Σημειώματα - tinos.biz (1).pdf · τεινής στην Πλακιανή και τη μη καταγρα-φή των ορθόδοξων εξωκλησιών του χω-ριού

Στις 28 Οκτωβρίου 2011, στο Ίδρυμα Τη-νιακού Πολιτισμού, παρουσιάστηκε το βι-βλίο του Στέφανου Νικολάου ∆ελατόλα«Αδελφοί Φυτάλαι», το οποίο εξέδωσε οΠολιτιστικός Σύλλογος Καρυάς Τήνου. Οσυγγραφέας του δεν είχε τη χαρά να δει τοτελευταίο έργο του τυπωμένο. Στις 6 Μαρ-τίου εγκατέλειψε τα εγκόσμια πλήρης ημε-ρών και έχοντας πίσω του ένα σημαντικόέργο.Το βιβλίο παρουσίασαν οι δ.δ. Ζέφη Πο-τήρη και Ούρσουλα Φωσκόλου και ο Κώ-στας ∆ανούσης. Πιστεύοντας ότι η παρου-σίαση ενός βιβλίου δεν είναι —ούτε πρέ-πει να είναι— ένα εφήμερο συμβάν, κά-ποια κείμενα για τη στιγμή, θεωρήσαμεορθό να δημοσιεύσουμε τις δύο πρώτες ει-σηγήσεις «Οι αδελφοί Γεώργιος και Λά-ζαρος Φυτάλαι στον ελληνικό νεοκλασικι-σμό» και «Ο ανδριάντας του πατριάρχηΓρηγορίου του Ε΄ του Γεωργίου Φυτάλη».Η τρίτη εισήγηση, με τίτλο «Ο ΣτέφανοςΝικολάου ∆ελατόλας και οι αδελφοί Φυ-τάλαι», θα δημοσιευθεί λίγο αργότερα.Ο ∆ελατόλας άρχισε να αρθρογραφείστην εφημερίδα «Κυκλαδικόν Φως» από το1974 για να υποστηρίξει τότε τα κατά τηγνώμη του «δίκαια» της Καρδιανής, ειδικάτης ορθόδοξης Καρδιανής (το ιστορικόπαρελθόν του εξωκλησιού της Αγίας Φω-τεινής στην Πλακιανή και τη μη καταγρα-φή των ορθόδοξων εξωκλησιών του χω-ριού κατά την απογραφή του 1828). Η προ-σπάθειά του αυτή τον οδήγησε στην έρευ-να του τοπικού, αλλά και αθηναϊκού, τύ-που του τέλους του 19ου και των αρχών του20ού αιώνα. Από την έρευνα αυτή προέκυ-ψε ένα σημαντικό υλικό, σειρά δημοσιευ-μάτων και κάποια βιβλία. Μπορεί κανείςνα έχει ενστάσεις για τη μεθοδολογία καιτα συμπεράσματα του ∆ελατόλα —και σί-γουρα υπάρχουν τέτοιες—, όμως δεν υ-πάρχει αμφιβολία ότι χωρίς τις καταθέ-σεις του θα γνωρίζαμε πολύ λιγότερα γιατο εγγύς ιστορικό μας παρελθόν. Αυτό α-κριβώς συνέβη και με το βιβλίο «ΑδελφοίΦυτάλαι». Μπορεί να έχουμε ενστάσειςγια τον τρόπο διαπραγμάτευσης του θέμα-τος, όμως είναι βέβαιο ότι η έρευνα του α-είμνηστου Στέφανου δεν παρέλειψε καμιάσχετική πληροφορία.

Ελπίζουμε ότι στο μέλλον θα μπορέσου-με να παρουσιάσουμε με τη μέγιστη αν-θρωπίνως δυνατή νηφαλιότητα και αντι-κειμενικότητα την πορεία του. Η στάσητου ∆ελατόλα απέναντι στα πράγματα τουτόπου του έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον γιατην ιστορία των ιδεών και νοοτροπιών τηςγενιάς που τώρα κάνει τους λογαριασμούςτης με την Κλειώ.Το τρίτο κείμενο, το οποίο δημοσιεύεταιστο φύλλο αυτό —«Λατόμοι της Τήνου»—γράφηκε για να εκφωνηθεί κατά τα εγκαί-νια του Καλλιτεχνικού Πάρκου Μαρλά -Μαμάδου (Μνημείου του ανώνυμου λατό-μου) στις 15 Αυγούστου 2009, πλην όμωςαυτό δεν κατέστη τελικά εφικτό. Έτσι, πα-ρουσιάστηκε στις 13 Αυγούστου 2011 στοΜαμάδο, κατά την εκδήλωση του Προο-δευτικού Συλλόγου Μαρλά - Μαμάδου«Τήνια πετρώα γη», από την ιατρό δ. Ξένια∆ράκου, η οποία με την εξαίρετη δουλειάτης ελαχιστοποίησε τις αδυναμίες του καιανέδειξε τις αρετές του. Το κείμενο αυτόδεν έχει χαρακτήρα ανακοίνωσης με επι-στημονικές αξιώσεις. Πρόκειται απλώςγια κατάθεση ψυχής. Επειδή, όμως, γίνο-νται σε αυτό αναφορές, οι οποίες ενδεχο-μένως θα ενδιαφέρουν τον ερευνητή τουαύριο, τολμούμε τη δημοσίευσή του. Εξάλ-λου αυτός είναι και ο χαρακτήρας των«Τηνιακών σημειωμάτων», η συγκέντρωσηκαι καταγραφή ψηγμάτων ιστορίας καιπολιτισμού που πιθανώς θα ενδιαφέρουντους επιγενόμενους ιστορικούς ερευνητές.Τα «Τηνιακά σημειώματα» —όπως τονί-σαμε και στο πρώτο φύλλο— δε θα είναιέντυπο με επιστημονικές απαιτήσεις, αλλάένα βήμα παρουσίασης στοιχείων που κα-τά την κρίση μας θα έχουν στο μέλλον κά-ποιο ενδιαφέρον για εκείνους που θα σκύ-ψουν στο παρελθόν του νησιού μας. Έτσι,στο χώρο αυτό μπορούν να γίνονται καικάποιες εκπτώσεις!Στις μέρες μας που η οικονομική κρίσηαπειλεί να ακυρώσει κάθε φιλόδοξη πρω-τοβουλία, τέτοια εγχειρήματα επιτρέπουντην ανάδειξη φιλότιμων προσπαθειών μεταπεινά μέσα. Ελπίζουμε, λοιπόν, πως στοδρόμο αυτό θα συνεχίσουμε να πορευόμα-στε.

THNIAKAΣημειώματα

ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΗ ΕΚ∆ΟΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ Κ.ΛΠ. ΥΛΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΗΝΟ - ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 2 - ΕΤΟΣ 2011

«Τηνιακά σημειώματα», περιοδική έκδοση ιστορικής κ.λπ. ύλης για την Τήνο - Ιδιοκτήτης& υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας ∆ανούσης, Κ. Λομβάρδου 108, 114 74 Αθήνα, τηλ. 2106448 989 & 6974 814 871 - E-mail: [email protected]. ∆ιανέμεται δωρεάν.

ΕΥΡΕΘΗΚΑΝ ΕΛΛΙΠΕΙΣ…

Αν δεν υπήρχε η προσωπικήσχέση του Προέδρου του Πολι-τιστικού Συλλόγου Καρυάς μετον Στέφανο Νικολάου ∆ελα-τόλα και η ομόφωνη απόφασητου ∆Σ του Συλλόγου να στηρί-ξει την έκδοση, το βιβλίο «Α-δελφοί Φυτάλαι» δε θα έβλεπεποτέ το φως της δημοσιότητας.Ο Σύλλογος μεν της Καρυάς ά-νοιξε τα φτερά του σε ολόκλη-ρο το νησί, κάποιοι όμως άλλοιζυγίστηκαν, μετρήθηκαν καιευρέθηκαν ελλιπείς. Γιατί;

Στέφανου Νικ. ∆ελατόλα“Α∆ΕΛΦΟΙ ΦΥΤΑΛΑΙ”

Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μέχρι τιςπρώτες δεκαετίες του 19ου δημιουργήθηκεστην Ευρώπη ένα μεγάλο πολιτιστικό κίνη-μα με στροφή προς τις κλασικές αρχαίεςμορφές, την αρχιτεκτονική και τις εικαστι-κές τέχνες. Το κίνημα αυτό ονομάστηκε νε-οκλασικισμός. Άσκησε βαθιά επίδραση σεόλα τα στάδια ανάπτυξης, κυρίως μετά τιςεπιτυχείς ανασκαφές στην Ιταλία, στην Ελ-λάδα και τη Μικρά Ασία. Παράλληλα, τοπνεύμα του ∆ιαφωτισμού που διαμορφωνό-ταν εκείνη την εποχή ενίσχυσε αυτήν τηνκίνηση και το ενδιαφέρον προς την Αρ-χαιότητα. Επιπλέον, η δημοσίευση των έρ-γων του καλλιτέχνη Γιόχαν Γιοακίν Βίνκελ-μαν «Σκέψεις για τη μίμηση των ελληνικώνέργων» (1756) και «Ιστορία της Τέχνης τηςΑρχαιότητας» (1764), άσκησε μεγάλη επί-δραση στις αισθητικές αντιλήψεις των συγ-χρόνων του, με αποτέλεσμα την αντίδρασηστους προηγούμενους ρυθμούς μπαρόκ καιροκοκό, συνιστώντας μια απόπειρα αναδη-μιουργίας ρυθμού με την υιοθέτηση κλασι-κών μορφών 1. Όπως ήταν φυσικό, το κίνημα αυτό επη-

ρέασε κάθε μορφή τέχνης: την αρχιτεκτονι-κή, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη λογοτε-χνία, ακόμα και τη μουσική. Η αρχιτεκτονική, η κυριότερη τέχνη της

νεοκλασικής περιόδου, επιβάλλεται με τηναπλότητα των όγκων και των διακοσμήσε-ων, τη σκοπιμότητα των κατασκευών, το σε-βασμό της φύσης των χρησιμοποιούμενωνυλικών, αρχές που αποτελούν προϋποθέ-σεις και βασικούς όρους της έννοιας του«ωραίου». Η νεοκλασική ζωγραφική ανθίζει κυρίως

στη Γαλλία, με κύριο εκπρόσωπο τον ΖακΛουίς Νταβίντ, και ακολουθεί η Ιταλία καιη υπόλοιπη Ευρώπη. Στην Ελλάδα αντιπρο-σωπεύεται κυρίως από τον Αυστριακό ζω-γράφο Καρλ Ραλ με τη νωπογραφία της ζω-φόρου του Πανεπιστημίου Αθηνών.Ο κλάδος, όμως, της τέχνης που δέχτηκε

κυρίως τις θετικές και αρνητικές επιδρά-σεις του νεοκλασικισμού είναι η γλυπτική.Εφόσον έχασε τα θρησκευτικά και εγκω-μιαστικά θέματα που την τροφοδοτούσανεπί αιώνες, αντιμετωπίζει το πρόβλημα νατα αντικαταστήσει με κοσμικούς ήρωες καιμύθους, αλλά και να εισαγάγει στην τέχνητην καινούρια αντίληψη περί ατομικής προ-σωπικότητας και τις νέες έννοιες της ελευ-θερίας, της ζωής και της Ιστορίας. Έτσι, οικαλλιτέχνες με βάση τα ελληνικά και ρω-μαϊκά πρότυπα δημιουργούν μια καινούρια

πλαστική. Ο μεγαλύτερος νεοκλασικόςγλύπτης είναι ο ιταλός Αντώνιο Κανόβααλλά και ο ∆ανός Μπέρτελ Θόρβαλντσεν,περισσότερο δογματικός και με τη μεγαλύ-τερη επίδραση στους έλληνες γλύπτες. Στη χώρα μας ο νεοκλασικισμός εμφανί-

ζεται με την ίδρυση του ελληνικού κράτους.Οι Βαυαροί είδαν την Ελλάδα ως τον κλα-σικό τόπο, όπου «χτυπούσε η καρδιά τουπρότυπου βασιλείου». Στις προσωρινέςπρωτεύουσες Αίγινα και Ναύπλιο χτίζο-νται πρώιμα κλασικιστικά σπίτια «τα Καπο-διστριακά», με λιτά μορφολογικά στοιχεία.Η ελληνική κοινωνία προσπαθεί να εκσυγ-χρονιστεί μέσω του εξευρωπαϊσμού, ναδιακριθεί «η ελληνική αρχιτεκτονική» (δη-λαδή κλασικιστική) από την «τούρκικη αρ-χιτεκτονική» (παραδοσιακή), η οποία έπρε-πε να εξαλειφθεί, αφού θύμιζε το σκοτεινόπαρελθόν και τη βαρβαρότητα2. Το κίνηματου νεοκλασικισμού έχει ιδιαίτερη σημασί-α το 19ο και αρχές του 20ού αι. για τη μικρήξαναγεννημένη Ελλάδα που προσπαθούσενα συμβαδίσει με τα κράτη της Ευρώπης.Η σχέση της αρχαίας με την καινούρια

Ελλάδα ήταν προφανής. Εξάλλου, οι καλλι-τέχνες και κυρίως οι αρχιτέκτονες είχαντην ευκαιρία να μελετούν επιτόπου τα αρ-χαία μνημεία και να εφαρμόζουν τα συμπε-ράσματά τους στα δικά τους έργα, καθώςκαι να αντιπαραβάλλουν τα δικά τους δη-μιουργήματα με αυτά της αρχαιότητας3,και μάλιστα στον τόπο, όπου η αρχαιότηταήταν ζωντανή. Στην ανάπτυξη του νεοκλασικισμού στη

χώρα μας συντέλεσε πάρα πολύ η άφιξη ξέ-νων σπουδαίων αρχιτεκτόνων, καθώς καιοι σπουδές Ελλήνων αρχιτεκτόνων στηνΕυρώπη. Στην Ελλάδα ήρθαν οι ∆ανοί α-δελφοί Θεόφιλος και Χριστιανός Χάνσεν(έργα τους η Εθνική Βιβλιοθήκη και η Α-καδημία Αθηνών του πρώτου, και το Πανε-πιστήμιο του δεύτερου), ο Τσίλερ και πολ-λοί άλλοι, κυρίως Γερμανοί. Οι πιο σημα-ντικοί από τους Έλληνες είναι ο ρομαντικόςΣταμάτης Κλεάνθης και ο ΛύσσανδροςΚαυταντζόγλου, ο σημαντικότερος ντόπιοςπροωθητής του κλασικισμού. Το αρχικόπολεοδομικό σχέδιο των Αθηνών των Κλε-άνθη και Σάουμπεργκ θεωρείται ως τοπρώτο και σημαντικό νεοκλασικό έργο, τοοποίο εξακολουθεί να υπάρχει στον κε-ντρικό πυρήνα της πόλης. Ανάλογοι σχε-διασμοί από τους αρχιτέκτονες του νεοκλα-σικισμού έγιναν και σε άλλες πόλεις, Ερ-μούπολη, Πάτρα, Τρίπολη και Ερέτρια. Ε-ξάλλου, το Πολυτεχνείο και το Αρσάκειοτου Λύσανδρου Καυταντζόγλου, τα παλαιάανάκτορα του Γκαίρτνερ, τα ανάκτορα τηςοδού Ηρώδου Αττικού, το δημαρχείο της

1 Εγκυκλοπαίδεια «Υδρία», τό-μος 40, σελ. 390-391.

