996/10/2700_uk.pdf 3. :
10 : . ., 2009. . 64.4. . : -. .: ,1997. 5. .-2010: . [-.]. :
http://www.expres.ua/articles/ 2009/08/14/33212/6. Arslan M.
Almanya'daki Trk i ocuklarnn Eitim Sorunlar // SosyalBilimler
Enstits Dergisi.- Say : 21. 2006/2. 233-245 s. 7. zcan E."Babakan
Yanlyor, Almanya'da Trklerin Anadilde Eitim HakkVar": [-.]. :
http://bianet.org/bianet/dunya/
112886-basbakan-yaniliyor-almanyada-turklerin-anadilde-egitim-hakki-var
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
28/255
28
""
UKRAINADA GAGAUZ RETIMIN ILERLEMESI,"UKRAINA GAGAUZLARI BIRLII"
NIN BU UURDA ROL
*
, -, , ., . . , ATO ,
.
"", 2007 ., -. -, , ,.
Gagauz tarihi kendi sracklarn eketti yazmaa trl vaktlarda.
Kimisra onnar yazd yabanc bilgi insannar, kimi sra gagauz bilgi
insannar
savatlar bulmaa haliz istoriann dooruluunu. Ama her kerem belli
oldu aniyaamamzda bu tarihin izlerini yaradr insannar da lzm
istorikler saltgerekler bakmaa da dooru bildirm evlat boylarmza
bunnar.
Gagauzlarn derin istorias taa Orta Asiyadan balkannara kadar
pekderin aratrlmad, zere "o ksm" sayld ani diil bizim istoriamz ama
otrklerin, trk dnnsnn, anglar "butta bu bizdn diil".
Balkannardangtynn Bucak topraklarna biz annadk ani o ksm da pek
diil derindnkazl..ama gen da biraz bilgi bizim bilgilerimiz avk
tutard. Bucak
topraklarnda biz baladk diil kendi istoriyamz yazmaa ama
ayaktadurmaa. Yoktu vakdmz bizim kendi kendmizi tanmaa hem
tantmaa.Yukardan buyruklarnan savaardk yazmaa te o"dooruluu" ani
insannar dainansn biz kendmiz da inanalm...
Ama geldi taa da bet gnnr aan bizi Gagauzlarani yaardk barabarda
aramzda snrlar olsa da geerdik onnar da sk sk grrdikbiribirimizln
kapand. Biz biribirimizi ayrmardk ama bizi
*
,""
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
29/255
29
ayrmlard...bitki 15 yldan zeedsinn bu kapular kr demir kapu
gibioldu. Bucak ikiya ayrld. Bn bir ksm kald Moldovann
gnduusutarafnda kk bir ksm da Ukrainada. Gidip gelemlerimiz taa da
zorlat.Senselelerimize indn soram var nasn gitm yabanc
pasportnan.
Yaamak kendi kanonnar
n
get
rm
ti. Biz da ona uymak zorunday
z. Tebl peydalandtaa bir fraza "moldova gagauzlarhem ukraina
gagauzlar"Aan halk ister ayrlmama onu hi bir kuvet ayrmycek. O
gen
bulacek yollar ani bozmama kanonlar o padaalkta ani yar
amakoorumaa kendi birliini kendi halknnan da.
Ukraina da yaayan Gagauzlar bn saylr diil pek ok sayda ,
nerdeys34 bin dolayanda. Devletin 2000 ylnda statistikalarna
bakarsydk bu say32.5 bin ama esaba alarsydk onu ani bitki vakt olr
pek bk g OdesayaGagauz Yerindn insannarn ani gelerlar ksa vakda
ilem da soram kalrlarbrda yaamaa, var nasn bu sayytaa da
yukarekelim.
Odesa blgesind Gagauzlar nasn da taa eveldn kalmt yarlarBolgrad
rayonunun Dimitrovka, Aleksandrovka (Satlk Hac),ervonoarmeyskoye
(Kubey), Vinogradovka (Kuru) hem Jovtnevoye(Karakurt) klerind
toluca. Reni rayonunda Kotlovina (Balboka) kndgagauzlar pek sk
koruyerlar kendi dilini hem adeetlerini. Kiliyarayonunun Starye
Troyan(Eski Troyan) knd gagauzlar taa ilk gndnkaavi tutrlar
kendilerini. Ama Ukrainada gagauzlar yarlar taa baka
yerlerd da. Trl trl sebeplerdn onnar diitirmilr kendi yerlerini
dayaylmlar btnn Ukrainaya.Bn gagauzlar yaerlar Ukrainann 14
blgesind Krmda, Harkovda,
ernigovda, Sumida, Donetskta ; Kievda hem baka baka
blgelerd.Onnar yarlar bekim uzak te o gagauzlardan ani taa barabar
bulunrlar
gagauz klerind, ama gen da savarlar yaatmaa kendi
adeetlerini,lafetm ana dilind kendi evlerind hem toplamaa kendi
dolayannna taaok gagauzu ani bulunr o blged.
T bu niyetl u-Ukrainan
n ba kasabas
nda Kievd 2007 y
l
ndakuruldu Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii". O
gnkadar vard birka kasabada )Odesa, Harkov, Akkermanda, Kievd
hm.Derneklr, anglarsavaardtoplamaa kendi dolayanda gagauz
patriotlarnda hizmet etm gagauzlara. Ama vakt ilerledik grnd ,ani
bu yardmpek az geler. Hem da bu bitki yllar elektronika,
informatika dnnsilerledi, da genlerimiz taa hzlbaladlar unutmaa ana
dilimizi. Zere onnartaa az baladlar aralarnda lafetm, annamaa,
paylamaa. Dnntelevizor hem elektornika dnnsna dooru adm att.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
30/255
30
Ana dilin koorunmas iin dernn izmetleri. Btn halklaryaamakta ttr
bir kaavi kk, anglarn onnar lzm korusunnar, zere oyoksyd, yok olr o
halk da, o millet da. O kk onun ada dili.
Ana dilin koorunmasiin airler , yazarlar kendi yaratmalarnda sk
sk
savarlar bu temada yazmaa da metetm kendi ana dilini, gzl, k
vrak,laflarnan alrlar halkna trk gibi kr sracklarnan almaa
dilinzenginnikleri iin. Muzka uurunda aydnnar duyurrlar o kmil
seslerinnenbu airlerin laflarnda baari biraz da olsa insannarn can
kausuna urrlar ,ani annasnnar bu dilin lzmnn.
Bilgi insannar kendi bilim uurunda izmetlerinne derinden
aratrrlarana dilin kklerini, gramatikasn, literatura zenginniini da
bilgikiyatlarnda ana dilini renn renciler rederlar bu dili.
Hepsi bu izmetlr yaplr bir uurda- kendi milletini, halkn
koorumaa
deeni ana dilin ilerlemesi uurunda izmet etm.Ukraina Cmn Kuruluu
"Ukraina Gagauzlar Birlii" kendi ustavnda
ilk srada koydu bir paragraf, angs lzm gsterer , ani gagauz
halknyaamas hem taa da ilerlemesi iin lzm balamaa ada
dilinrenmesindn okullarda.
10 yl geeri vard nasn grm ani gagauz dilind uroklar olrlar
pekseerek ya da onnar ancak fakultatif formasnda. Ana dilin sevgi ,
hem onukorumaa deeni niyet yoktu diil salt okullarn
direktorlarnda,
redicilerind ama ana bobalarnda da. Kr entuziast gagauz
redicilerikendi vaktlarn taa zeed harcayp da ana dilind uaklara
gagauz dilinisevdirm alarkana kimi ana bobalar kar kardlar : "nein
lzmbenim uaama taa zeed predmet? O gagauz dilinnn nereya
gidecekrenm? Biz evd lafederiz ya, bu ona yeter. stemeriz
gagauzcauaklarmz rensin"...
Derlar ani dooruluk hem dooru yol herkerm kazanr prostuun stn.T
gagauz redicileri da ylmadlar, vazgemedilr ana dili sevgisindn
da
taa da s
k
tutundular bu ayozlu yolda.Gagauz Yeri gagauzlar bu uurda oktan
atmt kaavi admnarn, dahem Komrat Universitetind hem da kolejlerd,
okullarda gagauz dilindret balamt.
Snrlarn kapanmasnnan Ukraina gagauzlar alardlar ara sranesyd
getrsnnr kiminsa yardmnnan Gagauz Yerindn bir kiyatk yada metodika
almas da lelikl hem kendileri rensinnr hem dauaklarretsinnr..
Ukraina Gagauzlar Birlii bu zorluklar biraz da olsun zm
deenibaladannaralmaa diil salt okullarda, ama taa sek uurda da.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
31/255
31
Baalant kurdu Bolgrad kasanasnn Balarnnan, hem Rayonunrenmek
Metod Kabinetinnen, Odesa novatsiya nsitutunnan hem dabalad aaramaa
zm yollarn. Taras evenko adna Kiev MilliUniversitetin Literatura
Trkologiya Blmnnn barabar Ukraina
Gagauzlar
Birlii teklif etti gagauz redicilerin gelsinnr da ilkim onnariin
dzenledi iki auftalk kurs, nerd kafedrann redicileri
savatlarpaylamaa bilgilernnn gagauz istorias, literaturas, hem dil
uurunda.Hem taa derindn gsterm deeni sensel halklarn yaknnn
verdilrurok trkiye trkesind da. ki aftann bitkisind 16 redici ani
toplantlarOdesa blgesindn zenginnettilr kendi bilgilerini da taa
kaavi, taa bilgindndlr okullarna.
