Page 1
มาตรฐานการดำาเนนงาน (Standard Operating Procedure: SOP)
โครงการกำาจดพยาธใบไมตบและมะเรงทอนำ าดถวายเปนพระราชกศลฯ
พ นทดำาเนนการป พ.ศ. 2560 ความสำาคญการตดเชอพยาธใบไมตบ Opisthorchis viverrini เปนปญหา
สาธารณสขพนฐานของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคเหนอของประเทศมาเปนเวลากวา 96 ป มการประมาณการไววามผตดเชอในประเทศไทยและลาวประมาณรวมกน 10 ลานคน (WHO, 1995; Sithithaworn and Haswell-Elkins, 2003; Sripa et al., 2011) การตดเชอพยาธเปนตนเหตของโรคระบบทางเดนนำาดหลายชนด เชนทอนำาดอกเสบ, ถงนำาดอกเสบ, นวในถงนำาดและภาวะทอนำาดอดตน ผลการศกษาระบาดวทยาในคนและผลการทดลองในสตวทดลองทำาใหเชอไดวาพยาธใบไมตบเปนปจจยสำาคญของการเกดมะเรงทอนำาด
พยาธใบไมตบ (Liver flukes)รปรางลกษณะตวเตมวย: พยาธใบไมตบ ชนด Opisthorchis viverrini ซงมรป
รางแบนคลายใบไม ลำาตวแบนยาวสวนหนาเรยวเลก ยาวเฉลย 7.4 มม. กวางเฉลย 1.47 มม. ขณะยงมชวตมสชมพหรอแดง เมอตายลงสจะซดขาวลำาตวบางใส สามารถมองเหนอวยวะภายในได
Page 2
(A) (B)รปรางลกษณะตวเตมวย (A) และไข (B) ของพยาธใบไมตบ Opisthorchis
viverrini
วงจรชวตตวเตมวยอาศยอยในทอนำาดเลก (secondary bile ducts) ในตบ
ของคน สนข และแมว ซงเปนโฮสตเฉพาะ อาจพบพยาธในทอนำาดใหญ ถงนำาด หรอทอตบออน เมอตวเตมวยออกไขจะปนออกมากบนำาดเขาสลำาไสเลกและออกมาพรอมกบอจจาระ ถาถายอจจาระลงในนำาพวกหอยซงเปนโฮสตกลางทหนง (first intermediate host) จะกนไขพยาธ ภายในตวหอยไขจะฟกตวเปนตวออน miracidium ซงจะเจรญอกหลายขนตอน (sporocysts , rediae , cercariae ) ตามลำาดบ Cercariae จะออกจากหอย และเขาสปลานำาจด ไดแก ปลาขาวนา ปลาขาวนอย ปลาตะเพยน ปลากระสบจด ปลาแกมชำา เปนตน พฒนาเปน metacercariae เปนระยะตดตอ (infective stage) พบไดทกสวนของปลา การเจรญเตบโตในหอยและปลา จนไดระยะตดตอใชเวลาประมาณ 3 เดอน เมอคน สนข หรอแมว กนปลาดบหรอปลาดบๆสกๆ เชน กอยปลา สมปลา ปลาจอม ทม metacercariae เขาไป ผนงซสตจะถกยอยดวยนำายอยและแตก ตวออนออกจากผนงหมทลำาไสเลกสวนตน แลวคบคลานเขาสทอนำาดใหญ เขาสทอนำาดเลก เจรญเตบโตเปนตวเตมวย ใชเวลาประมาณ 28 วน กสามารถตรวจ
Page 3
พบไขในอจจาระ ครบวงจรชวตใชเวลาประมาณ 4 เดอน พยาธตวเตมวยออกไขประมาณ 3,160 ฟอง/ ตว/ วน พยาธมชวตอยในคนไดถงประมาณ 15-20 ป
การตรวจแอนตเจนพยาธใบไมตบในปสสาวะเนองจากพยาธใบไมตบระยะตวเตมวยอาศยอยในทอนำาด จะสามารถ