2 ΕΛΛΑΣ- Η ιστορία και ο πολι-τισμός του ελληνικού έθνους απότις απαρχές μέχρι σήμερα, εκδ. οί-κος «ΠΑΠΥΡΟΣ», 1998, σελ. 578,και Φιλιππίδης ∆ημήτρης, Νεοελ-ληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. «Μέ-λισσα», Αθήνα 1984, σελ. 399.

3 ΕΛΛΑΣ, ό.π., σελ. 578, καιΜπίρης Μάνος, «Η ακμή του κλα-σικισμού» στο: Ο νεοκλασικισμόςστην Αθήνα, «Επτά Ημέρες, Η Κα-θημερινή» (10-11-1996), σελ. 14.

Τηνιακά

σημειώματα

- 2

ΟΙ Α∆ΕΛΦΟΙ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΙ ΛΑΖΑΡΟΣ ΦΥΤΑΛΑΙΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟ

Της Ζέφης Ποτήρη

Πάνω ο Γεώργιος Φυτάλης σε φωτο-γραφία της εποχής του και κάτω ο α-δελφός του Λάζαρος (ελαιογραφία,Ο. Τσόκος).

Ερμούπολης και άλλα του Τσίλερ, είναικάποια από τα πιο σημαντικά νεοκλασικάέργα. Η ρομαντική εκδοχή του νεοκλασικι-σμού και το όραμά του να συνδυάζονται τανέα κτίρια με παλιά ερείπια φαίνεται στηνπρόταση του Σίγκελ να κτιστούν τα ανάκτο-ρα του Όθωνα στην Ακρόπολη.Το 1811 ο Παύλος Προσαλέντης ίδρυσε

στην Κέρκυρα την πρώτη καλλιτεχνικήσχολή στον ελληνικό χώρο. Εκείνη την επο-χή η υπόλοιπη Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη,ενώ οι πρώτοι εκπρόσωποι της γλυπτικήςπου θα ξεκινήσει τα μετεπαναστατικά χρό-νια, δεν έχουν γεννηθεί ακόμα. Με τη γλυ-πτική ασχολούνται μόνο τα τηνιακά μαρ-μαρογλυφεία, όπου υπάρχει μακρόχρονηπαράδοση στην επεξεργασία του μαρμά-ρου, αλλά περιοριζόταν σε εργασίες διακο-σμητικού τύπου. Με τη μεταφορά της πρω-τεύουσας του ελληνικού κράτους στην Αθή-να, έμπειροι τηνιακοί τεχνίτες έρχονται ε-δώ για να εργαστούν στη διακόσμηση τωννέων οικοδομημάτων. Υπήρξε επιτακτικήανάγκη, όμως, η συστηματική διδασκαλίατων τεχνών, η οποία άλλωστε εντασσότανστο πλαίσιο της ευρύτερης αναμόρφωσηςτου νεοσύστατου κράτους. Γι’ αυτό, στις12/1/1837 ιδρύθηκε το «Σχολείο των τε-χνών», όπου η γλυπτική άρχισε να διδάσκε-ται συστηματικά από το 1847, χρονιά πουδιορίστηκε καθηγητής ο Γερμανός γλύπτηςΚρίστιαν Σίγκελ. Ορισμένοι έμπειροι μαρ-μαρογλύπτες για να αντεπεξέλθουν στηνπολύπλευρη και καθημερινά αυξανόμενηζήτηση, αποφάσισαν να συστηματοποιή-σουν την εργασία τους. Έτσι δημιουργήθη-καν τα πρώτα καλά επανδρωμένα και εξο-πλισμένα μαρμαροφλυφεία των αδελφώνΜαλακατέ (από το 1835), των αδελφών Φυ-τάλη αργότερα (από το 1858-1878), του Ιω-άννη Κόσσου και άλλα. Τα έργα τους, ανά-γλυφα διακοσμητικά μοτίβα κτιρίων, προ-τομές, ανδριάντες, ταφικά μνημεία, επιτύμ-βιες στήλες και άλλα καθρεφτίζουν το κλα-σικίζον πνεύμα της εποχής και την προσή-λωση στα αρχαία πρότυπα, που προσπα-θούν να τα μιμηθούν ή να τα αντιγράψουν.Προς την κατεύθυνση αυτή τους ενθάρρυ-ναν και οι Βαυαροί αρχιτέκτονες, ο Κανό-βα, τα ευρήματα του Κεραμεικού και άλλα.Έτσι, καλλιτέχνες, κοινό και πολιτεία απο-δέχτηκαν αυτού του είδους τη γλυπτική μετην ιδέα ότι αποτελούσε συνέχεια της αρ-χαίας ελληνικής. Την είδαν ως γέφυρα πουθα τους ένωνε με το κλέος των προγόνωντους και θα τους βοηθούσε να δημιουργή-σουν τέχνη αντάξια εκείνων4. Οι μεγαλύτεροι Έλληνες γλύπτες, εκπρό-

σωποι του νεοκλασικισμού, είναι ο Λεωνί-δας ∆ρόσης, ο Ιωάννης Κόσσος και οι α-δελφοί Γεώργιος και Λάζαρος Φυτάλη.Ο Λεωνίδας ∆ρόσης (1834-1882) ο σημα-

ντικότερος εκπρόσωπος ταυτίστηκε απόλυ-τα με την κλασικιστική παράδοση5. Το ιδε-αλιστικό κλίμα των έργων του, εμπνευσμέ-

νων από αρχαία πρότυπα, ο ρυθμός, η τέ-λεια απόδοση της πτυχολογίας, είναι χαρα-κτηριστικά στοιχεία της δουλειάς του. Ανά-μεσα στα γνωστότερα γλυπτά του είναι τοκεντρικό αέτωμα της Ακαδημίας των Αθη-νών. Ο Ιωάννης Κόσσος (1822-1875), ένας από

τους πρώτους επιφανείς γλύπτες, φιλοτέ-χνησε κυρίως ανδριάντες και προτομές πουφέρουν όλα τα εξωτερικά και μορφικάγνωρίσματα του νεοκλασικισμού. Έργο τουκαι ο ανδριάντας του Ρήγα Φερραίου έξωαπό το Πανεπιστήμιο. Ο Γεώργιος και ο Λάζαρος Φυτάλης

γράφτηκαν το 1846, σε πολύ μικρή ηλικία(16 και 15 χρόνων αντίστοιχα), στο Σχολείοτων Τεχνών6. Ευτύχησαν να έχουν αφενόςκαθηγητή της γλυπτικής τον κλασικιστήΚρίστιαν Σίγκελ, ο οποίος άσκησε σημαντι-κή επίδραση στους δυο αδελφούς, και αφε-τέρου διευθυντή της Σχολής το ΛύσανδροΚαυταντζόγλου7. Ο Καυταντζόγλου, ο οποίος λόγω της

προσωπικότητας και της θέσης του επηρέα-ζε για δεκαετίες τα εικαστικά πράγματατης Αθήνας, συμπαθούσε ιδιαίτερα το στυλτου Θόρβαλντσεν. Όχι μόνο είχε έργα τουσε τυπώματα, αλλά χρησιμοποιούσε καιστοιχεία τους σε γλυπτά που σχεδίαζε ο ί-διος και εκτελούσαν οι Φυτάληδες8. Π.χ. οανδριάντας του Μιχ. Τοσίτσα στο Α΄ Νε-κροταφείο σχεδιάστηκε από τον Καυ-ταντζόγλου με πρότυπο το άγαλμα του πά-πα Πίου Ζ΄, έργο του Θόρβαλντσεν. Υπό τηδιεύθυνσή του το Σχολείο των Τεχνών γιαδυο περίπου δεκαετίες θα λειτουργήσει ωςΣχολή Καλών Τεχνών. ∆ιακεκριμένος αρ-χιτέκτονας ο ίδιος με ιδιαίτερη κλίση στιςπλαστικές τέχνες, με την εκπαιδευτική τουπολιτική, σημαντική για την εποχή και τιςγενικότερες οικονομικοπολιτικές συνθή-κες, έδωσε ώθηση στις καλές τέχνες σε βά-ρος άλλων κλάδων του Πολυτεχνείου9. ∆ιακρίνοντας και εκτιμώντας το ταλέντο

του Γεωργίου και Λάζαρου, οι οποίοι απο-σπούσαν τα πρώτα βραβεία επί σειρά ετώνστις ετήσιες εκθέσεις των μαθητών της Σχο-λής, τους πρότεινε πολλές φορές για υπο-τροφία στην Ευρώπη, την οποία, όμως, δενδέχτηκαν 10. Μόνο ο Λάζαρος αργότερα πή-γε στο εξωτερικό και επισκέφτηκε το Παρί-σι, όπου εργάστηκε για δυο χρόνια κοντάστο Γάλλο γλύπτη Σάρλ Κορντιέρ 11. Με την πάροδο του χρόνου οι αδελφοί

Φυτάλη αρχίζουν να δείχνουν ιδιαίτερηπροτίμηση στο επιτύμβιο, το οποίο επιβάλ-λεται σιγά σιγά στην Ευρώπη και κατά συ-νέπεια στην Ελλάδα. Με την επίδραση τουκλασικισμού, στα πλαίσια του οποίου δη-μιουργούν, επηρεάζονται και οι αντιλήψειςτης εποχής για το θάνατο. Έτσι, όπως στηναρχαιότητα, το ταφικό μνημείο (επιτύμβιο)είναι αναγκαίο για να διαιωνιστεί η μνήμητου νεκρού, γεγονός που απασχολεί τόσοτον καθένα χωριστά, όσο και την πολιτεία

4Ηλία Μυκονιάτη, Ελληνική Τέ-χνη, Νεοελληνική Γλυπτική, «Εκ-δοτική Αθηνών», 1996, σελ. 14.

5 Ηλία Μυκονιάτη, «Η κρίσητου κλασικισμού στη νεοελληνικήγλυπτική», Ελληνικά, τόμος 39,τεύχος 2, Θεσσαλονίκη 1988, σελ.387.

6 Στέφανου Ν. ∆ελατόλα, Αδελ-φοί Φυτάλαι, «Πολιτιστικός Σύλλο-γος Καρυάς Τήνου», Αθήνα 2011,σελ. 11.

7 Στέλιου Λυδάκη, Οι ΈλληνεςΓλύπτες, εκδ. «Μέλισσα», 1981,σελ. 37.

8 Ηλία Μυκονιάτη, «Η κρίσητου κλασικισμού στη νεοελληνικήγλυπτική», ό.π., σελ. 390.

9 Ηλία Μυκονιάτη, Ελληνική Τέ-χνη, Νεοελληνική Γλυπτική, ό.π.,σελ. 13.

10 Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών,Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες ,16ος-20ός αιώνας, τόμος 4ος, Εκδ.οίκος «Μέλισσα», 2000, σελ. 388.

11 Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών,ό.π., σελ. 389, και Στέλιου Λυδάκη,Οι Έλληνες Γλύπτες, ό.π., σελ. 37.

Τηνιακά


- 3

«Πενθούν πνεύμα». Τάφος Ηλιοπού-λου - Κεχαγιά (νεκροταφείο Αγίου Γε-ωργίου Ερμούπολης).

