« Προσωπική ταυτότητα και συνείδηση στον Λοκ» [Personal Identity and Consciousness in Locke], Isopoliteia, t. IX-X, 2005-6, Sakkoula, Athens,

1

1

Ισοπολιτεία

Τόµοι ΙΧ-Χ, 2005-2006

σσ. 61-90.

Βασιλική Γρηγοροπούλου

Προσωπική ταυτότητα και συνείδηση στον Λοκ

i. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Στην καθηµερινή ζωή συχνά διατυπώνονται ερωτήµατα σχετικά µε την προσωπική

ταυτότητα, όπως το δηµοφιλές ερώτηµα Ποιος είµαι. Το ζήτηµα της προσωπικής

ταυτότητας απασχολεί, διότι δεν είναι µόνο θεωρητικής αλλά και πρακτικής τάξεως

πρόβληµα, εκφράζει τη µέριµνα για τον εαυτό, τη σχέση του µε το παρελθόν, το

παρόν και το µέλλον και αποβλέπει στην αναγνώριση, την αξιοπιστία και την

υπευθυνότητα ενός δρώντα. Το ζήτηµα όµως είναι µε βάση ποιες αρχές και κριτήρια

µπορούν τα ερωτήµατα σχετικά µε την προσωπική ταυτότητα να απαντηθούν

αξιόπιστα.

Ένας δρων αναγνωριζόµενος ως πρόσωπο αποτελεί υποκείµενο δικαίου, είναι

κύριος της ύπαρξής του και των αγαθών που του ανήκουν, µπορεί να συνάψει

συµβόλαια, να του αποδοθεί ευθύνη για τις πράξεις του και δικαιοσύνη όταν

αδικείται.1 Η επιστηµονική συζήτηση έχει δώσει ιδιαίτερη έµφαση στο κριτήριο στο

οποίο βασίζεται η αναγνώριση ενός προσώπου και έχουν µάλιστα υποστηριχθεί

διάφορα κριτήρια, όπως το σώµα, ο εγκέφαλος, η µνήµη, η άσκηση της βούλησης.2

Εφόσον όµως το πρόσωπο παρουσιάζει µια ισχυρή ηθική και δικαιική διάσταση, δεν

1 Βλ. Alain Sériaux, Les personnes (Paris: PUF, 1997), 4 επ. 2 Σχετικά µε τα διαφορετικά κριτήρια της προσωπικής ταυτότητας, βλ. A. Oksenberg Rorty (ed.), The Identities of Persons (Berkeley: University of California Press, 1976), 2. Βλέπε επίσης H. W. Nooman, Personal Identity (London: Routledge, 1991), 1-23, όπου αναλύεται εκτενέστερα µια σειρά κριτηρίων προσέγγισης της προσωπικής ταυτότητας. Από την άλλη µεριά, ο Η. Frankfurt, αναφερόµενος κριτικά στον Strawson και στον Ayers, που έπαιξαν σηµαντικό ρόλο για τη διαµόρφωση σύγχρονων προσεγγίσεων της προσωπικής ταυτότητας, στον αγγλοαµερικανικό χώρο, επισηµαίνει τη βιολογική χρήση της έννοιας πρόσωπο, στην πραγµατικότητα, την απώλεια της διακριτής σηµασίας της: «Η έννοια πρόσωπο δεν υποδηλώνει απλώς τη συµµετοχή σε ένα ορισµένο βιολογικό είδος». Όπως υποστηρίζει, µια ουσιώδης διαφορά ανάµεσα σε πρόσωπα και άλλα δηµιουργήµατα, πρέπει να διερευνηθεί στη δοµή της βούλησης ενός προσώπου, η οποία επιτρέπει την πρόσβαση σε µια βασική προϋπόθεση της ηθικής ευθύνης, βλ. Η. Frankfurt, «Freedom of the will and the concept of a person»,

2

2

µπορεί να αρκεί το σωµατικό κριτήριο, τα δακτυλικά αποτυπώµατα, ή ακόµη και η

βιολογική του σύσταση για την αναγνώρισή του.

Ο Λοκ, όπως θα αναλύσουµε στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, απορρίπτει το

σωµατικό κριτήριο και εξετάζει την προσωπική ταυτότητα µε όρους συνείδησης.

Πολλοί µελετητές όµως, υποστηρίζουν ότι η θεωρία του Λοκ για την προσωπική

ταυτότητα καθορίζεται από τη µνήµη, αναγνωρίζοντας τον Λοκ ως εκπρόσωπο του

εµπειρισµού.3 Εντούτοις, η θεωρία του Λοκ για την προσωπική ταυτότητα, η οποία

αποτελεί βασική αναφορά στις σύγχρονες συζητήσεις περί προσωπικής ταυτότητας,

δεν µπορεί να γίνει κατανοητή ανεξάρτητα από όλο το έργο του και τον

προσανατολισµό του. Το περίφηµο κεφάλαιο «Of Identity and Diversity» αν και έχει

διαβαστεί σαν ένα αυτόνοµο δοκίµιο µέσα στο Δοκίµιο για την ανθρώπινη νόηση,

συνδέεται µε όλες τις διαστάσεις του έργου του Λοκ, τη γνωσιολογία, την ηθική και

την πολιτική, µε τη διαµόρφωση του ορθολογικού και ηθικού δρώντος, και η ηθική

διάσταση της έννοιας πρόσωπο είναι η πλέον ισχυρή, όπως θα υποστηριχθεί στο

πλαίσιο αυτού του άρθρου.

ii. Εµπειρισµός και ορθολογισµός στον Λοκ

Ο Τζον Λοκ είχε το προνόµιο µιας ευρύτατης παιδείας,4 οι δε φιλοσοφικές επιδράσεις

που δέχτηκε και ενσωµάτωσε στο έργο του αποτελούν αντικείµενο έρευνας.5 Είχε

αναγορευθεί µέλος της Εταιρείας του Λονδίνου (Royal Society), στα 1668, µιας

οµάδας επιστηµόνων, οι οποίοι έδιναν έµφαση στην πειραµατική έρευνα και

αποτέλεσαν τους αρχιτέκτονες της νέας επιστήµης, ανέδειξαν τη φιλοσοφία του

Δηµόκριτου και του Επίκουρου και απέρριψαν τον σχολαστικισµό, που επικρατούσε

ακόµη στα πανεπιστήµια. Ο Λοκ όµως πολύ λίγο ασχολήθηκε µε την πειραµατική

έρευνα, ενώ, αντίθετα, ο Ντεκάρτ είχε αφιερώσει αρκετό χρόνο για τις πειραµατικές

µελέτες, τις οποίες ο Λοκ είχε υπόψη του.

in H. Frankfurt, Τhe Importance of what we care about (Cambridge: Cambridge University Press,1998), 11-25. 3 Βλ. J. Perry, Personal Identity (Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 1975), 12. 4 Την ευρύτατη παιδεία και το πάθος για τα βιβλία δείχνει η µελέτη για την περίφηµη βιβλιοθήκη του Λοκ, η οποία αριθµούσε πάνω από 3.500 τίτλους, περιλαµβάνοντας όχι µόνο βιβλία στη λατινική και την αγγλική γλώσσα, αλλά και στη γαλλική, ολλανδική, ιταλική, την ελληνική (49 τίτλοι), ακόµη και στην εβραϊκή, την περσική, αραβική και συριακή· βλ. J. Harrison and P. Laslett, The Library of John Locke (Oxford: Oxford University Press, 1971). 5 Βλ. Yolton, Locke and the way of his ideas, (Oxford: Oxford University Press, 1968), ix.

3

3

Το έργο του Λοκ έχει ενταχθεί στον εµπειρισµό του 17ου αιώνα. Ο ίδιος

υποστήριζε ότι οι ιδέες µας προέρχονται από την εµπειρία, αλλά όχι ότι όλη η γνώση

µας βασίζεται στην εµπειρία.6 Η φυσική φιλοσοφία, σύµφωνα µε τον ορισµό που

δίνει ο ίδιος στο τελευταίο κεφάλαιο του Δοκιµίου για την ανθρώπινη νόηση,

περιλαµβάνει όχι µόνο τη γνώση της σύστασης, των ιδιοτήτων και των λειτουργιών

των υλικών σωµάτων αλλά και των πνευµάτων (spirits), τα οποία αναγνωρίζει ότι

«έχουν τη δική τους φύση, σύσταση και λειτουργίες, όπως και τα σώµατα» (E, IV,

xxi, 2).7 Ο σκοπός δε της φυσικής φιλοσοφίας για τον Λοκ «είναι η θεωρησιακή

αλήθεια» (speculative Truth). Ο Λοκ µάλιστα δεν ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξος ότι

µπορούσε να γίνει γνωστή η µικρο-δοµή των φυσικών σωµάτων,8 και δεν θεωρούσε

ότι οι φυσικοί νόµοι µπορούσαν να συναχθούν εµπειρικά.

Τον παραπάνω ορισµό της φυσικής φιλοσοφίας ακολουθεί ο ορισµός της

Ηθικής: η Πρακτική9 επιστήµη ορίζεται ως «η ικανότητα του ορθού εφαρµοσµένη

στις δυνάµεις και τις πράξεις µας, προκειµένου για την επίτευξη καλών και χρήσιµων

πραγµάτων» (Ε IV, xxi, 3). Για τον Λοκ, η Ηθική, η οποία αναζητά τους κανόνες της

ανθρώπινης πράξης που οδηγούν στην Ευτυχία, δεν έχει σκοπό «την ψιλή θεώρηση,

και τη γνώση της αλήθειας, αλλά το Ορθό και µια συµπεριφορά ανάλογη προς αυτό»

(στο ίδιο).

Ενώ η φυσική φιλοσοφία έχει σκοπό τη θεωρησιακή αλήθεια, η Ηθική έχει

σκοπό την εφαρµογή του ορθού. Ως γνωστόν, η εχθρική αντίδραση προς το Δοκίµιο

του Λοκ προήλθε κυρίως λόγω της κριτικής που άσκησε στις έµφυτες ιδέες· ο ίδιος

όµως δεχόταν ότι η ηθική θεµελιώνεται σε a priori αλήθειες οι οποίες δεν

υποστηρίζονται επαρκώς σε εµπειρικές βάσεις.10 Για τον Λοκ, είναι δυνατή µια a

priori επιστήµη της Ηθικής ανάλογη προς τα απαγωγικά συστήµατα των

6 Για τη διάκριση ανάµεσα στην προέλευση και τον σχηµατισµό των ιδεών και τη θεµελίωση της γνώσης, βλ. M. Ayers, «John Locke», in E. Craig (ed.), The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy, (London & New York: Routledge, 2005), 583 και 586-87· επίσης, Ν. Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Θεσσαλονίκη: Κώδικας, 1998), 143 επ. 7 J. Locke, An Essay concerning Human Understanding, P. Nidditch (ed.) (Oxford: Οxford University Press, 1975), 720. (Στις αναφορές το έργο θα αναφέρεται µε το αρχικό γράµµα Ε, στη συνέχεια θα αναγράφονται µε λατινικούς χαρακτήρες πρώτα ο αριθµός του βιβλίου, στη συνέχεια του κεφαλαίου, και µε αραβικούς αριθµούς η παράγραφος). Η αναγνώριση εκ µέρους του Λοκ ότι δεν υπάρχει µόνον ο κόσµος των υλικών σωµάτων αλλά και των πνευµάτων έχει δώσει αφορµή στον Yolton να υποστηρίξει την ύπαρξη δύο διανοητικών κόσµων στο έργο του Λοκ. Βλ. J. Yolton, The two Intellectual Worlds of John Locke (Ithaca & London: Cornell University Press, 2004). 8 Βλ. E II, xxiii, 13. 9 Η λέξη πρακτική είναι γραµµένη ελληνικά στο κείµενο (Ε IV, xxi, 3)· ο Λοκ, ως γνωστόν ήταν tutor ελληνικών στην Οξφόρδη. 10 Βλ. J. L. Mackie, Problems from Locke (Oxford: Clarendon Press, 1976), 208.