Ama bu ancak ilk admd. Taa soram dernek grd ani bu admdansoram
geldi yapmaa taa bir adm da yapmaa tombarlak masa, nerd
redicilr var nasn kendi problemalarnnan paylasnnar da
birliktbulmaa bu sorudmndn dooru bir yol.
Bu tombarlak masa gen dzenlendi Trkologiya kafedrasnda, da
brdavard nasn duyma problemalar, anglarnnan redicilr
karlarlaruroklara hazrlanarkana, uroklarda.
rediciler dernek diil salt bu trl yardmlarda bulunsun,
dernnazalar inanardlar ani sek uurda bilim insannarn hazrlamaa
deeni ilzm balasn redicilerdn. Onun iin da onnar baladlar
yollamaa
halklararas sempozyumnara balka padaalklar-
Trkiye'ye,Turkmenistana, Ruminiya'ya ; Makedoniya'ya.Kultura
uurunda dernn yardmnar. Ukraina Gagauz uzun vakt
kaldlar kr var nasn dem ani haliz snrn bitkisind da hep
savatlarkendi kulturasnkooruma baka halklarn arasnda.
Bbk gnd Ukrainada yar tam 132 millet hem da halk. Pekoyunu da
var nice grm Bolgrad rayonunda. Gagauzlar bolgarlardansoram bu
saylr hepsindn ok. Onun iin gagauz kulturasduyulr herbir
gagauz knd, herbir ailed. Herbir gagauz knd var ya bir ya da iki
yada folklor ansamblisi, angs kurlu hem byk yata
insannarngrupalarndan hem da trl yata uak grupalarndan. Bu
folkloransambililr her yl alrlar pay trl konertlerd. Onnarn oyu
alddevlettarafndan "halk ansamblisi" adn.
Ukraina Gagauzlar Birlii her yl teklif eder bu ansamblileri pay
alsnnarUkranann devlet festivallerind, angilar yaplr Ukraynada
yaayan okmilletli halklar iin. Var nasn dem ani bnk gndan herbir
kynansamblisi pay ald Kievin byk senalarnda Ukraina Gagauzlar
Birliinin yardmnnan.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
32/255
32
Ama gagauz kulturasntantmaa deeni dernmiz savar tantmaa onubaka
padaalklarda da. Onun iin da Trkiyede Halk
kulturasAratrmaKurumunnan Birliimiz yapt bir annama da iki yl
sravard biz yollrzTrkiyenn halklar arasfestivaline gagauz
ansamblilerini da. "Sevda Gl",
"Zmbl" , "Sevgi "gibi ansamblilr bizim taraf
m
zdan Trkiyenin trltrl kasabalara yolland.Ukraina Gagauzlarn
Birlii yardm elini uzadr diil salt bu uurda . kimi
klerd savar kultura evlerini remotn yapmaa. T Balboka knnkultura
evi yandyd da dernmiz savat para tarafndan yardm etm .Soram
ansamblilerin rubalarn diktrm deeni dernmiz yardm edertrl
tarafndan.
Kultura diil salt ansamblilerindn kurulu. Onun iin dernmizin
azalaryardm eder din insannarna da. Aleksandrovka klisesinin
tokatklarn
hem baka yardmnar iin dernmizin azalaryardmda bulunrlar.Bu trl
yardmnar yakmr sralama hepsini bir yazda, zere bu
yardmnar olr te o zamannar aan insannarn var zooru da bizim da
varkolaymz onnara yardm etm.
Ukraina Gagauzlar Birlii savar gagauz uaklarn renmesin da
eliniuzatma. Onun iin savar taa ok uak gelsin Kievin
anlmuniversitetlerind zanaat alsnnar. T bnk gndan 15 uaktan
zeedbizim yardmmznan renerlar bu trl universitetlerd. Bu uaklar
taa
ok fukaara ailelerdn, ama uaklarn var alla vergisi (talant) da
onnar islrenmeklerinnn utandrmrlar hem kendilerini hem da
gagauzlar.Ukrainann spormenleri da gen bizim kanadmzn atnda, zer
gen
sportmenlr ani alrlar sek yerlr hem Ukrainada hem da
Ukrainay,gagauzlartandrlar Evropada, uzadlr yardm elini.
Bilim uurunda dernn yardmnar. Ukraina GagauzlarBirlii toplrkendi
dolayanda o insannaranglargagauz bilim uurunda da izmet eder.ki
ylda bir kere Ukraina Gagauzalar Birlii hem da Trkologiya Blm
geirerlar tombarlak masalar ani toplr kendi dolayanda diil salt
gagauzlar
ama tatarlar, krmaklar, urumlarhem karaymnar. Bu tombarlar
masannbitkisind da tiparlanr kiyat, nereya girer dokladlar ani
okundu bu toplantda.lk kiyat 2006 ylnda tparland, sindi hazrlanr
ikinci kiyat.
25-26 n 2009 ylnda sa dernmiz HAKAK (Trkiye) hem Tarasevenko KMU
birlikt yapt" Ukraina- Trkiye kultura baalantlarhem7.Gagauz
Kulturas Sempozyumunu", nerd pay aldlar 93 bilim insan .briy
katldlar Moldovadan, Makediniydan, Kazakstandan,
Azerbaycandan,Trkiyedn bilgi insannar, inc zanaatlar. indi bu
kiyatta hazrlanrtpara. Bu olacek ilk kiyat nerd var nasn okumaa
hepsi bilim insannarnn
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
33/255
33
dokladlarn gagauz kultura, literaturasynan baal. Var umudumuz
ani obk yardm edecek t dooru gagauzlarn almalarna.
Ukraina GagauzlarBirlii yardm eder tiparlamaa gagauz
kiyatlarnda.08.04.2008 ylnda Ukraina Gagauzlar Birliinin yardmnnan
Ukraina
Bakanlar Kurulu
kard
kara da Ukraina yaayan gagauzlar getilr latingrafikasna. Onun
iin o gndn soram baladyeni bir dnem Ukrainada.Ukraina
GagauzlarBirliinin da sponsorluunnan tiparland"en alfavit"
hem "Tekstlr 3*4 klaslar iin" ani hazrland redici Kulaksz
O.S.tarafndan. indi hazrlanr tiparlanmaa 1 klas iin kiyat.
Klerd dernmiz aarr talantlar da karr onnar z. T ilk
kiyat"Kotlovinadan selam " kiyad bunnardan biri. indi sraynan
hazrlanrbr klerin kiyatlarda nerd pay alack o kn anlmairleri.
Bu sralama var nasn uzasn taa da uzun uzunnuuna ama biz
isteriz
brda durgunmaa.Ukraina GagauzlarBirlii inanr ani gagauzlar
koruycek o kuvet aan
hepsimiz birleecez da savaacez hepsimiz izmet etm kendi
halkmza.Kooruma onun adeetlerini, annatmaa gen evlatlarmza
istoriyamz, daredecez onnar kendi kulturamza , hem hepsindn paal
aniunutturmycez ama taa da zenginnetcez ana , gagauz dilimizi.
Onun iin da bizim dernmizin var slogan:"Yaayalm hem yaadalm
Gaagauzluumuzu!
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
34/255
34
MOLDOVA OKULLARINDA GAGAUZ DILIN EITIMI:
DIL VE KLTR EITLILIIN KORUNMASI IINSEILEN YOL
*
, -, -,
. . -, - .
, ', , .- , , .
, !
-., -
..
, , , , , . .,
, --
*.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
35/255
35
, .- - . -
, -., ,
, . - , , - ., -
30 1957 . . 4 ,
, , -, - . ,
, - . . , -
, , , --.24 1986 ,
, , - . , .
? , - . -.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
36/255
36
-.1988 , -
,
, .-: "-", ", ", " " ", ., 1994 96 -
, , .,
- . , , .
, -, , , -.
- , , , -
-.
372 3 1992 . "" , , , , . 760
3 1993 . " " 27
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
37/255
37
1994 "".
"" -, -, - () ()22-VIII/I 26 1996 .
--. , -
"" --. , -
, -(), -, , ". ", --. ,
() , , .
.1 ( 1) " () : " () -, "
54 , 27.063 , -(3 , 2003/2004 4 ).
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
38/255
38
- , ,.
- , . .: -
- , , -, 2002 "" (1 ). - , -. 5-9 . -
-. , 90--,
50 - . 5 , : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ,--.., , -
.
IY . . -.-
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
39/255
39
.. , . -
. (, , -.). -200 -., ,
, , -. . , -.:
;I IX -
", ";;
(-,, -, ..); -
, . ,.
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
40/255
40
,,
"GAGAUZ DILIN, NIC DISTIPLINA, OLUUM HEM
RENMEK YOLLARIKOLALARDA MILLI RENICIBILEIMINNN"
O*
, -, . ,
., . -, , -, '-, .
Gagauz dilini, bizim ana dilimizi, lzm bilm, nk sade o var
nickarsn bizi bir geni, aydmnk bilgi hem yaamak yoluna.