που θέλει να τιμήσει τους μεγάλους της νε-κρούς 12. Οι Φυτάληδες κινούνται με ιδιαίτερη ά-

νεση ανάμεσα στα αρχαία και σύγχρονάτους πρότυπα. Η ικανότητά τους αυτή είχεφανεί και από παλιά, όταν μαθητές ακόμαφιλοτέχνησαν από κοινού επιτύμβιες στή-λες στα νεκροταφεία της Σύρου· στα μνη-μεία Πέτρου και Ελένης Λασκαρίδου 13 καιΜαριγώς Σαλάχα-Ιουστινιάνου 14 είναι εμ-φανείς οι επιρροές του νεοκλασικισμού, ό-πως οι ανάγλυφες διακοσμήσεις με ρόδα-κες και ανθέμια, ανάγλυφες λήκυθοι και τααετώματα στα οποία απολήγουν. Εξάλλου,στο μνημείο Ηλιοπούλου-Κεχαγιά, οι Φυ-τάληδες επηρεασμένοι από τον καθηγητήτους Σίγκελ απεικονίζουν το «ΠενθούνΠνεύμα». Πρόκειται για ένα φτερωτό νεα-νία που φορά στο κεφάλι στεφάνι από πα-παρούνες (σύμβολα του Ύπνου και του Θα-νάτου) και κρατά μια ανεστραμμένη δά-δα 15. Σιγά σιγά με την ακαδημαϊκή τους παι-

δεία και τη μετεκπαίδευση του Λάζαρουστη ∆ύση, δημιούργησαν ένα πλατύ πνευ-ματικό ορίζοντα. Για παράδειγμα το επι-τύμβιο του οικογενειακού τάφου Κυπαρίσ-ση στο Α΄ Νεκροταφείο 16. Μέσα σε ένα α-πλό πλαίσιο, όπως επιβάλλει η κλασικιστι-κή επιτύμβια γλυπτική που επεξεργάζεταιαρχαία πρότυπα, μια αρχαιόπρεπα ντυμένηκόρη αγκαλιάζει με το δεξί χέρι μια τεφρο-δόχο, στηριγμένη πάνω σε υψηλή βάση. Ε-δώ οι Φυτάληδες είναι επηρεασμένοι απότον Κανόβα 17. Το πλούσιο φάσμα από το ο-ποίο αντλούν τα μοτίβα τους δείχνει εκτόςαπό το πλάτος του ορίζοντά τους, τη λεπτο-μερή παρακολούθηση και γνώση των επι-κρατέστερων μοτίβων. Όπως είναι εκλεκτι-κοί, δε διστάζουν να συνδυάσουν νεογοτθι-κά με κλασικιστικά δεδομένα, όπως το επι-τύμβιο στον τάφο του Κων/νου Νέγρη 18.Πότε τους προσελκύει ο Κανόβα, πότε ηελληνική ή και η ρωμαϊκή αρχαιότητα καιάλλοτε αξιοποιούν δυνατότητες από το ά-μεσο περιβάλλον 19. Πχ. το ανάγλυφο στοντάφο του Μιχ. Τοσίτσα. Το ταφικό αυτόμνημείο προκάλεσε το θαυμασμό των σύγ-χρονων Αθηναίων, οι οποίοι για πρώτη φο-ρά αντίκρυζαν ένα τόσο μεγαλόπρεπο γλυ-πτικό σύνολο. Βαθμιδωτό ημικυκλικό βά-θρο, σφίγγες στα άκρα —σύμβολα του θα-νάτου—, στη βάση ανάγλυφο με 4 γυναίκες- προσωποποιήσεις των 4 πόλεων όπου έζη-σε ο Τοσίτσας, και πάνω στη βάση αυτή ηστήλη, στην κορυφή της οποίας κάθεται. Οκαθιστός ανδριάντας του Αιγυπτιώτη ευερ-γέτη ακολουθούσε ένα τύπο συνηθισμένοστην Ευρώπη για την απεικόνιση κοσμικώνκαι εκκλησιαστικών αρχόντων20. Οι επιρροές του νεοκλασικισμού είναι

εμφανείς στους τάφους του Νικολάου Τσα-μαδού, όπου σχηματίζεται ένας μονόπτε-ρος ιωνικός ναΐσκος21, και του ΑνδρέαΛουριώτη με μια τετράπλευρη στήλη ύψους

3 μέτρων, όπου απεικονίζεται γυναικείαμορφή με χιτώνα, πέπλο και έκδηλη τη θλί-ψη στο πρόσωπό της. Η πεπλοφόρος με τηνανεστραμμένη δάδα είναι κι αυτή μιαακόμη παραλλαγή του «πενθούντος πνεύ-ματος»22. Από την άλλη πλευρά οι Φυτάληδες προ-

σπαθούν να συνδυάσουν τον εξιδανικευτι-κό κλασικισμό με το ρεαλισμό. Αυτή τησύνθεση κλασικισμού και ρεαλισμού τηδιαπιστώνουμε στο γύψινο πρόπλασμα ε-νός επιτύμβιου ανάγλυφου, με τον τίτλο «ΗΕπιστήμη είπε την τελευταία της λέξη», πουβρίσκεται στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτε-χνών. Καθισμένος ο νεκρός αποχαιρετάτην όρθια γυναίκα του. Οι δυο γιατροί αρι-στερά εκφράζουν την απελπισία τους πουδεν μπόρεσαν να βοηθήσουν αυτόν που άγ-γιξε ο άγγελος του θανάτου, ο οποίος βρί-σκεται πίσω από το νεκρό. Ο κλασικισμόςπροσφέρει σύμβολα και αρχαιοπρεπή στοι-χεία όπως οι μανδύες και ο δίφρος, ενώ ορεαλισμός διαφαίνεται στην προσωπογρα-φική διατύπωση και στα δυτικά κοστούμιατης εποχής23. Παράλληλα με την κοινή δημιουργική

τους πορεία, ο Γεώργιος και ο Λάζαρος ερ-γάστηκαν και μεμονωμένα, πάντα στοπνεύμα του κλασικισμού. Ο Γεώργιος φιλο-τέχνησε τον ανδριάντα του Γρηγορίου Ε΄,ένα έργο επίσημο, βαρύ και επιβλητικό,πνιγμένο στις αναρίθμητες πτυχές της ιερα-τικής στολής24. Ο Λάζαρος, από την άλλη,φιλοτέχνησε τον ανδριάντα Κων/νου Κανά-ρη, και, όπως γράφει ο Ζαχαρίας Παπα-ντωνίου, «όχι με την ατομική φυσιογνωμίατου πυρπολητή, αλλά με τη γενική μορφήνέου, όμορφου, τριαντάχρονου, καλοκαμω-μένου, συμμετρικού, εξευγενισμένου, τουΈλληνα, όπως το φανταζόταν ο γλύπτης»25. Κάνοντας μια ανασκόπηση, μπορούμε να

πούμε ότι το έργο των δυο αδελφών Φυτά-λη εντάσσεται στο γενικότερο κλίμα τουκλασικισμού που επικρατεί στην Ελλάδα,μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους.Στα πρώιμα έργα τους είναι σαφείς οι επιρ-ροές από τους Βαυαρούς γλύπτες. Αν, τώρα, θελήσουμε να διαχωρίσουμε

την τεχνοτροπία του ενός από αυτήν τουάλλου αδελφού στα πολλά έργα που δούλε-ψαν μαζί, θα δυσκολευτούμε. Στις περιπτώ-σεις, όμως, που αναλάμβανε ο καθένας χω-ριστά κάποιο έργο είναι δυνατή η διάκρισητου προσωπικού τους ύφους. Ο Γεώργιοςχαρακτηρίζεται ανώτερος σε γλυπτική φα-ντασία και ικανότερος στη χρήση των γλυ-πτικών αξιών. Από το άλλο μέρος ο Λάζα-ρος κλίνει περισσότερο προς τον κλασικι-σμό με προτίμηση στις μικρές επιφάνειες,τη σχεδιαστική ακρίβεια και τα ιδεαλιστικάχαρακτηριστικά26. Το σίγουρο είναι ότι οι αδελφοί Φυτάλη

σημάδεψαν με το έργο τους μια ολόκληρηεποχή.

12 Στέλιου Λυδάκη, Οι ΈλληνεςΓλύπτες, ό.π., σελ. 37.

13 Στέφανου Ν. ∆ελατόλα, Αδελ-φοί Φυτάλαι, ό.π., σελ. 31.

14 Στέφανου Ν. ∆ελατόλα, Αδελ-φοί Φυτάλαι, ό.π., σελ. 35-36.






20 Ηλία Μυκονιάτη, ΕλληνικήΤέχνη, Νεοελληνική Γλυπτική, ό.π.,σελ. 15, και Στέφανου Ν. ∆ελατό-λα, Αδελφοί Φυτάλαι, ό.π., σελ.264-267.


22 Στέλιου Λυδάκη, Οι ΈλληνεςΓλύπτες, ό.π., σελ. 40, και Στέφα-νου Ν. ∆ελατόλα, Αδελφοί Φυτά-λαι, ό.π., σελ. 249-251.

23 Στέλιου Λυδάκη, Οι ΈλληνεςΓλύπτες, ό.π., σελ. 41, και Στέφα-νου Ν. ∆ελατόλα, Αδελφοί Φυτά-λαι,ό.π., σελ. 328-329.



26 Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών,ό.π., σελ. 389-390.

Τηνιακά


- 4

Λάζαρου Φυτάλη, Ανδριάντας τουΚανάρη (Αθήνα, πλατεία Κυψέλης).

Ακούγοντας σήμερα κανείς τη λέξη Προ-πύλαια φέρνει στο νου την κίνηση της πό-λης, το ασφυκτικά γεμάτο κέντρο, τον πο-λύβουο δρόμο και το χώρο από όπου ξεκι-νά κάθε μεγάλη πορεία στην καρδιά της Α-θήνας. Νομίζω πως έχει περάσει αρκετόςκαιρός από τότε που ο Αθηναίος παρατή-ρησε και θαύμασε την αρχιτεκτονική τωνκτηρίων, το διάκοσμο, τα ανάγλυφα καιτους ανδριάντες που κοσμούν το χώρο αυ-τό, κι όχι χωρίς δικαιολογία.Τα χρόνια που η Αθήνα βρισκόταν στην

ακμή της, ως πρωτεύουσα του νέου ελληνι-κού κράτους, οι κάτοικοί της γίνονταν κα-θημερινά μάρτυρες μιας προσπάθειας ναδιακοσμηθεί το κέντρο με καλλιτεχνήματα,τα οποία όχι μόνο θα χάριζαν αισθητικήστους αθηναϊκούς δρόμους και πλατείες,αλλά θα δίδασκαν τις επόμενες γενιές.Προσωπικότητες που αγωνίστηκαν για τηνελευθερία και έδωσαν τη ζωή τους για τα ι-δανικά τους και μια Ελλάδα ελεύθερη, θαδέσποζαν σμιλευμένες σε μάρμαρο ανάμε-σα στους ανθρώπους, για να τους υπενθυ-μίζουν τα πράγματα για τα οποία αξίζει κα-νείς να μάχεται. Στις 13 Μαρτίου 1869, ο Πρύτανης του

Πανεπιστημίου της Αθήνας, Γεώργιος Α.Ράλλης, ανέθεσε στον ταλαντούχο γλύπτηαπό την Τήνο, Γεώργιο Φυτάλη, τη φιλοτέ-χνηση του αγάλματος του Πατριάρχη Γρη-γορίου του Ε΄, το οποίο μαζί με το άγαλματου Ρήγα Φεραίου, η φιλοτέχνηση του ο-ποίου ανετέθη στον Ιωάννη Κόσσο, θα κο-σμούσαν την πλατεία μπροστά στο Πανεπι-στήμιο. Τις δαπάνες κατασκευής θα ανα-λάμβανε ο Γεώργιος Αβέρωφ, πλούσιος έ-μπορος και ευεργέτης από την Αλεξάν-δρεια. Η θέση των δύο αγαλμάτων, παρόλοπου επικρίθηκε σφοδρά από αρκετούς, εί-χε στην πραγματικότητα καθοριστεί εκ τωνπροτέρων από τον αρχιτέκτονα του Πανε-πιστημίου, το ∆ανό Κρίστιαν Χάνσεν, ο ο-ποίος πιθανότατα καθόρισε τις διαστάσειςκαι τις αναλογίες τους. Το άγαλμα του Ρή-γα ολοκληρώθηκε πρώτο και τα αποκαλυ-πτήρια έγιναν το Μάρτιο του 1871, σε μιατελετή που θα χαρακτηρίζαμε ως ενθου-σιώδη στην αρχή, αλλά απογοητευτική στηνέκβασή της για τον Κόσσο, ο οποίος κρίθη-κε πολύ αυστηρά για τις επιλογές του στηναναπαράσταση του Ρήγα. Τα κλασικά πρό-τυπα, που κρατούσαν δέσμιο το κοινό, χρω-μάτισαν αρνητικά τη σχέση του με το σύγ-χρονο δημιούργημα και έσωσαν θα μπο-ρούσαμε να πούμε το Γεώργιο Φυτάλη από

παρόμοια αποδοκιμασία. Ο Τήνιος γλύπτης, με τη μικρή αργοπορί-

α του να ολοκληρώσει το άγαλμα του Γρη-γορίου του Ε΄, μπόρεσε να συλλογιστεί κα-λύτερα την εκτέλεση του έργου, αποφεύγο-ντας να προχωρήσει σε νεωτερισμούς. ∆η-μιούργησε έτσι ένα αριστοτεχνικά δουλε-μένο, όμως χωρίς τολμηρές επεμβάσεις,σοβαρό άγαλμα, που άρμοζε στην προσω-πικότητα που απεικόνιζε. Τα σχόλια πουγράφτηκαν για το Ρήγα στον Πρωινό Κήρυ-κα της 22ας Ιουνίου 1871, ανέφεραν μεταξύάλλων πως η στάση του δε φανέρωνε τη ζω-ή του, ούτε τον ατρόμητο χαρακτήρα τουκαι έθεταν υπό αμφισβήτηση την προτίμη-ση του Κόσσου ως καταλληλότερου γλύπτη.∆εν έλειψαν επίσης και οι υπόνοιες για ευ-νοιοκρατία απέναντι στο γλύπτη, ο οποίοςείχε αναδειχθεί σε επίσημο ανδριαντοποιότης βασιλικής οικογένειας. Το άγαλμα, λοιπόν, που προκάλεσε την