4

4

µαθηµατικών.11 Αυτή η αισιοδοξία εκφράζεται τόσο στο Δοκίµιο, όσο και σε πρώιµα

κείµενά του, κυρίως στα Essays on the Law of Nature. Ο ορθολογισµός λοιπόν στον

Λοκ δεν βασίζεται στις έµφυτες ιδέες, τις οποίες αµφισβητεί, αλλά σε a priori

αλήθειες.

Όπως αναφέρει στο Δοκίµιο, «Η Ηθικότητα (Morality) είναι ικανή απόδειξης,

όπως τα Μαθηµατικά· πράγµατι, οι ιδέες τις οποίες πραγµατεύεται η Ηθική, επειδή

είναι πραγµατικές ουσίες και ως τέτοιες, φαντάζοµαι, έχουν µια ανακαλύψιµη

σύνδεση και συµφωνία µεταξύ τους» (Ε IV, xii, 8). Οι πραγµατικές ουσίες στις

οποίες αναφέρεται στο Δοκίµιο, µπορούν να κατανοηθούν ως ιδέες ή προτάσεις που

θεµελιώνουν την Ηθική, από τις οποίες προκύπτουν άλλες προτάσεις που συνδέονται

µεταξύ τους λογικά.

Στα Εssays on the Law of Nature,12 ανασκευάζει την αντίληψη ότι ο φυσικός

νόµος θεµελιώνεται στο αυτοενδιαφέρον· αντιθέτως, όπως υποστηρίζει, το κοινό

αγαθό οδηγεί στην ειρήνη, την ασφάλεια του προσώπου και της ιδιοκτησίας. «Το

αυτοενδιαφέρον δεν αποτελεί θεµέλιο του φυσικού νόµου ή το λόγο για να τον

υπακούµε, αν και είναι συνέπεια της υπακοής σε αυτόν».13 Εντοπίζουµε λοιπόν ότι το

κοινό αγαθό αποτελεί µια θεµελιώδη ιδέα ή πρόταση, συνέπειες της οποίας είναι η

ειρήνη, η διασφάλιση του αυτοενδιαφέροντος, η ασφάλεια του προσώπου και της

ιδιοκτησίας. H σύλληψη των γενικών προκείµενων επιτυγχάνεται διά του Λόγου, και

θα πρέπει να ισχύουν για όλους, όπως η πρόταση ότι «οι τρεις γωνίες είναι ίσες µε

δύο ορθές». Τα µαθηµατικά, τα οποία βασίζονται σε προφανείς προτάσεις από τις

οποίες έπονται αναγκαίες συνέπειες, αποτελούν ένα πρότυπο, πάνω στο οποίο µπορεί

να υποστηριχθεί η κανονιστικότητα των πράξεων, το καθήκον, η δέσµευση στις

υποσχέσεις, η αλληλουχία των σχέσεων και η αλληλεγγύη, αλλά ακόµη και η θυσία

για το κοινό αγαθό.14

11 Η αισιοδοξία του Λοκ εκφράζεται σε σχέση µε τις δυνατότητες αποδεικτικής γνώσης στη θεολογία, την ηθική, τη γεωµετρία, αλλά και στη χηµεία και την ιατρική. Και σε αυτά τα ζητήµατα, σύµφωνα µε τον Mackie, εντοπίζονται οι ισχυρές ορθολογικές τάσεις στο θεωρητικό του έργο. Βλ. J.L. Mackie, Problems from Locke, 224, ο οποίος εντούτοις ασκεί κριτική στον Λοκ σε αυτά τα σηµεία, αποτιµώντας ότι ο Λοκ έδωσε µεγαλύτερη έµφαση στην a priori γνώση σε σχέση µε την εµπειρική. 12 J. Locke, Essays on the Law of Nature, No VIII, 1664: «Is each man's private interest the foundation of the law of nature? Answer: No», in John Locke, Political Writings, D. Wootton (ed.), (Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company, 2003), 177-183. 13 Όπ. παρ., 183. 14 Βλ. Ε IV, ii, 18: 549, όπου υποστηρίζεται ότι από προφανείς προτάσεις από τις οποίες έπονται αναγκαίες συνέπειες, αναµφισβήτητες όπως στα Μαθηµατικά, µπορούν να διατυπωθούν οι κανόνες του ορθού και του εσφαλµένου στην Ηθική· για παράδειγµα, όπου δεν υπάρχει ιδιοκτησία, δεν υπάρχει αδικία· ή, ότι καµία κυβέρνηση δεν επιτρέπει την απόλυτη ελευθερία.

5

5

O Λοκ υποστηρίζει ότι ο Λόγος συνεργάζεται µε την εµπειρία, διευθετώντας

τις εικόνες των πραγµάτων. Επειδή όµως χρησιµοποιεί τον όρο αντίληψη για τις ιδέες,

έχει δοθεί η εντύπωση ότι οι ιδέες είναι παθητικές, παθητικά αντίγραφα

αισθητηριακών αντιλήψεων, οι ιδέες όµως είναι τα αντικείµενα σκέψεων, δηλαδή

ενέργειες του σκέπτεσθαι.15 Στη θεωρία του, η ιδέα µεσολαβεί ανάµεσα στο νου και

τη φυσική πραγµατικότητα. Δεύτερον, ο νους δεν είναι µια τιθήνη, δεν δέχεται απλώς

την εγγραφή ιδεών, αλλά συγκρίνει τις ιδέες, τις διακρίνει, αναλύει τις σύνθετες σε

απλές και, αντιστρόφως, τις συνδέει σχηµατίζοντας νέους συνδυασµούς, συνδέει

λέξεις µε ιδέες, χρησιµοποιεί λέξεις και ιδέες για να αναπαραστήσει άλλες ιδέες.

Αναγνωρίζεται η εγγενής ικανότητα του νου να γνωρίσει, ενώ το τι θα γνωρίσει

εξαρτάται από την εµπειρία.16

Η Ηθική, βασιζόµενη σε γενικές προτάσεις, όπως τα Μαθηµατικά, παρουσιάζει

συνάφεια µε τον Ορθολογισµό, τη σύλληψη γενικών προκείµενων διά του Λόγου. Ο

ορθολογισµός και η Ηθική αποτελούν προϋποθέσεις της θεωρίας για την προσωπική

ταυτότητα.17 Το πρόσωπο είναι ένα νοήµον σκεπτόµενο ον που υπόκειται στον ηθικό

νόµο, όπως διατυπώνεται στο Δοκίµιο (Ε ΙΙ, xviii, 9 και 26).

iii. Η καινοτοµία του Λοκ σχετικά µε την έννοια πρόσωπο

Έχει υποστηριχθεί ότι η µεγαλύτερη καινοτοµία της φιλοσοφίας του Λοκ είναι η

θεωρία του για την προσωπική ταυτότητα, και µάλιστα στη µορφή που συζητείται

σήµερα,18 και ότι οι µελέτες που επακολούθησαν αποτελούν απλώς υποσηµειώσεις

στο κείµενο του Λοκ.19

Στη Δεύτερη Πραγµατεία περί Κυβερνήσεως, στο κεφάλαιο «Περί

ιδιοκτησίας», ο Λοκ υποστηρίζει ότι «κάθε άνθρωπος είναι ιδιοκτήτης του προσώπου

του· εδώ κανείς δεν διαθέτει οποιοδήποτε δικαίωµα παρά µόνο αυτός ο ίδιος. Ο

µόχθος του σώµατός του και η εργασία των χεριών του, µπορούµε να πούµε, του

Σχετικά µε τη θυσία για το κοινό αγαθό, βλ. J. Locke, Essays on the Law of Nature, VIII, in

D. Wootton (ed.), 180. 15 Βλ. V. Chappell, «Locke's theory of Ideas», in V. Chappell (ed.), The Cambridge Companion to Locke (Cambridge: Cambridge University Press, 1994), 27 επ. 16 Βλ. Mackie, Problems from Locke, 210. 17 Βλ. R. Mattern, «Moral Science and the Concept of Persons in Locke», in V. Chappell (ed.), Locke (Oxford: Oxford University Press, 1998), 261 επ. 18 N. Jolley, Leibniz and Locke (Oxford: Clarendon Press, 1984), 125. 19 H. Noonan, Personal Identity (London and New York: Routledge, 2003), 24

6

6

ανήκουν αυτοδίκαια» (V, 27).20 Στο Δοκίµιο για τον ανθρώπινο νου, αναλύει

διεξοδικά τη θεωρία του για την προσωπική ταυτότητα (Ε ΙΙ, xxvii). Για τον Λοκ, η

προσωπική ταυτότητα βεβαιώνεται από τη συνείδηση, η οποία συνδέει σκέψεις και

πράξεις· όπως γράφει, «οτιδήποτε έχει συνείδηση των ενεργειών (actions) του

παρόντος και του παρελθόντος, είναι το ίδιο πρόσωπο στο οποίο αµφότερες

ανήκουν» (Ε ΙΙ, xvii, 16).

H θεωρία της προσωπικής ταυτότητας παρουσιάζει ηθική, νοµική και

πολιτική σηµασία, µε δεδοµένο ότι αφορά τον καταλογισµό ευθύνης και επίσης τον

προσδιορισµό δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. Tο πρόσωπο ή προσωπικότητα είναι

προϋπόθεση για την ενότητα των ενσυνείδητων σκέψεων και πράξεων.21

Στο Δοκίµιο, ο Λοκ διατυπώνει κριτικές παρατηρήσεις για την καρτεσιανή

θεωρία της ψυχής, σύµφωνα µε την οποία το σκέπτεσθαι είναι ουσιώδης ιδιότητα της

σκεπτόµενης υπόστασης, χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε (Ε ΙΙ, i, 11-12).22 Σύµφωνα

µε τον Λοκ, η ψυχή δεν σκέφτεται πάντα, διότι διακόπτεται από τη λήθη.

Χρησιµοποιώντας το παράδειγµα του Σωκράτη εν εγρηγόρσει σε αντίθεση µε τον

κοιµώµενο Σωκράτη, υποστηρίζει ότι η σκέψη δεν είναι συνεχής, διότι, πρώτον, ο

Σωκράτης εν εγρηγόρσει δεν έχει πρόσβαση στις σκέψεις του όταν κοιµάται, και,

δεύτερον, έχει εντελώς διαφορετικά ενδιαφέροντα και µέριµνες σε σχέση µε τον

κοιµώµενο Σωκράτη. Ως εκ τούτου, όπως υποστηρίζει, «ο Σωκράτης κοιµώµενος και

ο Σωκράτης εν εγρηγόρσει, δεν είναι το ίδιο πρόσωπο», αλλά «δύο διαφορετικά

πρόσωπα» (Ε ΙΙ, i, 11).23 Ο Ντεκάρτ όµως, θα πρέπει να επισηµάνουµε, δεν

υποστηρίζει ότι ο ονειρευόµενος εαυτός σκέφτεται το ίδιο όπως όταν βρίσκεται εν

εγρηγόρσει.