Ban ksmetliyim, ani duumuum bu ayozlu erd. Ban ksmetliyim, anibu
geni rekli hem girgin halkn birisiyim! Ban ksmetliyim, ani
bankudretli, alkan hem serbest gaguzlarn kzym.
Ban ok hodullanerm, aan baka milletlerin arasnda, bir kilim
izgisigibi,durer yada buluner gagauzlarn da birisi! Bu gsterer, ani
gagauzlaryaeerlar, yldan-yla kuvetlenerlr! Bu gsterer, ani
gagauzlar dasaylerlar, hatrlanerlar baka milletlerin arasnda! Bu
gsterer onu da, anigagauzlar giderlr zor, ama doom yoldan!
Sevgili hem alkan halkm. Neleri ba
ndan geirdin sade sn
bilersin!Gagauzlar herbir belann, zorluun altndan, nic masal
karhamannar,
kalkp silkindilr da ilerkisindn taa kaavi oldular.Zorlarn
birisiydi Ana dlimiz. Lzm monu bilm, renm? Var m
nic onda lafetm? Vard lvaktlar aan korkardk tanttrmaa ani
bizgagauzusus?
*
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
41/255
41
indiki zamanda Ukraynada da yaayan gagauzlarn var
kolaylarkolalarda, devletin izinin gr, rensinnr ana dilini. Ama ok
isterimaklma getireyim, hem bakasna da annadeym, nic cekettik biz
bu eni,oktan bekleyan, yola.
Aklma geler 1990yl.
kolaya geldi devlet adminisratiyadan iankipolitika toplumun mdr
Fetov Georgiy Dmitriyevi. Hepsi redicileritopladlar da Georgiy
Dmitriyevi annat, ani devlettn var izin renmani dilini. kt kanon
(Zakon) " Dillr iin", angsna gr ,herbir milletUkraynada (gagauzlar,
bulgarlar, moldovannar, arnautlar,urumnar h.b.) varkolay rensinnr
kendi ana dilini hem retsinnr kolada uaklarda.
Sesleyrk, iidrk bu zakon iin kafamzda dnrdi iki fikir:"Allahm,
acaaba geldi mi o vakit, aan var nic korkusuz kolada
lafetm gagauza, hem dul sade lafetm, ama uaklarda retm "
ikinci da "retm, ama neya gr?" Da Georgiy Dmitriyevisorunca :
Siz nic dnersiniz, lzim m remn hem retmsizin kolada da gagauz
dilini? Biz, redicilr-gagauzkalar, kkklaslardan, bakp biri-birimiz,
ikinciya bu sorubrakmadk koyulsun ,da cuvap ettik: Elbetki lzim
renm. Sansn korktuyduk anialaceklar bizdn bu kolayl.kr ederim
kolann ozank mdrn Komar L.P., onun
yrdmclarna ebanova M.F., Terzi V. M.,anglar korkmadlar
al-maa
kendi stlerin bola cuvap
l
ii.Baladk renmeyi fakultativ formasndan 6-7 klaslarlan. Bu
formadailedik iki yl. altlar ozaman uaklarlan Radova Vera linina
hemKulaksz Olga Semenovna.
1992-1993 renmek yl oldu ilk yl, aan balandrenmek gagauzdilini
nic distiplina. renmek baland birinci klaslarda. lk
redicilr,anglarkayl oldular retm gagauz dilini, o Dimova Vera
Nikolaevna,erban Mariya Vasilyevna., Kulaksz Olga Semenovna.
Nic herbir eni it, ola bizim da it biz karktlar problemalar
hem
zorluklar. Biz, redicilr, bilmzdik kendimiz da laflar,
anglargstererlr kola, renmek tedarklarn.
Dolay rnmek toplumun mdrleri azrlamtlar biz hem uaklaradeyni
renmek kiyatlarn. Kendibamza, kiytlardan yava-yavabaladk tanmaa
gagauz dilinnn. Ka ker biz gittik Valkanekasabasna redicilr yardm
iin, ak uroklara.
Problemalar da baladlar kmaa z:l. Ana-bobalar, kimin uaklar,
kendileri da kr, annamazdlar hem
bilmzdilr gagauz dilini, istemzdilr onnar
n uaklar
rensinnr gagauz
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
42/255
42
dilini,deyark ani onnar yardm edmerlr uaklarna tamannama
evdekiileri, hem onnar deyardilr: necin lzim renm ana dilini?
Nic zrdik.redici bola uaklara verrdi taa kolay i eva, yada ta
zeed bu
uaklarlan i
lrdi okulda, aanadardk ana-bobalara, ani mutlak lzm
renm ana dilimizi, salt onunnan biz halkzkinci prob. Bizim yoktu
kendi programalarmiz, angsna gr
lzmdilem.zmek: kalendar plannarn dzrdik Moldova gagauzlarn
programasna, bizim, Ukrayina devletin saatlarn saysna gr.3.
Problema. Kiyatlar. lrdik Moldovadan getirn kiyatlarda, ama
onnar eskiidilr.zmek: Bu problemay zmedik ozaman, dul zl onnar
sindiki
zamanda da. Makar ani geti buncak yl. (l8 yl)Ama bakmayrak
problemalara redicilr ilrdilr,ileerlr, ileceklr
da ileri doom. T geldi zaman aan gagauz dilini baladlar
renmortanca klaslarda da (5-7)
1998-1999 renmek ylnda gagauz dilini renm deyni, uaklargelrdilr
bir klasa alma odasna, angs dzlyd nic bir evelkibk oda. Onun adydda
"Bk ier". Ban, uaklarn yardmnnan,topladydm o evelki gzl, kmil, elln
yapan ileri: kukelan rl
perdeleri, dokuma kilimneri, er dem palalar
, elln dikn doroka-ramkalar.Bnk gnd idurgunmadbu yolda. Sindi sa
o alma odasdnd
kola muzeyin. Angsnn ndercs -gagauz dili hem literatura
redicisiBujlova V.M. Bizim kolada taa iki redici rederll uaklarana
dilin5- 9kl. -Srma E.P., KilalE.V.- pek sevn ana dilini
insannar.
rendik kendimiz sora da baladk gsterm ak urok kolegalarmzabaka
kolalardan Bolgrad dolaynda. Bizi da caarardllar
kendilerinauroklara. Aan bizim iimiz merak oldu blg uurunda, baladk
seminarian
yapmaa o uurda. Bizim metodik toplumuza kaartlar redicilr
Reni,Kiliya dolaylardan da.
b) Taa bir bk problema, angs bozer bizim raatlmz
-bu,2008-2009renmek ylda, 3-4 klaslarda kald sade 1,5 saat aftada.
Bukadar vakit dilrenmesi iin pek az, uaklara zor renm, koydunanda
esaba ani bu yl getikren-m latn grafikada, armalmeer necin bu ilr
oler, necin saatlar ksaler?.steriz Moldova gagauzlarm reniclerinnn
birerd pay almaa
olimpiadalarda. Bola sayda saatlarlan biz tez etimecez onnar
bilgi
uurunda.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
43/255
43
v) Yok okumak kiyatlar.ok umutlaneerz, ani devlet urunda
olacekannamaklar da Gagauz Erinda tiparlanan kiyatlarolacek
kolalaylk biz daalp okuyalm. Bu bir yardm gibi olacek baka
insannarada, kimin canistecek okuma gagauz dilind. Bu da olacek bir
adm gagazuz dilininilerletmek hem renmek yolunda.
Savatm gstereyim o ileri, anglarn gtreriz gagauz dilinirenerk,
aklamaa problemalar, anglarengel ederlr ilem, ama nicgaguzlar
deerlr "San uzun olsun, ama szn ksa", onutan ban hemkolegalarmz ok
umutlanerz, ani problemalarm makar bir boyu, butoplutan sora mutlak
czeleceklr.
Beni kr hodulluk iirer, aan dnerim, ani ban da halkmnan
barabargiderim bi geni serbestlik yolundan gne kar! Ban ksmetliyim,
aniban da gagauzkaym!
sterim bitirdeyim szm K.Vasilioglunun laflarnnan : Yaamaaisteriz
birlikt, Dnd olmaa ennikt, Grm gkn zn, m tatlzm. Olmaa yl-yldan
zengin, Genlr gezsinnr girgin.
*** . -
., , ,
, -
, . , ., -, , , ., , ,
, ., , .
, , , ., ,
, . , , . , . , -, ., " " ,
" ?" , .,
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
44/255
44
1990 .6-7 . 1992-1993 - . 1 11 ., ,
,
18
.1. , ,
, . -, ? . , .-, -
. -, -,
, .-. -.-((", u, !", , - -, , -
.2. -. , . .
..1 2 , . . -. -, , .
3. . , -
. -.
4. 3-4 1,5 . . ,, .
. (2-11), 1 - . -
, , (,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
45/255
45
) . ., ..:
,
,., -,.
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
46/255
46
:,
BOLGRAD BLGESI'NDEKI GAGAUZ DILIN EITIM
DURUMU: OLANAKLAR VE ZORLUKLAR
*
Ukrayna dier eski Sovyet Birlii lkelerin arasnda siyasi, kltr
asndanorijinal lke olarak saylmaktadr. Bu zellik salt Odesa
blgesine bakldnda bilegze arpmaktadr. Buradauan 110 farklmillet
mesken kurmuslardr. Bu gkkuagibi farklrenklerin arasnda gagauz
dilin eitimi 1991 ylnda itibaren balatlmtr.Gagauz dili ders olarak
1-11 snflar arasnda okutulmaktadr. Gagauz dilini 1048renci 57 snfta
okumakta, gagauz edebiyat ise haftada 2 saat 10-11
snflardagrlmektedir.