τόσο μεγάλη απαξίωση για τον καλλιτέχνη,έφερε αντίστοιχα τη δόξα και την αναγνώ-ριση στον γλύπτη του διπλανού του, τουΓρηγορίου του Ε΄; Είναι δυνατόν μετά τααποκαλυπτήρια ενός τέτοιου ανδριάντα ναξεχαστεί ο γλύπτης του;Ας αφήσουμε προς το παρόν κατά μέρος

τα ερωτήματα αυτά και ας δούμε αρχικάπώς είναι το άγαλμα αυτό. Ο ανδριάνταςτου Πατριάρχη στήθηκε λοιπόν ένα χρόνομετά από αυτόν του Ρήγα, καθυστέρησηπου αποδόθηκε στο ότι ο Φυτάλης προβλη-ματίστηκε πάρα πολύ πάνω στα χαρακτηρι-στικά του Γρηγορίου Ε΄. Λέγεται πως ακό-μη και στο Άγιο Όρος απευθύνθηκε, προ-κειμένου να βρει κάποια εικόνα του. Τοέργο του, όμως, δείχνει πως ακολούθησε τοπαράδειγμα των ζωγράφων ∆ημήτρη Τσό-κου και Νικηφόρου Λύτρα, οι οποίοι στιςδικές τους απεικονίσεις του Γρηγορίου τουείχαν προσδώσει τα χαρακτηριστικά ενόςκατ’ ιδέαν πορτρέτου του, το οποίο λέγεταιπως είχε στην κατοχή του ο καθηγητής Χη-μείας Ξαβέριος Λάνδερερ από το 1833, ό-ταν το είχε αγοράσει στο Ναύπλιο. Η καθυ-στέρηση, υπό το πρίσμα αυτό, μπορεί να ο-φειλόταν λοιπόν σε τεχνικούς λόγους ή σεφόρτο παραγγελιών, καθώς και στα διστα-κτικά βήματα των αδελφών Φυτάλη, δεδο-μένου ότι ήταν το πρώτο έργο αυτού του εί-δους που έβγαινε από το εργαστήριό τους.Ο ανδριάντας του Γρηγορίου βρίσκεται

πιο κοντά στις απαιτήσεις του κοινού. Πρό-κειται για ένα έργο σοβαρό, βαρύ και δυ-σκίνητο, χωρίς τολμηρές παρεμβάσεις. Οιπτυχές της ιερατικής στολής δίνουν το στίγ-μα, το κεφάλι του Πατριάρχη στρέφεται ε-λαφρά προς τα δεξιά, το αριστερό του χέρικρατά την ποιμαντορική ράβδο και το δεξί

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣΑΝΑΦΟΡΕΣ

Στέλιος Λυδάκης, Οι Έλληνες Γλύ-πτες, εκδ. «Μέλισσα», 1981.

Ηλίας Μυκονιάτης, «Οι ανδριάν-τες του Ρήγα και του ΓρηγορίουΕ΄», Ελληνικά, τόμος 35, τεύχος2, Θεσσαλονίκη 1984, σελ. 356 -370.

Ηλίας Μυκονιάτης, Ελληνική Τέ-χνη, Νεοελληνική Γλυπτική,«Εκδοτική Αθηνών», 1996.

Στέφανος Ν. ∆ελατόλας, ΑδελφοίΦυτάλαι, «Πολιτιστικός Σύλλο-γος Καρυάς Τήνου», Αθήνα2011.

Τηνιακά


- 5

Ο ΑΝ∆ΡΙΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ Ε΄ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΦΥΤΑΛΗ

Της Ούρσουλας Φωσκόλου

Πάνω ο «Ρήγας» του Ιωάννη Κόοσουκαι κάτω ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄του Γεωργίου Φυτάλη έξω από το Πα-νεπιστήμιο της Αθήνας.

χέρι του απλώνεται προς το πλήθος εμπρόςτου. Ο Φυτάλης δεν ξέφυγε από τις ευθείεςενός κλειστού περιγράμματος και δημιούρ-γησε έναν ανδριάντα «σωστό».Η αλήθεια είναι, όμως, πως ούτε στην πε-

ρίπτωση του Φυτάλη, αναγνωρίστηκε ηκαλλιτεχνική δεινότητά του στην προκειμέ-νη περίπτωση. Κι αυτό όχι γιατί το κοινό α-νακάλυψε σφάλματα και αισθητικές παρα-φωνίες στην εκτέλεση, αλλά γιατί στην τε-λετή των αποκαλυπτηρίων του επισκιάστη-κε από τα λόγια του λευκαδίτη ποιητή Αρι-στοτέλη Βαλαωρίτη. Τα αποκαλυπτήριατου Πατριάρχη Γρηγορίου έγιναν, όπωςαυτά του Ρήγα, με κάθε επισημότητα, την25η Μαρτίου 1872. Μετά τη δοξολογία στονμητροπολιτικό ναό, πλήθος επισήμων συ-νέρρευσαν στα Προπύλαια, μαζί με εκατο-ντάδες κόσμου. Στρατιώτες είχαν παρατα-χθεί δεξιά κι αριστερά και υπήρχε μια α-τμόσφαιρα πανήγυρης, όπου παρευρίσκο-νταν ακόμη και οι βασιλείς. Το άγαλμα α-ποκάλυψε ο πρύτανης Ευθύμιος Καστόρ-χης, αφού εκφώνησε τον πανηγυρικό λόγοτου πάνω σ’ ένα ξύλινο βήμα στολισμένο μεμυρτιές και μυρσίνες. ∆εδομένου του κλίματος, θα περίμενε

κανείς το άγαλμα και ο γλύπτης του να τι-μηθούν και να δοξαστούν από το πλήθος α-ναλόγως, όμως τα πράγματα δε συνέβησανακριβώς έτσι. Τα αποκαλυπτήρια συνόδευ-σε το ποίημα του Βαλαωρίτη με τίτλο Ο αν-δριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε΄ Πα-τριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, το οποίογράφτηκε κατά παραγγελία του Πανεπι-στημίου για την περίσταση και από το οποί-ο όλοι μας αναγνωρίζουμε—νομίζω— τοστίχο «Πώς μας θωρείς ακίνητος, πού τρέχειο λογισμός σου;»Ο τρόπος που τελειώνει τοποίημα είναι μεγαλειώδης και φαντάζομαιπως ακόμα και σήμερα θα προκαλούσε α-νατριχίλα στους ακροατές:

«Το μάρμαρο μένει βουβό... και θε ναμείνη ακόμαποιος ξέρει ως πότ’ αμίλητο το νεκρικότου στόμα...Κοιμάται κι ονειρεύεται... και τότε θαξυπνήση, όταν στα δάση, στα βουνά, στα πέλαγαβροντήσητο φοβερό μας κήρυγμα... “Χτυπάτε πο-λεμάρχοι!...Μη λησμονείτε το σχοινί παιδιά του Πα-τριάρχη!”»

Η απαγγελία του ποιητή και το γραμμένοσε αρματολική —όπως χαρακτηρίστηκε—γλώσσα ποίημά του, σύμφωνα με μαρτυρί-ες, διέγειραν τον ενθουσιασμό του πλή-θους, ακόμα κι εκείνων που στέκονταν πο-λύ μακριά, κάνοντάς τους να ξεσπάσουν σεξέφρενο χειροκρότημα! Την επομένη τηςτελετής ουδείς θυμόταν το άγαλμα κι οι ε-φημερίδες σχολίαζαν εκτενώς τον Αριστο-τέλη Βαλαωρίτη, όχι βέβαια απαραίτητα

θετικά. Ακολούθησαν μεταφράσεις σε αγ-γλικά και γαλλικά και τα καυστικά σχόλιαπερί του στιχουργού ο οποίος «συνδειπνείμετά ηγεμόνων». Ποιος θυμόταν το Γεώρ-γιο Φυτάλη; Φοβάμαι πως κανένας!Γενικά πρέπει να σημειωθεί πως το όλο

κλίμα της περιόδου, είτε σε ό,τι αφορά τονποιητή, το γλύπτη του Ρήγα, ακόμα και τηνεκλογή του πρύτανη, χρωματιζόταν από λό-γους πολιτικούς (κάτι που ίσως σήμερα ναμη μας προκαλεί και τόσο μεγάλη εντύπω-ση). Στις εφημερίδες συχνά συναντούσεκανείς άρθρα που κατέκριναν την προβολήκαλλιτεχνών, οι οποίοι έχαιραν απλώς τηςεκτιμήσεως του βασιλικού ζεύγους και τωνπολιτικών. Ο Πρύτανης Καστόρχης, επί-σης, η εκλογή του οποίου θεωρήθηκε ότιμαγειρεύτηκε στο Υπουργείο εις βάρος τουΠαπαρρηγόπουλου, δέχτηκε πολλές φορέςεπιθέσεις από μερίδα του Τύπου, για τις ε-νέργειές του. Κάποια εφημερίδα θα γρά-ψει: «Τας εβδομήντα χιλιάδας, τας οποίαςσπαταλάτε δια την τραγελαφικήν πλατείανσας, ηδύνασθε κάλλιστα να τας διαθέσητεπρος σύστασιν ελληνικών εκπαιδευτηρίωνεν Τουρκία...». Σε ένα άρθρο που δημο-σιεύτηκε μάλιστα στον Πολίτη της 26ης Αυ-γούστου 1871, αναφέρεται επίσης κατά λέ-ξη: «∆εν προοδεύει η καλλιτεχνία εν Ελλά-δι, διότι προτιμώνται οι κλητοί των εκλε-κτών». Και μήπως αυτό δεν είναι αλήθειακαι στις μέρες μας; Ποιος ήταν όμως ο Γεώργιος Φυτάλης,

που... άκων παραμέρισε για να περάσει οποιητής την 25η Μαρτίου 1872; Ο καλλιτέχνης του αγάλματος του Γρηγο-

ρίου του Ε΄, Γεώργιος Φυτάλης, φέρεται ναγεννήθηκε στα Υστέρνια της Τήνου γύρωστο 1830 στην οικογένεια του Γιαννούληκαι της Μαργαρώς, οι οποίοι είχαν και άλ-λα πέντε παιδιά, τον Ιωάννη, το Λάζαρο, τοΧαράλαμπο, το Μάρκο και τη Μαριγώ. Ό-λα τα αγόρια της οικογένειας έγιναν γλύ-πτες ή αρχιτέκτονες, ακολουθώντας προ-φανώς τα βήματα του πατέρα τους, ο οποί-ος είχε λιθοξοϊκό κατάστημα στην Αθήνα.Η κοινωνική και επαγγελματική αναγνώρι-ση του πατέρα πρέπει να ήταν μεγάλη, κα-θώς —σύμφωνα με μαρτυρία— στον οικο-γενειακό τάφο των Φυτάληδων στο Α΄ Νε-κροταφείο υπήρχε στήλη με επίκρανο, ό-που αναγραφόταν το ονοματεπώνυμο τουΓιαννούλη και «εις αρχαίους στίχους τα πε-ρί της καλλιτεχνικής δράσεώς του». Αξίζεινα σημειώσουμε εδώ πως το επώνυμο τηςοικογένειας δεν ήταν πάντοτε Φυτάλη, αλ-λά αρχικά ήταν Βιδάλη, το οποίο αργότεραέγινε Φυτάλη.Τα αδέλφια που περισσότερο δέθηκαν

μεταξύ τους ήταν ο Γεώργιος και ο μκρότε-ρός του Λάζαρος, οι οποίοι φοίτησαν μαζίστο Σχολείο των Τεχνών, όπου και κάθεχρόνο σάρωναν τα βραβεία και τις διακρί-σεις. Το 1858 ίδρυσαν μάλιστα στην οδό Α-καδημίας, έναντι του ναού της Ζωοδόχου

Τηνιακά


- 6

Πάνω ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄(λεπτομέρεια) και κάτω η λάρνακα μετο σκήνωμα του Πατριάρχη στο μη-τροπολιτικό ναό Αθηνών (έργο αδελ-φών Φυταλών).

Ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης(ελαιογραφία του Σπυρίδωνος Προ-σαλέντη).