Ο Ντεκάρτ ελάχιστες φορές στο έργο του αναφέρεται στην έννοια πρόσωπο,

και µάλιστα χωρίς να τη χρησιµοποιεί ως τεχνικό όρο, αλλά εννοώντας ένα ατοµικό

ανθρώπινο ον που αποτελείται από σώµα και ψυχή.24 Η έννοια πρόσωπο ως

ψυχοσωµατική οντότητα διαφέρει από την έννοια του εαυτού ή του σκεπτόµενου

20 Τζων Λοκ, Δεύτερη Πραγµατεία περί Κυβερνήσεως, Εισ.-µετ.-σχόλια Π. Κιτροµηλίδης, (Αθήνα: Γνώση, 1990), § 27, 104. 21 Bλ. Udo Thiel, «Personal Identity», in D. Garber-M. Ayers (eds.), The Cambridge History of Seventeenth-Century Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 890. 22 Ο Λοκ όχι µόνον απορρίπτει την καρτεσιανή άποψη ότι η ψυχή πάντοτε σκέφτεται, αλλά επίσης ότι δεν έχουµε συγκεκριµένη γνώση για την πραγµατική ουσία της ψυχής. Βλ. U. Thiel, «Personal Identity», 889-890. 23 Μπορούν εντούτοις να διατυπωθούν επιφυλάξεις για το αν ο κοιµώµενος Σωκράτης είναι πρόσωπο, εφόσον δεν έχει συνείδηση των ονειρικών του σκέψεων, και µε δεδοµένο ότι η συνείδηση ορίζει την προσωπική ταυτότητα. 24 Βλ. τις επιστολές του Ντεκάρτ στην Ελισάβετ, του Ιουνίου 1645 και Σεπτεµβρίου 1645.

7

7

εγώ, το οποίο διακρίνεται από το σώµα. Χάρη µάλιστα στο σκεπτόµενο εγώ το σώµα

µπορεί να διατηρεί την ταυτότητά του.25

Ο Ντεκάρτ ταύτιζε τον εαυτό µε µια άυλη και αδιαίρετη σκεπτόµενη

υπόσταση, όµως, για τον Λοκ, η προσωπική ταυτότητα δεν βεβαιώνεται ούτε από την

πνευµατική υπόσταση που θεωρούνταν ότι εγγυάται την ψυχολογική συνέχεια, ούτε

όµως µπορεί να βεβαιωθεί από το σώµα. Για τον Λοκ, η υπόσταση, η οποία µάλιστα

είναι µια ιδέα που δηµιουργεί ο νους,26 δεν γίνεται δεκτή ως κριτήριο της ταυτότητας,

αλλά η συνείδηση ενός προσώπου συνιστά την προσωπική ταυτότητα, το κριτήριο µε

βάση το οποίο αναγνωρίζεται η ταυτοπροσωπία ενός δρώντα στη διάρκεια του

χρόνου.27

Ενώ για τον Ντεκάρτ το πρόσωπο νοείται ως ψυχοσωµατική οντότητα, για τον

Λοκ, και σε αυτό θα επιµείνει στο Δοκίµιό του, ως ψυχοσωµατική οντότητα νοείται ο

άνθρωπος. Το πρόσωπο στον Λοκ υπόκειται στον ηθικό νόµο και στους νόµους της

πολιτείας, δεν είναι όµως αποκλειστικά και µόνο δηµιούργηµά τους, όπως στον

Χοµπς,28 µε δεδοµένο ότι συνοδεύεται από στοχαστική συνείδηση.

Η λοκιανή θεωρία διακρίνεται και από τη θεολογική παράδοση του προσώπου. Το

ζήτηµα της προσωπικής ταυτότητας συνδεόταν µε το δόγµα της Αγίας Τριάδος,

σύµφωνα µε το οποίο η Θεϊκή ουσία ή Υπόσταση είναι µία και ενιαία, ενώ

παρουσιάζεται σε τρία Πρόσωπα, διακριτά µεταξύ τους. Χάρη δε στο οµοούσιον της

Αγίας Τριάδος, σύµφωνα µε τον Τερτυλλιανό, η διάκριση των τριών Προσώπων δεν

διασπά την ενότητά τους, και δεν αναιρεί την πεποίθηση για ένα και µοναδικό Θεό.29

25 Βλ. U. Thiel, «Personal Identity», 873-74. 26 Το σκέπτεσθαι είναι η κύρια ιδιότητα της ψυχής, αλλά εφόσον η ιδέα µιας ψυχής είναι µια σύνθετη ιδέα υπόστασης, δεν έχουµε, σύµφωνα µε τον Λοκ, γνώση της πραγµατικής ουσίας της (Ε ΙΙ, i, 10). Δεν µπορεί εποµένως η ψυχή-υπόσταση να είναι το έγκυρο κριτήριο της προσωπικής ταυτότητας. 27 Βλ. J.L. Mackie, Problems from Locke, 173. 28 Σύµφωνα µε τον Χοµπς, στον Λεβιάθαν, το πρόσωπο ορίζεται ως εξής: «Πρόσωπο, είναι εκείνος του οποίου τα λόγια ή οι πράξεις θεωρείται είτε ότι του ανήκουν, είτε ότι αντιπροσωπεύουν τα λόγια ή τις πράξεις κάποιου άλλου προσώπου ή κάποιου άλλου πράγµατος στο οποίο αποδίδονται, είτε πραγµατικά είτε πλασµατικά». Tο πρόσωπο δηλαδή προσδιορίζεται µε όρους πράξης ή κυριότητας των πράξεων. H δε κυριότητα των πράξεων έχει ως κριτήριο τη χρήση του λόγου. O Xοµπς παραπέµπει στον Kικέρωνα για τη χρήση του όρου personna ως ρόλου, µάσκας ή προσωπείου: «unus sustineo tres personas, mei, adversarii, et judicis: φέρω τρία πρόσωπα, το δικό µου, του αντιπάλου µου και του δικαστή· βλ. Thomas Hobbes,Leviathan, Edwin Curley (ed.), (Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing, 1994), xvi, 101, § 1-3.

Στον Λοκ η ταυτότητα του προσώπου, βεβαιώνεται από τη συνείδηση, και σε αυτό καινοτοµεί· βλ. M. Ayers, Locke (London and New York: Routledge, 1991), τ. ΙΙ, 262.

29 Βλ. E. Osborn, Tertullian, First Theologian of the West (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 136-138.

8

8

Σύµφωνα µε τη θεολογική µεσαιωνική παράδοση, το πρόσωπο αποτελούσε

φυσική οντότητα άρρηκτα συνδεδεµένη µε την ψυχή. Ο έννοια εαυτός βασιζόταν

στην ψυχή, µια άυλη υπόσταση, εκ φύσεως αθάνατη· ως εκ τούτου δεν ετίθετο

ζήτηµα για τη µεταθάνατον ζωή. Για τον Τερτυλλιανό, το πρόσωπο (persona) ενός

ατοµικού όντος βασίζεται στην ψυχή του· υιοθετεί εντούτοις µια αντίληψη περί

'σωµατικής ψυχής', και από αυτή την άποψη, η έννοια πρόσωπο αναφέρετα� τόσο

στις σκέψεις όσο και στις πράξεις ενός ατοµικού όντος.30 Από αυτήν την άποψη,

επιχειρείται να δικαιολογηθεί πώς ένα πρόσωπο είναι δυνατό να λογοδοτήσει κατά

την ηµέρα της Κρίσεως για τις πράξεις του στην επίγεια ζωή, να τιµωρηθεί ή να

επιβραβευθεί· η ατοµικότητα όµως αυτής της ψυχής δύσκολα µπορούσε να

δικαιολογηθεί.

Για τον Λοκ, η προσωπική ταυτότητα δεν βασίζεται ούτε στο σώµα ούτε και

σε µια άυλη ψυχή, όπως σύµφωνα µε τη θεολογία, αλλά στη συνείδηση. Επιπλέον, ο

Λοκ παρουσιάζει µια νέα θεωρία εξατοµίκευσης, και µάλιστα στις πρώτες

παραγράφους του κεφαλαίου που αφιερώνει για την ταυτότητα, όπου εισάγει τα

κριτήρια µε τα οποία διακρίνεται ένα άτοµο από ένα άλλο. Η δε καινοτοµία του

έγκειται κυρίως στην τοποθέτηση του ζητήµατος της ταυτότητας σε σχέση µε το

χρόνο. Πότε δηλαδή ένα πρόσωπο στο χρόνο t2 ταυτίζεται µε την οντότητα που

υπήρχε στο χρόνο t1 στο παρελθόν.31 Από αυτή την άποψη παρουσιάζει ενδιαφέρον

ακόµη και σήµερα η θεωρία του. Το ουσιώδες όµως για τη θεωρία του Λοκ, όπως θα

υποστηριχθεί στο πλαίσιο αυτού του άρθρου, έγκειται στον ηθικό χαρακτήρα του

κριτηρίου της ταυτότητας, που οφείλεται στη συνείδηση. Η ταυτότητα για τον Λοκ

δεν είναι µεν µια έµφυτη ιδέα που βασίζεται στο δόγµα της αθανασίας της ψυχής,

εντούτοις όµως επιχειρείται να υποστηριχθεί ότι ανεξάρτητα από αυτό το δόγµα ένα

πρόσωπο µπορεί να είναι ηθικό, βάσει της συνείδησής του.

iv. Κριτήρια εξατοµίκευσης

Για τη θεωρία του Λοκ, ο χώρος και ο χρόνος είναι βασικά κριτήρια εξατοµίκευσης:

ένα άτοµο δεν µπορεί παρά να βρίσκεται σε έναν ορισµένο τόπο και χρόνο· θα ήταν

30 Βλ. Tertullian, On the Soul, in E.A. Quain (ed.), Tertullian (New York: Fathers of Church, 1950), 272. 31 Όπως το διατυπώνει ο J.L. Mackie, Problems from Locke, 142: «H γενική θεωρία του Λοκ για την ταυτότητα µέσω του χρόνου είναι ότι x-περιστατικά στο χρόνο t1 και στο χρόνο t2 είναι περιστατικά του αυτού x, εάν και µόνο εάν υπάρχει µια συνεχής x-ιστορία που να τα συνδέει.

9

9

άτοπο να βρίσκεται συγχρόνως σε δύο διαφορετικούς τόπους και χρόνους· (Ε, ΙΙ,

xvii, 1 και 3). Ένα άτοµο εποµένως διακρίνεται από ένα άλλο µε κριτήριο το χώρο

και το χρόνο στον οποίο βρίσκεται.

Το κριτήριο αυτό χρησιµοποιείται και σχετικά µε τη διατήρηση της

ταυτότητας ενός έµβιου οργανισµού. Μια βελανιδιά ή ένα άλογο παρόλο που

αυξοµειώνεται η µάζα τους, µπορεί να διατηρούν την ταυτότητά τους, εφόσον

παρουσιάζεται η χωροχρονική συνέχεια της ιστορίας του οργανισµού τους. Η

ιδιαιτερότητα του οργανισµού οφείλεται στο πώς συνδέονται τα σωµατίδια ύλης που

το συνιστούν· ένας οργανισµός µπορεί να µεταβάλλεται, αλλά εφόσον είναι συνεχής

η ιστορία του, θα διατηρεί την ταυτότητά του.

Ο Λοκ διακρίνει την έννοια πρόσωπο από την έννοια άνθρωπος· η ταυτότητα

του ανθρώπου βασίζεται στο κριτήριο της ψυχοσωµατικής ενότητας και της

συνέχειας στην ιστορία του οργανισµού του· διαφορετικά ένας άνθρωπος θα

µπορούσε να έχει διαφορετικές ψυχές. Ο άνθρωπος θεωρείται ως ψυχοσωµατική

ενότητα, γιατί διαφορετικά, «τι θα εµπόδιζε το ίδιο Πνεύµα να’ ναι ενωµένο µε

διαφορετικά σώµατα, ή άνθρωποι που έχουν ζήσει σε διαφορετικές εποχές να

µπορούν να’ ναι ο ίδιος άνθρωπος» (Ε, ΙΙ, xvii, § 6). Ο Λοκ προκειµένου να

διευκρινίσει την ταυτότητα του ανθρώπου, αναφέρει ως παράδειγµα ένα παπαγάλο

ιδιαίτερα προικισµένο· και υποστηρίζει ότι ακόµη κι ένα πτηνό προικισµένο µε λόγο

ξεχωρίζει από τον άνθρωπο, διότι δεν έχει ανθρώπινο σώµα (στο ίδιο, § 8).32 Ούτε,

όµως, και η ταυτότητα του ανθρώπου βασίζεται αποκλειστικά στην ικανότητα του

λόγου, αλλά στην ψυχοσωµατική ενότητα.