Bu dorultuda yaplan almalar malesef istenilen ok da verimli
sonularvermemekte. Zira kitaplarn eksiklii, metodik almalarn
yokluu, retmenlerineksiklii ve buna benzer sorunlar byk skntlar
yaratmakta. Son zamanlarda 1-5 ci,6-12ci klaslar iin hazrlanan
devlet seviyesindeki gagauz dili programaz da olsa bualandaki
almalarn verimli ilerlemesine bir olumlu adm olarak
grlmekte.Bildirimizde iledeki tm okullarn kontroln yapan eitim
birimimizin almalarelealnacaktr.
. 110 . "" -, -1990 .1 11 . -
1048 , 57 ,
2 10-11 .-
, -, . , .- 1-4, 5-12 .- -
*
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
47/255
47
-(), 2 . , -
(2.).4 : , , ., . , , -.-
, . - .., ..., . -. -1 . 2006 - .
-, "" 3- "-" ..
-.,
3---2008 .
-""., -
, -, " ". 18 21 2008 "
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
48/255
48
" - -"".-
, , ,, ( ), -- .- - , "".
. 01.09.2008 - . -. , -, , -"- , " ,., .1. -
-
, , - .2. . -
.3. , .4. 5. -, , -
. -, -. .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
49/255
49
-YRTME KURUMLARIN SIVIL MILLI-KLTR RGTLER
ILE IBIRLII ALIMALARI.
*
Ukrayna'nn en ok aznlna sahip olan Bolgrad ehri ve dolaybu
lkeninayrca da en sakin ve kardee yaandbir yerdir. Milli devlet
dilinin kullanldokullarda, aynzamanda milli aznlklara nem
verilmektedir. zellikle Gagauz veBulgar dilleri bata olmak zere,
haftada er saat aznlklar iin eitim devletprogramerevesinde
okutulmaktadr.
En fazla Bulgar ve Gagauz nfusuna sahip bu ilede ayrca bu
halklarnkltrel faliyetlerine de dikkat ekilmektedir. Her yl
dzenlenmekte olan festivallerbu ilenin herbir kynde geleneksel ekle
brnmtr. Bu ve buna benzeryaplan faliyetler birdiride konu edilecek
ve ilenecektir.
,, ,,
;,.
... 200 ,
-
, . -, , , , , .--
. 1465 . , 38,2 .. .
*.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
50/255
50
, ., 1821 -... 20 . - 01.01.2001
75 . 65 , :45,6 .., 60,8%14 .., 18,7%6 .., 8%5,7 .., 7,6%1,6 ...
2,1%1,2, .., 1,5%
27,6 . 14. .
-, ., -
. , , . -
. , , -, , . , - , , . -
., ,
- . , 18 19 -, , . , -
. , -, -
, , , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
51/255
51
-. -
, -
. - -, , - , , -, , -.-
-"". ,--.. -
, ,
, . - . . 28 2007 , - , , , . -
2 , - -- , , ,.-
. - . . , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
52/255
52
, ,"" , , ...
. , , -, - . . -.. 21
, 180 , 19 "". . , , -, ,., 1998 , -
"". -, ,
. . - "" "".
, -. - -: ,-, ..
"". 1972 .., 1979 "", "" .
"", - 1987 , ''"
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
53/255
53
2003 . -.1995 -
" " .. 2 . - - , .
, -, .. -
. -
, , .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
54/255
54
BOLGRAD BLGE GAZETELERINDE GAGAUZ DILI
ILELGILI YAYINLAR
*
Gagauz halk say olarak Ukrayna'da az grnmesine ramen
kendikimliimi koruyan halklarn banda gelmektedir. Okullarda az da
olsa anadilin okutulmaya balatlmas, latin alfabesine geiii gibi
etkenler elbet dilinde ayakta kalmas ve de ilerlemesi iin yardmc
olacaktr. Fakat, nemli
faktrlerden birisi de basnn bu olaylarmedyaya aktarmasdr.
Bolgrad'dabu ii "Vestnik' ve "Panorama" adl ile gazeteleri
yapmakta. Halkmznayakta kalma mcadelesi, dilin gittike kaybolmas ve
bu ynde eitimciler,bilim adamlar tarafndan yaplan almalar, bu yolda
yrrken de ortayakan zorluklar vede basna yansmasbildirimizin konusu
olmutur.
80- 20 --
, . -, . -. "" , "" "".-
() () (), () - -. , -, , , -,
*"", . .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
55/255
55
, -, . , ,
, -60% , , , . , , , -. -
, --, , . , , , - . - . -.
-, -. . -, , ,, ,
. , , - , -. , -,, , , . . - , .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
56/255
56
, , -., , -
"" "", "" -. , "", -- . - . , , , , . .-
, , - , , , 32 , 28 , 1998 --- "",
.", - , . . 14 ., . , , , -".
, -, , , -.
1957- , 1962-, 1989-, , , - . : , -, . -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
57/255
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
58/255
58
GAGAUZ MASALLARINDA KOMPOZISYONVE ANLATIM BILIM ZELLIKLERI
*
Halk edebiyatnn en zengin anlat trlerinden biri olan masallar
Gagauzlararasnda da cok yaygndr. Gagauz masallarnolaylar ve
kahramanlar bakmndan,mitolojik, epik ve halktan insanlar ve
olaylarla ilgili olanlar olmak uzeregruplandrmak mmkndr. Masallarn
giri ve bitileri tekerleme niteliinde hoespirilerle ve ses
tekrarlaryla zenginletirilmikalp ifadelerdir. Gagauz masallar"Bir
vakt varm bir vakt yokmu " cumlesiyle balar. Baz masallarda ise
dahazengin bir giri blm yer almaktadr. Gagauz masallarnda grlen bir
dieronemli motif, masallarn genel havas iinde ok rastlanan yoksul
ve sradaninsanlarn imkanszlklara ramen baarl olmas, gl ve kibirli
insanlara karakl ve calmayla stnlk salamasdr. Bu trden halk kltr
zenginlikleri,Gagauz Trklerini hem tarihi Trk kltrne hem de bugnk
Trk topluluklarnabalayan en nde gelen eserlerdir. zellikle ocuk
eitimide nemli rol oynayanmasallar bildirimizin konusunu
oluturmutur.
, : , -, -, , ,, . -, -, -, .
, , .
, , , .
*
VI -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
59/255
59
-, -.
-."masal". . -
-- "masal" "mesel". "Mesel" ", ", . "masal", c"mesel","metel"
"matal". .
. , : , , , . - .,
, . , , . , , -
, . .
: , . ,, . ,:
"Zaman zamandaykana, baak samandaykana, t
naz kalburdaykana, bansallangataykana, bobam da dunnyada taa
yokkana, Uzun padiaalndadevelr botalarnnan top oynarmlar, kliselerd
meleklr sinek gibiuuarmlar, bir kabak ko kestiynan, btn memleketin
insanndoyurarmlar" (", , , , , -'; , -;".), -
, , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
60/255
60
, : "ocuklar buumularda er alt memlekettan aydnnk dunneeya,pnar
kazp, ksa yolyapmlar,bir merdiven yolu" (", , , ".)
- . , " " , . , ., ', -. , ', . , . . -
. , , . , ', , ,: , , , ."" . -
, ,
, , .. -
, - : (), () (). ' , (, ) -.
-. "Bir vakt varmbir vakt yokmu"... () -, , -. "Ben de ordaydm
da ne grdm siza da sledim " (,) , -. --, , : "Ben de ordaydm da
keflenip ktm ama onnar
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
61/255
61
laazm olsun indi da konuerlar" (, , , -). : "Brda
bir uultu kopmu, karannk dolaylara km, koyu kara bulutlar
gklera
brm" ( , , ), "Brda bir korkulu sklk dlm gkgrlemiimirik akm:
Evrem eve gelermi" ( , , : ), "Jendem babusu gelirmi: bir enesi
erde, bir enesi gkte, papularnnantozadarak, sopasn kakarak" ( : , ,
, ). ,
: "...onnar param para yapmlar " ( ), " ekip bir tarafa bir
lobut baserlar eeksudan gelince..." (, ). - : "Beygir uarmgidermi"
(, ) -
: "Erif aaradn buldu ama hadi dnelim bizim genlera." (, , ).
-
, . -, , -, :
"Kim atl becerecek pnmee Buzlu bayrn tepesine, ona padahn
kzverecek nan zn o da olacak gvesi hem kabul edecek yarmpadiahlk."
( , , )
: "...hem kkkz deer Her beni alsa padiahn oolu yaparm ona iki
uak biri kz biri daocuk. ocuun banda gn kzn banda ay" (", : ; , ").
-, : "Tuz
tuzlucaam kon sofraya !"(, , ) "Sin sinal kapucuum"(-, , !) "O
zaman dadunun kz...ekeder dugurlamaa yumaa deeya yumak yumack yumak
yumack" (
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
62/255
62
: "-, ").': -
.
"mamucuum" (), "malima" ( ), "baka", "ba" (), "bobam" (
),"ocuum",(), "orbac" (), "babo" () - : "civan" (), "gzelim"
(),"sek padiaam" (), "yavrucuum" ().