ปลดปลอยสารคดหลงหรอแอนตเจนออกมาในกระแสเลอดได จากนนแอนตเจนทอยในกระแสเลอดจะถกดดซมเขาสเนอเยอของอวยวะตางๆ รวมทงไต ซงแอนตเจนจะถกกรองออกมากบปสสาวะ จงสามารถนำามาตรวจวดโดยใชเทคนคพเศษคออไลซา แตจำาเปนตองใชโมโนโคลนลแอนตบอดทมความเฉพาะเจาะจงกบแอนตเจนของพยาธใบไมตบทสามารถผลตไดจากหองแลปปฏบตการ CASCAP ในการตรวจ
Page 4
ดงรปภาพประกอบดานลาง
Page 5
การดำาเนนงานตอเนองโครงการ 2559
ผตดเชอพยาธใบไมตบ
ไดรบยารกษาโรคพยาธใบไมตบ เกบอจจาระและปสสาวะสง CASCAP เพอประเมนผลการรกษาหลงรบประทาน
เกบอจจาระและปสสาวะหลงการรกษา ท1, 2 และ 3 ป
ตรวจคดกรองดวยวธ
ใหยา Praziquantel รกษาโรคพยาธ
ลงผลการตรวจใน I-
ตำาบลตนแบบ (Cohort
ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบโดยการตรวจอจจาระและปสสาวะ
ตำาบลทเขารวมโครงการ
พนทดำาเนนการ 84 ตำาบล ป พ.ศ.
ไดรบยารกษาโรคพยาธใบไมตบ
เกบอจจาระทก 1 ปเพอตดตามการตดเชอตรวจอจารระ ดวยวธ
ใหยา Praziquantel รกษาโรคลงผลการตรวจใน I-
ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบโดยการตรวจอจจาระ
ผตดเชอพยาธใบไมตบ
ปรบเปลยน
ผทไมตดเชอ
ลงผลการตรวจใน I- ลงผลการตรวจใน I-
Page 6
ข นตอนการเกบตวอยางอจจาระและปสสาวะ1. ลงขอมลอาสาสมครในระบบ Isan-cohort และม PID ของอาสา
สมครแตละคนทเขารวมโครงการ2. อาสาสมครทเขารวมโครงการยนยอมเขารวมโครงการ พรอมทงผาน
การสมภาษณ โดยใชฟอรม CCA-01 โดยเจาหนาททรบผดชอบอพโหลดแบบยนยอมเขารวมโครงการและ CCA-01 เขาสระบบ Isan-cohort
3. ปรนสตกเกอรเพอตดภาชนะทใชในการเกบตวอยาง4. ตดสลากบนกระปองอจจาระ และกระปองปสสาวะ (ฝาใสหรอเหลอง)
ใสถงพลาสตก พรอมแนบคำาแนะนำาในการเกบตวอยาง (สามารถ download คำาแนะนำาในการเกบตวอยางในระบบ Isan-cohort) หากมมากกวา 1 คนตอครวเรอน ใหใสถงรวมกนตามรายชอของอาสาสมคร
5. อธบายใหผปฏบตหรอ อสม แจงอาสาสมครใหเกบอจจาระ (เกอบเตมกระปอง) และปสสาวะใหเพยงพอ (เกอบเตมกระปอง) และเกบใหถกวธ
6. จดเตรยมชมชนลวงหนา 1-3 วน กอนแจกอปกรณเกบอจจาระและปสสาวะ
7. นำากระปองไปแจกจายตามรายชอ และนดเกบตวอยางอจจาระและปสสาวะภายใน 3 วนและบนทกขอมลลงในใบกำากบงาน
8. เกบรกษากระปองอจจาระและปสสาวะทเกบไดแตละวนไวในกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน อณหภม 4 oC เพอรกษาสภาพ
Page 7
9. เมอครบ 3-5 วน นำาสงกระปองอจจาระโดยใสกลองโฟมหรอกระตกนำาแขงสงทสถานทรบบรการตรวจอจจาระ ไดแก โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล โรงพยาบาลจงหวดหรอโรงพยาบาลชมชนใกลบาน ทมตรวจอจจาระเคลอนทเชงรกในหมบานเพอดำาเนนการตรวจคดกรองพยาธใบไมตบ(ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา)
10. นำากระปองเกบตวอยางปสสาวะและใบกำากบงาน สงโครงการแกไขปญหาโรคพยาธใบไมตบและมะเรงทอนำาดในวนถดมา (ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา) หากมขอสงสย สามารถสอบถามไดทโครงการ CASCAP หรอคณกลธดา โกพลรตน หรอคณดสต มตรสงเนนโทร. 091-0643540,043-363246
การดำาเนนงานในปพศ 2560ลงทะเบยนประชากรตวอยาง
สราง PIDไดใบคำายนยอมพรอมทงสมภาษณ โดยใช
พมพใบกำากบงานเลอกคนทอยและยนยอมเขา
ปรนสตกเกอร
ตรวจคดกรองพยาธใบไมตบ 905 คน/ตำาบลตรวจอจจาระ Kato Katz (100%) โดยหนวยงาน
สธ
Page 8
หมายเหตในการขนสงกระปองตวอยางตองอยในสภาพเยนตลอดเวลา
ตวอยางการเตรยมกระปองอจจาระ (ฝาสแดง) และกระปองปสสาวะ (ฝาใสหรอเหลอง)
เพอออกชมชนชอ
กระปองกระปอง
คำาแนะนำาในการเกบตดทบสตกเกอรดวยสกอตเทปใสเพอปอง
ใสถงใสขนาด 5 ₓ8
ใชสตกเกอรขนาด
เกบกระปองอจจาระและ
จดสงตวอยางอจจาระท โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพตำาบล โรงพยาบาลจงหวด
หรอโรงพยาบาลชมชนใกลบาน
แจกกระปองอจจาระและนดเกบตวอยางภายใน 3 วนและบนทกขอมลลงในใบ
เกบรกษากระปองอจจาระและปสสาวะทอณหภม 4 3-5 วน
จดสงตวอยางปสสาวะทโครงการ CASCAP
คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลย
Page 9
ปรมาณอจจาระและปสสาวะทตองการ (ประมาณ 50-80% ของปรมาตรท งหมด)
ข นตอนการเกบตวอยางปสสาวะ
1. อาสาสมครเชครายชอและรหส (PID) ตรงกบกระปองปสสาวะทไดรบ
2. ทำาความสะอาดอวยวะขบถายดวยสบและนำาใหสะอาด
3. ปสสาวะชวงแรกทงไปกอน หลงจากนนเกบปสสาวะชวงกลางใหเกอบเตม
กระปอง ปดฝาใหสนท
4. นำากระปองเกบตวอยางปสสาวะสงเจาหนาท อสม. ภายใน 1 วน หลงจากเกบตวอยางปสสาวะเสรจแลว โดยเกบทกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน ทอณหภม 4 oC
อปกรณ 1 ชด เพอออกชมชน ประกอบดวย ชอน 1 คน กระปองอจจาระ 1 กระปอง กระปองปสสาวะ 1 กระปอง และคำาแนะนำาในการเกบตวอยาง
Page 10
5. เจาหนาท อสม. เกบรกษากระปองปสสาวะทเกบไดแตละวนไวในกระตกนำาแขง กลองโฟม หรอตเยน ทอณหภม 4 oC เพอรกษาสภาพ
6. เมอครบ 3-5 วน นำาสงกระปองตวอยางปสสาวะโดยใสกลองโฟมหรอ
กระตกนำาแขง สงทโครงการ CASCAP คณะแพทยศาสตร มหาวทยาลย
ขอนแกน เพอดำาเนนการตอ (ในการขนสงกระปองตวอยางตองอยใน
สภาพเยนตลอดเวลา)