Η δε έννοια άνθρωπος διακρίνεται από την έννοια πρόσωπο· αναγνωρίζεται

µάλιστα ότι είναι δυνατό κάποιος να έχει διαφορετικά πρόσωπα, ενώ δύο ή

περισσότεροι άνθρωποι µπορεί να είναι ένα πρόσωπο. Το σωµατικό κριτήριο δεν

είναι ουσιώδες για την έννοια πρόσωπο, ενώ είναι για τον άνθρωπο. Το πρόσωπο

ορίζεται ως συνείδηση, αλλά, όπως επισηµαίνει ο Λοκ, η σκέψη µπορεί να

διακόπτεται και να υφίσταται σοβαρές µεταβολές, ως εκ τούτου και η συνείδηση·

τούτο συνεπάγεται τη διαφοροποίηση µιας συνείδησης από µια άλλη, καθώς επίσης

και την πιθανότητα να έχει ένας άνθρωπος διαφορετικές συνειδήσεις και ως εκ

τούτου διαφορετικά πρόσωπα, ένα κεντρικό πρόβληµα που θεµατοποιείται στο

κείµενό του για την προσωπική ταυτότητα, όπως θα αναλύσουµε στη συνέχεια. 32 Πρόκειται για µια ιστορία που αναφέρεται στο Histoire comique des états et empires du soleil, του Cyrano de Bergerac (1662).

10

10

v. Το Πρόσωπο ως συνείδηση

Ο Λοκ ορίζει το πρόσωπο ως ένα «σκεπτόµενο νοήµον ον, που διαθέτει λόγο και

αναστοχασµό, και µπορεί να εξετάσει τον εαυτό του σαν τον εαυτό του, το ίδιο

σκεπτόµενο πράγµα σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους. Τούτο γίνεται µόνο µε τη

συνείδηση, η οποία είναι αξεχώριστη από το σκέπτεσθαι, και όπως φαίνεται σε µένα,

ουσιώδης σε αυτό» (ΙΙ, 27, § 9).

Σύµφωνα µε αυτό τον ορισµό, το πρόσωπο δεν ορίζεται ούτε ως σώµα ούτε

ως ψυχή· τα φυσικά χαρακτηριστικά δεν είναι ουσιώδη, αλλά το ουσιώδες γνώρισµα

είναι η συνείδηση. Εποµένως η συνείδηση συνιστά το κριτήριο της ταυτότητας ενός

όντος ως προσώπου. Το πρόσωπο αναφέρεται στον εαυτό του, παρουσιάζεται δηλαδή

µέσω µιας αυτοαναφορικής και αναστοχαστικής σχέσης, διά της οποίας εξετάζει τον

εαυτό του στο χωροχρόνο.

Βασικό λοιπόν συστατικό της συνείδησης είναι ο αναστοχασµός, ο οποίος

αποτελεί µια πηγή ιδεών. Σύµφωνα µε τον Λοκ, οι ιδέες έχουν διπλή προέλευση,

αφενός µεν προέρχονται από την αίσθηση των ποιοτήτων των αντικειµένων του

εξωτερικού κόσµου, αφετέρου δε από τον αναστοχασµό του πνεύµατος ή του νου

πάνω στις λειτουργίες του. Στη µία περίπτωση τις δεχόµαστε από το κανάλι των

αισθητηριακών οργάνων, ενώ στη δεύτερη από µια δύναµη η οποία µπορεί να

ονοµαστεί εσωτερική αίσθηση (inner sense: Ε, ΙΙ, i, 23).

H εσωτερική αίσθηση δεν είναι επινόηση του Λοκ, έχει αριστοτελική (Περί

Ψυχής, ΙΙΙ, 2 & 4) και µεσαιωνική προέλευση· χαρακτηριστικά στον Αυγουστίνο

υποδηλώνει την επιστροφή στον εαυτό, ενώ σε αυτήν αναφέρεται και ο Nτεκάρτ.33 O

Λοκ αναφέρει ότι η εσωτερική αίσθηση είναι µια πηγή ιδεών την οποία κάθε

άνθρωπος έχει πλήρως µέσα του. Θεωρεί ότι η αίσθηση αυτή δεν έχει σχέση µε

εξωτερικά αντικείµενα και την αποκαλεί αναστοχασµό, µε τον οποίο το πνεύµα

αντιλαµβάνεται τις λειτουργίες του, στο πλαίσιο µιας εσωτερικής εµπειρίας (Ε, ΙΙ, i,

§ 4).

33 Bλ. René Descartes, Principes, in Ch. Adam & P. Tannery (eds.), Oeuvres de Descartes (Paris: Vrin, 1989), IV, 310-311, § 189-190· D. Kambouchner, L’ Homme des Passions (Paris: Albin Michel, 1995), τ. I, 269 επ.· R. Descartes, Les Passions de l’âme, άρθρο 85, όπου η εσωτερική αίσθηση κρίνει τι είναι καλό ή κακό, τι µας ταιριάζει και τη θεωρεί πιο ασφαλή από την εξωτερική αίσθηση, όπως η όραση. Aπό την εσωτερική αίσθηση πηγάζει η αγάπη για αυτά που είναι καλά· βλ. R. Descartes, Τα πάθη της ψυχής, εισ. -µετ. Γ. Πρελορέντζος, (Αθήνα: Κριτική,1996), 148.

11

11

Oι ιδέες του αναστοχασµού δεν είναι αντιλήψεις άλλων ιδεών είναι

αντιλήψεις των πνευµατικών λειτουργιών (operations), των ενεργηµάτων του νου

καθώς αντιλαµβάνεται ότι σκέπτεται, αµφιβάλλει, πιστεύει, θέλει, συλλογίζεται,

γνωρίζει (Ε, II, i, § 4). Περιλαµβάνει δηλαδή τους τρόπους µε τους οποίους ο νους

ενεργεί πάνω ή µε τις πρώτες ιδέες που προέρχονται από την αίσθηση.

Έτσι στον Λοκ, ο νους µπορεί να περιγράφεται άλλοτε ως άγραφη πλάκα,

καθώς εντυπώνονται σε αυτό οι πρώτες αντιλήψεις, άλλοτε ως δυναµισµός που

χαρακτηρίζεται από τις δυνάµεις του και ζωογονείται από µια κίνηση την οποία ο

Λοκ ονοµάζει δυσφορία (uneasiness: E, II, i, § 4 και II, xxi).34

H συνείδηση είναι η αντίληψη ή αίσθηση αυτού που συµβαίνει στο πνεύµα

µας, περιλαµβάνει και τις εντυπώσεις, την «άµεση» σκέψη, εκείνη που

ανταποκρίνεται στην πρώτη επίδραση, αλλά και την κίνηση του νου που

αναδιπλασιάζεται, «συγκεντρώνεται πάνω στον εαυτό του, στοχάζεται πάνω στις

δικές του λειτουργίες και τις καθιστά το Αντικείµενο της θέασής του

(contemplation)» (E, II, i, § 8).

H λοκιανή θεωρία της συνείδησης περιλαµβάνει και τις ιδέες του νου και τις

λειτουργίες της σκέψης. Ο αναστοχασµός προϋποθέτει τις ιδέες, δεν αφορά όµως τα

εξωτερικά αντικείµενα, αλλά τις διεργασίες του νου, όπως αντίληψη, στοχασµός,

αµφιβολία, πεποίθηση, λογισµός, βούληση (ΙΙ, i, 4) κι επιπλέον, ικανοποίηση ή

δυσφορία που προέρχονται από κάποια ιδέα.

Ο Λοκ χρησιµοποιεί τον όρο consciousness, ο οποίος έχει καταγραφεί ως

νεολογισµός, και εισάγεται ως φιλοσοφικός όρος από τον Ralph Cudworth.35 Ο όρος

αυτός, όπως και ο παλαιότερος conscience, προέρχεται από τη λατινική λέξη

conscientia, µετάφραση της ελληνικής λέξης συνείδηση, αλλά και της λέξης

συναίσθηση, στην οποία αναφέρεται ο Cudworth, βασιζόµενος στον Πλωτίνο.36 Η

λατινική λέξη conscientia, όπως και η ελληνική λέξη συνείδηση, σήµαινε το 'να

γνωρίζω κάτι µαζί µε κάποιον άλλο'. Όµως, ο αγγλικός όρος consciousness

χρησιµοποιήθηκε για να υποδηλώσει µια αυτοαναφορική σχέση γνώσης, όπως η

34 Bλ. É. Balibar, «Introduction», in John Locke, Identité et différence, É. Balibar (ed.), (Paris: Seuil, 1998), 80. 35 R. Cudworth, The True Intellectual System of the Universe, 1678. Ο Λοκ είχε συνδεθεί µε τη Lady Masham, κόρη του Cudworth, και γνώριζε το έργο του. Βλ. É. Balibar, «Introduction», 20· επίσης, Udo Thiel, «Cudworth and Seventeenth-Century Theories of Consciousness», in S. Gaukroger (ed.), The Uses of Antiquity. The Scientific Revolution and the Classical Tradition (Dordrecht, Holland: Reidel Publishing Co, 1991), 79 επ. 36 Πλωτίνος, Εννεάδες, ΙΙΙ, 8, 4.

12

12

αυτογνωσία, η ενδοσκόπηση, η αυτοσυνείδηση.37 Ο δε όρος conscience εξέφραζε ένα

ηθικό νόηµα, αναφερόταν σε ηθικές αρχές και στη διατύπωση ηθικής κρίσης.

Στον Λοκ, η συνείδηση (consciousness) στον ορισµό που αναφέραµε

παραπάνω (Ε, ΙΙ, 27, § 9), νοείται ως µια µορφή αυτοαναφορικής σχέσης, καθώς ένα

πρόσωπο αναλογίζεται τον εαυτό του. Όµως, η καινοτοµία της λοκιανής θεωρίας σε

σχέση µε την αρχαιοελληνική παράδοση της συνείδησης, τους Νεοπλατωνιστές του

Cambridge, και ειδικά τον Cudworth, οφείλεται στην αποσύνδεση της συνείδησης

από την έννοια ψυχή.

vi. Τα παράδοξα του προσώπου

Ο Λοκ προσπαθεί να διευκρινίσει τις απόψεις του χρησιµοποιώντας παραδείγµατα,

ορισµένα από τα οποία φαίνονται παράδοξα. Αποσυνδέοντας σώµα, συνείδηση και

ψυχή και συνδέοντάς τα µε διάφορους τρόπους, επινοεί µια σειρά παράδοξων

περιπτώσεων.38 Διατυπώνει, για παράδειγµα, την υπόθεση ότι ισχύει η ψυχολογική

συνέχεια, ανεξάρτητα από το σώµα. Σύµφωνα µε ένα παράδειγµα που επινοεί, η ψυχή

ενός πρίγκιπα µαζί µε τη συνείδηση του παρελθόντος του εισάγεται σε έναν

µπαλωµατή, χωρίς να αλλάξει το σώµα του τελευταίου. Aφενός θα συνέχιζε να

υπάρχει η ψυχή µε όλες τις πριγκιπικές σκέψεις σε ένα άλλο σώµα, αφετέρου ο

µπαλωµατής θα παρέµενε ο ίδιος για όλους, εκτός βέβαια για τον εαυτό του, όπως

αναφέρεται (Ε, II, xxvii, § 15).