: " Gn aydn olsun!" (-!), "i saatta !" (!), " Zamann hayrolsun!"
(!); , , ,: "Savubamdan!" (!), "Allaa versin da atlasn!"(, !), "h
seni, kart hoburunu, haa!" (, ,, !).-
: "Yapmarsan bunnarhepsini, san kalacan derisiz, budadu da, ani
seni getirdi kafasiz" (, , , ). - : "
Uz gitmilar, dz gitmilar, altay, bir gz gitmilar..." (,, ), "ok
vakt gememi..." (-), "Gel git vakt" (), " Aaz m, ok muvakt gemi" (
), "Gitmi o nekadargitmi" () ., , -
, , . : , - . , : "gremaa dmaa" ( ), "fkeli fkeli" (- ), "pinip
pinip"(-), "dnm, dnm dagebermi" (,), "ucu kenaryoktu" (), "nereden
nerey" () . , -
, , , , "Gogucu Mogucu": "Yalannan
ksmet kazanlmyer" (), "Glnt olduu
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
63/255
63
da bir cezadr" ( ), "Yolcuyayol yarar" (, ), "Geri yol ksa" (),
"Sevin sevinle, ama aa ayoynamaz" (, ).
,
,
, , , . - , , , ., -
,
, ', -, .
, .. .
, -. , , , , -. , -, -.
1.Nuri Taner Masal aratrmalar stanbul, 1988. 2. .. - , 1946. 3.
Tolkien J.R.R Peri Masallar
zerine stanbul, 1999. 4. Naki Tezel Trk masallar
.birinci ve ikinci kitap stanbul 1971. 5.Muhsine H.Y. Masallar
ve Eitimsel levleri stanbul-Bykada, 2002. 6.. : -.- .: , 1979. 7.
// . . . . ,1985.8...,.. .// .-.:,1982. 9. . //.- 1977. 1.
.222-245. 10 - /. .. . ., 1998.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
64/255
64
ADAKRESELLEME SRECNDEGAGAUZLARIN ETM PROBLEMLER
*
, -., - , , , "". , 20 1,5 , : , , , ,.
, -: -, , . , , , -
,
, , ., --. 17 -. -18 19 , . , , -, . , , , -. , -, -( -)
*-""
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
65/255
65
. , , -19-20 5-6 ., -
-, -
1940-, . , , , . 1946-1947. . -, , . 60-80-. 20 -
-, .1989 . -
, . , 2004 , -, , . -, , -, .
. , , -, - "" -. , - , , , , -
. . -, . , , , - . , . -, . ,
, , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
66/255
66
, , , - , , , .
, , ,, , . , , -. , (, ) , , , , - . ,, -, - , -. , , -, ,
.. , , - . , , -, , ..
, . - 1980-- -"".-
- --
, .. , . ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
67/255
67
, , , , - , , . -
, , ,, , -, ,, , , . , - 148 , 16-20 . -,-. 200-250 , , ,, , , ,
,
. - , , , , , , , ; - (-) . - XX XXI ., -, -
, - , -. .
, , . -, , - , -
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
68/255
68
. -, -., .
, , . -, , . - , . , -, , , - .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
69/255
69
(-)MOLDOVA'NIN GNEYI'NDEKI ETNIK
KLTRLERIN ETKILEIMI(LEKSIK-ETNOGRAFIK GEREKLER ZERINE)
*
Etnikkltr karlatrma konusu her zaman bilimsel almalarn
bandazlmesi zor olan sorun gibi olmutur. Tabii ki, bu sorun
sayesinde herhangi birhalkn kltrndeki eitli dnemlerini incelemeye
yardmc olmakta, etnik
balant
lar
n geliimi ve karakterlerinin tam arat
rmas
na yard
mc
olmakta,ayrca gnmzdeki etnik kltrlerin srecin incelenmesi de
yaplmaktadr.Bu adan Gney Basarabya bu tr konularn banda gelmitir.
Bulgar,
Moldovan, Rus , Ukrayn, ingene ve dier halklar ile yana yana
oturan GagauzlarBalkanlar'dan bu topraklara g ettiklerinden sonra
bu kltrler ile kendi kltrlerinide zenginletmilerdir. Bu etkileim
manevi kltr ieren mzik, halk oyunlar, inaat,yemek vd. alanlarna
kadar uzanmve kendi yanksngstermitir.
Bu bildirimizde ele aldmz yemek kltrn ve birok yemeklerin
tariflerinyansra onlarn hangi etnik kltrden tesir gcn ve ilevini
aratracaz.
-. , , -.. . , "-
, -, " [2, 154]. -
" ". . . : " --
*. . .,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
70/255
70
, , ," [9].
, " , , " [2, 171]., , -
. - "" - .- . -- , . -
-.-
, -
. -, -., -
. . . , -(), -, -
-: ----[3,187].
- - [8, 3-18]; [16, 169-215]. - --,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
71/255
71
--, (, , , -[5, 43-44].
.., - () . - , . -( - ) , - ( ), -[5, 53-54].,
- "" -- - -. -(XI . XVIII XIX . ) ,
(XI .) (XVIII ) [11, 34]., , -- [16, 172-174; 206-215]. -,, -, ,
.. , , , . - . ,
. -, . ,, . . , -, - . . . [11].
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
72/255
72
-, -. , .
- -XVIII-XX .-
: .. .. , .. [6]; [10, 149-173]; [17, 570-599]. -. . [11]; [6,
15]; [13,105-109]; [12, 105-110].
.,
"bor", - . , "-" , -(yuurt) . -() ,(laana borcu) .
40 , . -, ,, - -, - [1, 48-63]. , - () (-
) , -, . , -,., -
-, -(dal) (.. pom). ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
73/255
73
. ., . -
, , , . , - . , : gogolo (. cocolo), turta(. turt), plainta (.
plcint). , , -, , , : : lokum (gogolo), rek (pita, turta), pid,
krma, kerd(plainta). , , [11, 165].
--().
, -, .,
: , , .. , --, "--". , . . , . .
, , -, . , . , -- dem piinirli, .pide. (dem) . -
() , ,plcintcu noroc
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
74/255
74
(. ). "ksmet pidesi" (. ""),, , plcint cu noroc., -
pide. , - - , "ksmet pidesi" (. " "), ..
( ), ., -
. , () (), ,-, : , , --, , .
-. , -, -. , -, , -, , , - [4].
/ , (. .,. ., .) [4]. (., .-, .) [14]./ (., .-, .
; .., . .) [4].' -
(-, . ; .-, . ) [4] . ' (, ,, o., .) [14].(, )
, (.-, . .; ., . -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
75/255
75
; .-, . , .) [4]. (. ., , , , .,). : (. .), - / (.). : (. .), (.
.) [14]. ,
. -, . , -. - . ,
(.-, . ..) [14]. : . kerd, "-, " (., . .) [14]. (. .).
: (. .) [14]. "" (-) , 1830 . , , (-) . - () [14]. -
: (. .). , , . , -
(.-, . ., ) [4]. -(. ., , ., , ., .) [14]. -: (..,.) [14].
, , -(. ), , - "", (. -). . , , , -, , , . (.-, . ., ; . . ., .)
[4].
, .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
76/255
76
1. ; 2. (.-., . .); 3. -(. ., . .; .-, . .) [4]. 2 3 (., .)
[14].
: 2 (. .) 1- (. .) [14]. . , -. -.. . . , . . [6, 15]; [11,
88-90]. / (, )
, (., .)[4]. (., , ., , , ., .), (., .) [14]. -"sofra". , , ,, .
, - - , . ,
(sofra). , "sufragerie" , . , , (, - ) . [14]. , -
"sufragerie" - . , . 1. () ,
(., ., .); 2. () -(., ., .) [4]. , , . ./ (., .); -
(. ) [4]. (, ., )
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
77/255
77
[14]. "" (,, ., .) [14]. , , -, . , , -
( ) : , "", , (). -, . , - [15, 58]. -
""., , , . , -, , , -, --(-). . -, . , , , ., -
"-" (), "-" () "-" (-) XIX
-, -. "" , - "" ""., -
. , - .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
78/255
78
. .
1. . -// . , 1997. . 48-63. 2. ... .., 1989. 3. . . // - . .,
1990. . 169 221. 4. . , 1985. . III; 1986. . III, IV, V. 5.. .
---// , 1994, 2. . 41-56. 6. . ., . . (-) // tiina, 1995,1.. 15. 7.
. . -
XIX XX . , 1980. 8. . ., . .-. // , 1955, 4.. 3-18. 9. . . // .
1981.2. 10. . . XIX XX . , 1988. 11. . . XIX XX . , 2004. 12. . .
()// -: (- - . , 19 2002 .).
, 2003 (). . 105-110. 13. . .,. . --(-) // , 4, , 2000,
.105-109.14.. 15.. .XIX XX . , 1989. 16...,... . . ., 1971. 17. ..
: -., 2002. -- (. , -),
-, . , . , . -, . , . , . ,. , .- , . , .- , . - , . -, . , . ,
-, . , . , . , . . ,. , . , . , . ,. , . , -, . , --, . . - , . , .