Πηγής το ανδριαντοποιείο τους. Αν και σεπολλά έργα αναφέρεται ως εκτελεστής οΓεώργιος, τα αδέλφια πρέπει να εργάζο-νταν μαζί για την εκπόνηση των γλυπτώντους. Άλλοτε υπέγραφαν μαζί —«Φυτάλαιεποίησαν»— ή ο καθένας ξεχωριστά, κιαυτό κράτησε μέχρι το 1880, οπότε πέθανεο Γεώργιος. Ο τελευταίος μάλιστα έφτασενα γίνει καθηγητής γλυπτικής από το 1859μέχρι το 1868, οπότε και τον διαδέχτηκε οΛεωνίδας ∆ρόσης. Τα δύο αδέλφια πρέπει να έχαιραν μεγά-

λης αναγνώρισης από τους συγχρόνουςτους, κάτι που μπορούμε να αντιληφθούμεαπό τα σχόλια του Λύσανδρου Καυτανζό-γλου, αρχιτέκτονα και διευθυντή του Σχο-λείου των Τεχνών από το 1844 ως το 1862.Σε ένα άρθρο του το 1855 επαινεί την ακρί-βεια της εργασίας, την αυθόρμητη έκφρα-ση και τη ζωή που φέρουν δύο έργα των α-δελφών, ένας οπλοφόρος ελεύθερος Έλλη-νας που ατενίζει τον εχθρό καθισμένος πά-νω σε βράχο (έργο του Γεωργίου) κι έναςποιμένας με τον αυλό του (έργο του Λαζά-ρου). Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι δυονέοι τεχνίτες, «που αναδείχτηκαν άριστοιαπό τα δικά τους έργα, παρέχουν μεγάλεςελπίδες στη μέλλουσα ελληνική τέχνη τηςΓλυπτικής, αν τύχουν κάποιας μικρής συν-δρομής και εμψύχωσης». Αποκαλεί τα έργατους, αγνά από κάθε ξενική επιρροή, βγαλ-μένα αμιγώς από την ελληνική γη και θεω-ρεί πως οι Φυτάλαι είναι οι πρώτοι που, ανκαι παλεύουν με τόσες δυσχέρειες, ευτύχη-σαν να αναδειχτούν αληθινοί συνεχιστέςτου αρχαίου πνεύματος.Αναζητώντας πληροφορίες για τους τα-

λαντούχους αδελφούς, διαπίστωσα πως υ-πάρχουν πολύ λίγα στοιχεία για τη δράσητους. Το πόνημα, λοιπόν, του Στεφάνου∆ελατόλα αποτελεί σημαντική προσφοράστη μνήμη των γλυπτών, οι οποίοι συνέβα-λαν διακριτικά και ταπεινά στην εξέλιξητης νεοελληνικής γλυπτικής. ∆ιαβάζονταςγια τη ζωή τους, δε μπορούμε να μην ενο-χληθούμε λιγάκι από την —αν μη τι άλλο μηηθελημένη— αδικία που συνόδεψε τα απο-καλυπτήρια του αγάλματος του Πατριάρχη.Πόσο μάλλον όταν μαθαίνουμε πως ο Γε-ώργιος Φυτάλης είχε βασανιστεί πολύ γιανα αποδώσει όσο πιο σωστά μπορούσε ταχαρακτηριστικά του Γρηγορίου και κυρίωςτο μεγαλείο του. Ο ανδριάντας αυτός όμωςδεν ήταν η μόνη προσφορά του Φυτάλη στημνήμη του Πατριάρχη. Ο γλύπτης φιλοτέ-χνησε επίσης, σε σχέδιο του ΛύσανδρουΚαυταντζόγλου, τη μαρμάρινη λάρνακα, ό-που τοποθετήθηκαν τα λείψανα του Πα-τριάρχη, στη Μητρόπολη των Αθηνών. Πρέπει να σημειωθεί εδώ πως η έλευση

των λειψάνων του Γρηγορίου στην Αθήνατο 1871, αποτέλεσε στην εποχή της ένα γε-γονός υψίστης σημασίας και άκρας επιση-μότητας. Όπως γνωρίζουμε, ο ΠατριάρχηςΓρηγόριος ο Ε΄ θεωρείται εθνομάρτυρας

από την Ορθόδοξη Εκκλησία. ∆ιετέλεσετρεις φορές πατριάρχης Κωνσταντινουπό-λεως και κατά τη διάρκεια της τρίτης πα-τριαρχίας του ξέσπασε η Ελληνική Επανά-σταση του 1821. Προκειμένου να σώσει τονελληνικό πληθυσμό από σφαγή, αναγκά-στηκε να αφορίσει τρις την Επανάστασηκαι να ταχθεί φαινομενικά με το Σουλτάνο.Σε μία επιστολή, όμως, του Υψηλάντη προςτον Κολοκοτρώνη αναφέρεται το εξής: «Ομεν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά τας Πόρ-τας (σσ. τουρκικής αυλής) σας στέλλει αφο-ριστικά και εξάρχους παρακινώντας σας ναενωθήτε με την Πόρτα, εσείς όμως να τα θε-ωρείται ταύτα ως άκυρα, καθότι γίνονταιμε βία και δυναστείαν και άνευ θελήσεωςτου πατριάρχου».Ο ίδιος ο Πατριάρχης μάλιστα, σε δική

του επιστολή προς τον Οθωμανό θρησκευ-τικό ηγέτη αρνείται να τραπεί σε φυγή α-φήνοντας το λαό στο έλεός του, να πεθάνειαπό τη μάχαιρα του εχθρού: «Υμείς επιθυ-μείται, εγώ μετημφιεσμένος να καταφύ-γω...ουχί! Εγώ δια τούτω είμαι πατριάρχης,όπως σώσω το έθνος μου... ο θάνατός μου ί-σως επιφέρει μεγαλυτέραν ωφέλειαν απότην ζωή μου...». Στη φράση αυτή συνοψίζε-ται θα λέγαμε το μεγαλείο της προσωπικό-τητας του Γρηγορίου, ο οποίος τελικά στις10 Απριλίου 1821, μετά τη λειτουργία τουΠάσχα, φυλακίστηκε από το Σουλτάνο καιτο ίδιο απόγευμα απαγχονίστηκε στην κε-ντρική πύλη του Πατριαρχείου, η οποία έ-κτοτε παραμένει κλειστή. Το σώμα του κα-τόπιν αγόρασαν τρεις Εβραίοι, οι οποίοικαι το περιέφεραν στους δρόμους, για νατο πετάξουν τελικά στον Κεράτιο Κόλπο.Το γεγονός έχει απεικονιστεί και από τοχρωστήρα γνωστών ζωγράφων, όπως τουΓερμανού Πέτερ Φον Ες. Ένας Κεφαλλο-νίτης πλοίαρχος, ονόματι Νικόλαος Σκλά-βος, βρήκε το σκήνωμα και το μετέφερεστην Οδησσό, όπου και ετάφη στον ελληνι-κό ναό της Αγίας Τριάδος. Από εκεί ανα-κομίστηκε στην Αθήνα, 50 χρόνια μετά, καιέκτοτε φυλάσσεται στο μητροπολιτικό ναόΑθηνών.Ο Γεώργιος Φυτάλης είχε επίγνωση του

γεγονότος ότι από τα χέρια του έπρεπε ναβγει ένα έργο αντάξιο του μεγαλείου καιτης θυσίας του Πατριάρχη. Η θέση του γλυ-πτού και οι προηγούμενες αντιδράσεις γιατον Ρήγα, τον απέτρεψαν από το να ξεφύ-γει από τα όρια, δημιουργώντας έτσι έναέργο διαχρονικό. Η αλήθεια είναι πως ηδουλειά του επισκιάστηκε από τα λόγια τουποιητή, αυτό όμως δεν τα κάνει λιγότερο α-ληθινά. Άλλωστε το άγαλμα ήταν η αφορμήγια να γραφτεί το πατριωτικό ποίημα καιτο άγαλμα είναι αυτό που μέχρι σήμεραστέκεται στην καρδιά των γεγονότων. Τι κιαν φαίνεται πως κανένας δε του δίνει ση-μασία; Οι εποχές πια καλούν σε εμβάθυν-ση και περισυλλογή, θα έρθει η ώρα που θαχωριστεί η ήρα από το σιτάρι και ευτυχώς

οι διάττοντες αστέρες θα δι-καιώσουν αυτό ακριβώς το όνο-μά τους και θα δώσουν τη θέσητους σε αυτούς που μπορούν ναεπιβιώσουν, γιατί απλούστατατο αξίζουν. Κλείνοντας θα δανειστώ κι ε-

γώ τα λόγια ενός άλλου ποιητή,του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι πουλέει:

«Μπορείαπ’ τους καπνούς και τουςπολέμους φλομωμένηη γηςνα μην ξανασηκώσει το κε-φάλι της; Μπορεί...;Όχι, αυτό δεν το μπορεί!»

Τηνιακά


- 7

Το άψυχο σώμα του Πατριάρχη Γρη-γορίου Ε΄ ρίχνεται στη θάλασσα (ελαι-ογραφία του Peter von Hess).

«Εν αρχή ην το χάος», «η δε γη ην αόρα-τος και ακατασκεύαστος». Στη συνέχεια«πέφυκε λίθος» κι έπειτα «εγένετο φως».Και μετά ήρθε ο άνθρωπος και φυλάκι-σε το φως στην πέτρα. Έτσι, σπάζονταςτα δεσμά του χώρου και του χρόνου, μεοδηγό το φως του Απόλλωνα, έδωσε τημοναδική διέξοδο στη δραματική μονα-ξιά της ύπαρξης· τη δημιουργία. Αυτό έκαναν για αιώνες οι συντοπίτες

μας, οι άνθρωποι των εσχάτων της Τή-νου. ∆ημιουργούσαν...∆ημιουργούσαν πάνω στην ευλογημέ-

νη εκείνη πέτρα που κάποια στιγμή ονο-μάσαμε μάρμαρο. «Μεταλλεία εις την πε-ριφέρειαν του ∆ήμου τούτου», έγραφεστην αναφορά του στο ∆ιοικητή της Τή-νου, στα 1836, ο τότε ∆ήμαρχος Πανόρ-μου, «υπάρχουν αρκετά, μαρμάρων καιπετρών και πολλού λόγου άξια, ως εκτούτου οι κάτοικοι κατήντησαν άριστοιλιθοξόοι και ίσως διά πολλούς χρόνουςεις την Ελλάδα θέλουν είσθαι οι καλύτε-ροι» 1. Πέρασαν έκτοτε 175 χρόνια και ο∆ήμαρχος Πανόρμου δε διαψεύστηκε. Οι δημότες του πράγματι υπήρξαν οι

καλύτεροι λιθοξόοι της χώρας και όχιμόνον. Ο τηνιακός λατόμος άφησε τα ί-χνη του στις εσχατιές της μεσογειακήςλεκάνης, του Εύξεινου Πόντου και της Α-ζοφικής θάλασσας. Για αιώνες οι άνθρω-ποι του τόπου μας ιχνηλατούσαν την επι-φάνεια της γης, αναζητώντας την κατάλ-ληλη πέτρα που θα έδινε μορφή, φόρμαστις ιδέες τους· θα εξέφρασε τις δη-μιουργικές τους ανησυχίες.Όμως οι άνθρωποι αυτοί δεν ήσαν α-

πλοί τεχνίτες, κάτοχοι μιας σειράς εξει-δικευμένων τεχνικών γνώσεων. Ήσανκάτι παραπάνω Είχαν αναπτύξει με τηγη, με το λίθο, μια σχέση συντροφική.Μπορούσαν να αφουγκράζονται τουςπαλμούς της πέτρας, να ακούνε την ανα-πνοή της, να μιλάνε μαζί της, να ιχνηλα-τούν στις γραμμές της, στα νερά της, τηνπανάρχαιη ιστορία της γης. Ο λίθος δενήταν γι’ αυτούς ένα άψυχο υλικό, αλλάμια ζωντανή ύπαρξη. Αυτή η ξεχωριστήσχέση που ανάπτυξε ο άνθρωπος της Ε-ξωμεριάς με την πέτρα, ακόμη κι ο τρό-πος που την τοποθετεί στην ξερολιθιά, οπροσανατολισμός της στο μεγάλο άστροτης ημέρας, προδίδει σπάνια ευαισθησία,σοφία και μόχθο.Από αυτή, λοιπόν, η σχέση και η ευαι-

σθησία, θα αποτελέσουν το θεμέλιο πά-

νω στο οποίο αναπτύχθηκε η σπάνια δε-ξιοτεχνία που με το χρόνο έγινε έκφρασηδημιουργική2. Μόνον αυτός που μπορού-σε να ακούσει τους ψιθύρους της πέτραςπριν αυτή φύγει από τον τόπο της, το λα-τομείο, μονάχα αυτός μπορούσε να τη ζυ-μώσει με το φως, να της δώσει νέα ζωή,μια νέα πορεία στην αιωνιότητα. Ο δρό-μος του υλικού, του μάρμαρου, από τονταμάρι ώς το εργαστήρι του γλύπτη ήτανστρωμένος με την ίδια ευαισθησία, την ί-δια αγάπη για τη γη, την πηγή της ζωής.Αν δεν υπήρχε η ανήσυχη, η ευαίσθητηματιά του λατόμου, του εξορύκτη, δεν ή-ταν δυνατόν να υπάρξει η δημιουργικήέκφραση του γλύπτη. Το μάρμαρο είναιψυχή ζώσα, περιμένει να ακούσεις τουςψιθύρους της, να μιλήσεις μαζί της, νακοινωνήσεις με την αιώνια πορεία τηςδημιουργίας, να γίνεις και συ δημιουρ-γός.Αυτή τη σχέση ανάπτυξαν αιώνες τώ-

ρα οι άνθρωποι της Εξωμεριάς. ∆εν ξέ-ρουμε αν πράγματι ο Φειδίας ξέχασε τοκαλέμι του σε κάποια πανορμίτικη ακρο-γιαλιά. Είναι, όμως, βέβαιο πως πολύπριν από αυτόν ο Απόλλωνας της γειτονι-κής ∆ηλου, στο δρόμο του για τους ∆ελ-φούς, σταμάτησε πολλές φορές στην Ε-ξωμεριά, έλουσε την άγονη γη με το φωςτου και έγινε ο λίθος «παγά λαλέουσα».Ευαισθησία, λοιπόν, σοφία και μόχθοςαποτυπώνονται σε όλες τις παραγγεριέςτου τόπου μας. Και εκεί που κάποτε ο άν-θρωπος απέσπασε από τα έγκατα της γηςτην πολύτιμη πέτρα δεν έμειναν πληγέςχαίνουσες, αλλά σπάνιες συνθέσεις πλα-στικές που αλλάζουν κάθε τόσο τονικήκλίμακα —ανεβαίνουν ή κατεβαίνουν ο-κτάβες— καθώς λούζονται από το ευλο-γημένο φως του Σεπτέμβρη.Το βλέπει κανείς οδοιπορώντας στο ύ-

φος και τις μορφές του πανορμίτικου το-πίου. Μπορούσε ο Εξωμερίτης να μηνεκφράσει με την πέτρα τις ανησυχίες, τιςπίκρες και τα μεράκια του, όταν ο ίδιος οανεμόδαρτος τόπος του έδειχνε το δρό-μο; Όταν γύρω του έβλεπε αυτές τις σπά-νιες γλυπτικές συνθέσεις που το αιώνιοπαιχνίδι της βροχής, του ανέμου και τουφωτός έστηνε σε κάθε γωνιά της γης του,από τον Κάτω Κόσμο, στις ακτές του Πα-νόρμου, έως τις εσχατιές της Εξωμεριάς,στο Στενό, δεν μπορούσε παρά να σταθείκαι σιγοτραγουδήσει μαζί τους τον αιώ-νιο ύμνο στη δημιουργία. ∆εν μπορούσεπαρά να σταθεί ενεώς μπροστά στα κε-ντήματα που ο γρέγος, η τραμουντάντα κιο μαΐστρος είχαν υφάνει με στημόνι τηβροχή στους μαρμαρυγιακούς σχιστόλι-

1 Αναφορά του ∆ημάρχου Πανόρ-μου προς το ∆ιοικητή Τήνου με ημε-ρομηνία 8.12. 1836 (Βιβλίο εξερχομέ-νων εγγράφων ∆ήμου Πανόρμου 1835- 38).