Στη Μεταµόρφωση του Κάφκα παρουσιάζεται η µεταµόρφωση ενός ανθρώπου

σε ζωΰφιο. Δεν παραµένει µεν ο ίδιος άνθρωπος, αλλά παραµένει το ίδιο πρόσωπο.

Οι σκέψεις, οι µνήµες και τα συναισθήµατά του διατηρούν τη συνέχειά τους,

ανεξάρτητα από αυτή τη µεταµόρφωση του σώµατος, που τον απαλλάσσει από τη

φορτική εργασία και τον καταπιεστικό προϊστάµενό του, αλλά τον καταδικάζει να

σέρνεται µέσα στο δωµάτιό του. Τα πρόσωπα της οικογένειάς του έχουν επίγνωση

της µεταµόρφωσης και συνεχίζουν να τον φροντίζουν, αν και δυσκολεύονται να

υποφέρουν αυτή τη µεταµόρφωση και πτώση, που τελικά οδηγεί τον ίδιο στην

κυριολεκτική παραίτηση από τη ζωή, δηλαδή και αυτής της µορφής στην οποία

περιήλθε.

37 U. Thiel, «Cudworth and Seventeenth-Century Theories of Consciousness», 81. 38 Βλ. Mackie, Problems from Locke, 176.

13

13

Στο λοκιανό παράδειγµα του πρίγκιπα-µπαλωµατή, ο µπαλωµατής σκέφτεται

και αισθάνεται όπως ο πρίγκιπας και θα µπορούσε να αναλάβει την ευθύνη των

πράξεών του, εφόσον υποτίθεται ότι συνεχίζει να επιβιώνει η ίδια συνείδηση και

αποτελεί το ίδιο πρόσωπο µε τον πρίγκιπα, χωρίς όµως να είναι ο ίδιος άνθρωπος µε

εκείνον. Με αυτό το τέχνασµα ο Λοκ επιχειρεί να απορρίψει το σωµατικό κριτήριο,

υποστηρίζοντας ότι έχουµε το ίδιο πρόσωπο µόνον όπου υπάρχει η αυτή συνείδηση.39

Όπως όµως αναφέρει, για όλους είναι «ο ίδιος µπαλωµατής», µπορούµε εποµένως να

συναγάγουµε ότι το κριτήριο της συνείδησης ισχύει µόνο για τον µπαλωµατή, όχι για

τους άλλους.

Μπορεί να θεωρηθεί ότι ο Λοκ δεν πρέπει να παίρνει σοβαρά αυτή την

περίπτωση, και µάλλον διακωµωδεί την αντίληψη περί µετεµψυχώσεως. Η µετοίκηση

µιας ψυχής σε ένα άλλο σώµα, ένα παράδειγµα που συνέβαλε στην επινόηση ενός

πλήθους puzzle cases από κατοπινούς µελετητές, φαίνεται να είναι µια κατάσταση

µάλλον απροσδιόριστη παρά απλώς παράδοξη, δηλαδή αντίθετη προς τον κοινό νου.

Γιατί πώς η µνήµη του ηγεµόνα θα µπορούσε να επηρεάσει το σώµα του µπαλωµατή,

τη φωνή, τις κινήσεις και τη στάση του σώµατος;40 Η παράδοξη όµως αυτή ιστορία

έχει και άλλες συνέπειες, όπως θα δούµε.

Στο παράδειγµα του πρίγκιπα-µπαλωµατή, παρουσιάζεται µια αντίθεση:

αφενός µεν ο ίδιος ο µπαλωµατής φέρει τη συνείδηση του πρίγκιπα, αφετέρου δε οι

άλλοι τον βλέπουν σαν µπαλωµατή. Παρουσιάζεται δηλαδή η διάσταση ανάµεσα στο

υποκειµενικό κριτήριο της συνείδησης και το εξωτερικό κριτήριο του σώµατος, το

οποίο ισχύει αντικειµενικά ως κριτήριο για την ταυτότητα του ανθρώπου. Όπως

επισηµαίνει ο Λοκ, στον καθηµερινό τρόπο οµιλίας, «το ίδιο πρόσωπο» και «ο ίδιος

άνθρωπος» αναπαριστάνουν ένα και το αυτό πράγµα (στο ίδιο, § 15). Με άλλα λόγια,

ο Λοκ επισηµαίνει ότι στον καθηµερινό τρόπο οµιλίας χρησιµοποιούνται αδιακρίτως

οι έννοιες άνθρωπος και πρόσωπο. Εφόσον όµως σύµφωνα µε τον Λοκ, η προσωπική

ταυτότητα ορίζεται ως συνείδηση, θα πρέπει να ισχύει ως κριτήριο η συνείδηση του

µπαλωµατή-πρίγκιπα. Τίθεται όµως το ερώτηµα εάν για την αναγνώριση του

προσώπου αρκεί το κριτήριο της δικής του συνείδησης κι επίσης εάν το κριτήριο της

ψυχοσωµατικής ενότητας που ισχύει για την ταυτότητα του ανθρώπου δεν έχει καµιά

ισχύ για την προσωπική ταυτότητα. Εφόσον ισχύει ως κριτήριο η συνείδηση του

39 Στο ίδιο. 40 P. Ricoeur, Soi-même comme un autre (Paris: Seuil, 1990) 152, σηµ. 2.

14

14

πρίγκιπα-µπαλωµατή, τότε η προσωπική ταυτότητα στον Λοκ δεν µπορεί να

αποφύγει έναν υποκειµενικό χαρακτήρα· ένα ζήτηµα στο οποίο θα επανέλθουµε.

O Λοκ υπογραµµίζει ότι η προσωπική ταυτότητα δεν συνίσταται «στην ταυτότητα

της υπόστασης, αλλά στην ταυτότητα της συνείδησης» (§ 19) και περιγράφει ένα

άλλο παράδειγµα, σύµφωνα µε το οποίο ένας άνθρωπος έχει δύο συνειδήσεις. Όπως

χαρακτηριστικά αναφέρει, ενώ µπορεί ο Σωκράτης και ο τωρινός δήµαρχος του

Queenborough να είναι το ίδιο πρόσωπο, εντούτοις ο Σωκράτης εν εγρηγόρσει και εν

υπνώσει δεν είναι το ίδιο πρόσωπο. «Kαι το να τιµωρηθεί ο Σωκράτης για ό,τι

σκεφτόταν ενώ κοιµόταν, για το οποίο δεν έχει συνείδηση ο Σωκράτης εν εγρηγόρσει,

δεν θα ήταν πιο δίκαιο από το να τιµωρηθεί κάποιος για τις πράξεις του δίδυµου

αδερφού του για τις οποίες δεν γνώριζε τίποτε, επειδή µοιάζουν τόσο που δεν

µπορούν να τους ξεχωρίσουν» (§ 19).

Στα παραδείγµατα αυτά, παρουσιάζεται ότι ο Σωκράτης και ο δήµαρχος του

Queenborough ενώ έχουν δύο διαφορετικά σώµατα, µπορεί να έχουν την ίδια

συνείδηση και συνεπώς να αποτελούν το ίδιο πρόσωπο. Στην περίπτωση όµως του

Σωκράτη εν υπνώσει και εν εγρηγόρσει, ένα σώµα αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικές

συνειδήσεις και πρόσωπα. Ο Λοκ λοιπόν αναγνωρίζει ότι ένας άνθρωπος µπορεί να

έχει δύο διαφορετικές συνειδήσεις που δεν επικοινωνούν µεταξύ τους.

Σύµφωνα µε τον Λοκ, η «τιµωρία... συνδέεται µε την προσωπικότητα και η

προσωπικότητα µε τη συνείδηση» (§ 22). Ως εκ τούτου, πράξεις για τις οποίες δεν

έχει κάποιος συνείδηση, δεν είναι µέρος της προσωπικότητάς του, δεν µπορεί να

υποστηριχθεί ότι είναι υπεύθυνος για αυτές. Άρα δεν µπορεί να δεχτεί την ευθύνη

πράξεων που δεν συνδέονται µε την προσωπικότητά του διά της συνείδησης.41

Διατυπώνεται λοιπόν το ερώτηµα εάν ένας άνθρωπος όταν είναι µεθυσµένος

και όταν είναι νηφάλιος είναι το ίδιο πρόσωπο και αν πρέπει να τιµωρηθεί για ό,τι

έκανε µεθυσµένος, ακόµη και αν δεν το θυµάται καθόλου κατόπιν. Όπως αναφέρεται

από τον Λοκ, τα δικαστήρια εφαρµόζοντας το νόµο τον τιµωρούν, µε δεδοµένο

µάλιστα ότι δεν µπορούν να ξεχωρίσουν µε βεβαιότητα αυτό που δεν είναι αληθές

από εκείνο που είναι πλαστό και δεν µπορούν να δεχτούν υπέρ του δράστη ως έγκυρη

την άγνοια που οφείλεται στη µέθη (§ 22). Eνώ η απόφαση του δικαστηρίου

βασίζεται στην πράξη και στη γενική έννοια του ατόµου ως ανθρώπου, σύµφωνα µε

41 U. Thiel, «Personal Identity», 893.

15

15

τη λοκιανή θεωρία η πράξη θα πρέπει να συνδεθεί µε το πρόσωπο και ειδικά µε τη

συνείδηση του δράστη.

O Λοκ βλέπει το αδιέξοδο από την πλευρά του δικαστηρίου: εφόσον «δεν

µπορούν να διακρίνουν τι είναι αληθινό και τι πλαστό», δεν µπορεί να γίνει δεκτή η

απώλεια συνείδησης ως αληθής ισχυρισµός του εναγοµένου. Τα δικαστήρια λοιπόν

τιµωρούν τον κατηγορούµενο αντιµετωπίζοντάς τον σαν να ήταν το ίδιο πρόσωπο,

επειδή δεν µπορεί να αποδειχθεί η απώλεια συνείδησης εκ µέρους του· βασίζονται

δηλαδή στο κριτήριο του ανθρώπου και όχι του προσώπου, όπως το ορίζει ο Λοκ.

O Molyneux, φίλος του Λοκ ο οποίος µάλιστα τον παρακίνησε να

δηµοσιεύσει το κείµενό του για την ταυτότητα,42 και ο Becconstall υποστηρίζουν ότι

οι εγκληµατικές πράξεις θα πρέπει να τιµωρούνται όχι για το λόγο που επικαλείται ο

Λοκ, αλλά επειδή η ίδια η µέθη είναι έγκληµα που διαπράττεται εκούσια.

Στο τέλος της παραπάνω επίµαχης παραγράφου, ο Λοκ γράφει τα εξής: «Aλλά

τη µέρα της Kρίσης, όταν τα µυστικά κάθε καρδιάς θα φανερωθούν, µπορούµε

λογικά να σκεφτούµε ότι από κανένα δε θα ζητηθεί να απαντήσει για ό,τι δεν

γνώριζε· αλλά θα λάβει την ετυµηγορία που του ταιριάζει, να τον κατηγορεί ή να τον

συγχωρεί η συνείδησή του» (§ 22). H µέρα της Κρίσης µπορεί να θεωρηθεί ως το

ορθολογικό αίτηµα της συνείδησης να κρίνει, συνδέοντας τις ιδέες της,

αναστοχαζόµενη πάνω στους τρόπους σύνδεσής τους· και τούτο υπερβαίνει τα όρια

της σωµατικής µνήµης, η οποία συγκρατεί µόνο γεγονότα.