, . , . -
,-.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
79/255
79
Karay-Krmak /-
'
KIPAK YAZILI KAYNAKLARIN DILI :
ADATRK DILLERIN GELIIMINE TARIHI BIR BAKI
*
Varolan sorunlarn zmne 800 yla akn , yani XI-XIX aras
Podolia,Galicia, Holmschiny, Balkanlar ve Msr Khorezm, Astrahan'dan
Kafkasya'yakadar genicorafyaya yaylmolan kpak ve kpak-oguz
yazlkaynaklarktutmaktadr. Gnmzde Kpak kelimesi termin olarak
geniapta incelenmivefarklaklamalarda yer almtr. Bu aklamalar bazen
o denli deiiklik arz ederki herbir aklamann hangi rnek iin
kullanldn bulmam adeta gtr. Bunedenle bu bildirimizde ncelikle
"kpak" ad kimlere verildii ve bu konudahangi kaynakta ne tr
bilgiler bulunmakta olduu ele alp incelemeye alacaz.
-() ', , , -, , 800 . , -. , -, . ,
' , , , ',, -.: , ,
, , , , , , ,
*
. .. , ...
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
80/255
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
81/255
81
-, .,
-
, , -. , -, -, , . , --, , , , , -. , , -, -, -., , , -
, , , - , , , -
. -. , , , , - , -, , , - ' - (
).- , '.
I. . -, ? --? -, ( -), , , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
82/255
82
, , , , , , -?
II. --.-
?? ? ? -, -'? " " - ?
III. . . () -. - , ? . , , , . -. , -, .
IV. , "Codex Cumanicus"?
? , - ?? , , , , , , ?
V. .-
'?, ? -, 1779(-) ', ?, , , 1206?, , -?, - -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
83/255
83
?-("") , , , , -? "" '
"-", "-"? '() ? "" - - XVII ? , 1778-1779. (5 ---), ?
VI. . , , -. , ? - ?: ", ,, , ", 17 1308 (-)?-
? ,, - ', , , , , -, -, '', , , - '-,
, , -, , -, , ?
VII. . . -, -, -, -?--, --? -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
84/255
84
? , '-I? -, ,
, , -? '.. '., , XVII-XIX "" . , .
VIII. . -? 40--", -", - -? - ?-
??IX. -- . -'.-', ''- -, , (), -, , , , , , , -, , , , , , , ,
,
, , , , , , ,, , . ? , -
, , . - . .'-, ', ("Codex Cumanicus", 84 ), - ( 30 ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
85/255
85
1519-1669 .), --.
"Codex Cumanicus", -, XIV , ,
, - 1360 . ' . , , [2006 2007: 63-120]. --, , , , ,', - 1828 .
"Codex Cumanicus" , , , , '.: 47
--"", "" , , -. (329/330-389/390), - (339-397), (340/345-420), -
(354-430), "", "" ",
(, )", (. 450), -(530/540-600), -(XII-XIII .) - ", ", ", ", "-",
"", "", "". , -
. .
, . (Biblioteca Divi Marci Biblioteca Nazionale di S. Marco
Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini,
Fondoantico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / 549), - - , , , , , ,
-, , , , , , .
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
86/255
86
- ' , -": -
", -'[1987: 21-33].''
, , , -400-., -
, '- . , ' - , , , - . , , , -
, ', ,, , , . , - .1519-
"" , -
, - , - , -, . , . , ,, , . -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
87/255
87
, , , , . ',
XVII . . '- 28 . . , , 30 ' - . , , -, , , , , , ,, , , . . , ,
, -. -
: 1575-1585. - ( ), " "() 1519-1594 . -
() ( ), . '-.. --
: "'" [- : 2002: 535-567, 1041-1072], "" [: 1072-1078], "-", ""
[: 1078-1079].
"' " (1582 16/26 1621), ,1650-1652. -
. '. (), (), 1610., -, () , (1618.). -, , 39,11.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
88/255
88
"'" ,.
- . " ", "-"(""), -. -1620 ., - '' , . . [1971: 118-129]..
, -. , '- ' -. ,, -. , -.-
, ,
, -, , , . ,, , ., -, -, ., , , .
, , -, '. , ', -. , .
"" , , , '-1430 1652. -,. -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
89/255
89
"" - ' 1611 ., , , 12 1622.
"'" -. , , , , . , "-" "" , ., () -
194.- , , . "" 1060/1611 3/13 1062/1613. [Deny 1957: 26-37]."'",
, -
. (1700) 169 , 151, 156 161 . , 15 1006/1560 ., 1430 . , :
1430 1610 . 1648 1652 . (. 7-73, 161-169). -1611-1622. (.
74-160). . 74-89. -. -[1896; : . 68-110]..-
, ; , ,
, , , - XVII . , , '[Schtz 1968]., . ,
, -[Vsry 1969: 141-163]. "'-
" " XVII " (.: , 1984) [ : 53-71;
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
90/255
90
: 168-171] ""(1985 4) ['i].
" " " " ("") 194,
. 60-65 .; 65 .-67. . [1896: 115-121; 122-123]."" .[Deny 1957:
38-41]."" .
[Dachkevytch, Tryjarski 1981]. - . 1537 1530 . . -', --. , --',
-.'. .-
, " " "". "-". XIV XVI , , " ",
5-6 '- -, . , ., .. ,
-, - .
-"" . [1964] , , --. , , -I 1519., -1523.,
,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
91/255
91
, . , - , III 1344 ., 1443 .,
III, -, I 1496 .: ", , -" [1961]., 1523, -
1916 -[Lewicki, Kohnowa 1957: 241-251; 274-277; -: 15, 2 294], :
1568 . 176 (. 40-112) [Macler 1908: 97-98]; '1575. 468 (. 68-102)
-[Daschian 1896: 220-221; 943-945].- 98
. , - . -
, ,124 , 27 (8, 10, 19, 29, 38, 39, 50, 62-65, 69, 75, 77, 85,
87, 93, 94, 96, 97, 101, 110, 114, 126-129). 1 -(). 2 3 -16, 85 99
. 63 '-72 73. 90 91109.
24 (. 1, . 2, . 4, 1, 4, 9, 11, 16, 20, 21, 22, 24,
32, 37, 38, 42, 45, 60, 63, 69, 80, 88, 104, 117) -- , .25 ,
' . ., ,
. 41 (6-31, 33-47). 94(6-99), 1594. -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
92/255
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
93/255
93
, , 1786 . [, . 39, . 1, . 113, . 1166]. '-
: 10/20 1112/1663 . [
, . 39, . 1, . . 42, . 266]. '- 8/181118/1669. [-, . ,. 1660
III, . 6-9].,
1681 . [. 440 -].40 -
. , -: 298 . '- (1559-1567.) . 4386 . . [1967], -. . -. . .
[1976]; 1585. , 4395 -, . [' 1830: 158];
-, -1521., 1463-1564. [' 1830: 87]. 37 :. , . 39, . 1, . 8, 11,
12, 14, 15, 17, 19a,
20, 22, 24-37, 40-42, 157, 158 (28 -. '-1572-1663. ); , .
440 ( 1636-1736 ., 120 .; 1681 . - ); 444, 446 ( 1608-1624
1564-1608., 79 177 . );. 446 . 59-78 ( 62-81) , .[Tryjarski 1976c:
287-344];452 (1598-1637., 140 .); 441, 447 (-1572-1630, 1643-1667.,
212 470 .) [Schtz 1971];
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
94/255
94
, . 1788, 1630- 1642., 1+179 .;, ,
, -, -', [Deny, Tryjarski 1964b], : 1) - 1625-1630 ., 48 . (.
444 );2) 1660-1675., .,
-, 18 ., -
(,, ,) , . -'. .
, (: . 3883: 206.-210 .; . 84: 1-5 .; . 8: 276-278 .) '-.
, 1581 . (. 2267 -, . 29-42) 1613 . (-,. 84, 178 .). -
, , , Arm. 3, . :. 51 I ,
366 .;
. . 8 . ..--, 280 .;. . 3 , 106 .;. 84 (178 .) . 311 (301 .)
-
;1968-1972 . .
-, -, ' [Tryjarski 1968-1972]. -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
95/255
95
. - . [Doerfer 1972], . [Menges 1972], .[Clauson 1971], -.
- --", , -, , " [2007: 647-884].-,
, . 2267, . 43-52, [Garkavets, Khurshudian2001: 557-582; : 2007:
885-894]. " -
, , " 1634., , . 3522: 255 . 351 . [2007: 895-901]. .
-'-. ', -, ', -, -
, , 18 12-. [-2002 2007]. , -, ., , ,
, , -
. , , 1575 . , . , , '. -. 1581- . , , ,, -. , 3 5
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
96/255
96
, , . 5[Garkavets, Khurshudian 2001;2002: 29-97, 306-373,
373-443, 589-660, 801-865].,
, , 1562[: 2002: 444-517]. - , . , -, -1575, , , 1580., . -
. . - - , -, , - ' -, . -, -
, -. -: "", ", , , , ", , "" . teri, ,, , , biy. yaru tri. , ,
Xaanat, aan (-), urum (-), "".