2 Φίλιππου Σταθουλόπουλου, «ΟιΤηνιακοί μαρμαρογλύπτες», εφημ.Κυκλαδικόν Φως, αρ. 229, 230 και231 (1967)· ∆ημητρίου Ζ. Σοφιανού,«Ο Τηνιακός μαρμαράς και η συμβο-λή του στη νεοελληνική τέχνη», ε-φημ. Κυκλαδικόν Φως, αρ. 324(1975) επόμ.· Αλέκου Ε. Φλωράκη,Η λαϊκή λιθογλυπτική της Τήνου, έκ-δ. Φιλιππότη, Αθήνα 19802, και Κώ-στα ∆ανούση, «Υστερνιώτες μαρμα-ρογλύπτες» στο Έκθεση έργων Υ-στερνιωτών μαρμαρογλυπτών. 27Ιουλίου - 31 Αυγούστου 1996, σελ. 11 -23.

Τηνιακά


- 8

ΛΑΤΟΜΟΙ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ: Μόχθος, σοφία, ευαισθησία

Του Κώστα ∆ανούση

Πάνω: Σπάνια έργα τέχνης στις εσχα-τιές της Τήνου (ήλιος, άνεμος και υε-τός εποίησαν...). Κάτω: Ένα από ταμέτωπα εξόρυξης του λατομείου τωνΑχινών.

θους του τόπου του. ∆εν μπορούσε ναμην αιχμαλωτιστεί στις υπέροχες εναλλα-γές της σκιάς και του φωτός που κάθεστιγμή άλλαζαν, καθώς η γη συνέχιζε τοαιώνιο ταξίδι της γύρω από το ζωοποιόάστρο της ημέρας3.Αυτή η σχέση, αυτή η καθημερινή κοι-

νωνία, ας μη μας φαίνεται παράξενο,βρίσκεται πίσω απ’ τα πενθούντα πνεύ-ματα των Μαλακατέδων και των Φυτάλη-δων, πίσω από την «Κοιμωμένη» του ά-γιου της Εξωμεριάς Γαννούλη Χαλεπάκαι τον «Ψαρά» του ∆ημητρίου Φιλιππό-τη. Αν δεν κατανοήσουμε αυτή τη σχέσημε την πέτρα, δεν θα μπορέσουμε ποτένα ιχνηλατήσουμε τη δημιουργική ευαι-σθησία του πανορμίτη λιθοξόου και καλ-λιτέχνη. Σίγουρα αυτή η σχέση δε θεμελιωνό-

ταν μόνη της, δεν ερχόταν σαν το φωςπου συνάντησε ο Παύλος στο δρόμο τουγια τη ∆αμασκό. Απαιτούσε προετοιμα-σία, καλλιέργεια, απαιτούσε από τον ο-δοιπόρο άνευ όρων παράδοση στο τρα-γούδι των Σειρήνων, που εδώ δεν ήτανπαρά το φως, η βροχή και ο αγέρας. Έ-τσι, σιγά - σιγά, ο οδοιπόρος γινότανπροσκυνητής, ο προσκυνητής μύστης καιο μύστης δημιουργός. Εύκολα θα μπορούσε κάποιος να τα

χαρακτηρίσει όλα αυτά μια κομψή ρητο-ρία, κενή ουσίας και νοήματος, όπως ό-λες οι ρητορίες, αν δεν έχει σκύψει ποτέπροσκυνητής στη μητέρα φύση, αν δενταξίδεψε ποτέ του για να δει την «πρασί-νη πέτρα ωραιοτάτη», σαν εκείνη πουβρήκε ο Αλέξης Ζορμπάς στο νταμάριτης Σερβίας, όταν ο πρώην συνεργάτηςτου, ο Νίκος Καζαντζάκης, βρισκότανστο πληγωμένο από την ήττα Βερολίνοτου 1919. Χρειάζεται συγκίνηση εκλεκτήνα γεμίζει την ψυχή μας για να δούμε τηθεία δημιουργία στις σαχαλιές των ντα-μαριών μας. Και μπορεί πολλοί από μαςνα μη βλέπουμε παρά ταπεινές ξερολι-θιές. Όμως, ευτυχώς, δεν έλειψαν απότον τόπο μας κι εκείνοι που έβρισκαν σεκάθε γωνιά του τα ίχνη της σμίλης του Α-πόλλωνα. Γιατί αν έλειπαν δε θα υπήρχεο «Σάτυρος» του Χαλεπά, ο «Κολοκο-τρώνης» του Σώχου και ο «Κάιν» του∆ούκα. Καλώς ή κακώς όλα αυτά αυτάπάνε μαζί: Μόχθος, σοφία, ευαισθησίακαι δημουργική έκφραση.Πότε, όμως, ο άνθρωπος του τόπου μας

άρχισε να σκύβει στη γη, να χαϊδεύει τηνπέτρα, να συνομιλεί μαζί της, να μαθαί-νει τα μυστικά της για να την αποσπάσειαπό τα σπλάχνα της μεγάλης μητέρας καινα της δώσει άλλη ζωή, να την κάνει ναδιαβεί το κατώφλι του χρόνου και να τα-ξιδέψει σμιλεμένη στην αιωνιότητα; Χω-ρίς αμφιβολία κανείς δεν μπορεί να ξέ-ρει με βεβαιότητα το πότε. Εκείνος, ό-μως, που ξέρει, που «εκπαιδεύτηκε» να

βλέπει, συναντά όλο και πιο συχνά γύρωτου —στο Αποκοφτό, στη Βαθή, στονΠλανήτη, στη Μαρλά, στα Μουρούνιακαι τα Χούσλα— ίχνη εξόρυξης που χά-νονται στο βάθος του χρόνου. Αυτός πουμπορεί να αποκρυπτογραφήσει τους κυ-ματισμούς του φάλκου, μπορεί να ταξιδέ-ψει πολύ πίσω στο χρόνο, όταν ο Εσχα-τιεύς της αρχαιότητας συνομιλούσε γιαπρώτη φορά με το μάρμαρο.Πράγματι έχουμε λόγους βάσιμους να

πιστεύουμε —το συνυπογράφουν πλέονκαι έγκριτοι επιστήμονες και ερευνη-τές— πώς στον τόπο μας ο λατόμος δενάφησε ποτέ τη βαριά και το μακάπι απότα χέρια του. Τα σημάδια στους βράχουςτης Εξωμεριάς το βεβαιώνουν καθημερι-νά. Το λατομείο του πράσινου μάρμαρουστα δυτικά της Τούρλας μας πάει αναμ-φίβολα στα ρωμαϊκά χρόνια. Εκεί μαςταξιδεύουν και τα ίχνη αρχαίων λατομεύ-σεων που συνάντησε στην Κολόνα, σταΣκυλάκια και στα Τηγάνια ο ChristianSiegel, ο Βαυαρός γλύπτης που ενθάρρυ-νε στα 1848 το Χατζή Αντώνη Λύτρα ναστείλει το μικρό Νικηφόρο στο νεοϊδρυ-μένο τότε Σχολείο των Τεχνών. Εκεί μαςστέλνει και η κολόνα πως έως χτες ήτανορατή στις ακτές του κάβου της «Κολό-νας», ανάμεσα Χούσλα και Αχινούς.Μπορεί τα χαράγματα στις καταστέ-

γες του Κάτω Μαρλά να μας οδηγούνεστο τέλος του 17ου αιώνα, όμως κανείςδεν αμφιβάλλει πως πολλούς αιώνες πρινο Εξωμερίτης λατόμος είχε αρχίσει να τηδημιουργική του παρέμβαση στο τοπίο.Έπρεπε, όμως, να έρθουν άλλοι καιροίγια να ανοίξουν οι εμπορικοί ορίζοντεςτου νησιού μας. Το πέρασμα της Τήνουστον οθωμανικό χώρο, 200 χρόνια περί-που μετά από τα άλλα κυκλαδονήσια, ήρ-θε στην πιο κατάλληλη στιγμή. Οι Τηνια-κοί, χωρίς να διακόψουν τις σχέσεις τουςμε τη ∆ύση, άνοιξαν νέους δρόμους προςτην Ανατολή και ειδικότερα προς τη νύμ-φη της Ιωνίας, τη Σμύρνη. Μια μεγάλη α-γορά άνοιγε μπροστά τους για το μάρμα-ρα, τις σχιστολιθικές πλάκες, αλλά καιτην καλλιτεχνική τους δεξιοτεχνία. Η νέ-α αυτή εξέλιξη τεκμηριώνεται βιβλιογρα-φικά4.Τελικά στα 1830, δέκα χρόνια πολυαί-

μακτου αγώνα θα φέρουν την πολυπόθη-τη ελευθερία. ∆ίπλα στη μεγάλη αγοράτης Σμύρνης, δυό νέα αστικά κέντρα θαχρειαστούν το τηνιακό μάρμαρο για νααναστηθούν. Η Ερμούπολη στη γειτονικήΣύρα και η νέα πρωτεύουσα, η Αθήνα.Τα λατομεία στις Β∆ ακτές του νησιού θαπροσφέρουν στην πρωτεύουσα πόλη τουΑιγαίου το μάρμαρο που χρειαζόταν γιανα σφραγίσει τις φιλοδοξίες της. Κάτι α-νάλογο θα συμβεί και με την Αθήνα. Κλί-μα ευφορίας επικρατεί. Είναι το κλίμα ε-κείνο που επέτρεψε στο ∆ήμαρχο του

3 ∆ημητρίου Βασιλειάδη, «Τήνος.Το νησί της προσδοκίας», εφημ. Κυ-κλαδικόν Φως, αρ. 317 και 318 (1974)και 319 - 320 (1975)· του ίδιου, Θεώ-ρηση της αιγεοπελαγίτικης αρχιτε-κτονικής υπό ανήσυχη οπτική γωνία,«Ερμής», Αθήνα 19795, και Οδοιπο-ρία στις μορφές και το ύφος του ελλη-νικού χώρου, «Ερμής», Αθήνα 19793.

4 Κώστα ∆ανούση, «Το λιμάνι τουΠανόρμου το 1840», Τετράδια Εξω-μεριάς Τήνου, τχ Ι, «περιοδικό “Τη-νιακά Σύμμεικτα”», Αθήνα 2010,σελ. 61 - 76.

Τηνιακά


- 9

Πάνω: Το ρωμαϊκών χρόνων λατομεί-ο εξόρυξης πράσινου μάρμαρου στηνΤούρλα. Στο κέντρο: Πανάρχαια ίχνητου φάλκου στο λατομείο της Βαθής.Κάτω: Πρόσοψη αρχοντικού στην Ερ-μούπολη. Έως και τα τέλη του 19ουαιώνα οι προσόψεις ορθομαρμαρώνο-νταν. Άπειρα κυβικά μαρμάρων έφυ-γαν από τις δυτικές ακτές της Τήνουγια να στολίσουν την πρωτεύουσα τωνΚυκλάδων.