Tο ζήτηµα της ταυτότητας στον Λοκ, λοιπόν, βασίζεται στην ενότητα της

συνείδησης και είναι ουσιώδες για ζητήµατα δικαιικής και ηθικής τάξης, πότε δηλαδή

ένας δρων είναι σε θέση να είναι υπεύθυνος και υπόλογος για τις πράξεις του. H

ευθύνη του πράττειν όµως απαιτεί και αξιακά κριτήρια, δηλαδή ηθική και κοινωνική

συνείδηση. O Λοκ χρησιµοποιεί τον όρο συνείδηση (consciousness) και δίνει έµφαση

στην αυτοσυνείδηση ως κέντρο του εαυτού που αναλογίζεται τη σειρά των γεγονότων

και των πράξεών του. Η ενότητα της συνείδησης όµως αποτελεί ένα σοβαρό

πρόβληµα, που υπογραµµίζεται µέσα από τις «παράδοξες» περιπτώσεις που

περιγράφονται.

Βασικό συστατικό της συνείδησης είναι η µνήµη, µε την οποία συνδέονται και

συσχετίζονται οι σκέψεις και οι πράξεις του εαυτού στο χρόνο, παρελθόν, παρόν και

µέλλον. Tο πρόβληµα όµως είναι ότι η λήθη διακόπτει τη συνείδηση κι εφόσον

42 Όπ. παρ.

16

16

έχουµε χάσει τη συνέχεια του εαυτού µας µε το παρελθόν, µπορούµε να

αναρωτηθούµε εάν είµαστε το ίδιο πρόσωπο τότε και τώρα (§ 10).

Έχει δοθεί µεγάλη έµφαση στο κριτήριο της µνήµης που επισηµαίνει ο Λοκ,

στο οποίο είχε ασκηθεί κριτική και από συγχρόνους του. Σύµφωνα µε την ιστορία

που επινοεί ο Reid, εκφράζοντας τις επιφυλάξεις του προς τη λοκιανή θεωρία, ένας

στρατηγός µπορεί να θυµάται το µετάλλειο που πήρε ως αξιωµατικός, αλλά δεν

θυµάται το ξυλοκόπηµά του όταν ήταν παιδί και έκλεψε φρούτα από ξένο περιβόλι,

ενώ το περιστατικό το θυµόταν ως αξιωµατικός.43 Έτσι ο στρατηγός και ο

αξιωµατικός είναι το ίδιο πρόσωπο, ο αξιωµατικός και το παιδί επίσης, όχι όµως ο

στρατηγός και το παιδί.

Παρουσιάζεται λοιπόν ότι Α=Β, Β=Γ, αλλά το Α δεν ταυτίζεται µε το Γ. Ο

Λοκ όµως, όπως αναφέραµε, εντάσσει την ταυτότητα στην τροπική κατηγορία της

σχέσης εξετάζοντάς την σε σχέση µε το χρόνο· ως εκ τούτου περιλαµβάνει και τη

διαφοροποίηση ενός προσώπου στο χρόνο. Επιπλέον, ο Λοκ τονίζει ότι η προσωπική

ταυτότητα βεβαιώνεται από τη συνείδηση, και όχι αποκλειστικά και µόνον από τη

µνήµη.

Μπορεί όµως να τεθεί το ερώτηµα εάν ο στρατηγός θα θεωρηθεί ότι είναι το

ίδιο πρόσωπο, εφόσον θυµηθεί το παιδικό του βίωµα. Ο Λοκ εισάγει και το κριτήριο

της επανάληψης: «στο βαθµό που κάποιο νοήµον ον µπορεί να επαναλάβει την ιδέα

κάποιας παρελθούσας πράξης µε την ίδια συνείδηση που είχε γι' αυτήν την πρώτη

φορά, και την ίδια συνείδηση µε εκείνη που έχει για µία παρούσα πράξη, σε αυτό το

βαθµό θα είναι ο ίδιος εαυτός» (§ 10). Ο στρατηγός όµως, ακόµη κι αν θυµηθεί την

πράξη της παιδικής του ηλικίας, το πιθανότερο είναι να την ανακαλέσει ως γεγονός,

όµως όχι τους τρόπους και τη διάταξη των σκέψεων και των αισθηµάτων της

παιδικής του ηλικίας.

Το ερώτηµα είναι πώς ο Λοκ θα απαντούσε στην ένσταση του Reid· εάν

υποστηριχθεί ότι ο στρατηγός θυµάται και επαναλαµβάνει τα γεγονότα της παιδικής

ηλικίας του, και ότι αυτό είναι το ουσιώδες για την ταυτότητά του, τότε αναιρείται η

ταυτότητά του ως στρατηγού, κι επιπλέον, παρουσιάζεται σαν ένα πρόσωπο που δεν

αλλάζει. Εάν, αντιθέτως, υποστηριχθεί ότι ο στρατηγός και το παιδί δεν έχουν καµία

σχέση µεταξύ τους, τότε η ταυτότητα παρουσιάζει σχετικιστικό χαρακτήρα και δεν

µπορεί να κριθεί αντικειµενικά. Βασικό πρόβληµα είναι πώς µπορεί να υποστηριχθεί

43 T. Reid, «Of Identity», in J. Perry (ed.), Personal Identity, 107-12.

17

17

η ταυτότητα και η διαφοροποίηση, η διατήρηση της συνέχειας αλλά και η δυνατότητα

µεταβολής της προσωπικής ταυτότητας. Στη συνέχεια, όµως, θα ελέγξουµε εάν η

µνήµη είναι το ουσιώδες και επαρκές κριτήριο για τη θεωρία του Λοκ.

vii. Πρόσωπο και ηθική συνείδηση

Το τρίτο πρόσωπο

Ο Λοκ δίνει και έναν άλλο ορισµό του προσώπου, σύµφωνα µε τον οποίο το

πρόσωπο ορίζεται ως «δικαιιικός όρος (Forensick Term) που αποδίδει την κυριότητα

Πράξεων και την αξία τους, κι έτσι ανήκει µόνο σε νοήµονες δρώντες ικανούς να

αναγνωρίσουν ένα νόµο, ευτυχία και δυστυχία. Αυτή η προσωπικότητα προεκτείνει

τον εαυτό της στο παρελθόν, πέραν της παρούσας ύπαρξης, µόνο διά της συνείδησης,

διά της οποίας ενέχεται και γίνεται υπόλογη πράξεων του παρελθόντος και τις

καταλογίζει στον εαυτό της, ακριβώς στην ίδια βάση και για τον ίδιο λόγο, όπως και

τις παρούσες πράξεις της» (ΙΙ, xxviii, 26).

Σύµφωνα µε αυτό τον ορισµό, το πρόσωπο ιδιοποιείται τις πράξεις του, και

επιπλέον κρίνει την αξία τους, γι' αυτό και ανήκει σε νοήµονες δρώντες, οι οποίοι

αξιολογούν τις πράξεις τους µε γνώµονα το νόµο, τη δυστυχία και την ευτυχία. Το

πρόσωπο αυτό αναλογίζεται τις πράξεις του στο χρόνο, παρελθόν, παρόν και µέλλον,

και τις αποδίδει στον εαυτό του στη βάση σταθερών κριτηρίων και αξιών. Η

προσωπική ταυτότητα δεν τίθεται αποκλειστικά στο πλαίσιο µιας αυτοαναφορικής

σχέσης, δεν παρουσιάζεται ότι η µνήµη είναι το ουσιώδες και επαρκές κριτήριο της

ταυτότητας, αλλά ότι είναι ουσιώδης ο έλλογος και συγχρόνως ηθικός χαρακτήρας

του προσώπου. Εφόσον το πρόσωπο κρίνει τον εαυτό του µε βάση ορισµένα σταθερά

ηθικά κριτήρια, µπορεί να υποστηριχθεί ότι η προσωπική ταυτότητα ελέγχεται σαν

από ένα 'τρίτο' πρόσωπο και από αυτή την άποψη αποδίδεται η υπευθυνότητα των

πράξεων.

Ο Λοκ γνωρίζει την παράδοση σχετικά µε το νόηµα του προσώπου σαν

'µάσκα' (persona) ενός δρώντος που αναπαριστάνει τον εαυτό του ή έναν άλλο στο

θέατρο, στο δικαστήριο και στην κοινωνική ζωή. Στη θεωρία του, όπου αποσυνδέεται

το πρόσωπο από το σώµα και την ψυχή ενός δρώντα, η παράδοση της µάσκας αποκτά

ένα ηθικό και δικαιικό νόηµα. Ο δρων είναι, ή πρέπει να είναι, γνώστης του

προσώπου που υποδύεται, αλλά και κριτής των λέξεων και των πράξεών του, στο

παρελθόν, το παρόν και το µέλλον. Η ιδιοποίηση αυτή προϋποθέτει τον

αναστοχασµό, όπως υποδηλώνει ο πρώτος ορισµός (§ 9), αλλά, σύµφωνα µε τον

18

18

ορισµό του προσώπου ως δικαιικού όρου (§ 26), η προϋπόθεση αυτή δεν αρκεί,

προκειµένου ο δρων να είναι σε θέση να ιδιοποιηθεί τις σκέψεις και τις πράξεις του

και να είναι υπεύθυνος και υπόλογος για αυτές· αλλά απαιτούνται και ορισµένες

σταθερές αξίες για να κριθούν οι πράξεις του. Μέσω της µνήµης και της φαντασίας

έχει κάποιος την ικανότητα να παρουσιάσει στο νου του σαν να είναι παρούσες

παρελθούσες σκέψεις και πράξεις του. Για να είναι όµως ικανός να αναλάβει την

ευθύνη τους, να χαρεί ή να λυπηθεί, «να αισθανθεί ευτυχία ή δυστυχία», όπως

αναφέρεται στον ορισµό, ο µηχανισµός της µνήµης δεν είναι επαρκής παράγοντας.

Ένας άνθρωπος εντούτοις είναι πολλά πρόσωπα· άλλο είναι το πρόσωπό του

όταν είναι νηφάλιο, κι άλλο στη µέθη. Σε άλλη τάξη θέτει τις σκέψεις, τις αξίες και

τις επιθυµίες του στη µία περίπτωση και σε διαφορετική στην άλλη. Ένας

αλκοολικός, σύµφωνα µε ένα παράδειγµα που παραθέτει ο Λοκ, παρόλο που βλέπει

ότι φθίνει η υγεία του και κινδυνεύει η κοινωνική θέση του, αφήνει να τον οδηγεί

στην ταβέρνα η δίψα του για το ποτό. Στα διαστήµατα ανάµεσα στις ώρες του ποτού

µπορεί να αποφασίσει να ακολουθήσει το µεγαλύτερο αγαθό, αλλά όταν αρχίσει πάλι

η ανησυχία µήπως χάσει τη συνηθισµένη του απόλαυση, το µεγαλύτερο αγαθό χάνει

τη θέση του (E, ΙΙ, xxi, 35). Η βούλησή του καθοριζόµενη από την επιθυµία, θέτει

πρώτη την ιδέα του ποτού, το οποίο παρουσιάζεται άµεσα, σαν να είναι παρόν.44

Η στοχαστική συνείδηση θέτει σε τάξη τις σκέψεις και τις επιθυµίες· το

πρόβληµα παρουσιάζεται όταν υπάρχουν διαφορετικές τάξεις, διαφορετικές ιδέες µε

τις οποίες συνδέονται οι πράξεις, πράγµα που συνεπάγεται διαφορετικές συνειδήσεις,

συνεπώς διαφορετικά πρόσωπα, σε σηµείο µάλιστα που δεν επικοινωνούν µεταξύ

τους ή βρίσκονται σε σύγκρουση, εφόσον αυτό που είναι καλό για τον ένα δεν είναι

επιθυµητό για τον άλλο.