-, -, -. , -
, -. : ". . -. -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
97/255
97
. . 1067 [1618], 27 [5]". , , -, 20 [30] 1067 [1618]. : "". ,
-
, , , , -, . 172(2+168+2) . , .400-'. -[-2002: 660-674], [-2002:
98-146, 210-246, 272-302, 518-535, 567-569, 578-589,
771-801,975-1001], -[2002: 866-867]. , [2002: 160-175, 179-182,
246-268, 569-578, 1041-1065].-
, - [ 2002: 866-867],
[Tryjarski 1976a, 1976b, 1977, 1994, 1997]. ' -, - , ,.-
-
, , -. , -, , , , . ., , -
, .
, , , , , -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
98/255
98
, , , , , .
, . ,. , , '- - , , , , , '--.
- , -. , - . , , , .-
, ,
- -, '-. , , '--.,
, -
-.,
, . , -, -, ., ---
': ' 1609 . ', 120/121 [,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
99/255
99
1973; 1973; : 2002: 973-974]. --.
- "", "". .468 (. 54 .-62) . . ., , - [Deny, Tryjarski 1964a],
'- [ 1990]. [2002: 175-179]. -, . . ', -
, . " " '-1626-1631. . . 250, .3, . 32 (: . 228, . 1, . 89), 176
. [1981; 1993:199-202; :Tryjarski 2005].
, , ,. , -, , 1634- (-, ,. 3522; 2007: 895-901)., '-
.
- , ,, , , , , ,, , ,, , . , ',--, -. ',
.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
100/255
100
. -, - ,
[1979].-, , [ 1988]. , , -, , , , - , "" , , -o, u ', - . ,'',
-, , , , , , , - . , -
, -.
' , - -.
1. . . "" --
(1620) // . 1971. 3: 118-129. 2. . .-// 1972 . , 1973: 48-52. 3.
. . - .. // h. , 1976. . 5: 5-23. 4. . - (XVI .) / ..., 1963. 440 .
5. . ': h' h h' '. , 1896. 6. ' . -h' 'h 'h' ' '
' ''. , 1830. 7. . . -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
101/255
101
-XVI-XVII . , ,1979. 100 . 8. . . -XVI-XVII . // : .., 1980:
81-90. 9. . . - // , 1977. M.: , 1981: 76-80. 10.
. . : -. -: , 1987. 223 . 11. . . ..: . , 1988. 176 . 12. [ . .,
. .]Armenian-Qypchaq Psalter written by deacon Lussig from Lviv /
Ed. by A.Garkavets, E. Khurshudian. Almaty: Desht-i Qypchaq, 2001.
656 p. 13. -. . . I. - . : --, 2002. 1084 . 14. .. - XVIXVII .
//(), 2002, 2: 7-26. 15. [.., -
., .] : -: ---- 1519-1594 . / .., .., .. : --, , 2003. 792 . 16.
[. .] -. . 1 / ... : , 2005. 362 .17. [. .] - / ... : , 2005;
. 2-, . : , 2006. 1304 . 18. .. Codex Cumanicus: , XIII-XIV -. :
, 2006. 88 . 19. [. .] . . 2 - / ... : ,2006. 377 . 20 ... . II. ,
- -. : , 2007. 912 . 21. [. .] / ... ; : -
, 2008. 226 . 22. . . i-ii,ii, i: . : , 1993. 328 . 23. . . ':
ii, , , ii, , i', i'. -: , 1999. 624 . 24. -. . . -: , 2000. 632 .
25. -. . : -. , 1980. 291 . 26. i. I. i i// iii. 1930. 12: 254. 27.
., .-(1609) -
- // Rocznik
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
102/255
102
Orientalistyczny. 1973. T. 35, z. 2: 123-135. 28. XVI . / . . .
.: , 1967. 430 . 29. . . - // . 1962. 5: 152-154. 30. ' i // .1985.
4: 95-105. 31. .
// . 1969. 9: 433-485 (. .). 32.. . ii "ii" ii.: , 1990. 120 .
33. . . --XIV : . . ... . .. ., 1965: 94 . 34. . . - // -. 1970. 1:
87-92. 35. XVII -. .: , 1984. 213 . 36. . . -. . . , 1954. 269 .
37. . . -
// Ost und West in der Geschichte des Denkens und derkulturellen
Beziehungen. Berlin, 1966: 33-40. 38. ii. . ii-ii i 30- XVII . //
-ii i i. 1963. 5: 46-51. 39. . . - // - . , 1961: 204-209. 40. ..,.
. -. , 1999.
382 . 41. Blau O. ber Volkstum und Sprache der Kumanen //
Ztschr. Deutsch.
Morgenland. Gesell. 1874. B. 29: 556-587. 42. Bodrogligeti A.
The PersianVocabulary of the Codex Cumanicus. Budapest. 1971. 235
p. 43. Clauson G.Armeno-Qpaq // Rocznik Orientalistyczny. 1971. T.
34, z. 2: 7-14.44. Dachkvytch Ya., Tryjarski E. "La Chronique de
Pologne" un monumentarmno-kiptchak de premire moiti du XVII sicle
// Rocznik Orientalistyczny.1981. T. 42, z. 1: 5-26. 45. Deny J.
L'armno-coman et les "phmrides" deKamieniec (1604-1613). Wiesbaden,
1957. 96 p. 46. Deny J., Tryjarski E."Histoire du sage Hikar" dans
la version armno-kiptchak // RocznikOrientalistyczny. 1964a. T. 27,
z. 2: 7-61. 47. Deny J., Tryjarski E. La littrature
armno-kiptchak // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden,
1964b. Bd. 2:805-806. 48. Doerfer G. Literatur zum
Armeno-Kiptschakischen // Ural-AltaischeJahrbcher. 1968. Bd. 40, H.
3-4: 250-252. 49. Drimba V. Syntaxe Cormane.Bucuresti; Leiden,
1973. 335 p. 50. Drimba V. Codex Cumanicus. Bucuresti,2000. 296 +
86 p. 51. Drll D. Der Codex Cumanicus: Entstehung undBedeutung.
Stuttgart, 1980. 143 S. 52. Dubiska Z. Z bada nad
psaterzamiormiaskimi w jzyku kipczackim // Przegld
Orientalistyczny. 1961. T. 2 (38):203-214. 53. Gabain A., von. Die
Sprache des Codex Cumanicus // PhilologiaeTurcicae Fundementa.
Wiesbaden, 1959. T. 1: 46-73. 54. Gabain A., von.
Komanische Literatur // Philologiae Turcicae Fundamenta.
Wiesbaden, 1964. T.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
103/255
103
2: 213 -251. 55. Grnbech K. Codex Cumanicus: Cod. Marc. Lat.
DXLIX inFaksimile herausgegeben mit Einleitung von... Kopenhagen,
1936a. 176 S.56. Grnbech K. Der Trkische Sprachbau. Kopenhagen,
1936b. 182 S.57. Grnbech K. Komanisches Wrterbuch: Trkischer
Wortindex zu CodexCumanicus. Kopenhagen, 1942. 315 S. 58. Klaproth
J. Notice sur un
Dictionnaire persan, coman et latin, lgu par Petrarque la
Republique de Venise// J. Asiatique. 1826. V. 8: 114-117. 59.
Klaproth J. Vocabulaire latin, persan etcoman de la bibliothque de
Francesco Petrareha // Mmories relafcifs l'Asie,contenant des
recherches historiques et philologiques sur l es peuples de
l'Orient,
par... Paris, 1828. V. 3: 122-254. 60. Kraelitz-Greifenhorst F.
von. Sprachprobeeines armenisch-tatarischen Dialektes in Polen //
Wiener Zeitschrift fr die Kundedes Morgenlndes. 1912. Bd. 26:
307-324. 61. Kuun G. Codex Cumanicus
bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum. Budapestini,
1880. 529 p.62. Lewicki M., Kohnowa R. La version turque-kiptchak
du "Code des lois des
Armniens polonais" d'aprs le ms. N 1916 de la Bibliothque
Ossolineum //Rocznik Orientalistyczny. 1957. T. 21: 153-300. 63.
Macler F. Catalogue desmanuscrits armniens et gorgiens de la
Bibliothque Nationale. Paris, 1908. 64.Menges K. Zur Etymologie des
Armeno-Kiptschakischen // Der Islam. 1972.Bd. 48, H. 2: 298-332.
65. Monchi-Zadeh D. Das Persische im Codex Cumanicus.Uppsala univ.,
1969. 219 S. 66. Porzdek sdw i spraw prawa Ormiaskiego z r.1604 /
Wyd. O.Balzer. Lww, 1912. 67. Pritsak O. Armeno-Kiptschakisch
//Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959a. Bd. 1:
S.81-87.68. Pritsak O. Das Kiptschakische // Philologiae Turcicae
Fundamenta.
Wiesbaden, 1959b. Bd. 1: 74-87. 69. Radloff W. Das trkische
Sprachmaterialdes Codex Cumanicus. SPb., 1887. 133 S. 70. Reychman
J., Tryjarski E. Zleksykografii Ormian polskich XVII i XVIII w. //
Przegld Orientalistyczny.1961. N 4: 473-478. 71. Salemann C. Zur
Kritik des Codex Cumanios // .. . 1910: 942-957. 72. Schtz E. An
Armeno-Kipchak Print from Lvov// Acta Orientalia Hungarica (AOH).
1961a. T. 13, f. 1-2: 123-130. 73. Schtz E.On the Transcription of
Armeno-Kipchak // AOH. 1961b. T. 12, f. 1/3: 139-161.74. Schtz E.
An Armeno-Kipchak Text from Lvov // AOH. 1962. T. 15, f.