Πανόρμου να γράψει πως οι λιθοξόοι συ-ντοπίτες του θα είναι για πολλά χρόνια οικαλύτεροι στην Ελλάδα. Και έτσι ήταν.Προοδευτικά οι ανάγκες της νέας πρω-

τεύουσας θα αναστήσουν και πάλι τα λα-τομεία του πράσινου στο Μαρλά. Ο Γερ-μανός γεωλόγος Fielder5 θα φτάσει εδώστα 1841, λίγα χρόνια αργότερα θα έρθεικαι ο γλύπτης Siegel, ενώ στην Παγκό-σμια Έκθεση του Λονδίνου στα 1851 τοσομακί μάρμαρο της Τήνου6, το verdeantico, θα είναι ανάμεσα στα άλλα πολύ-τιμα πετρώματα που θα στείλει η Ελλά-δα. Την αίγλη, όμως, στην περιοχή θαδώσει η παρέμβαση του μεγάλου Έλληνααρχιτέκτονα, του Σταμάτιου Κλεάνθη7, οοποίος γύρω στα 1860 θα στείλει στην Α-θήνα 17 επτάμετρες κολόνες από πράσι-νο μάρμαρο που θα χρησιμοποιηθούνστην ανέγερση του Αγίου ∆ιονυσίου Αε-ροπαγίτου των ∆υτικών. Ήταν ένα μεγά-λο τεχνικό επίτευγμα για την εποχή καιοι εφημερίδες ζητούσαν η κολόνα πουπερίσσευε, η 17η, να στολίσει κάποια α-πό τις πλατείες της νέας πρωτεύουσας8.Το ενδιαφέρον, Ελλήνων και ξένων ε-

πιχειρηματιών δε θα σταματήσει. Ο Πυρ-γιανός λόγιος και πρόκριτος ΖωρζάκηςΝικολάου θα ιδρύσει, με έδρα την Ερ-μούπολη, την πρώτη ατμοκίνητη λιθοτο-μική επιχειρηση με την επωνυμία «Πρα-ξιτέλης», η οποία θα εργαστεί αρκετάχρόνια, αλλά τελικά θα οδηγηθεί στηνπτώχευση υπό το γενικότερο κλίμα τηςοικονομικής καχεξίας της εποχής. Ήτανη εποχή που θα πτωχεύσουν μια σειρά α-πό φιλόδοξες επιχειρήσεις στην Ερμού-πολη και αναμεσά τους η «Ελληνική Α-τμοπολοΐα», η πρώτη μεγάλη ελληνικήναυτιλιακή εταιρεία.Νέα ζωή στον τόπο θα δώσει η μεγάλη

επένδυση της αγγλικής εταιρείας «Mar-mor Ltd» στα 1900 στα Χούσλα9. Η εται-ρεία αυτή ιδρύθηκε το 1898 στο Λονδίνομε αστρονομικά για την εποχή κεφάλαιαμε σκοπό την εκμετάλλευση μαρμάρωνστην Ελλάδα. Οι πρώτες επενδύσεις θαεκδηλωθούν στην Αθήνα, στο ∆ιόνυσο,στη Σκύρο και στην Τήνο. Εδώ θα αγο-ράσει τις μετοχές άλλης εταιρείας που εί-χε προηγουμένως πτωχεύσει, πιθανότατατης εταιρείας του Ζωρζάκη Νικολάου«Πραξιτέλης».Η αγγλική αυτή εταιρεία, η οποία πολύ

σύντομα θα μετονομαστεί σε «GrecianMarbles Ltd», θα κάνει φιλόδοξες επεν-δύσεις στην περιοχή. Θα ανεγείρει μεγά-λες κτιριακές εγκαταστάσεις —τα ερεί-πια της καζάρμας και του σπιτιού τουδιευθυντή σώζονται ακόμη στα Χού-σλα— και θα εγκαταστήσει σύγχρονογια την εποχή τεχνολογικό εξοπλισμό, ε-νώ σύντομα οι εργασίες της θα επεκτα-θούν στους γειτονικούς «Αχινούς». Οιπρώτοι δύο διευθυντές εργασιών είναι οι

Ιταλοί. Το ίδιο και τα τεχνικά στελέχητης επιχείρησης. Η εμπειρία των μεγά-λων λατομείων της Carrara είχε δημιουρ-γήσει στη γειτονική χώρα προχωρημένητεχνογνωσία και ικανά στελέχη. Πάνω από 100 εργάτες, ντόπιοι και ξέ-

νοι, θα στελεχώσουν τις πρώτες φάσειςτων εργασιών της επιχείρησης. Και ανά-μεσα σε αυτούς θα κάνουν την εμφάνισήτους κάποια «περίεργα στοιχεία», Έλλη-νες και Ιταλοί, οι οποίοι θα οργανώσουνένα αξιόλογο εργατικό κίνημα το οποίο,λίγο μετά το 1910, θα εκδηλωθεί με κά-ποιες δυναμικές κινητοποιήσεις με θε-σμικά (εφαρμογή δεκάωρης εργασίας)και οικονομικά αιτήματα. Οι κινητοποιή-σεις αυτές συνάπτονται με την εμφάνισημιας ομάδας σοσιαλιστών στον Πύργοστις εκλογές του 1910 για την Αναθεωρη-τική Βουλή 10.Για πολλές δεκαετίες, ειδικά μετά την

απώλεια της Σμύρνης, η καρδιά της Εξω-μεριάς θα χτυπάει στα Χούσλα και στουςΑχινούς. Η πορεία, όμως, των επενδύσε-ων στο πράσινο θα έχει, μοιραία, τις δια-κυμάνσεις της διεθνούς αγοράς. Αίφνηςη μεγάλη υποτίμηση της αγγλικής λίραςπου ακολούθησε το Κράχ του 1929 οδή-γησε την «Grecian Marbles Ltd» σε πτώ-χευση και πρόσκαιρη διακοπή των εργα-σιών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930θα εμφανιστούν στην περιοχή οι αδελφοίWilliam και Richard Hill, οι οποίοι, μετάτην αποτυχημένη απόπειρα εξόρυξηςστον Κουμελά, θα εστιάσουν το ενδιαφέ-ρον τους στη θέση «Γλύστρες» στα Χού-σλα. Ο πόλεμος, όμως, θα διακόψει τις ε-ξορυκτικές εργασίες.Αντίθετα η λειτουργία των λατομείων

του λευκού και γκρίζου μάρμαρου θα έ-χει περισσότερο ομαλή πορεία 11. Και ε-δώ καινοτομεί το λατομείο της Βαθής, οιδιοκτήτης του οποίου θα ιδρύσει στοΜεσοπόλεμο σημαντικό εργοστάσιο -σχιστήριο μαρμάρων, το οποίο θα απα-σχολήσει, παρά τη γενικότερη κρίση καιτην κρίση του μαρμάρου, πολλά εργατικάχέρια από την Εξωμεριά 12.Η εποποιΐα, όμως, της τηνιακής λατομι-

κής θα διακοπεί για περισσότερα από 10χρόνια εξαιτίας του ∆εύτερου Παγκό-σμιου Πόλεμου και των εσωτερικών δοκι-μασιών στις οποίες θα υποβληθεί στη συ-νέχεια η χώρα μας. ∆ειλά - δειλά, μετά το1950, θα αρχίσουν και πάλι οι Τηνιακοίλατόμοι να ζυμώνουν την πέτρα με τον ι-δρώτα τους 13. Όμως μια νέα εποχή άρχι-ζε. Η εντατικοποίηση των εξορυκτικώνεργασιών που επέτρεψε η νέα τεχνολογί-α είχε, παράλληλα με τις θετικές, και αρ-νητικές συνέπειες για τον τόπο, κυρίωςγια την υγεία των εργαζομένων. Και με-τά λίγα χρόνια εμφανίστηκαν και οι πρώ-τοι μάρτυρες της εργασίας! Νέοι άνθρω-ποι που έφυγαν νωρίς από κοντά μας.

5 Karl Gustav Fielder, Reise durechalle thelle des Königreiches Grie-chenland, Zweiter theil, Leipzig 1841,pp. 241 - 258.

6 Εφημερίδα «Εβδομάς», 6.4. 1851.

7 Ευγενίου ∆αλεζίου, Ο εν Αθήναιςκαθεδρικός ναός του Αγίου ∆ιονυσί-ου του Αρεοπαγίτου, Αθήναι 1965.

8 Εφημ. «Αυγή» [Σύρου], Ιανουάρι-ος 1862.

9 Η Εταιρεία αυτή υπήρξε η πλέονμακρόχρονη και σοβαρή επένδυσηστην Εξωμεριά.

10 «Οι Σοσιαλισταί του Πανόρμουετηλεγράφησαν, συγχαίροντες τοναρχηγόν των κ. Πλάτωνα ∆ρακούλη,επί τη επιτυχία του εις τον νομόν Κε-φαλληνίας», εφημερίδα Αστήρ τηςΤήνου, αρ. 235 (1910).

11 Κατά την πρώτη δεκαετία τουΜεσοπολέμου ο Πάνορμος συμμετέ-χει με περισσότερο από 25% στηνεθνική παραγωγή μαρμάρου.

12 Αλέκου Ε. Φλωράκη, Πέφυκε λί-θος. Το λατομείο και το πρωτοβιομη-χανικό σχιστήριο στη Βαθή Τήνου,«Τήνος», Αθήνα 2005.

13 Παράλληλα με τις εξορύξειςστους Αχινούς, έγιναν εξορύξεις στιςθέσεις «Κροκοκύλα» και «Μαχαίρα»και περιστασιακά γύρω από Μαρλά.

Τηνιακά


- 1

0

Πάνω: Ό,τι απέμεινε από το λατομείοτου Κλεάνθη (μετέπειτα Κάζου). Στοκέντρο ο όρμος των Χούσλων (δεξιάοι εγκαταστάσεις στέγασης των εργα-τών, η «καζάρμα»). Κάτω: Είδησηαπεργίας με θεσμικά αιτήματα, εφη-μερίδα «Αστήρ της Τήνου», αρ. 306(1912).

Στην πλατεία Κανάρη, πρώην Σανιτά 1,της Ερμούπολης, εμπρός από το ξενοδοχεί-ο «Ερμής» και απέναντι από το παλαιό Λι-μεναρχείο, έχει στηθεί η μαρμάρινη προτο-μή του Κωνσταντίνου Κανάρη. Είναι τοδεύτερο έργο στην Ερμούπολη που αναφέ-ρεται σε θαλασσομάχο του 1821. Το πρώτοείναι ο μαρμάρινος ανδριάντας του ναυάρ-χου Ανδρέα Μιαούλη2, έργο του γλύπτηΓεωργίου Μπονάνου (1889) που κοσμεί τηνκεντρική και ομώνυμη πλατεία της πόλης.Πάνω από τρεις επάλληλες βαθμίδες υψώ-νεται υψηλή στήλη, η οποία υποστηρίζει τηνπροτομή του Κωνσταντή Κανάρη. Ο πυρπο-λητής με ανοιχτό σχετικά πουκάμισο, ναυ-τικό μαντίλι στο λαιμό και την κεφαλή σεστάση 3/4, ατενίζει υπερήφανα το ανοιχτόπέλαγος, έτοιμος να εκπληρώσει το καθή-κον του στην πρόσκληση της πατρίδας. Έρ-γο δυνατό, γεμάτο ένταση, με ρεαλιστικάστοιχεία, που απομακρύνεται από το νεο-κλασικισμό του 19ου αιώνα, στέκεται κά-πως αμήχανα πάνω στη βάση του, η οποίαμάλλον μετριάζει την υψηλόφρονα διάθεσήτου. Στο γλυπτικό αυτό σύνολο έχουν χαρα-χθεί τρεις ενδείξεις: Στο κέντρο της στήλης«Ο ∆ΗΜΟΣ/ ΕΡΜΟΥΠΟΛΕΩΣ/ ΤΩΠΥΡΠΟΛΗΤΗ/ ΚΩΝΣΤ. ΚΑΝΑΡΗ»,στην τρίτη καθ’ ύψος βαθμίδα της βάσης«∆ΗΜΑΡΧΟΥΝΤΟΣ/ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ Σ.ΞΟΧΑΚΗ» και στη δεξιά πλευρά της πρώ-της βαθμίδας, δυσδιάκριτη, η επιγραφή:«ΠΡΟΠΛΑΣΜΑ Γ. ΒΙΤΑΛΗ/ ΕΚΤΕΛΕ-ΣΙΣ ∆Ε ΒΟΥΛΓΑΡΗ». Η επιγραφή διαβά-στηκε λανθασμένα από τους Ι. Τραυλό - Α.Κόκκου, οι οποίοι κατέγραψαν το «∆Ε» ως«ΓΕ»3. Κάτι τέτοιο δικαιολογείται, γιατίμόνον υπό συγκεκριμένη γωνία πρόσπτω-σης των ακτίνων του ηλίου η επιγραφή εί-ναι ορατή.Εδώ θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ό-

τι ο Ψαριανός αγωνιστής, με τη δράση τουκατά τον Αγώνα, αλλά και τη μετέπειταστάση του, υπήρξε ιδιαιτέρως προσφιλήςστον ελληνικό λαό. Έτσι ερμηνεύεται η ύ-παρξη τόσων, ενυπόγραφων και ανυπόγρα-φων χαρακτικών, αλλά και έργων ζωγραφι-κής και γλυπτικής που εμπνέονται απ’ αυ-τόν4. ∆ε γνωρίζουμε πότε ακριβώς φιλοτε-χνήθηκε η προτομή του Κανάρη της Ερμού-πολης. Η εφημερίδα «Ήλιος» της κυκλαδι-κής πρωτεύουσας (αρ. 249/ 31.3. 1889) μαςπληροφορεί ότι ο Γεώργιος Βιτάλης ετοί-μαζε τότε τον Κανάρη. Προφανώς αναφέ-ρεται στον ανδριάντα του ήρωα, που σήμε-ρα εκτίθεται στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτε-χνών στο συγκρότημα της ΕυαγγελιστρίαςΤήνου και το 1888 είχε παρουσιαστεί στηνΈκθεση των ∆΄ «Ολυμπίων». Είναι, όμως,βέβαιο ότι η προτομή της πλατείας Σανιτάαντιγράφει την κεφαλή του ανδριάντα. Πι-θανότατα θα φιλοτεχνήθηκε αργότερα.Το γύψινο πρόπλασμά της είναι πιθανό-

τατα ένα από τα δύο προπλάσματα του Βι-τάλη που παρέμειναν στην Ερμούπολη (το

άλλο, ο Απόλλωνας, ανακαλύφθηκε τυχαίαστο Αρχαιολογικό Μουσείου της Σύρου καισυντηρήθηκε από το γλύπτη κ. ΠαναγιώτηΚαλούδη. Αντίγραφό του εκτίθεται στην υ-ποδοχή του ομώνυμου Θεάτρου της πόλης).Η προτομή του Κανάρη φυλασσόταν —καιφυλάσσεται ακόμη— στη ∆ημοτική Βιβλιο-θήκη της πόλης. Τα περισσότερα —ειδικάεκείνα με μνημειακές διαστάσεις— μετε-φέρθηκαν σχεδόν «πειρατικά» στο Μου-σείο Τηνίων Καλλιτεχνών. Ο ΣτέφανοςΠαρίσης «εκμεταλλεύτηκε» την εμπιστοσύ-νη του γιου του καλλιτέχνη Χρήστου, συμ-βολαιογράφου Ερμούπολης, και, αντί ναπάρει 1 - 2 έργα, άδειασε όλη την αποθήκη.Το χρονικό της μεταφοράς του προπλά-

σματος στο μάρμαρο και ανίδρυσης του έρ-γου προβάλλει μέσα από τις σελίδες του συ-ριανού τύπου. Συγκεκριμένα η ερμουπολί-τικη εφημερίδα «Θάρρος»5 του 1939 κατα-γράφει όλο το ιστορικό της ανίδρυσης τουέργου6. Η ιδέα, λοιπόν, της ανίδρυσης τηςπροτομής του Κανάρη στην Ερμούπολη α-νήκει στον Τηνιακό ναυτικό πράκτορα καιφιλότεχνο Στέφανο Παρίση7, ο οποίος ερ-γάσθηκε πολλά χρόνια εκεί. Ο Παρίσης, οοποίος είχε φιλικές σχέσεις με το γιο τουΓεωργίου Βιτάλη, Χρήστο, πρότεινε στοδιορισμένο ∆ήμαρχο της ΕρμούποληςΕυάγγελο Ξοχάκη την αγορά του γύψινουπροπλάσματος της προτομής του Κανάρηπου βρισκόταν στα χέρια της οικογένειαςτου Υστερνιώτη καλλιτέχνη8, ο οποίος είχεπεθάνει το 1901 στην Αλεξάνδρεια, προκει-μένου να προχωρήσει η διαδικασία τοπο-θέτησής της σε πλατεία της πόλης. Ο ∆ήμαρχος εισηγήθηκε θετικά την πρό-

ταση στο ∆ημοτικό Συμβούλιο και αφού α-ποφασίστηκε η τοποθέτηση της προτομής, οΠαρίσης ανέλαβε την ευθύνη να στείλει τοπρόπλασμα στην Αθήνα, στο εργαστήριοτου φίλου και συμπατριώτη του, γλύπτη Ιω-άννη Εμμ. Βούλγαρη (1885 - 1965), για τημεταφορά του στο μάρμαρο. Ο Βούλγαρηςεξετέλεσε τη μεταφορά δωρεάν και το πο-σόν των 18.000 δρχ. που κατέβαλε ο ∆ήμοςκάλυψε τα έξοδα των υλικών (προτομής καιβάσης) και την αντιμισθία των βοηθών του.Τελικά τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 26Νοεμβρίου του 1939 με κάθε επισημότητακαι ο Ψαριανός αγωνιστής βρήκε τη θέσητου στην πόλη με την οποία τον συνέδεαντόσοι δεσμοί. Το έργο, όμως, είχε μια περίεργη περιπέ-

τεια! Έπεσε θύμα τροχαίου ατυχήματοςπριν 25 περίπου χρόνια. . Ένα φορτηγό τογκρέμισε και η προτομή καταστράφηκε.Με έξοδα, λοιπόν, της υπεύθυνης Ασφαλι-στικής Εταιρείας ξαναπεράστηκε στο μάρ-μαρο —μάρμαρο Πατέλας Τήνου, όπως καιτο αρχικό— στην Τήνο από τον Πλατειανόμαρμαρογλύπτη κ. Γιώργο Ιωάν. Τσακίρη.

1 Η ονομασία Σανιτά (από το ιταλικό Sanità =Υγειονομική αρχή) οφειλόταν στην ύπαρξη εκεί

Τηνιακά


- 1

1

Ο “ΚΑΝΑΡΗΣ” ΤΗΣ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ *

Πάνω: Η προτομή του Κανάρη στηνπλατεία Σανιτά (σήμερα Κανάρη) τηςΕρμούπολης. Κάτω: Ο ανδριάνταςτου Κανάρη, ο οποίος τώρα εκτίθεταιστο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών στοσυγκρότημα της Ευαγγελίστριας. Ηεικόνα εδώ προέρχεται από φωτο-γραφία που είχε στείλει ο καλλιτέχνηςστα Υστέρνια και φυλασσόταν μέχριπρο τινος στο ∆ημοτικό Σχολείο τουχωριού. Σήμερα αγνοείται η τύχη της.

πλησίον οικίσκων του Υγειονομείου της πόλης.Η ονομασία πλατεία Κανάρη καθιερώθηκε μετάτον πόλεμο του 1940 και αφού είχε στηθεί εκεί ηπροτομή του ήρωα.

2 Παρόλο που οι Ψαριανοί είχαν σημαντικήπαρουσία στην Ερμούπολη (κέντρο τους ο ναόςτης Κοίμησης [1828/9 - 1850]), εντούτοις από το∆ήμο δόθηκε προτεραιότητα στην απόδοση τιμήςστον Υδραίο Μιαούλη. Θα πρέπει ίσως να λη-φθεί υπόψη και το γεγονός ότι οι Ερμουπολίτεςδιέκειντο αρνητικά στον Καποδίστρια και φιλι-κότατα στους Αντι-καποδιστριακούς Υδραίους.Ο Κανάρης, αντίθετα υπήρξε πιστός στον πρώτοΚυβερνήτη της Ελλάδας. Έτσι, όταν έπρεπε νακαθοριστεί τίνος ήρωα ο ανδριάντας θα στηνό-ταν στην τότε πλατεία Λεωτσάκου, επί δημαρχί-ας ∆ημητρίου Βαφειαδάκη [1804 - 1898], το ∆η-μοτικό Συμβούλιο επέλεξε τον Μιαούλη, επειδή«πηγή του λιμανιού [είναι] η ελευθερία». Ο καπο-διστριακός Κανάρης ήταν επόμενο να αποκλει-στεί. Βλέπετε Θεοδώρας Φ. Μαρκάτου, Ο γλύ-πτης Γεώργιος Μπονάνος 1863 - 1940. Η ζωή καιτο έργο του. ∆ιδακτορική διατριβή, τόμος Α΄,Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 62 - 64 και 76 - 78.

3 Ι. Τραυλού - Α. Κόκκου, Ερμούπολη, «Εμπο-ρική Τράπεζα της Ελλάδος», Αθήνα 1980, σελ.207.

4 Οι περισσότεροι μεγάλοι Τηνιακοί καλλιτέ-χνες ασχολήθηκαν με τον πυρπολητή. Ο Λάζα-ρος Φυτάλης (μαρμάρινος ανδριάντας στην πλα-τεία Κυψέλης), ο Νικηφόρος Λύτρας (το κάψιμοτης τουρκικής ναυαρχίδας), ο Γιαννούλης Χαλε-πάς (σκίτσο), κ.ά. Ίσως, εκτός από το γεγονός ό-τι ο ήρωας υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής, συνε-τέλεσε σε αυτή τη συμπάθεια και το ότι πολλοίσυμπατριώτες τους (κυρίως Εξωμερίτες) υπήρ-ξαν συμπολεμιστές του. Σώζεται στην Εξωμεριάτης Τήνου η παράδοση ότι οι Πανορμίτες συμπο-λεμιστές του λέγαν με περηφάνεια: «Ήμουν μετον Κωσταντή» [όχι με τον Κανάρη]. Πέραν, ό-μως, αυτών θα πρέπει να σταθούμε και στα δύοέργα του Μιχάλη Τόμπρου, την προτομή του Κα-νάρη στο πεδίο του Άρεως στην Αθήνα (1940)και στο χάλκινο ανδριάντα του στο δημοτικό κή-πο της Χίου [1927] (αντίγραφο σε μικρότερο μέ-γεθος έχει στηθεί στην παραλία του Ναυπλίου).Το μόνο έργο που ανταποκρίνεται στον Κανάρητων χαρακτικών είναι η προτομή του ήρωα στοΠεδίο του Άρεως. Ο Κανάρης του Λάζαρου Φυ-τάλη έχει πλαστεί κατ’ ιδέαν (κοιτά μακριά στοπέλαγος, κρατώντας το δαυλό). Ο Κανάρης τουΤόμπρου στη Χίο (έτοιμος να ρίξει το γάντζο στοεχθρικό σκάφος) έχει κι αυτός πλαστεί κατ’ ιδέ-αν. Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί και το αμφι-πρόσωπο χάλκινο μετάλλιο του γλύπτη Davidd’Angers με τον Κωνσταντίνο και τη ∆έσποιναΚανάρη (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

5 ∆ιευθυντής ο Ν.Γ. Βαρθαλίτης και επί τηςσυντάξεως ο Σταύρος Ι. Βαφίας. Το «Θάρρος»πρωτοκυκλοφόρησε το 1924 και είχε συντηρητικήκατεύθυνση με αντίπαλο την βενιζελική «Κυκλα-δική» του Στεφάνου. Στα χρόνια της ∆ικτατορίαςτης 4ης Αυγούστου θα υποστηρίξει ανοιχτά τοκαθεστώς του Ι. Μεταξά.

6 Εκτός από τα σχετικά ρεπορτάζ στην εφημερί-δα καταχωρούνται δύο ενδιαφέροντα άρθρα τουΣταύρου Ι. Βαφία: (α) «Μεγάλοι Τήνιοι καλλιτέ-χναι. Γεώργιος Βιτάλης. Η ζωή και το έργο του»(1.12. 1939), και «Μεγάλοι Τήνιοι καλλιτέχναι. Ιω-άννης Ε. Βούλγαρης. Η ζωή και το έργο του»(8.12. 1939). Ειδικότερα, όσον αφορά στον ΙωάννηΒούλγαρη, το μεγαλύτερο μέρος του άρθρου κα-λύπτει η αναδημοσίευση κειμένου για τον καλλιτέ-χνη που παλαιότερα είχε φιλοξενηθεί στην εφημε-ρίδα «Πρόοδος» [Τήνου] της 25.6. 1922.

7 Ο Στέφανος Παρίσης († 5.2. 1965) γεννήθη-κε στην πόλη της Τήνου και εργάστηκε σε λιμενι-κά έργα στην Κεφαλονιά κ.α. και ως ναυτικόςπράκτορας στην Ερμούπολη. Υπήρξε φιλότεχνοςκαι εργάστηκε για την ανάδειξη της τηνιακήςκαλλιτεχνικής παράδοσης, λόγιας και λαϊκής.Στο δικό του ενδιαφέρον οφείλεται η φροντίδαγια την Αγία Τριάδα της Γύρλας, χώρο στον ο-ποίο συγκέντρωσε έργα τέχνης και μια σπάνιασυλλογή λαϊκών αναγλύφων. Το 1947, έτος κατάτο οποίο διετέλεσε Αντιπρόεδρος του ΠΙΕΕΤ, α-νέλαβε σειρά καλλιτεχνικών πρωτοβουλιών, με-ταξύ των οποίων είναι και η ίδρυση του «Οίκουτων θυμάτων του “ΕΛΛΗ”». Νεκρολογία τουβλέπετε εφημ. Κυκλαδικόν Φως (Μάρτιος 1965).Στην προκειμένη περίπτωση, ο ∆ήμος της Ερ-μούπολης, εκτιμώντας τη συμβολή του τον διόρι-σε μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής για τα α-ποκαλυπτήρια.

8 Ανδριάντας του Κανάρη (γύψος με πατίνα)που είχε φιλοτεχνήσει ο Γεώργιος Βιτάλης εκτί-θεται, μαζί με άλλα έργα του, στο Μουσείο Τηνί-ων Καλλιτεχνών στην Τήνο. Για το Γεώργιο Βι-τάλη βλ. Ι. Τραυλού - Α. Κόκκου, ό.π., σελ. 207·Αλεξάνδρας Γουλάκη - Βουτυρά, Μουσείο Τηνί-ων Καλλιτεχών, «ΠΙΙΕΤ», Αθήνα 1990, σελ. 26 -32 και Γιάννη Καιροφύλα, Γεώργιος Βιτάλης. Ογλύπτης με τα μεγάλα οράματα, «Φιλιππότης»,Αθήνα 1995. Για το μεγάλο αυτόν Υστερνιώτηκαλλιτέχνη απαιτείται μια περισσότερο λεπτομε-ρής βιογραφία.

Κώστας ∆ανούσης

* Το παρόν κείμενο αποτελεί ορθή επανάλη-ψη του ομότιτλου σημειώματος που δημοσιεύθη-κε στη σελ. 8 του πρώτου φύλλου των «Τηνιακώνσημειωμάτων».

Τηνιακά


- 1

2

Ο «Κανάρης», σκίτσο του Γιαννούλη Χαλεπά(«Χαλεπάς», Φύλλα Τέχνης του Φραγκελίου, αρ.8, Αθήνα 1928).

Η προτομή του Κανάρη στο Πεδίο τουΆρεως (έργο του Μιχαήλ Τόμπρου,1940)

Ανδριάντες του Κανάρη. Πάνω τουΛάζαρου Φυτάλη (Αθήνα, πλατείαΚυψέλης, μάρμαρο, 1876) και κάτωτου Μιχαήλ Τόμπρου στο ∆ημοτικόΚήπο της Χίου (χαλκός, 1927).

Σημειώματα - tinos.biz (1).pdf · τεινής στην Πλακιανή και τη μη καταγρα-φή των ορθόδοξων εξωκλησιών του χω-ριού

Documents