Στην ιστορία του R. Stevenson, Dr Jekyll-Mr. Hyde, αν και παρουσιάζονται

δύο διαφορετικές ιστορίες και συνειδήσεις στη ζωή του ίδιου ανθρώπου, ο Mr Hyde

είναι προϊόν του Dr Jekyll, η κρυµµένη πλευρά του, όπως υποδηλώνει και το όνοµά

του. Σύµφωνα µε τον ορισµό του προσώπου ως δικαιικού όρου, στο Δοκίµιο του Λοκ,

µπορούµε να ισχυριστούµε ότι ούτε ο Dr Jekyll, ούτε ο Mr Hyde ανταποκρίνονται

στις αξιώσεις του υπεύθυνου δρώντα· διότι ο Dr Jekyll δεν µπορεί να αναλογισθεί

την αθέατη πλευρά του, και ο Mr Hyde δεν έχει καµία σχέση µε τις µέριµνες του Dr

Jekyll. Απαιτείται εποµένως ένα τρίτο πρόσωπο, ένας κριτής, ένα πρόσωπο ως 44 Για τη σχέση ανάµεσα στη βούληση και την επιθυµία στον Λοκ, βλ. Β. Γρηγοροπούλου, «Βούληση και ελευθερία. Διαφωτισµός και πράξη: Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λοκ», Δευλαλίων 23/1 (2005), 35 επ.

19

19

εσωτερικευµένος κριτής, που γνωρίζει τα δύο 'αντίπαλα' πρόσωπα που

αλληλοϋπονοµεύονται και επιπλέον µπορεί να τα κρίνει αδέσµευτα.

Όπως έχουµε αναφέρει, το πρόσωπο στον Λοκ δεν αντιστοιχεί σε ένα

ορισµένο σώµα ή σε µια ψυχή· η ενότητά του οφείλεται στην ενότητα της

συνείδησης. Όπως διατυπώνεται στον ορισµό που παραθέσαµε, το πρόσωπο διά της

συνείδησης «ενέχεται και γίνεται υπόλογο πράξεων του παρελθόντος και τις

καταλογίζει στον εαυτό του, ακριβώς στην ίδια βάση και για τον ίδιο λόγο, όπως και

τις παρούσες πράξεις του» (Ε ΙΙ, xxviii, 26). Με αυτόν τον ορισµό του προσώπου

υποδεικνύεται ο ηθικός και υπεύθυνος δρων. Ό,τι λοιπόν κάνει κάποιον να διατηρεί

το πρόσωπο του, δεν είναι η σωµατική του υπόσταση· µπορεί να επαναλαµβάνει µια

συνήθεια, να διατηρεί την οικογένειά του, να συνεχίζει να πηγαίνει στη δουλειά του,

αλλά εκείνο που τον συνιστά ως πρόσωπο, από το οποίο εξαρτάται η διατήρησή του

αλλά και η ταύτισή του µε άλλα πρόσωπα, είναι κάτι άλλο· είναι η συνείδησή του µε

την οποία αναλογίζεται και αξιολογεί τις πράξεις του. Ένα πρόσωπο x ταυτίζεται µε

το ψ και φέρει την ευθύνη για πράξεις που επιτέλεσε σε προγενέστερο χρόνο, εφόσον

αναγνωρίζει και καταλογίζει στον εαυτό του τις πράξεις αυτές «ακριβώς στην ίδια

βάση και για τον ίδιο λόγο, όπως και τις παρούσες». Αντιθέτως, όπως στο

παράδειγµα του Reid, όταν κάποιος σε νεανική ηλικία έκλεβε, και σε ώριµη τηρεί το

νόµο, σύµφωνα µε τη θεωρία του Λοκ, θα πρέπει να είναι διαφορετικό πρόσωπο και

δεν µπορεί να είναι ένοχο και υπόλογο για πράξεις και για κίνητρα που δεν ισχύουν

πλέον για τον ίδιο. Στη θεωρία του Λοκ εποµένως αναγνωρίζεται µεν το δικαίωµα

ενός προσώπου να διαφοροποιείται, ενώ εισάγεται το κριτήριο της σταθερότητας των

αξιακών κριτηρίων προκειµένου για τη διατήρηση της προσωπικής ταυτότητας·

εφόσον για το ίδιο θέµα αλλάζω πεποιθήσεις, δεν διατηρώ την ταυτότητά µου.

viii. Αντιρρήσεις του Λάιµπνιτς προς τη θεωρία του Λοκ.

Συµπεράσµατα

Το κείµενο του Λοκ για την προσωπική ταυτότητα αποτέλεσε αντικείµενο έντονου

ενδιαφέροντος αλλά και κριτικής. Θα αναφερθώ συνοπτικά σε ορισµένα σηµεία της

κριτικής του Λάιµπνιτς, ο οποίος έγραψε τα Nouveaux Essais, ένα φανταστικό

διάλογο ανάµεσα στον ίδιο και τον Λοκ, µε αφορµή το Δοκίµιο του Λοκ.

Στη Μεταφυσική Πραγµατεία η προσέγγιση της προσωπικής ταυτότητας εκ

µέρους του Λάιµπνιτς παρουσιάζει ορισµένα κοινά µε τη θεωρία του Λοκ. Ο

20

20

Λάιµπνιτς αναγνωρίζει ότι το πρόσωπο είναι ηθικός όρος, που εξαρτάται από τη

συνείδηση και ειδικά από την ανάµνηση, ή τη γνώση αυτού του Εγώ, η οποία «την

κάνει ικανή για τιµωρία ή ανταµοιβή».45 Η εξατοµίκευση εποµένως δεν οφείλεται

στην ουσία ενός όντος, αλλά στη συνείδησή του. Στη Μεταφυσική πραγµατεία λοιπόν

οι απόψεις του Λάιµπνιτς και του Λοκ παρουσιάζουν συγγένεια, µε δεδοµένο ότι η

ιδιοποίηση του εαυτού και του παρελθόντος του οφείλεται στη συνείδηση, η οποία

είναι ουσιώδης για να διατηρεί την ταυτότητά του ένα πρόσωπο.46

Στα Νouveaux Essais, όµως, η συνέχεια της συνείδησης δεν είναι αναγκαία

προϋπόθεση της προσωπικής ταυτότητας. Όπως αναφέρει, εάν κάποια αρρώστεια

διέκοπτε τη συνέχεια της συνείδησης, «η µαρτυρία των άλλων θα µπορούσε να

αναπληρώσει το κενό της ανάµνησής µου», είτε για να τιµωρηθώ είτε για να

διατηρήσω τα δικαιώµατά µου.47

Για τον Λάιµπνιτς δεν µπορεί να ισχύει µόνο το κριτήριο της συνείδησης,

αλλά και της υπόστασης. Για να υποστηρίξει το επιχείρηµά του, πρέπει να διαψεύσει

τη θεωρία του Λοκ, η οποία βασίστηκε στην αποσύνδεση του προσώπου από την

ψυχή και το σώµα· όπως µάλιστα είδαµε, αυτό υπογραµµίστηκε από τα παράδοξα

που επινόησε. Με τη σειρά του ο Λάιµπνιτς διατυπώνει την υπόθεση ότι µέσα σε ένα

άλλο τόπο του σύµπαντος υπάρχει µια άλλη υδρόγειος σφαίρα που δεν διαφέρει σε

τίποτε από τη γη στην οποία κατοικούµε και ότι κάθε κάτοικος της µιας αντιστοιχεί

σε ένα κάτοικο της άλλης, ακόµη και ως προς τη συνείδηση. Ως εκ τούτου, «δύο

πρόσωπα τα οποία είναι συγχρόνως σε δύο όµοιους κόσµους αλλά αποµακρυσµένα

το ένα από το άλλο, είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, πράγµα που είναι ολοφάνερα

άτοπο».48

Όπως είδαµε, o Λοκ εισήγαγε ως κριτήριο της εξατοµίκευσης του ανθρώπου

το χώρο και τον τόπο· έτσι ένας άνθρωπος δεν µπορεί να βρίσκεται συγχρόνως σε

δύο διαφορετικούς τόπους και χρόνους. Όµως, το κριτήριο εξατοµίκευσης του

ανθρώπου δεν ισχύει στη θεωρία του για το πρόσωπο. Για τον Λάιµπνιτς, εντούτοις,

δεν µπορεί να ισχύει µόνο το κριτήριο της συνείδησης αλλά και της υπόστασης,49

45 Βλ. G.W. Leibniz, Μεταφυσική πραγµατεία, εισ., µετφ., σχόλια, Π. Καϊµάκη (Θεσσαλονίκη: Εγνατία, 1975), 127, § 34. 46 Βλ. E. Curley, «Leibniz on Locke on Identity», in M. Hooker (ed.), Leibniz: Critical and Interpretive Essays (Minneapolis: University of Minnesote Press, 1982), 315 επ. 47 G.W. Leibniz, Νοuveaux essais sur l' entendement humain, J. Brunschwig (ed.), (Paris: GF-Flammarion, 1990), 184. 48 Όπ. παρ., 190. 49 Οι µεταφυσικές προϋποθέσεις του Λάιµπνιτς είναι πολύ διαφορετικές, για παράδειγµα, σε αντίθεση προς τον Λοκ δέχεται την αρχή της συνέχειας, την οποία όµως 'συµφιλιώνει' µε τη διαφοροποίηση των

21

21

διαφορετικά οδηγούµαστε σε παραλογισµούς, όπως υποδεικνύει το παράδοξο που

επινοεί.

Ο Λάιµπνιτς σκόπευε να δηµοσιεύσει τα Νouveaux essais, αλλά το 1704 ο

Λοκ πεθαίνει και ο Λάιµπνιτς αναβάλλει την έκδοση· δεν γνωρίζουµε εποµένως πώς

ο Λοκ θα ανέπτυσσε περαιτέρω τα επιχειρήµατά του. Τα παράδοξα όµως του Λοκ

απέβλεπαν στην ενίσχυση του επιχειρήµατός του σχετικά µε τον ηθικό χαρακτήρα

του προσώπου· ένα πρόσωπο µπορεί να είναι ηθικό ανεξάρτητα από το δόγµα περί

αθανασίας της ψυχής. Ο Λάιµπνιτς όµως επιδίωκε να διατηρήσει τα µεταφυσικά

θεµέλια της προσωπικής ταυτότητας.

Ο Λοκ υποστηρίζει ότι «κάθε άνθρωπος είναι ιδιοκτήτης του προσώπου του». Το

δικαίωµα αυτό δεν το χάνει ακόµη κι αν χάσει τη µνήµη του, διότι το απολαµβάνει µε

την ιδιότητα του ανθρώπου. Τονίζεται όµως ότι ο κριτής και το κριτήριο του

προσώπου δεν είναι η ουσία ή η περιουσία, όπως στο Ρωµαϊκό Δίκαιο, αλλά η

συνείδηση, η οποία ως εκ τούτου θα πρέπει να είναι σεβαστή.