1-3:291-309. 75. Schtz E. Re-Armenisation and Lexicon. From
Armeno-Kipchak
back to Armenian // Acta Orientalia Hungarica. 1966. T. 19, f.
1: 99-115.76. Schtz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on the
Polish-Turkish Wars in 1620-1621. Budapest, 1968. 215 p. 77. Schtz
E. Armeno-kiptschakischeEhekontrakte und Testamente // Acta
Orientalia Hungarica. 1971. T. 24, f. 3:265-300. 78. Schtz E,
Armeno-Kiptschakisch und die Krim // Hungaro-Turcica.Budapest,
1976: 185-205. 79. Stopka K. Ormianie w Polsce dawnej i
dzisiejszej.Krakw: Ksgarnia Akademicka, 2000. 176 s. + 16 ill. 80.
Tietze A. The KomanRiddles and Turkic Folklore. Berkeley, 1966. 176
p. 81. Tryjarski E. O "Historiiwojny chocimskiej" i autorach
ormiaskich kronik kamienieckich // Przegld
Orientalistyczny. 1959. 2: 211-214. 82. Tryjarski E. Zodyak blge
burlarnn
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
104/255
104
bir ermeni-kipak listesi // XI. Trk Dil Kurultaynda Okunan
BilimselBildirilerden AyrBasm. Ankara, 1968: 127-152. 83. Tryjarski
E. Dictionnairearmno-kiptchak d'aprs trois manuscrits des
collections viennoises. Warszawa,1968-1972. T. 1, f. 1-4. 914 p.
84. Tryjarski E. A Fragment of an UnknownArmeno-Kipchak Text from
Polish Collections // Rocznik Orientalistyczny.
1976a. T. 38: 291-302. 85. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Sermon
by AntonVartabed from the 17th Century // Tractata Altaica.
Wiesbaden, 1976b: 647-674.86. Tryjarski E. Der zweite Brief des
Paulus an die Korinther in armeno-kiptschakischer Version und seine
Sprache // Altaica Collecta. Wiesbaden, 1976c:267-344. 87.
Tryjarski E. The Confession of Anton Vartabed // Studia
Orientalia.1977. V. 47: 271-279. 88. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak
Version of the Lord'sPrayer // Harvard Ukrainian Studies.
1979/1980. V. 3/4: 896-901. 89. TryjarskiE. How to Live to Be (at
Least!) a Hundred and Twenty? // AOH. 1982. T. 36, f.3: 539-544.
90. Tryjarski E. A Fragment of the Apochryphal Psalm 151 in its
Armeno-Kipchak Version // Journal of Semitic Studies. 1983. V.
28, f. 2: 297-302. 91. Tryjarsi E. A list of Armeno-Kipchak verbs
including their basicgrammatical forms // Bulletin of the Institute
for the Study of North EurasianCultures. 1984: 69-109. 92.
Tryjarski E. The Story of Holy Mariane in theKipchak Language of
the Polish Armenians // Journal of Turkish Studies, v. 13.Harvard
University, 1989: 205-236. 93. Tryjarski E. "Eitelkeit der
Eitelkeiten"oder eine Predigt Anton Vartabeds zu den Worten Sirachs
// Festschrift frAndreas Tietze / Ed. Ingeborg Baladauf and Suraiya
Faroqhi. Prague: EnigmaCorp., 1994: 183-197. 94. Tryjarski E. One
More Sermon by Anton Vartabed //
Acta Orientalia Hungarica, T. L (1-3), 1997: 301-320. 95.
Tryjarski E. Ouz(Ottoman) elements in Armeno-Kipchak // Acta
Viennensia Ottomanica: Akten des13. CIEPO Symposiums (Comit
International tudes Pr-Ottomanes etOttomanes) vom 21. bis 25.
September 1998. 1999: 359-362. 96. Tryjarski E.Armeno-Kipchak Texts
in the Alchemical Treatise by Anrdzej Torosowicz (17thCentury).
Warsaw: Elopsa, 2005. 172 p. 97.Vsry S. Armeno-Kipchak Partsfrom
the Kamenets Chronicle // Acta Orientalia Hungarica. 1969. T. 22,
fasc. 2:139-189. 98. Zajczkowski A. Zwizki jzykowe
poowiecko-sowiaskie.Wrocaw, 1949. 74 s. 99. Zajczkowski A. Do
historii Kodeksu Kumaskiego:
Termin "talaman" // Sprawozd. Pol. Akad. Um. 1950. T.50, z.8:
420-125.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
105/255
105
,, -KARAAY-BALKAR, KIRIMAK, KARAYIM VE GAGAUZDILI VE KLTRNDE
HAZAR KAGANLIININZLERI
..*
Bildirimizin konusu tessadfi bir ekilde seilmemitir.
Malumdur,Gagauz,Krmak, Karaym, Krm Tatar ve Karaay-Balkar halklarn
eitim veedebi geleneklerini yeniden canlandrmak iin ncelikle bu
halklarn aralarndakitarihi balarve etnik tarihi ele almak gerek. Ne
yazk ki, bu konudaki almalargerek Eski Soveyt devrimi ncesi ve
Sovyetler Dneminde de birok bilim adamlartarafndan gereklerden
saptrlm ve belli dnemden itibaren aratrlmaya
balanlmtr. Bu halklarn tarihleri ancak polovets ve oguz
dnemlerindenitibaren incelenme konusu olmutur. Halbuki aratrma
Hazar kaanldneminden balatlmal ve bu dnemde varolan kimerlerin ve
iskitlerinvaoluundan itibaren ele alnmal.
Bu ve buna benzer konular bildirimizin konusu olmutur.
. , -
,
,
-, - -, -. -. , -, , .- . , (. ,-, .) - . - , , -, , -. ,
*
' ,.
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
106/255
106
(, , -, , .) -. , -,-
, -. -, -, , - . " " . -XIX . , - , "": , , , , , . , -, (., ..)
--, -, - - , , "", ..,
[1983: 9]. , - . , -. . - -. , X . -
. , , , , -,, , . -, ,"-" -, -. VIII . - [ 1888: 186] ,-
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
107/255
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
108/255
108
. , 1,0 -. ,
, , [1939: 47]. . 1928 " -" -, .. " ", . , - , [ 1928: 10].. , ,
-(, , , ,, [1974], [. I. 1. 94] ..). , , . -, , , -, , -, ,
, . , - , , ,-, - . (, ), , . -. , ,
. . .. . , , , . .., , . 1000 -, .,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
109/255
109
. , - , . ---
-- . - -, (-). -, , . , - - (- ) - ( ), - . --. , . , -.., -, ",
, -, , -, -, -" [2004: 66].
"" "" . , Codex Cumanicus , : (.. 80) [IV 1: 416]. , , - , -X .,
-
. , , Codex Cumanicus - , -, , CodexCumanicus . , , , -. , :
-,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
110/255
110
; -: , - - ., , "-
", , (, ,, , i .) (). - (). "" ..[1936: 107]. - "" /"". , - - .
, .-(-: -) -[- 1924: 85]. . , kil(=kl) "" ,, [Zjczkowski 1947: 55].
XI ,
. : 1. , , ,; 2. ; 3. [ 1936: 56-61]. , . . [1936: 226]. [-1936:
231]. ,
-. i-, -. , - ----, , "". , -: ("") [ 1909: 26], ("") [1909:
195] .. . (, -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
111/255
111
) , , - (', '). .. - " " -, "
(.-. siruo ""), .-. siruo . t'ilak "","". , -, ("" "") , -("",
"", " " )" [ 1991: 86]. .. : . siri,. sri-g =, , ", -sri-g "" -, k
( ). - . ara , [1991: 26]. . - 'GWS ., . - " " [,
2003: 53-54]. () 860 889 . - , "-" [-1993: 200] ("" ""). - - .
K.s -. -288/901 . -
K.s. ---[Golden 1980: 199]. . , - . K.s() :"" "" [-1985: 152].
[. II. 532, 641, 675, 632]
"" [1985: 152 153].
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
112/255
112
, " " -, "" -, -, ,
- , . , -, "", "" - , , , , . - (, -, ) ,, [Saint-Martin 1847:
62; 1979: . 79]. , " " ,, ", , -", [1984: 81]. " " . -
-, ", -" [Golden 1980: 36]. . , -, () -[1934: 296]. C- , II .
..
[2006: 341]. , . sav-i (. . saviyar). , - -, ..: "-savi "" -. -
., : "-" " """, " (+) " "" "" "" ., -
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
113/255
113
, . , -, .-. sav (saw) "" (saw l"" .), saw (sav) "", "",
, .-. saw-a"""" '.. ", " (. -: ", , "). -sabi (sabiy) "", ..savi
[sabi] .. " ( ..) " (. . soel "", "")" [1932: 54]. .-. - (, , ), -.
-, '' [IV1: 424]. , , . -: ", " [ 2001: 139] :" , ,
" [ 2001: 40]. , "( ..) -" [ 2001: 140]. , , . , () -
(. " "). -(. "") - (. ), --(. ) [1913: 244]. 200 [1971]. , - ,
---. . ,
-
8/13/2019 . Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Gagauz,
Urum, Karay, Krmak ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunl
114/255
114
XIX . - - , -, . - ,
(. ,. , . , . . ) (). , , -. - . . , -, () - [, 2005: