८. उद्योग - SelfStudys

52

८. उदोग८. उदोग

आकतवी ८.१ मध िोन उदोग परदकराचवी साखळवी दिलवी आह. ताच दनरवीकषण करा. परतक दचतराखालवील चौकटीत करमाक दलहन उदोगातवील करमाररता नोिा. िोन उदोगासाठवी िोन गगळा रगाच पन ापरा. खालवील परनाचवी उततर दलहा.

Øा उदोगाचवी ना सागा.

Øा उदोगातवील कचचा माल पकका माल कोणता आह?

Øकचचा मालाच पकका मालात रपातर कस होत?Øकचचा मालाच पकका मालात रपातर करणाचवी

आकता का असत?

भौगोनलक सपषीकरण

उदोगामध उपलबध कचचा मालाच रपातर पकका मालामध कल जात. हवी परदकरा कारखानामध कलवी जात. पकका माल हा दटकाऊ, अदधक उपकत मलदधयात असतो. उदोग दका कारखानिारवी ि दतवीक वसा आहत. साधनसपततवीचवी उपलबधता, दजञान आदण ततरजञान ातवील परगतवी आदण इतर अनकल घटक ामळ एखादा परिशात उदोग ाढवीस लागन औदोदगकरणास चालना दमळत. उदोगामळ मानाचा आदथयाक दकासाला गतवी दमळत. िशाचा आदथयाक दकास साधणासहवी मित होत.

आकती ८.१

उदोगाचरा साननकीकरणाच घटक :

रवील घटकाचा दचार करता खालवील उदोगासाठवीचवी अनकल सथान आकतवीत गगळा दचनहानवी िाखा खालवील परनाचवी उततर दा.(१) लोहपोलाि (२) सतरदनदमयातवी (३) साखर दनदमयातवीØपरतक उदोगासाठवी आक घटकाचवी ािवी तार

करा.

Øतमहवी सचलला दठकाणवी उदोग सथापन करणामागवील तमचवी भदमका सपषट करा.

Øअशाच पदधतवीन आणखवी कोणता उदोगासाठवी तमहवी सथान दनशचतवी कर शकाल?

भौगोनलक सपषीकरणएखादा परिशात होणारा उदोगाचा दकास हा अनक

घटकार अलबन असतो. उिा., कचचा माल, मनषबळ,

शतमाल

मजर परठा बाजारपठ

नपरिश

पाणवीपरठा

खदनज

ऊजाया

महामागयालोहम

ागया

निवी

जलाश

ोड आठवरा.

53

पहा बर जमत का ?

पाणवीपरठा, ाहतक सदधा, भाडल, बाजारपठ इतािवी. रवील घटकाचा उपलबधतनसार परिशात ददशषट उदोग सथापन होतात. ा घटकाच दतरण असमान असलान औदोदगक दकासिखवील सारखा परमाणात होत नाहवी. काहवी परिश उदोगासाठवी अनकल ठरतात, तर काहवी परिशात ददशषट उदोगच चालतात. घनिाट न, प यातम परिश, ाळट अस परिश मातर उदोगासाठवी परदतकल ठरतात.

खालवील घटकाच ाचन करा ता परिशामध कोणत उदोग उभारल जाऊ शकतात त सागा.l ाहतकीचा उततम सोवी, कशल कामगार,

अखदडत वीजपरठा.l चनखडवीचा खाणवी, ससत मनषबळ, अखदडत

वीज पाणवी, ाढणार नागरवीकरण.l िळबागा, मनषबळ, ाहतकीचवी उततम सो,

मबलक पाणवीपरठा, अखदडत वीज बाजारपठ.

भौगोनलक सपषीकरण

रवील परनाचवी उततर शोधताना तमचा लकषात आल असल, की लोह-पोलाि उदोगाचा सथादनकीकरणासाठवी आक कचचा माल, ऊजायासाधन ह परमख घटक जमशिपर नजवीकचा परिशातन उपलबध होतात. ा उदोगात ापरणात णारा कचचा माल अजड असतो. तो उदोगाजळ ाहन नण दकिातशवीर नसत. तामळ कचचा माल असलला परिशातच हा उदोग सथापन करण िादाच होत. तामळ जमशिपर थ लोह-पोलाि उदोगाच सथादनकीकरण झाल आह.उदोगााच सवरपानरसार वगटीकरण :

उदोगााच परकार

लघरउदोगमातवीचवी भाडवी बनण, बकरवी इतािवी.

मधरम उदोगिळपरदकरा उदोग, गऱहाळ इतािवी.

अवजड उदोग/मोठ उदोग

दसमट, साखर, लोह-पोलाि इतािवी.

करन पहा.

तमचा पररसरातवील कोणताहवी एका उदोगाचवी मादहतवी पढवील परनाचा आधार दमळा.

Øउदोगाच ना -

Øमालकाच ना -

Øदकतवी कामगार काम करतात?

Øकोणता कचचा माल ापरतात?

Øकाणता माल तार कला जातो?

Øकारखानाचा पररसरात परिषण पातळवी कमवी होणासाठवी कोणत उपा कलल आहत?

Øतमहवी तमचा उदोगाचा माधमातन समाजासाठवी का करता?

भौगोनलक सपषीकरण

पढवील दतनहवी दचतर उदोग ा सकलपनशवी दनगदडत

साागा पाह !

आकती ८.२ : लोह-पोलाि उदोगाच साननकीकरण

आकतवी ८.२ च दनरवीकषण करा परनाचवी उततर दा.

Øजमशिपरला कोणता उदोग आह?Øा उदोगासाठवी कोणता कचचा माल लागतो?Øकचचा माल कोणकोणता दठकाणाहन दमळतो?Øा उदोगात कोळशाचा उपोग कशासाठवी होत

असाा?Øआपला दजलहयात लोह-पोलाि उदोग सथादपत

करण िािशवीर होईल का त सकारण सागा.

जरा डोक चालवा.

आपला पररसरात कोणता उदोग सथापन करण िािशवीर होईल?

54

खालवी दिलला दतनहवी दचतराच दनरवीकषण करा दचारलला परनाचवी उततर दा.

Ø‘अ’ दचतरातवील उदोगाच ना सागा.

Ø ‘अ’ आदण ‘आ’ ा उदोगात का िरक ाटतो?

Ø ‘इ’ दचतरातवील उदोगात कोणत गळपण आह?

Øदचतरातवील उदोगाच परकार ओळखा.

Øअशा परकारचा आणखवी काहवी उदोगाचवी ना सागा.

(अ)

(आ)

(इ)

आह, परत ताच काया सरप दभनन आह. ा उदोगात कचचा माल, मनषबळ, भाडल, जागा इतािवी घटकाचवी आकता आह. ा उदोगाचा सरपारन उदोगधदाच गवीकरण करता ईल.

अनक ळा एका उदोगातवील पकका माल िसऱा उदोगात कचचा माल महणन ापरला जातो. उिा., साखर कारखानात तार झाललवी साखर गोड पिाथया महणन

दिलला दचतरातवील उदोग ओळखा. ा उदोगासाठवी अनकल सथान कोणतवी त सागा.

जरा डोक चालवा. जरा नवचार करा.

55

उदोगासिभायान तकता पणया करा.उदोग परकार कचचा माल

लोखडवी सळई तार करण.मणबततवी तार करण.िदनयाचर बनण.कागि तार करण.औषधवी तार करण.साखरदनदमयातवीगळदनदमयातवी अगरबततवी बनणसतवी सतर तार करण.रल इदजन तार करण.पापड तार करण.

आकती ८.४ : तलघाणा

आकती ८.५ : फळपरनकररा

आकती ८.३ : गरऱहाळ

आकती ८.६ : डाळ नमल

दबशसकट, जाम जलवी कारखानात कचचा माल महणन ापरलवी जात. तसच लोह-पोलाि उदोगात तार होणारा लोखडवी सळा पतर हा पकका माल अदभादतरकी, लाखडवी िदनयाचर इतािवी उदोगात कचचा माल महणन ापरला जातो. कषीवर आधाररत उदोग :

भारत हा कदषपरधान िश आह. भारतात कषवी उतपािनात ददधता आढळत. तामळ ददध परकारच कषवी आधाररत उदोग उिाला आल आहत. ा उदोगाबरोबर कषवी कषतरातन उतपादित होणाऱा उतपािनार परदकरा करणाऱा उदोगाचा दकास झाला आह. ामध िगधवसा, िळपरदकरा, अननपरदकरा, गऱहाळ इतािीचा समाश होतो. कषवीर आधाररत उदोग सयातर सथापन झाल आहत. सतरोदोग, साखर उदोग ासारखा कषवीर आधाररत अजड उदोगाचा दकास झाला आह.

औदोनगक नवकास : कोणताहवी िशाचा आदथयाक दकासात उदोगाचा

दनदमयातवी आदण दकासास महताच सथान असत. िशातवील नागररकाच राहणवीमान उचाणासाठवी िरडोई उतपननात ाढ होणासाठवी औदोदगकरणाचा दकास होण आक आह. िशातवील नागररकाना रोजगार दमळतो,

पहा बर जमत का ?

56

ताच राहणवीमान उचात, िशाच िरडोई उतपनन ाढत, सथल राषटटवी उतपननात भर पडत, िशाचा पकका मालाचा दनायातवीत ाढ होत. तामळ परकी चलनाचवी गगाजळवी ाढत. अशा अनक कारणासाठवी िशात औदोदगकीकरणाला चालना िण आक आह.

शासनाकडन उदोगाना चालना िणासाठवी आदण परिशातवील कायाकषम लोकसखला रोजगार दमळणासाठवी औदोदगक कषतराचवी दनदमयातवी कलवी जात.

िशाचा आदथयाक दकासात उदोगाच सथान महताच आह. तामळ सयाच िशात औदोदगक दकासासाठवी जाणवीपयाक परतन कल जातात. ासाठवी दशष औदोदगक कषतराचवी दनदमयातवी कलवी जात. ा कषतरातवील उदोगाना वीज, पाणवी, कर ामध दशष सलतवी दिला जातात.महाराषटर राजर औदोनगक नवकास महामाडळ (M.I.D.C.) :

महाराषटट राजात राज सरकारन १ ऑगसट १९६२ रोजवी महाराषटट राज औदोदगक दकास महामडळाचवी सथापना करन तामािफत परतक दजलहयात औदोदगक कषतराचवी दनदमयातवी कलवी आह. ामधन उदोगाच राजभर दकदवीकरण होण अपदकषत आह. महाराषटटापरमाणच िशातवील इतर राजातहवी अशवी महामडळ आहत. ा कषतरात परामखान एकमकाना परक असलल उदोग सलल आढळतात. ादशा सथादनकाना रोजगार उपलबध होतो. अशा दठकाणवी उदोगाना आक अशा गगळा सोवी-सदधा उपलबध करन दिला जातात.

साागा पाह !

आकतवी ८.७ मधवील मि दाचा अभास करन ताच उदोगाचा अनषगान िािा आदण समसा अशा िोन गटात गवीकरण करा.

रोजगार नपरिशाचा ऱहास

लोकसखासतचा शसथर दकमतवी

शतवीचा दकास

जासत जमवीन ओदलताखालवी

राहणवीमान उचाण

अखदडत ददत परठा

ाहतक सोीचा दकास

िळणळण

बाजारपठ

सासकदतक दकास

सथलातररताचवी सखा िाररदरय

साकषरता

नागरवीकरणाला चालना

परिषण

मबलक पाणवी

झोपडपट टवी

जदमनवीचा ाढता दकमतवी

कशल मनषबळ

मजर परठा

भौगोनलक सपषीकरण

औदोदगक दकासामळ अनक िाि होतात. ताचबरोबर औदोदगकीकरणाचा काहवी समसाहवी आहत. औदोदगकीकरणामळ एखादा परिशात काना रोजगार दमळतो. तसच िरडोई उतपनन ाढणास मित होत. कदषपरधान िशाचा आदथयाक दकासासाठवी शतवी उतपािनार आधाररत उदोगधि दनमायाण होण आक असत. अशा उदोगामळ शतवी आदण िशाचा आदथयाक दकास होत असतो. जनतच राहणवीमान उचात.मानहती तातरजान उदोग :

ोड आठवरा.

Øमादहतवी दमळणाचवी साधन कोणतवी?

Øजलि गतवीन मादहतवी कोणता माधमातन दमळत?

Øवहाट स ॲप, िसबक, गगल मप इतािवी कशाचा आधार चालतात?

भौगोनलक सपषीकरण

मादहतवी ततरजञान हवी आजचा गातवील एक महतपणया अदभादतरकी शाखा आह. ा शाखतवील कामकाज सगणकाि ार चालत. ा

आकती ८.७

57

उदोगामध भारतान चागलवी परगतवी साधलवी आह. ाच परमख कारण महणज ा उदोगात कायारत असलल कशल मनषबळ हो.

ा उदोगात तादतरक मादहतवी शोधण, दमळण, दलषण करण सगदहत करण, आलखाचा सरपात माडण, मागणवीनसार तवी परण इतािवी काम कलवी जातात. हवी सया मादहतवी इटरनटचा आधार सगणक, मोबाईल इतािवी साधनाि ार हाताळलवी जात. ा सायसाठवी ददशषट सगणक परणालवी दनमायाण करण हा सदधा ा उदोगाचा एक परमख भाग आह.

आज सगणक ततरजञानाचा ापर ाढला आह. नानादध परकारचवी मादहतवी सगणकात सगदहत कलवी जात. दतचा जगभर ापर कला जातो.उदोगााच सामानजक िानरतव :

उदोजक वकतवी अथा उदोगसमहान समाजदहत तसच पायारण सतलनासाठवी कललवी कतवी उदोगाच सामादजक िादत महणन समजलवी जात.

समाजापरदत जबाबिारवी अथा सामादजक बादधलकीतन समाजातवील गरज वकतवी अथा ससथाना मित करन समाजदहतोपोगवी काया करण आक असत. ा हतन पाच कोटीपकषा अदधक निा कमाणाऱा उदोजकानवी अथा उदोगसमहान पराधानान आपला नफातवील कमवीत कमवी २% रककम समाज उपोगवी काायासाठवी खचया करावी. ाबाबत शासन आगहवी आह. ासाठवी खालवील मितवीचवी ताचाकडन अपकषा असत.

l शकषदणक सोवी-सदधा परण.l आरोगदषक सदधा परण.l गा अथा दभागाचा दकास करण.l दनराधार वकतीसाठवी चालललवी कद, पायारणवी

दकास कद इतािीना मित करण.उदोगाच सामादजक िादत ा अतगयात काायासाठवी

कलला खचायार उदोगसमहाना सरकारकडन कर सलत दमळत.

औदोनगकरण व परायावरण :उदोगात कचचा मालार परदकरा करन

तापासन पकका माल तार कला जातो. अशा दनदमयातवी परदकरा उदोगातन मालाचवी दनदमयातवी होत असताना काहवी अपाकारक अदशषट पिाथया परिषक बाहर पडतात. तामळ हा, पाणवी, धनवी जमवीन ाच परिषण होत. अशा परिषणाला औदोदगक परिषण महणतात.

औदोदगक परिषकामळ दनमायाण झालला पायारण परिषणदषक समसाबाबत आज जागदतक पातळवीर गाभवीायान दचार कला जात आह. उदोगाच सथान दनशचत करताना सथादनकीकरणाचा परपरागत घटकाबरोबरच पाररशसथदतकी घटकाचाहवी दचार कला जात आह. कारखानामळ होणार परिषण दनदतरत करणासाठवी वसथापनान अपाकारक अदशषट परिषकाचवी ोग परकार दलहाट लालवी पादहज.

इधनाचवी बचत करणाऱा ाहनाचवी तरसामगवीचवी दनदमयातवी कलवी पादहज. परिषण दनतरण, नसदगयाक ससाधनाच सधारण, पायारण वसथापन ोजना इतािवी घटक दचारात घण आक आह.

भारतात औदोदगक परिषण रोखणाचा दषटवीन राषटटवी तसच राज पातळवीर काहवी काि दनम कल आहत. उिा., जल ा परिषण दनतरण कािा, पायारण सरकषण सधारण कािा. भारत शासनाच कदवी परिषण दनतरण मडळ परिषणदषक कामकाज पाहत. ा सिभायातवील कादाच उलघन करणाऱा कारखानाचा वसथापनास जबाबिार दशकषस पातर ठरल जात.

मान ससाधन उदोग ाचवी सागड घाला.

जरा नवचार करा.

माहीत आह का तरमहााला ?

भारतातवील काहवी महतपणया सायाजदनक उदोग समह सथापन झालल आहत. ताचवी सदकषपत ना दिलवी आहत. खालवील शबिाचवी पणया ना शोधा हवीत दलहा.BHEL, BEL, HAL, ONGC, NTPC, NTC, SAL, GAIL

उिा., BHEL : Bharat Heavy Electricals Limited.

पहा बर जमत का ?

58

Øकोणता परकारच उदोग गामवीण भागातवील लोकाच लोढ शहरवी भागाकड णापासन रोख शकतात?

Øह उदोग कोठ सथादपत होण आक आहत?

जलसाकषरता - काळाची गरज :पाणवी हा मानवी जवीनातवील मलभत घटक आह.

ाढतवी लोकसखा, बिलत दनसगयाचकर, पासाचवी अदनदमतता इतािीमळ गला काहवी षायत अनक िशामध पाणवीटचाईचवी समसा जाण लागलवी आह. भारतात िखवील आगामवी भदषकाळात तवीवर पाणवी टचाईचवी समसा जाणणार आह, ह भारतातवील जलउदोगाचा सवकषणातन समोर आल आह.

भारत हा नसदगयाक साधनसपततवीचवी दपलता असलला िश आह. भारतातवील नदाना पासापासन पाणवी दमळत. उपलबध झालल पाणवी अडन ताचा काटकोरपण ापर करण आक आह.

छोट-छोट बधार, काल, शततळवी बाधण जलपनभयारण करण, पाणाचा पनायापर, जलपरिषण कमवी करण, उदोगातवील साडपाणार परदकरा करन ताचा पनायापर करण इतािवी उपाातन आपणास ोग जलवसथापन करता त.

आपण आपला शकतक गरजसाठवी पाणाचा ापर करताना पाणवी ाा जाणार नाहवी कमवीत कमवी ापर असा दनम करन घतला तरवीहवी पाणवीटचाई समसर मात करता ऊ शकल. जलवसथापनासाठवी समाजात परबोधन करण हवी काळाचवी गरज आह.

मख मादहतवी ततरजञान कद हवी ‘आटवी हब’ महणन ओळखलवी जातात. भारतात अशवी कद कोणता शहरामध दकदसत झाललवी अाहत त इटरनटचा साहायान शोधा भारताचा नकाशा आराखडात हवी कद सचवीसह िशयाा.

मानहती तातरजान उदोग

Øसोबत दिलल दचनह कशाशवी सबदधत आह?

Øा उपकरमाचा कोणता िािा होईल?

Øा उपकरमाचा रोजगाराचा सहसबध कोणता?

Øभारतातवील नरतन उदोग कोणत?

Øताना नरतन िजाया कशामळ परापत झाला असाा?

तमहवी जर उदोजक झालात, तर खालवीलपकी कोणकोणता गोषटवी कराल?l िकत निा दमळाल.l एका उदोगातन िसरा दका परक उदोग काढाल.l कर गळता दमळालला नफातन काहवी रककम

समाजासाठवी खचया कराल.l नवीन उदोजक दनमायाण होणासाठवी परतन कराल.

जरा डोक चालवा.

जरा नवचार करा.

पहा बर जमत का ?

पहा बर जमत का ?

59

परशन १. अचक परायाराासमोरील चौकटीत ü अशी खण करा. (अ) औदोदगक दकासार खालवीलपकी कोणता घटक

परतकष पररणाम करत नाहवी? (i) पाणवी (ii) वीज (iii) मजर (iv) हा (आ) खालवीलपकी कोणता उदोग हा लघउदोग आह? (i) तरसामगवी उदोग (ii) पसतकबाधणवी उदोग (iii) रशवीम उदोग (iv) साखर उदोग (इ) खालवीलपकी कोणता शहरात मादहतवी ततरजञानाच

कद नाहवी? (i) जनवी दिलवी (ii) नवी दिलवी (iii) नोएडा (iv) बगळर (ई) उदोगाना नफातवील िोन टकक रककम कशासाठवी

ापरण अदनाया आह? (i) आकर (ii) उदोगाच सामादजक िादत (iii) सत सा कर (iv) दकरी कर परशन २. खालील नवधान सतर की असतर त नलहा. असतर नवधान

िरसत करा. (अ) िशातवील लघ मधम उदोग अजड उदोगाना

मारक ठरतात. (आ) िशातवील कारखानिारवी िशाचा आदथयाक दकासाच

दनिवशक आह. (इ) औदोदगक दकास महामडळाचा सथापनचा

उदश उदोगधदाच दकदवीकरण करण हा आह. (ई) उदोगाच सामादजक िादत ह परतक

उदोगधदासाठवी अदनाया आह.

परशन ३. खालील परशनााची उततर तीन त चार ओळीत नलहा. (अ) औदोदगक कषतरासाठवी सरकारकडन कोणकोणता

सदधा उपलबध होतात? (आ) औदोदगक दकासाचा राषटटवी दकासार कसा

पररणाम होतो ह तमचा शबिात दलहा. (इ) उदोगाचा सामादजक िादताचा उपकतबाबत

तमच मत थोडकात वकत करा. (ई) लघउदोगाचवी तवीन दशषट सागा.परशन ४. खालील परशनााची सनवसतर उततर नलहा. (अ) औदोदगक दकासार पररणाम करणार घटक सपषट

करा. (आ) महाराषटट औदोदगक दकास महामडळाच िाि

दलहा. (इ) मादहतवी ततरजञान उदोगाच महत सागा. (ई) भारतातवील लोकसखचा दचार करता उदोग

दनदमयातवी हा बरोजगारवीरवील एक चागला उपा आह. सपषट करा.

परशन ५. खालील नवधानासाठी ओघतकता तरार करा. (अ) आपण ज कपड ापरतो ताचा शतापासन

आपलापयत झालला परास दलहा. (ब) एखादा उदोगाचा सथादनकीकरणासाठवी

आक घटक दलहा. परशन ६. फरक सपष करा. (अ) मधम उदोग - अजड उदोग (आ) कषवीपरक उदोग - मादहतवी ततरजञान उदोग

उपकरम : तमचा गाात अथा शहरात उदोगाच सामादजक िादत

अतगयात एखािा उपकरम कला असलास ताचवी मादहतवी दमळा गायात सािर करा.

***

सवाधरार