Το εµπειρικό κριτήριο της µνήµης είναι µεν βασικό για την προσωπική

ταυτότητα στον Λοκ, δεν είναι όµως το ουσιώδες και επαρκές κριτήριο, µε δεδοµένο

ότι δίνεται έµφαση στην ηθική σηµασία του προσώπου, όπως υποδεικνύει το

πρόσωπο ως δικαιικός όρος (Ε, ΙΙ, xvii, § 26). «Η ίδια συνείδηση συνδέει

αποµακρυσµένες πράξεις στο ίδιο πρόσωπο, όποιες κι αν είναι οι υποστάσεις που

συνεισφέρουν στην παραγωγή του» (στο ίδιο, § 10). H συνείδηση λοιπόν ενός

προσώπου διαθέτει την ικανότητα να συνδέει πράξεις χάρη στην έλλογη ικανότητά

του να κατανοεί γενικούς νόµους και να αναλογίζεται τις πράξεις του στη διάρκεια

του χρόνου. Μέσω της συνείδησης ιδιοποιείται ένας δρων τις πράξεις του στο

παρελθόν, «ακριβώς στην ίδια βάση και για τον ίδιο λόγο όπως και τις πράξεις του

στο παρόν» (§ 26). Επιδιώκεται µε άλλα λόγια, να προσδιορισθεί ο υπεύθυνος και

αξιόπιστος δρων, ο οποίος δεν λησµονεί όχι επουσιώδη γεγονότα, αλλά τις αξίες, τις

υποσχέσεις και τις ευθύνες του· γι' αυτό και µπορεί να υποστηριχθεί ότι η θεωρία του

Λοκ για την προσωπική τα�τότητα συνδέεται µε την ηθική θεωρία του, όπως

επισηµάναµε στην πρώτη ενότητα αυτής της εργασίας.50 Επιπλέον, η αποσύνδεση του

προσώπου από την ψυχή και το σώµα, έχει ιστορικά συντελέσει στη σύσταση της

ατόµων· βλ. D. Anapolitanos, Leibniz: Representation, Continuity and the Spatiotemporal (Dordrecht: Kluver Academic Publishers, 1999), 58-59. 50 Βλ. επίσης R. Mattern, «Moral Science and the Concept of Persons in Locke», 274.

22

22

έννοιας του ηθικού και νοµικού προσώπου, του προσώπου δηλαδή ως τεχνικής

έννοιας στην ορολογία του δικαίου.51

Βιβλιογραφία

Allison, H. E. (1966): «Locke's Theory of Personal Identity: A Re-

Examination», Journal of the History of Ideas, 27 (1966), 41-58.

Anapolitanos, Dionysios (1999): Leibniz: Representation, Continuity and the

Spatiotemporal (Dordrecht: Kluver Academic Publishers)

Αυγελής, Nίκος (1998): Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Θεσσαλονίκη: Κώδικας)

Ayers, Michael (1950): Locke (London and New York: Routledge)

-------- «John Locke», in E. Craig (ed.), The shorter routledge encyclopedia of

philosophy (London & New York: Routledge, 2005), 583-600.

Balibar, Étienne (1998): «Introduction», in É. Balibar (ed.), John Locke,

Identité et différence, (Paris: Seuil)

Curley, Edwin (1982): «Leibniz on Locke on Identity», in M. Hooker (ed.),

Leibniz: Critical and Interpretive Essays (Minneapolis: University of

Minnesote Press)

Chappell, Vere (1994): «Locke's theory of Ideas», in V. Chappell (ed.), The

Cambridge Companion to Locke (Cambridge: Cambridge University

Press)

Descartes, René (1989): Principes, in Ch. Adam & P. Tannery (eds.),

Oeuvres de Descartes (Paris: Vrin), IX-2.

Γρηγοροπούλου, Βασιλική (2005): «Βούληση και ελευθερία. Διαφωτισµός

51 Στο σύγχρονο δίκαιο, το νοµικό πρόσωπο συνιστά πλάσµα του δικαίου, δεν αντιστοιχεί σε ένα επιµέρους άτοµο, αλλά αφορά συνοµαδώσεις φυσικών προσώπων. Και τα φυσικά και τα νοµικά πρόσωπα αναγνωρίζονται ως κύριοι και κάτοχοι των αγαθών που τους ανήκουν, µπορούν να συνάψουν συµβόλαια, να τους αποδοθεί ευθύνη για τις πράξεις τους και δικαιοσύνη όταν αδικούνται. Η αναγνώριση του προσώπου θεµελιώνει το δικαίωµα στη ζωή, την ελευθερία και την ασφάλεια («Κάθε άτοµο έχει δικαίωµα στη ζωή, την ελευθερία και την ασφάλεια του προσώπου του» Διακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου 1948, άρθρο 3). Βλ. Alain Sériaux, Les personnes, 6. Η καταγωγή του νοµικού προσώπου έχει θεωρηθεί ότι ανάγεται στο Κοινωνικό συµβόλαιο του Ρουσσώ: «Aυτό το δηµόσιο πρόσωπο που σχηµατίζεται έτσι από την ένωση όλων των άλλων, κάποτε ονοµαζόταν πόλη-κράτος, εν συνεχεία σήµερα Πολιτεία ή πολιτικό σώµα», αλλά όπως αναλύσαµε, πολλά οφείλει στη θεωρία του Λοκ· βλ. Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Το κοινωνικό συµβόλαιο, Β. Γρηγοροπούλου (επ.), Β. Γρηγοροπούλου-Α. Σταϊχάουερ (µετφ.), (Αθήνα: Πόλις, 2005 β' έκδ.), 63.

23

23

και πράξη: Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λοκ», Δευκαλίων 23/1, 21-43.

Jolley, Nicolas (1984): Leibniz and Locke (Oxford: Clarendon Press)

Kambouchner, Dennis (1995): L’ Homme des Passions (Paris: Albin Michel)

Leibniz (1975): Μεταφυσική πραγµατεία, Π. Καϊµάκης (ed.),

(Θεσσαλονίκη: Εγνατία)

------- (1990): Νοuveaux essais sur l' entendement humain, J. Brunschwig

(ed.), (Paris: GF-Flammarion,),

Locke, John (1975): An Essay concerning Human Understanding, P. Nidditch

(ed.) (Oxford: Οxford University Press, 1975.

Τζων Λοκ (1990): Δεύτερη Πραγµατεία περί Κυβερνήσεως, Εισ.-µετ.-σχόλια

Π. Κιτροµηλίδης, (Αθήνα: Γνώση, 1990)

Locke, John (2003), Political Writings, D. Wootton (ed.),

(Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company)

Mackie, John (1976): Problems from Locke (Oxford: Clarendon Press)

Mattern, Ruth (1988): «Moral Science and the Concept of Persons in Locke»,

in V. Chappell (ed.), Locke (Oxford: Oxford University Press)

Noonan, Harold (2003): Personal Identity (London and New York: Routledge)

Osborn, E. (1997): Tertullian, First Theologian of the West (Cambridge:

Cambridge University Press)

Perry, John (ed.) (1975): Personal Identity (Berkeley, Los Angeles: University

of California Press)

Reid, Thomas (1975): «Of Identity», in J. Perry (ed.), Personal Identity, 107-

118.

Ricoeur, Paul (1990): Soi-même comme un autre (Paris: Seuil)

Ρουσσώ, Ζαν-Ζακ (2005): Το κοινωνικό συµβόλαιο, Β. Γρηγοροπούλου (επ.),

Β. Γρηγοροπούλου-Α. Σταϊχάουερ (µετφ.), (Αθήνα: Πόλις)

Tertullian (1950): On the Soul, in E.A. Quain (ed.), Tertullian (New York:

Fathers of Church)

Thiel, Udo (1991): «Cudworth and Seventeenth-Century Theories of

Consciousness», in S. Gaukroger (ed.), The Uses of Antiquity. The

Scientific Revolution and the Classical Tradition (Dordrecht, Holland: Reidel

Publishing Co)

24

24

-------- (1997): «Personal Identity», in D. Garber-M. Ayers (eds.), The

Cambridge History of Seventeenth-Century Philosophy (Cambridge:

Cambridge University Press)

Yolton, John (1968): Locke and the way of his ideas, (Oxford: Oxford

University Press)

------- (2004): The two Intellectual Worlds of John Locke (Ithaca & London:

Cornell University Press)

* Η παρούσα εργασία βασίζεται σε έρευνα την οποία διεξήγαγα στο Princeton University, χάρη σε υποτροφία που έλαβα από το Hellenic Studies Program (Σεπτέµβριος-Νοέµβριος 2005). Οφείλω τις ευχαριστίες µου στον Α. Νεχαµά, τον P. Brown και τον D. Garber για τις εποικοδοµητικές συζητήσεις και τα σχόλιά τους στη διάλεξή µου µε θέµα «The Concept of Person in Locke», τον Νοέµβριο 2005.

Στη συνέχεια, µού δόθηκε η δυνατότητα να συµµετάσχω στο φιλοσοφικό σεµινάριο µε θέµα «Identité», που διοργανώθηκε στο Γαλλικό Ινστιτούτο, από την 6η έως και την 10η Δεκεµβρίου 2005, παρουσιάζοντας ανακοίνωση µε θέµα «Identité personnelle et conscience chez Locke», και οφείλω τις ευχαριστίες µου στους διοργανωτές Σ. Βιρβιδάκη και P. Canivez, για τη συµµετοχή µου στο γόνιµο περιβάλλον προβληµατισµού το οποίο αναπτύχθηκε. Τέλος, οφείλω τις ευχαριστίες µου στον Γ. Στεφάνου, επίκουρο καθηγητή στο Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήµης, για την ανάγνωση και τα σχόλιά του στα τελευταία δοκίµια της παρούσας εργασίας. Εννοείται ότι για τις όποιες παραλήψεις και σφάλµατα ευθύνοµαι η ίδια.

Vasiliki Grigoropoulou

Personal Identity and Consciousness in Locke

[Abstract]

The paper focuses on the celebrated chapter “Of Identity and Diversity” in John

Locke’s Essay Concerning Human Understanding, which is a key reference even in

today’s discussions on personal identity, and also the object of a variety of

interpretative approaches. Although a number of scholars have underlined that in the

theory of Locke personal identity is grounded in memory, in this paper it is asserted

that memory is not an adequate and decisive criterion but that Lockean theory seeks to

identify the person as rational and moral agent.

The emphasis on the empirical criterion of memory derives from the fact that

Locke has been labelled an exponent of empiricism. But, as argued in this paper, the

philosophy of Locke is not purely and simply empirical. His theory of ethics in

particular, like the deductive systems of mathematicians, is grounded on a priori

propositions. Locke says that people are “intelligent agents, capable of law” (E

ii.xxvii.26). The capacity for abstract thought and the ability to apprehend general

laws are presuppositions for the concept of the person.

25

25

But Locke does not provide merely a definition for the person; on the basis of

his initial definition (E ii,xxvii.9), the person is to be understood in terms of

consciousness, through a self-referential and reflective relationship, without moral

overtones. He also cites a number of examples that have prompted scholarly readers

to invent “puzzle cases” in response. These examples have been constructed through

delinkage of the concepts person, human being, body and soul. The innovatory

element in the Lockean theory is largely attributable to this uncoupling of the concept

of the person from the body and the soul: personal identity is grounded neither on the

body nor on the soul, as in the traditions of theology, but is attributable to

consciousness, which in turn becomes the criterion for existence of the person.

Lockean theory emphasizes the dimension of the person through time. Within

this framework, the central question is determination of the necessary and sufficient

conditions under which person x in time t and person ψ who exists at a subsequent

time t΄ are to be identified. The sufficient conditions in my opinion are elucidated in

the second definition of the person as a Forensick Term (E ii.xxvii.26). In this

definition the person is understood in moral terms through consciousness, in

accordance with which an agent “owns and imputes to it self past actions, just upon

the same ground, and for thee same reason, that it does the present.” The criterion for

identity is thus derivable from the values on the basis of which an agent reflects on his

actions. To the extent that these values undergo transformation there is a

corresponding transformation in the identity of the agent. To the extent, by contrast,

that the value criteria remain stable, identity remains similarly stable, and it is on this

basis that an agent interacts with, and identifies with, others.

To summarise, the initial definition signifies a rational agent, who reflects on

his actions, a necessary condition for identity. The second definition of the person

signifies a rational but at the same time moral agent, who reflects on his actions from

the basis of stable value criteria, taking responsibility for them. An agent’s qualities of

rationality and moral consistency comprise the necessary and sufficient conditions for

the preservation of personal identity.

26

26