Right To Education Act - DIET KURNOOLdietkurnool.weebly.com/uploads/1/6/4/1/16418350/rte_module.pdf5 ÄsY.{Ï.Ç. ` 2009 ñbÕ

$Page 1: Right To Education Act - DIET KURNOOLdietkurnool.weebly.com/uploads/1/6/4/1/16418350/rte_module.pdf5 ÄsY.{Ï.Ç. ` 2009 ñbÕ$
ÄsY.{Ï.Ç. ` 2009 ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£1

ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£

ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ

#·≥º+, 2009 ` HêD´‘ê n+XÊ\T

sêh $<ä´, |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú,

Ä+.Á|ü, ôV’≤<äsêu≤<äT.

Right to Free and Compulsory Education Act 2009 –Quality Issues

State Council of Educational Research & Training (S.C.E.R.T),

A.P, Hyderabad.

Teachers Handbook


s¡÷bı+~+∫qyês¡T.....

l düTes¡í $Hêj·Tø˘, ø√Ä]¶H˚≥sY, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

l ¬ø.sêCÒ+<äsY ¬s&ç¶, ø√Ä]¶H˚≥sY, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

&Üˆˆ {Ï.$.mdt. s¡y˚TXŸ, ø√Ä]¶H˚≥sY, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

l ¬ø. s¡y˚TXŸ sêe⁄, mdt.m, Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, VüQpsêu≤<é, ø£Ø+q>∑sY

l Ç.&ç. eT<ÛäTdü÷<äHé ¬s&ç¶, mdt.m, õ˝≤¢ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, ø√dæZ, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY

leT‹ ¬ø.ÄsY.{Ï.m˝Ÿ. CÀ´‹s¡àsTT, ñ|üHê´dü≈£îsê\T, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

leT‹ j·TT. ãT>∑ZeTà, ñbÕ<Ûë´j·TTsê\T, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

b&ç{Ï+>¥ ` düeTq«j·T+

&Üˆˆ mHé. ñù|+<äsY ¬s&ç¶, Ábıô|òdüsY, $<ë´Á|üD≤[ø£ eT]j·TT bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+,

bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<äT

Á|ü<Ûëq dü\Vü‰<ës¡T\T

leT‹ $. ñcÕsêDÏ, ◊[email protected],

sêh |ü<∏äø£ dü+#ê\≈£î\T, sêJyé $<ë´ $TwüHé,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT

dü\Vü‰<ës¡T\T

l õ. >√bÕ˝Ÿ ¬s&ç¶, dü+#ê\≈£î\T, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT


eTT+<äTe÷≥

n+<ä]ø° $<ë´_Ûe+<äHê\T ....

e÷qe Á|ü>∑‹øÏ $<ä b+‘√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ s¡÷bı+~+∫q #·{≤º\˝À

n‹ eTTKýÓTÆq~. u≤\\ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+. Ç~ <X Á|ü>∑‹˝À ø£ yÓTÆ\TsêsTT nì #Ó|üŒe#·TÃ. ã&ç á&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷

ã&ç À#˚] |üP]Ôø±\+ ø=qkÕ– ‘·s¡>∑‹kÕúsTTì kÕ~Û+#·&É+ \ø£å +>± á #·≥º+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. ã&ç n+fÒ |æ\¢\ #·<äTe⁄\≈£î

dü+ã+~Û+∫q Ä+X¯y˚T ø±≈£î+&Ü |æ\¢\T ñ+&Ée\dæq #√≥T, düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚~ nì >∑T]Ô+#ê*. 1 @Á|æ Ÿ,

2010 qT+&ç neT˝À¢øÏ e∫Ãq RTE-2009 u≤\\+<ä]øÏ $<ä qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. RTE-2009 Á|üø±s¡+ sêÁwüº+˝Àì

ã&ÉT\ìï á #·≥º |ü]~Û À #·≥º Á|üø±s¡+ |üì#j·Te\dæ ñ+≥T+~. u≤\\+<äs¡÷ ã&ç À #] yê] kÕeTsêú \ø£qT>∑TD+>± nuÛÑ dæ+#·&ÜìøÏ

düe÷» nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± yê]ì r]Ã~<ä›&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ ø£èwæ#˚j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\ u≤\\ Vü≤≈£îÿ\≈£î s¡ø£åD>± ñ+&Ü*.

u≤\\ Vü≤≈£îÿ\≈£î s¡ø£åD>± ñ+&Ü*. u≤\\T ‘·eT≈£î düTs¡øÏå‘· Á|ü<˚X¯+ ªbÕsƒ¡XÊ\μ nì uÛ≤$+#ê*. n+<äT≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡XÊ\

ø±s¡ Áø£e÷\T+&Ü*. u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD≈£î ‘·–q yê‘êes¡D+ @sêŒ≥T #˚j·Tã&ç Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD≈£î ø£èwæ#˚j·Te\dæ ñ+~. á

Á|üÁøÏj·T˝À sêÁwüº, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·eTe+‘·T düVü≤ø±s¡+ n+~kÕÔsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï #·≥º+

n~Ûø±]ø£+>± Áb˛‘·‡Væ≤+∫+~. $<ë´kÕ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± #·≥º|üs¡+>± ã&ÉT\T, {°#·s¡T¢ ìs¡«]Ô+#·e\dæq u≤<Ûä ‘·\qT #·≥º+ ù|s=ÿqï~.

n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq ÁbÕe÷DÏø±\qT, ìj·Te÷\qT s¡÷bı+~+∫+~. <ëì‘√bÕ≥T |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ø±s¡DyÓTÆq ø£]≈£î\+

dæ\ãdt, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T eT÷˝≤´+ø£q+ e+{Ï yê{Ïì >∑T]+∫ #·]Ã+∫+~.

C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005˝À ù|s=ÿqï n+XÊ\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Ä<Ûës¡+>± sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2011

qT sêÁwüº $<ä , |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú Ä<Ûä«s¡ +˝À s¡÷bı+~+#ês¡T. ‘·<äqT>∑TD+>± dæ\ãdt, 1 qT+&ç 9 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£î q÷‘·q

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#ês¡T. RTE-2009 dü÷Œ¤]ÔøÏ nqT>∑TD+>± M{Ïì ‘·s¡>∑‹>∑<äT˝À¢ Á|üy˚X¯ô|{≤º*. Ç+<äTø√dü+ á ø£s¡B|æø£ À

nqTdü]+#ê*‡q uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T/ eP´Vü‰\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· >∑T]+∫ $düŒwüº+>± #·]Ã+#·&É+

»]–+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü sêhyê´|üÔ+>± bÕsƒ¡XÊ\\≈£î dü+ã+~Û+∫q e´≈£îÔ\+<ä]ø° n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´

ø£$T{° düuÛÑT´\T, dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\ ìsê«Vü≤≈£î\T, bÕsƒ¡XÊ\ $<ëéédüú À uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´ n~Ûø±s¡T\Te+{Ï n+<ä]ø° RTE-2009

>∑T]+∫ $e]+#·&É+ »]–+~.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´\øå±´\ kÕ<Ûäq˝À Á|ü>∑‹ kÕ<Ûäq≈£î RTE-2009 ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Á|üdüTÔ‘·+ u≤\\≈£î n+<äTu≤≥T˝À bÕsƒ¡XÊ\\T

@sêŒ≥T #˚XÊs¡T. Bìe\¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ qyÓ÷<äT u≤>± ô|]–q|üŒ{Ïø°, HêDýÓTÆq $<ä e÷Á‘·+ |üP]ÔkÕúsTT˝À kÕ~Û+#·ã&É Ò<äT.

Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T, edü‘·T\ ø£\Œq, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+ e+{Ï n+XÊ\˝À eT]+‘· Á|ü>∑‹ kÕ<Ûäq≈£î RTE-2009

‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ \øå±´\|ü≥¢, $<ë´s¡Tú\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ|ü≥¢, ‘·eT |üìrs¡T|ü≥¢ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ eédüú Àì yês¡+<äs¡÷

düMTøÏå+#·Tø=ì,\øå±´\T ìsêΔ]+#·Tø=ì |üì#˚j·Te\dæ ñqï~.

RTE-2009 ˝Àì n+XÊ\ >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ $<ëéédüú Àì yês¡+<äs¡÷ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#·T≈£îì, #·≥º+˝Àì n+XÊ\

neT\T≈£î ø£èwæ#˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. <ëì˝À uÛ≤>∑+>± RTE-2009 ˝Àì n+XÊ\T, |üì~Hê\T, |üì>∑+≥\T, u≤\\ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î

ùd«#·Ã¤, uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ düuÛÑT´\T, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£, ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ e+{Ï

n+XÊ\ >∑T]+∫ á ø£s¡B|æø£ À #·]Ã+#ês¡T. ø±ã{Ïº M{Ïì Äø£[+|ü⁄ #˚düTø=ì RTE-2009 düeTs¡úe+‘·yÓTÆq neT\T≈£î á ø£s¡B|æø£qT

ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡ì Ä•dü÷Ô...

õ. >√bÕ˝Ÿ ¬s&ç¶

dü+#ê\≈£î\T,

sêÁwüº $<ä , |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

‘˚~: 09.08.2013

düú\+: ôV’≤<äsêu≤<äT.


Áø£. n<Ûë´j·T+ ù|J\T

dü+.

$wüj·T dü÷∫ø£

1. ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 ÄeX´ø£‘· ` ne>±Vü≤q 7

(RTE Act - 2009 - Importance - Awareness)

2. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ - u≤\\ C≤„q+ kÕeTsêú \T HÓ’|ü⁄D≤´\T, 20

yÓ’Ks¡T\T |üP]Ô>± ô|+bı+~+#·T≥

(All Round Development of Children - Developing, Knowledge, Abilities, Skills,

Attitudes to the fullest extent )

3. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T - |æ\¢*ï πø+Á<ä+>± #düTø=ì yê]øÏ nqTyÓ’q $<ÛëHê˝À¢ ø±s¡ Áø£e÷\T, 45

ø£è‘ê´\T, nH«wüD, ø£qT>=q&É+ <ë«sê Hs¡TÃø√yê*

(Promoting learning through activiteis, exploration and discovery in a

child centered and child friendly manner)

4. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ - uÛÑj·T+, Ä+<√fiq, <ä+&Éq e+{Ï yê{Ï qT+&ç u≤\\qT 70

$eTTø£Ô+ #dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*

(Fear Free Learning Environment - Making children free from fear trauma and

anxiety and helping the child to express views freely)

5. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ 89

(Continuous &Comprehensive Evaluation)

6. bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T |üì >∑+≥\T 115

(School Working Days - Working Hours)

7. bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T 126

(School Management Committees)

8. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ Á|üD≤[ø£ 145

(School Development Plan)

9. |üs¡ yø£åD eT]j·TT düMTø£å\T 160

(Monitoring and Reviews)


1. ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009

ÄeX¯ ø£‘· ` ne>±Vü≤q


1.1. eTÚ*ø£ Á|üX¯ï\T ` Ä˝À∫+#·+&ç ` Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç

(Basic Questions - Think and Reflect)

1.2. H˚|ü<∏ä´+ (Context)

1.3. #·≥º+˝Àì n<Ûë´j·÷\T ` yê{Ï $esê\T

(Sections in the Act and Its details)

1.3.1 #·≥º+ |ü]~Û ` neT\T ‘˚~ ` ìs¡«#·Hê\T

(The frame of the Act, Implementation Dates)

1.3.2 ñ∫‘· ìs¡“¤+<Ûä $<ä ≈£î Vü≤≈£îÿ

(Right to Free and Compulsory Elementary Act)

1.3.3 dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ` kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ u≤<Ûä ‘·\T

(Responsibilities of concerned Govt., Local Govts and Parents)

1.3.4 ã&ÉT\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·\T

(Responsibiliteis of Schools and Teachers)

1.3.5 bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q dü+düÿs¡D\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô#˚j·T&É+

(Curriculum and Evaluation Reforms - Completion of

Elementary Education)

1.4. |òææsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+ ` dü\Vü‰ dü+|òü÷\T

(Grievance redressal and Committees)

1.5. ã&çøÏ ìj·Te÷\T ` ÁbÕe÷DÏø±\T

(Rules and Standards to Schools)

1.6. RTE - 2009 neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(RTE - 2009 Indicators of Implementations)

1.7. eTT–+|ü⁄ (Conclusion)


ø=+<ä] Ä˝À#·q\T düeTTÁ<ä|ü⁄ ˝À‘·T*ï ø=\TkÕÔsTT. ÄX¯j·÷\T Væ≤e÷\j·TX¯è+>±*ï

‘ê≈£î‘êsTT. uÛ≤y√Á<˚ø±\T >∑>∑q‘·˝≤ìï #·T+_kÕÔsTT. ø±sê´#·s¡D\T düeTø±©q ãT~› Je⁄*ï

nì‘·s¡kÕ<Ûä +>± Äø£]¸kÕÔsTT.

á ù|<ä\≈£î eTq+ uÛÑ÷eTT*e« Ò+, ÄdüTÔ*e« Ò+, ø£ dü+ ø£ÿ|üP≥ ‹+&ç¬ø’Hê kÕj·T|ü&É Ò+.

eTqdüTqï eTqTwüß\T>± á düe÷»+ Ç˝≤H ndüÔe´düÔ+>± ñ+&Ésê<äì ø√s¡T≈£îH kÕe÷õø£ Je⁄\+>±

Mfi¯fl |æ\¢\¬ø’Hê @yÓTÆHê #˚j·T>∑\e÷? Mfi¯fløÏ eTq+ @MT #Ój·T´ Ò≈£î+fÒ á <äTdæú‹ Ç˝≤ m+‘·

ø±\yÓTÆHê ø=qkÕ>∑T‘·÷+fÒ Çø£ á XÊÁdüÔkÕπø+‹ø£ |ü]C≤„Hêìø° ‘·‘·«XÊÁkÕÔ\ø° Á|üC≤kÕ«e÷´ìø°

ns¡ú+ @$T{Ï?

ªªeT] á |æ\¢\øÏ eTq+ @+ Çe«>∑\+? @$TùdÔ eT+∫~? yêfifl˙ Á|ü|ü+#·+˝À eTqTwüß\T>±

ì\u…≥º>∑*–+B á Á|ü|ü+#êìï Ç+‘·ø£+fÒ eT+∫>± e÷sêÃ\qï $#·ø£åD |ü⁄{Ïº+#·>∑*–+B #·<äTe⁄ Ò.

Ä #·<äTe⁄qT Mfi¯flø£+~+#·>∑*–‘˚.....μμ

ªª #·<äTe+fÒ Hê\T>∑T eTTø£ÿ\T sêj·T&ÉeT÷ #·<äe&ÉeT÷ ø±<äT. á #·<äTe⁄ eT∞fl yêfi¯flì

n˝≤H˚ ñ+#·T‘·T+~. Á|üdüTÔ‘· eédüú À düs¡T›≈£îì b˛e&ÜH˚ï H˚s¡TŒ‘·T+~. n+<äTπø Mfi¯fl≈£î Ç#˚Ã

#·<äTe⁄ n‘ê´<ÛäTìø£yÓTÆ ñ+&Ü*. ñqï‘· esêZ\ø£+<äTu≤≥T˝À ñqï #·<äTe⁄ M]øÏ Çyê«*. á

#·<äTe⁄ ˇø£ yÓ’|ü⁄ á Ä<ÛäTìø£ düe÷»+˝À BÛ≥T>± sêDÏ+#·>∑\Z&ÜìøÏ, eTs√yÓ’|ü⁄ á kÕe÷õø£

eédüú |ü≥¢ düŒwüºyÓTÆq ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ø£*–+#·&ÜìøÏ ‘·–q~>± ñ+&Ü*.

eT] Bì¬øe«s¡T q&ÉT+ _–kÕÔs¡T? eTqyT _–+#ê*. á düe÷»+ qT+∫ nìï dü<äTbÕj·÷\T

bı+~, ñqï‘· dæú‹øÏ m~–q eTqy˚T BìøÏ ø£+ø£D<Ûës¡T\+ ø±yê*.

#·<äTe⁄˝À Á|üy˚X¯+ ø£*Œ+∫, <ëì s¡T∫, nedüs¡+ >∑T]Ô+|üCÒdæ, <ÛÓ’s¡ +, ùd«#·Ã¤ n+~ùdÔ

#ê\T |æ\¢\T nìï |üqT˝≤¢H˚ #·<äTe⁄qT ≈£L&Ü ‘·eT≈£î ‘êeTT>± ˇø£ |ü<äΔ‹˝À H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

`&$&é Vü≤dæŒs√ (düTeTeq+)

eTìwæ ‘√{Ï eTìwæøÏ mH√ï $\TyÓ’q ñ‘·Œ‘·TÔ\T, ø±düÿ\T, Áb˛‘ê‡Vü‰\T Çe«e#·TÃ>±ø£. ø±ì nìï{Ïø£Hêï

$\TyÓ’q~ n‘·&ÉT ‘·q ‘√{Ï eTìwæøÏ Çe«>∑*π>~ $<ä e÷Á‘·yT. Çø£ÿ&É $<ä n+fÒ |ü⁄düÔø±\T ø±<äT.

|ü]C≤„q+ ø±<äT. @<√ ø£ HÓ’|ü⁄D´+, dü+bÕ<äHê kÕeTs¡Δ + ø±H ø±<äT. nìï{Ïø£Hêï $Tqï, eTìwæ ‘·q ‘√{Ï

eTìwæøÏ n+~+#·>∑*π>~ ‘·q Ä‹àø£ kÕsê+XÊHï. n~ |üøÏå ‘·q ‘√{Ï |üøÏåøÏ ¬sø£ÿ\‘√ m>∑s¡&É+ H]Œq≥Tº>±,

|ü⁄* ‘·q _&É¶øÏ |ü+C≤ $düs¡&É+ H]Œq≥Tº>±, eTìwæ ‘·q neT÷\´ kÕsê+XÊìï, ‘·q e÷qe‘ê«ìï, ‘·qT

@ eT÷˝≤<Ûës¡+ e\¢ ‘·qì ‘êqT e÷qe⁄&ç>± >∑T]ÔdüTÔHêï&√ Ä n‘· +‘· eTÚ*ø£ kÕsê+XÊìï ‘·q ‘√{Ï

eTìwæøÏ n+~kÕÔ&ÉT. <ëHï $<ä n+≥THêïs¡T >±+BÛJ. Ä n+~+#<ëìï m˝≤ n+~+#ê\qï <ëH√¢

ÁbÕ+rj·T, C≤rj·T yÓ’$<Ûë´\÷, $X‚cÕ\÷ ñ+&Ée#·TÃ>±ø£. ø±˙, n+<äT‘·Tqï kÕsê+X+ e÷Á‘·+ ˇø£ÿfÒ.

` yêÁ&e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT (ø=ìï ø£\\T ` ø=ìï yÓTfi≈£îe\T)


ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009

ÄeX¯ ø£‘· ` ne>±Vü≤q


1.1 eTÚ*ø£ Á|üX¯ï\T ` Ä˝À∫+#·+&ç ` Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç

(Basic Questions - Think and Reflect)1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ n+fÒ @$T{Ï? n$ @$?

(What is fundamantal Right? What are these Rights?)2. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ\T eT]j·TT Ç‘·s¡ Vü≤≈£îÿ\≈£î >∑\ uÛÒ<äy˚T$T?

(What is the difference between fundamental rights and other rights?)3. Ç|ü⁄Œ&ÉT b*yÓT+≥Ø $<ä Vü≤≈£îÿ>± e÷]+~ ø±e⁄q Ç~ Á|ü»\≈£î @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑+? Bì ÁbÕeTTK´‘·

@$T? ÄsY.{Ï.Ç.˝À Á|üeTTK n+XÊ Ò$?

(How RTE is helpful to people? What is it’s significance and What are its highlights? )4. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ n+fÒ @$T{Ï? ÄsY.{Ï.Ç. neT\T˝À Bì u≤<Ûä ‘·\T @$T{Ï?

(What are the rights and facilities available through RTE to get quality elementaryeducation?)

5. HêDýÓTÆq b*yÓT+≥Ø $<ä qT bı+<˚+<äT≈£î ÄsY.{Ï.Ç. <ë«sê b˝≤+{Ï neø±XÊ\T ñHêïsTT?

(How RTE facilitate quality elementary education?)6. ÄsY.{Ï.Ç. neT\T≈£î düe÷»+ eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ bÕÁ‘· @$T{Ï?

(What are the roles and responsibilities of community and parents in the implementationof RTE?)

7. ÄsY.{Ï.Ç. @ $<Ûä+>± ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ >∑\ bÕsƒ¡XÊ\\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~?

(How does RTE promotes child friendly schools?)8. ÄsY.{Ï.Ç. 2009 Á|üø±s¡+>± ã&ÉT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘· Ò$? |æ\¢\ HêDýÓTÆq #·<äTe⁄≈£î

bes¡T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*?

(What are the responisibiliteis of schools and teachers as per RTE? Who are accountabletowards children learning achievement?)

9. ÄsY.{Ï.Ç. neT\T˝À eTq eTT+<äTqï eTTKýÓTÆq düeTdü \T @$?

(What are the issues before us in implementing the RTE?)10. ÄsY.{Ï.Ç. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ @$T{Ï? ÄsY.{Ï.Ç. Á|üø±s¡+>± @ @ n+XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\e⁄‘·THêïsTT?

@$ ø±e&É+ Ò<äT? ø±ø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤ Ò$? ø±s¡≈£î\T mes¡T?

(What is the status of implementation of RTE in our schools? What items are beingimplemented and what not and who are responsible? What are the reasons for this?)

11. ÄsY.{Ï.Ç. dü]>±Z neT\T#˚j·÷\+fÒ @$T #˚j·÷*?

(What actions required for effective implementation of RTE?)


1.2 H˚|ü<∏ä + (Context)

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ düT$XÊ\yÓTÆq <˚X¯+. ø√{≤¢~ eT+~ Á|ü»\Tqï <˚X¯+. $_Ûqï eT‘ê\T, ≈£î˝≤\T, esêZ\‘√

_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+‘√ ≈£L&çq <˚X¯+. ñ‘·ÿèwüºyÓTÆq dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\‘√ $sêõ\T¢‘√qï <˚X¯+. ˇø£|ü&ÉT

nq>± n‹ ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ q\+<ä, ‘·ø£å•\ e+{Ï Á|ü|ü+#· Á|üdæ~Δ>±+∫q $X¯« $<ë´\j·÷\‘√ Á|ü|ü+#êìøÏ C≤„q

_Ûø£åqT ô|{Ïºq <˚X¯+ eTq~. nsTT‘˚ Ä ‘·<äq+‘·s¡ ø±\+˝À eTq <˚X¯+˝Àì $<ë´ |ü]dæú‹ì, Á|ü»\ n_Ûeè~Δì

$X‚¢wæùdÔ >∑‘· yÓ’uÛÑyêìï ø√˝ÀŒsTTq≥T¢>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. kÕ«‘·+Á‘· + e∫Ã Äs¡T <äXÊu≤›\ ø±\+ <ë{ÏHê Ç|üŒ{Ïø°

100% nø£åsêdü‘· n+<äì Á<ëø£å>±H˚ ñ+~. kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡+ sêC≤´+>∑ ìsêà‘·\T <ä÷s¡<äèwæº‘√ <˚X¯ uÛÑ$wü ‘·TÔ

$<ë´s¡+>∑+ô|’qH Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äì $X«dæ+∫ |æ\¢\+<äs¡T $<ä qT bı+<ë\ì, Ä<•ø£ dü÷Á‘ê\˝À bı+<äT|üsêÃs¡T.

Ä ‘·s¡yê‘· eTq <X+˝À nø£åsêdü ‘· ø±s¡ Áø£e÷\T $]$>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\¢ nø£åsêdü ‘· À n_Ûeè~Δì >∑eTì+#·e#·TÃ.

nsTTq|üŒ{Ïø° ≈£L&Ü bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfi≤fl*‡q ã&ç á&ÉT |æ\¢\T ãfi¯fl˝À #˚s¡&É+, #˚]q yês¡T ø=qkÕ>∑&É+, yês¡+<äs¡÷

ns¡úe+‘·+>± Hs¡TÃø√e&É+, Hs¡TÃ≈£îqï<ëìï $ìjÓ÷–+#·>∑\Z&É+, Äq+<ä+>±, ns¡úe+‘·+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q

Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡yÓTÆq, ùd«#êÃ¤|üP]‘· yê‘êes¡D+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ø=s¡e&ç+~. ø£ <äX¯ À $<ä qT |üP]Ô #˚dæq |æ\¢\T @$T

kÕ~Û+#ê*? nH˚ n+X¯+ |ü≥¢ düŒwüº‘· ø=s¡e&ç+~. $<ä yê´bÕsê‘·àø£yÓTÆ ñqï yê]øÏ ˇø£ s¡ø£+>±, Òì yê]øÏ eTs√

s¡ø£+>± $<ä \_ÛdüTÔ+&É&É+ Ä+<√fi¯q≈£î >∑T]#˚düTÔqï~. n~Ûø£ düe÷#ês¡+‘√ ãs¡TyÓøÏÿq bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, ˇ‹Ô&ç,

Ä+<√fi¯q\≈£î >∑T]#˚ùd |üØø£å $<ÛëHê\T, bÕsƒ¡XÊ\qT düe÷»+ qT+&ç y˚s¡T #˚ùd yÓ’Ks¡T\T/ |üìrs¡T, |æ\¢\≈£î Ò<ë

düe÷C≤ìøÏ »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#˚ \ø£åD+ ø=s¡e&É&É+ e+{Ï n+XÊ\T $<ë´ eédüúqT n|üVü‰dü + bÕ Ò®düTÔqï~.

á H˚|ü<∏ä +˝À $<ë´ eédüú Àì n|üdüe´, nXÊÁd”Ôj·T $<ÛëHê\qT #ê˝≤ düTì•‘·+>± $eT]Ùdü÷Ô sêe\dæq

e÷s¡TŒ#˚s¡TŒ\ >∑T]+∫ Ábıô|òdüsY j·TXŸbÕ˝Ÿ >±s¡T 2003 dü+e‘·‡s¡+˝À ªuÛ≤s¡+ Òì $<ä μ nH˚ ìy˚~ø£qT uÛ≤s¡‘·

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#ês¡T. M{Ï Ä<Ûës¡+>± mHé.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005qT

s¡÷bı+~+∫+~. 1986 dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡yê‘· eTq <˚X¯+˝À #√≥T#˚düT≈£îqï eT+∫ ø±s¡ Áø£e÷\T, yê{Ï |òü*‘ê\T

(OBB, APPEP, DPEP, SSA yÓTT<ä\>∑T ø±s¡ Áø£e÷\T) n~Ûø±s¡|üPs¡«ø£+>± ˇø£ ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À C≤rj·T $<ë´

Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 <ë«sê e´ø£ÔyÓTÆq$. ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæÔ|ü*øÏ ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√yê\ì,

H˚s¡TÃø√e&É+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äì, |æ\¢\T ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îï n+XÊ\T/ C≤„Hêìï <Ó’q+~q J$‘·+˝À

$ìjÓ÷–+#ê\ì, düe÷#ês¡+, C≤„q+ ˇø£ÿ{Ï ø±eì, C≤„qeTH˚~ |æ\¢\ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± Ä˝À#·q, $X‚¢wüD\

<ë«sê ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+<äì, ˇ‹Ô&çøÏ >∑T]#˚ùd |üØø£å\ $<ÛëHê\T dü+düÿ]+#·ã&Ü\ì mHé.dæ.m|òt 2005 ù|s=ÿqï~.

M{Ïì kÕø±s¡+ #j·T&ÜìøÏ $<ëéédüú À eTÚ*ø£yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #s¡TŒ\T #√≥T#düTø√yê\ì, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê\ì ‘Ó*|æ+~.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T Ä˝À#·Hê‘·àø£+>±, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± ns¡úe+‘·+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˝≤

ñ+&Ü\ì dü÷∫+∫+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+#˚ ≤ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ ≤

ñ+&Ü\ì ‘Ó*|æ+~. mHé.dæ.m|òt 2005 dü÷∫+∫q |ü\T n+XÊ\‘√bÕ≥T düe÷»+˝À ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T u≤\

ø±]à≈£î\T>± ñ+&É&É+, yê] Á|üy˚XÊìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\ ìj·TeT ìã+<Ûäq\T n&É¶+øÏ>± ì\e&É+ e+{Ï n+XÊ\qT

|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± e÷]q ª$<ä μqT |æ\¢\+<äs¡÷ bı+<ä&ÜìøÏ ñ<›•+∫ eTq <˚X¯+˝À

2009 Ä>∑düTº e÷dü+˝À uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À #·{≤ºìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. á #·≥º+ 26 Ä>∑düTº, 2009 uÛ≤s¡‘· sêh|ü‹#˚


ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ á #·{≤ºìï ªñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 Right To

Education Act-2009μ nì ù|s=ÿì 27 Ä>∑düTº, 2009 s√Eq ¬>õ{Ÿ <ë«sê $&ÉT<ä\ #˚dæ+~. ÄsY.{Ï.Ç`2009

ÄsY.{Ï.Ç`2009 #·≥º+ @Á|æ Ÿ 1, 2010Hê{Ï‘√ neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· À ˇø£ #·≥º+ Ä

<˚X¯ Á|ü<ÛëqeT+Á‹ C≤‹qT<›•+∫ Ç∫Ãq ñ|üHê´dü+ <ë«sê neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ‘·q dü+<˚X¯+ Çdü÷Ô

á <˚X¯|ü⁄ u≤\\+<äs¡÷ n+fÒ C≤‹, eT‘·, ≈£î˝≤\≈£î nr‘·+>± ã&ç À #˚] HêDýÓTÆq $<ä qT bı+<ä&ÜìøÏ á

#·≥º+ <ë«sê ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·ã&ç+~. HêDýÓTÆq $<ä <ë«sê ˇø£ u≤<Ûä ‘êj·TT‘·yÓTÆq eT+∫ bÂs¡T\T>±

m<ä>∑&ÜìøÏ ø±e*‡q C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T, $\Te\T HêDýÓTÆq $<ä <ë«sê yê]øÏ n+~+#·ã&É‘êsTT.

á |òüT≥º+ #ê]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq~. ª$<ä μqT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± |ü]>∑DÏ+∫ #·{≤º\T #˚dæq <˚XÊ\ C≤_‘ê˝À

eTq <˚X¯+ ≈£L&Ü #˚]+~. Á|ü<Ûëq+>± á #·≥º+ e\¢ ã&çá&ÉT ø£*–q |æ\¢\T (9`14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT) HêDýÓTÆq

$<ä qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿqT dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T. HêDýÓTÆq $<ä qT |æ\¢\+<äs¡÷ bı+<ä&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\\

@sêŒ≥T, Á|üuÛÑT‘ê«\ u≤<Ûä ‘·\T, ã&ç u≤<Ûä ‘·\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·\T, ã&çøÏ ñ+&Ü*‡q ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\

>∑T]+∫ á #·≥º+˝À düŒwüº+>± ù|s=ÿHêïs¡T. B+{À¢ Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT s¡ø± …’q n+XÊ\T >∑eTì+#·e#·TÃ. yÓTT<ä{Ï~

|ü]e÷D≤‘·àø£yÓTÆq, |ü]bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq, neT\T≈£î #Ó+~q n+XÊ\T. ¬s+&Ée~ HêDýÓTÆq $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q

ne>±Vü≤q, $<ë´ Á|üD≤[ø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\T. #·≥º+ neT\T »s¡>∑&É+ n+fÒ Ç+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq nìï

n+XÊ\T Ä#·s¡D˝ÀøÏ sêe&É+ nì ns¡ú+. nq>± |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç À #˚s¡&É+, yês¡+<äs¡÷ ø=qkÕ– HêDýÓTÆq

$<ä qT bı+<ä&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq #·s¡ \T m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT #˚|ü≥º&É+ <ë«sê |òü*‘ê\T kÕ~Û+#ê*‡ ñ+≥T+~.

1.3 #·≥º+˝Àì n<Ûë´j·÷\T, yê{Ï $esê\T (Section in the Act and its details)

ÄsY.{Ï.Ç.`2009 #·≥º+˝Àì n<Ûë´j·÷\T, ôdø£åqT¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

á #·≥º+˝À 7 n<Ûë´j·÷\T, 38 ôdø£åqT¢, ˇø£ ôw&É÷´˝Ÿ ñ+~.

ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À á #·{≤ºìï bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À m|ü&ÉT Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T, sêh|ü‹#˚ ÄyÓ÷<ä+ bı+~q ‘˚~, neT\T

|ü]~Û $esê\T ñHêïsTT.

n<Ûë´j·T+1˝À #·≥º+ ù|s¡T, |ü]~Û, neT\T, $$<Ûä |ü<ë\≈£î dü+ã+~Û+∫q nsêú\T, ìs¡«#·Hê\T ñHêïsTT.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ã&ç, |æ\¢\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä , m+|æø£ $<Ûëq+ e+{Ï |ü<äC≤˝≤\≈£î $es¡D\T ñHêïsTT. á

$esê\qT 1 qT+&ç 3 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.

n<Ûë´j·T+2˝À ñ∫‘· $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ, ã&ç À Á|üy˚X¯+, ã~© Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\

>∑T]+∫ 4, 5 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.

n<Ûë´j·T+3˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, sêh Á|üuÛÑT‘·«+, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ u≤<Ûä ‘·\ >∑T]+∫, |üPs¡«

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ πø+Á<ë\ @sêŒ≥T >∑T]+∫q $esê\T 6 qT+&ç 11 ôdø£åq¢ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T.

n<Ûë´j·T+4˝À ã&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·\≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\qT ôdø£åHé 12 qT+&ç 28 es¡≈£î

bı+<äT|üsêÃs¡T. Á|ü<Ûëq+>± |æ\¢\qT ã&ç À #˚]Ãq|ü⁄&ÉT m+|æø£ $<ÛëHêìøÏ >∑T]#˚j·Tsê<äì, m˝≤+{Ï

ø±´|æfÒwüHé s¡TdüTeTT edü÷\T #˚j·Tsê<äì ‘Ó*bÕs¡T. m˝≤+{Ï Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘ê\T Ò≈£îHêï |æ\¢\qT ã&ç À

#s¡TÃø√yê\ì, πø ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\qT eT∞fl ø=qkÕ–+#·&É+ Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç ‘=\–+#·&É+ #j·Tsê<äì,


|æ\¢\qT XÊØs¡ø£+>± >±ì, e÷qdæø£+>± >±ì y˚~Û+#·&É+, •øÏå+#·&É+ #˚j·Tsê<äì e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫

düŒwüº+>± ù|s=ÿHêïs¡T. ãfi¯flqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+, n$ bÕ{Ï+#ê*‡q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫,

ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø£+, yê] $<ÛäT\T, u≤<Ûä ‘·\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü $e]+#ês¡T.

n<Ûë´j·T+5˝À HêDýÓTÆq $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T

yÓTT<ä\>∑T yê{Ï >∑T]+∫ dü$es¡+>± ôdø£åHé 29, 30\ <ë«sê ‘Ó*bÕs¡T. M{Ï À Á|ü<Ûëq+>± $<ë´ Á|üD≤[ø£\qT

s¡÷bı+~+#≥|ü⁄&ÉT, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ìsêΔ]+#≥|ü⁄&ÉT |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì, sêC≤´+>∑ $\Te\qT

‘·|üŒìdü]>± <äèwæº À ô|≥Tºø√yê\ì #·≥º+˝À ù|s=ÿHêïs¡T. M{Ï‘√bÕ≥T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T, eT÷˝≤´+ø£q

$<ÛëHê\T, uÀ<Ûäq e÷<Ûä eT+, nuÛÑ düq yê‘êes¡D+ e+{Ï n+XÊ\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü ‘Ó*bÕs¡T.

n<Ûë´j·T+6˝À u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡ø£åD, |üs¡ y˚ø£åD, |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+, C≤rj·T kÕúsTT, sêh kÕúsTT˝À

dü\Vü‰ dü+|òü÷\ @sêŒ≥T >∑T]+∫ ôdø£åHé 31 qT+&ç 34\ <ë«sê $e]+#ês¡T.

n<Ûë´j·T+7˝À #·≥º+ neT\T >∑T]+∫ Ä<˚XÊ\T C≤Ø#˚ùd n~Ûø±sê\T, ÁbÕdæ≈£L´wüHé, #˚|ü{≤º*‡q #·s¡ \T,

ìj·TeT ìã+<Ûäq\T s¡÷bı+~+#·&É+ >∑T]+∫q $esê\qT ôdø£åHé 35 qT+&ç 38\ <ë«sê $e]+#ês¡T.

#·≥º+ ∫es¡ nqTã+<Ûä+˝À ù|s=ÿqï Ûôw&É÷´˝Ÿ˝À ã&çøÏ dü+ã+~Û+∫q ÁbÕe÷DÏø±\T, ìj·Te÷\ >∑T]+∫

ôdø£åHé 19, 25\qT <äèwæº À ô|≥Tºø=ì $esê\qT bı+<äT|üsêÃs¡T. M{Ï À |æ\¢\ dü+K´qT ã{Ïº ñ+&Ü*‡q

ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+K´, bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+, >∑<äT\T, edü‹ kÂø£sê´\T, kÕeTÁ–, $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À bÕsƒ¡XÊ\

|üì~Hê\T, uÀ<ÛäHê>∑+≥\ dü+K´, ñbÕ<Ûë´j·TT\T yêsêìøÏ |üì#˚j·÷*‡q |üì>∑+≥\ dü+K´ yÓTT<ä\>∑T

yê{Ï $esê\qT #˚sêÃs¡T.

#·≥º+˝Àì ôdø£åqT¢, $esê\T:

n<Ûë´j·T+ 1

bÕs¡¢yÓT+≥T #˚dæq á ~>∑Te #·≥º+ 2009, Ä>∑düTº 26q sêh|ü‹ ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~. Á|ü»\ düe÷#ês¡+

ì$T‘·Ô+ Çø£ÿ&É Á|ü#·T]düTÔHêï+.

ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+, 2009 35 Ä|òt 2009:

6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ u≤\\+<ä]ø° ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q #·≥º+.

1.3.1 #·≥º+ |ü]~Û ` neT\T ‘˚~ ` ìs¡«#·Hê\T (The frame of the Act, Implementation Dates)

1. (1) á #·{≤ºìï ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+, Ä>∑düTº 2009>± |æ\ee#·TÃ.

(2) ˇø£ÿ »eT÷à ø±oàsY sêÁcÕºìï $TqVü‰sTT+∫ Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eT+‘·{Ïø° e]ÔdüTÔ+~.

(3) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ n~Ûø±]ø£ sê»|üÁ‘·+˝À Á|üø£{Ï+∫q ‘˚~ qT+&ç Ç~ neT\T˝ÀøÏ edüTÔ+~.

ìs¡«#·Hê\T:

2. dü+<äs¡“¤+˝À y˚s¡T>± ñ<äVü≤]ùdÔ ‘·|æŒ+∫ #·≥º+˝Àì |ü<ë\ nsêú\T:

(a) ªdü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+μ n+fÒ


(i) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ÁbÕs¡+_Û+∫, <ëì j·÷»e÷q´+˝À Ò<ë ìj·T+Á‘·D˝À ñqï ã&ÉT\≈£î XÊdüqdüuÛÑ

Òì πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘ê\≈£î πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+—

(ii) düuŸ ø±¢CŸ (i) ˝À dü÷∫+∫q ã&ÉT\T ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ ã&ÉT\≈£î`

(A) @ sêh+˝À ñ+fÒ Ä sêh Á|üuÛÑT‘·«+—

(B) XÊdüqdüuÛÑ ñqï πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘·+˝À ñ+fÒ Ä πø+Á<äbÕ*‘· Á|üuÛÑT‘·«+—

(b) ªø±|æfÒwüHé s¡TdüT+μ n+fÒ ã&ç Á|üø£{Ï+∫q s¡TdüT+ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ s¡÷bÕ\˝À Ç#˚Ã #·+<ë, $sêfi¯+,

#Ó*¢+|ü⁄\T—

(c) ªu≤\\Tμ n+fÒ 6 qT+&ç 14 dü+e‘·‡sê\ u≤\, u≤*ø£\T—

(f) ªÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä μ n+fÒ 1 qT+&ç 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î $<ä —

(h) ªkÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+μ n+fÒ q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú, Ò<ë q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+|òüT+ Ò<ë õ˝≤¢ |ü]wü‘Y Ò<ë q>∑s¡

|ü+#êj·Tr Ò<ë |ü+#êj·Tr, @ ù|s¡T‘√ |æ\eã&çq|üŒ{Ïø° ã&çMT<ä |ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä ìj·T+Á‘·D

ø£*–q dü+düúì dü÷∫düTÔ+~ Ò<ë neT\T˝À ñqï #·≥º Á|üø±s¡+ @<Ó’Hê Á>±eT, |ü≥ºD, q>∑s¡+˝À kÕúìø£

Á|üuÛÑT‘·«+>± |üì #Ój·T´{≤ìøÏ n~Ûø±s¡+ bı+~q dü+düúì dü÷∫düTÔ+~.

(n) ªã&çμ n+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+<äCÒdü÷Ô >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q ã&ç, B+{À¢ Ç$ ñ+{≤sTT.

(i) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ kÕú|æ+∫ <ëì j·÷»e÷q´+ Ò<ë ìj·T+Á‘·D˝À ñqï

ã&ç.

(ii) ‘·q Ks¡TÃ˝À yÓTT‘·Ô+ø±˙ ø=+‘· uÛ≤>∑+>±˙ düVü‰j·T+>± dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+

qT+&ç bı+<äT‘·Tqï msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\.

(iii) Á|ü‘˚ ø£ eØZø£s¡D≈£î #Ó+~q ã&ç.

(iv) ‘·q Ks¡TÃ\≈£î dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç m≥Te+{Ï düVü‰j·T+ bı+<äì nHé

msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\.

1.3.2 n<Ûë´j·T+ 2: ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î Vü≤≈£îÿ

(Right to Free and Compulsory Elementary Act)

ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ:

3. (1) Äs¡T qT+∫ 14 dü+e‘·‡sê\T ñqï u≤\\+<ä]ø° |ü]düs¡ ÁbÕ+‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ô

#˚ùdes¡≈£î ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ñ+≥T+~.

(2) düuŸ ôdø£åHé (1)˝À ù|s=ÿqï≥T¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT #|ü{Ïº |üP]Ô #j·T&ÜìøÏ nes√<Ûäø£+>± ñ+& m≥Te+{Ï

s¡TdüT+, #ÛêØ®\T, Ks¡TÃ\qT #Ó*¢+#ê*‡q nedüs¡+ u≤\\≈£î Ò<äT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À qyÓ÷<äT #˚sTT+#·Tø=ì Ò<ë |üP]Ô #˚j·Tì u≤\\≈£î Á|ü‘˚ ø£ @sêŒ≥T¢:

4. Äs¡T @fi¯ófl ì+&çq u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT ã&ç À #˚s¡Ãø£b˛sTTHê, Ò<ë #˚]Ãq ‘·s¡yê‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô

#˚j·T Òø£b˛sTTHê yê]ì yê] ej·TdüT‡≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À #˚s¡TÃø√yê*:

nsTT‘˚, ‘·eT ej·TdüT≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À Á|üy˚X¯+ bı+~q u≤\\T ‘√{Ïyê]‘√ düe÷q+>± ñ+&É{≤ìøÏ

dæbòÕs¡düT #˚dæq |ü<äΔ‹˝À, dæbòÕs¡düT #˚dæq ø±\|ü]~Û À Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ ø£*– ñ+{≤s¡T.


yπs ã&çøÏ ã~© Vü≤≈£îÿ:

5. (3) yπs ã&ç À Á|üy˚X¯+ bı+<ä&ÜìøÏ n|üŒ{Ïes¡≈£î #·~$q ã&ç Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T Ò<ë ã&ç ÇHé#ê]®

yÓ+≥H˚ ã~© Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘êìï Çyê«*:

nsTT‘˚, ã~© Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+ Çe«&É+ Ä\dü´+ nsTT´+<äqï~ y˚πs ã&ç˝À Á|üy˚X¯+

Çe«ø£b˛e&ÜìøÏ, Ä\dü +>± #˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ø±s¡D+>± #·÷|ü&ÜìøÏ Ò<äT—

nsTT‘˚, Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+ Çe«≥+˝À C≤bÕ´ìøÏ ø±s¡DyÓTÆq Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T Ò<ë ã&ç

ÇHé#ê]®, yê]øÏ e]Ô+#˚ ñ<√´>∑ ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ Áø£eT•ø£åD #·s¡ \≈£î ã<äTΔ\e⁄‘ês¡T.

1.3.3 n<Ûë´j·T+ 3: dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ` kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ ` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ u≤<Ûä ‘·\T

(Responsibilities of concerned govt., Local govt.s and Parents)

Ä]úø£ Ç‘·s¡ u≤<Ûä ‘·\qT |ü+#·Tø√e&É+:

7. (6) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+`

(a) ôdø£åHé 29˝À ù|s=ÿqï, nø£&Ó$Tø˘ n<∏ë]{° düVü‰j·T+‘√ C≤rj·T bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ #·Á{≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~—

(b) {°#·s¡¢ •ø£åD≈£î ÁbÕe÷DÏø±\qT s¡÷bı+~+∫, neT\T nj˚T´˝≤ #·÷düTÔ+~.

(c) ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\T, |ü]XÀ<Ûäq\T, Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø, kÕeTs¡ú + ô|+|ü⁄<ä\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ sêh Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î

kÕ+πø‹ø£ eT<äΔ‘·TqT, eqs¡T\qT n+<äCÒdüTÔ+~.

dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·« u≤<Ûä ‘·\T:

8 (a) u≤\\+<ä]ø° ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+<äCÒdüTÔ+~.

(i) 6 qT+∫ 14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ñqï u≤\\+<ä]ø° ñ∫‘·+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+~+#·&É+—

(ii) 6 qT+∫ 14 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ñqï u≤\\T ‘·|üŒìdü]>± ã&ç À #˚], ã&çøÏ Vü‰»s¡e⁄‘·÷,

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô #˚ùd˝≤ #·÷&É≥+—

(b) ôdø£åHé 6˝À ù|s=ÿqï$<Ûä+>± |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ã&ç n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ ≤ #·÷&É&É+—

(c) ã\V”≤q esêZ\≈£î, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T @$<ÛäyÓTÆq $eø£å‘·≈£î

>∑T]ø±≈£î+&Ü, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT #˚|ü{Ïº, |üP]Ô #˚j·T&É+˝À @ ø±s¡D+>± ≈£L&Ü Ä≥+ø±\T Ò≈£î+&Ü

#·÷&É≥+—

(d) bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+, uÀ<ÛäHê dæã“+~, uÀ<ÛäHê |ü]ø£sê\‘√ düVü‰ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT ø£*Œ+#·≥+—

(e) ôdø£åHé 4˝À ù|s=ÿqï$<Ûä+>± Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD≤ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+—

(g) ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\≈£î nqT>∑TD+>± HêDýÓTÆq ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä n+<äTu≤≥T˝À

ñ+&˚ ≤ #·÷&É&É+—

(h) ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ≈£î bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT, ø√s¡T‡\qT düø±\+˝À dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+—

(i) {°#·s¡¢≈£î •ø£åD≤ kÂø£s¡ + ø£*Œ+#·≥+.

kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« u≤<Ûä ‘·\T:

9 Á|ü‹kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+:

(d) dæbòÕs¡düT #˚dæq $<Ûä+>± ‘·eT |ü]~Û À ìedædüTÔqï 14 @fi¯fl ˝À|ü* u≤\\+<ä] ]ø±s¡T¶\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+—


(e) Á|ü‹ ˇø£ÿ u≤\T&ÉT Ò<ë u≤*ø£ ã&ç À Á|üy˚X¯+ bı+~, Vü‰»s¡T ne⁄‘·÷, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô #˚ùd˝≤

|üs¡ý˚øÏå+#·&É+—

(f) bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+, uÀ<ÛäHê dæã“+~, uÀ<ÛäHê |ü]ø£sê\‘√ düVü‰ eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\qT ø£*Œ+#·≥+—

(g) ôdø£åHé 4˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD≤ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+—

(k) e\dü ≈£î≥T+u≤\ |æ\¢\T ã&ç À Á|üy˚X¯+ bı+<˚ ≤ #·÷&É≥+—

(l) ‘·eT |ü]~Û Àì ã&ÉT\ |üìrs¡TqT |üs¡ y˚øÏå+#·&É+—

(m)$<ë´ ø±´ …+&ÉsYqT ìs¡ísTT+#·&É+.

|üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä :

11.eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\≈£î $T+∫q u≤\\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ≈£î dü+dæ<äTΔ\qT #Ój·T´&ÜìøÏ, Äπsfi¯ófl ì+&˚ es¡≈£î

u≤\\+<ä]ø° XË’X¯e <äX¯ dü+s¡ø£åD, $<ä n+~+#·&ÜìøÏ Ç≥Te+{Ï |æ\¢\≈£î ñ∫‘· |üPs¡« bÕsƒ¡XÊ\ $<ä qT

n+~+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq @sêŒ≥¢qT dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ #Ój·÷´*.

1.3.4 n<Ûë´j·T+ 4: ã&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·\T (Responsibilities of Schools and Teacehrs)ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î ã&ÉT\ u≤<Ûä ‘·, |ü]~Û:

12 (c) ôdø£åHé 2, ø±¢E (n), düuŸ ø±¢E (iii) ˝À ù|s=ÿqï ã&ÉT\T |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î #Ó+~q ã\V”≤q esêZ\T,

Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\≈£î #Ó+~q u≤\\≈£î ø£≥e ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\ dü+K´˝À

25% Ç∫Ã ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ô #˚ùd+‘· es¡≈£î ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä qT n+<äCÒj·÷*.

(3) dü+<äsê“¤ìïã{Ïº dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ nedüs¡eTj˚T´ düe÷#êsêìï Á|ü‹ ã&ç

n+~+#ê*.

ã&ç À Á|üy˚XÊìøÏ m+|æø£ $<Ûëq+, ø±´|æfÒwüHé s¡TdüT+ ñ+&É≈£L&É<äT.

13 (1) u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT ã&ç ÀøÏ #˚s¡TÃø√e{≤ìøÏ ã&ç>±˙ Ò<ë be¬s’Hê e´øÏÔ>±˙ ø±´|æfÒwüHé s¡TdüT+ edü÷\T

#Ój·T´≈£L&É<äT. u≤\T&ÉT/u≤*ø£qT Ò<ë yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT Ò<ë yê] dü+s¡ø£å≈£î\qT b≥Te+{Ï b+|æø£

$<ÛëHêìøÏ >∑T] #Ój·T´≈£L&É<äT.

(2) düuŸ ôdø£åHé (1) ˝À ù|s=ÿqï n+XÊ\≈£î $s¡T<äΔ+>± @ ã&ç nsTTHê, Ò<ë e´øÏÔ nsTTHê

(c) ø±´|æfÒwüHé s¡TdüT+ edü÷\T #˚ùdÔ <ëìøÏ |ü~¬s≥¢ es¡≈£î »]e÷Hê‘√ •øÏå+|üã&Ée#·TÃ.

(d) u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT b+|æø£ $<ÛëHêìøÏ >∑T]#˚ùdÔ yÓTT<ä{ÏkÕ] ‘·|ü⁄Œ≈£î 25,000 s¡÷bÕj·T\T, Ä

‘·s¡yê‘· Á|ü‹kÕ] ‘·|ü≈£î s¡÷.50,000\ »]e÷Hê $~Û+#·e#·TÃ.

ã&ç À Á|üy˚XÊìï ‹s¡düÿ]+#·≈£L&É<äT:

15. $<ë´dü+e‘·‡s¡+ yÓTT<ä\T nsTTq|ü⁄Œ&ÉT Ò<ë dæbòÕs¡düT #˚dæq >∑&ÉTe⁄ ô|+∫q ø±\+ À|ü⁄ u≤\\qT ã&ç À

#˚s¡TÃø√yê*.

nsTT‘˚, ô|+∫q >∑&ÉTe⁄ ‘·s¡Tyê‘· u≤\T&ÉT / u≤*ø£ Á|üy˚X¯+ ø√]‘˚ <ëìì ‹s¡düÿ]+#·≈£L&É<äT.

nsTT‘˚ >∑&ÉTe⁄ ‘·s¡Tyê‘· Á|üy˚X¯+ bı+~q u≤\\T dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ dæbòÕs¡düT #˚dæq $<Ûä+>± ‘·eT

#·<äe⁄qT |üP]Ô#Ój·÷´*.


n<˚ ‘·s¡>∑‹˝À eT∞fl ø=qkÕ–+#·&É+, ã&çqT+∫ rdæyÓj·T´&É+ ìùw<Ûä+:

16 ã&ç˝À Á|üy˚X¯+ bı+~q u≤\\qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ |üP]Ô nj˚T´ es¡≈£î @ ‘·s¡>∑‹˝ÀHÓ’Hê eT∞fl

ø=qkÕ–+#·≈£L&É<äT. ã&ç qT+∫ rdæyÓj·T´≈£L&É<äT.

u≤\\qT XÊØs¡ø£+>± •øÏå+#·≥+, e÷qdæø£+>± y˚~Û+#·≥+ ìùw<Ûä+:

17 (1) @ u≤\T&ÉT / u≤*ø£qT ≈£L&Ü XÊØs¡ø£ •ø£å≈£L, e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\≈£î >∑T] #Ój·T´≈£L&É<äT.

ã&ÉT\≈£î ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T:

19 (1) ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T |üP]Ô#Ój·T´≈£î+&Ü ôdø£åHé 18 øÏ+<ä @ ã&çì @sêŒ≥T

#Ój·T´≈£L&É<äT. >∑T]Ô+|ü⁄qT Çe«≈£L&É<äT.

(2) á #·≥º+ @s¡Œ&Éø£ eTT+<˚ kÕú|æ+|üã&ç, ìs¡«Væ≤+|üã&ÉT‘·Tqï ã&ç ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï ìj·Te÷\T,

ÁbÕe÷DÏø±\qT |üP]Ô #Ój·T´ø£b˛‘˚ #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘˚~ qT+∫ eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ á

ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\qT |üP]Ô#Ój·T´&ÜìøÏ ‘·q kı+‘· Ks¡TÃ\‘√ #·s¡ \T #˚|ü{≤º*.

(5) >∑T]Ô+|ü⁄ s¡<äT› nsTTq ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü @ e´øÏÔ nsTTHê ã&çì q&ç|æ‘˚ \ø£å s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î »]e÷Hê

$~Û+#·e#·TÃ. ˇø£y˚fi¯ ñ\¢+|òüTq Ç+ø± ø=qkÕ>∑T‘·Tqï≥¢sTT‘˚ n˝≤+{Ï ø±˝≤ìøÏ Á|ü‹ s√EøÏ |ü~ y˚\

s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î »]e÷Hê $~Û+#·e#·TÃ.

ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+:

21 (1) ôdø£åHé 2, ø±¢E (n) düuŸ ø±¢E (iv) ˝À ù|s=ÿqï ã&ÉT\qT $TqVü‰sTT+∫ $T–*q ã&ÉT\˙ï kÕúìø£

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ bìïø£sTTq Á|üC≤ Á|ü‹ì<ÛäT\‘√, Ä ã&ç À #·<äTe⁄‘·Tqï u≤\\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò<ë dü+s¡ø£å≈£î\T,

ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #Ój·÷´*.

nsTT‘˚, Ç≥Te+{Ï dü+|òüT+˝À Hê*Z+≥ ø£ dü+ eT÷&ÉT e+‘·T\ düuÛÑT´\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò<ë

dü+s¡ø£å≈£î\T nsTTe⁄+&Ü*.

nsTT‘˚ ã\V”≤q esêZ\T, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT b<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\ |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

Ò<ë dü+s¡ø£å≈£î\≈£î <ëe÷cÕ |ü<äΔ‹˝À ÁbÕì<Ûä + ø£*Œ+#ê*.

nsTT‘˚ á dü+|òüT düuÛÑT´\˝À 50 XÊ‘·+ eTVæ≤fi¯\T ñ+&Ü*.

(2) ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ á øÏ+~ $<ÛäT\qT ìs¡«]ÔdüTÔ+~.

(a) ã&ç |üì rs¡TqT |üs¡ y˚øÏå+#·&É+

(b) ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, dæbòÕs¡düT #˚j·T≥+.

(c) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+, Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë @ Ç‘·s¡ eqs¡T\qT+∫ nsTTHê n+~q ì<ÛäT\

$ìjÓ÷>±ìï |üs¡ y˚øÏå+#·&É+.

(d) dæbòÕs¡düT #˚dæq Ç‘·s¡ ì<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+.

ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£:

22 ôdø£åHé 21, düuŸ ôdø£åHé (1) Á|üø±s¡+ @s¡Œ&çq Á|ü‹ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT #˚dæq $<Ûä+>± ã&ç

n_Ûeè~Δ Á|üD≤*ø£qT ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´*.

{°#·s¡T>± ìj·÷eTø±ìøÏ ns¡Ω‘·\T, ñ<√´>∑ wüs¡‘·T\T, ìã+<Ûäq\T:

23 (1) πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£≥q <ë«sê nBÛø£è‘·+ #˚dæq nø£&É$Tø˘ dü+düú ìsêΔ]+∫q ø£ dü ns¡Ω‘·\T ñqï @ e´øÏÔ

nsTTHê {°#·s¡T>± ìj·T$T+|üã&É{≤ìøÏ ns¡TΩ\T.


{°#·s¡T¢ $<ÛäT\T, düeTdü \ |ü]cÕÿs¡+:

24 (1) ôdø£åHé 23 düuŸ ôdø£åHé (1) Á|üø±s¡+ ìj·T$T‘·T …’q {°#·s¡T¢ á øÏ+<ä ù|s=ÿqï $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#ê*.

(a) ã&çøÏ Vü‰»s¡T ø±e≥+˝À düeTj·÷ìï Áø£eTã<äΔ‘· bÕ{Ï+#ê*.

(b) ôdø£åHé 29 düuŸ ôdø£åHé (2) ˝Àì n+XÊ\ Á|üø±s¡+ bÕsƒê´+XÊ\qT #˚|ü{Ïº, |üP]Ô#Ój·÷´*.

(c) ìsêú]‘· düeTj·T+˝À|ü⁄ bÕsƒê´+XÊ\ìï+{Ï |üP]Ô #Ój·÷´*.

(d) Á|ü‹ u≤\T&ÉT / u≤*ø£ H˚s¡TÃ≈£îH˚ kÕeTsêú ìï n+#·Hê y˚dæ, nedüs¡yÓTÆ‘˚ <ëìøÏ nqT>∑TD+>± n<äq|ü⁄

uÀ<ÛäqqT n+~+#ê*.

(e) ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\‘√ Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+∫ u≤\\ Vü‰»s¡T˝À Áø£eTã<äΔ‘·,

yês¡T H˚s¡TÃ≈£îH˚ kÕeTs¡ú +, H˚s¡TÃø√e&É+˝À yê] Á|ü>∑‹, yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ düe÷#êsêìï

|ü+#·Tø√yê*.

(2) düuŸ ôdø£åHé (1) ˝À ù|s=ÿqï $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+˝À {°#·s¡T $|òü\yÓTÆ‘˚ yê]øÏ e]Ô+#˚ ñ<√´>∑ ìã+<Ûäq\

Á|üø±s¡+ Áø£eT•ø£åD #·s¡ ≈£î >∑Tsö‘ês¡T.

nsTT‘˚, Ç≥Te+{Ï Áø£eT•ø£åD #·s¡ rdüT≈£îH˚ eTT+<äT Ä {°#·sY ‘·q yê<äq $ì|æ+#·&ÜìøÏ

Hê´j·TyÓTÆq neø±XÊìï Çyê«*.

(3) {°#·s¡¢≈£î ñ+&˚ @ düeTdü \HÓ’Hê dü÷∫+∫q |ü<äΔ‹˝À |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.

$<ë´]ú ` {°#·s¡¢ ìwüŒ‹Ô:

25 (1) #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq Äs¡T HÓ\\˝À|ü⁄ ôw&É÷´˝Ÿ˝À ìsêú]+∫q $<ë´s¡Tú\T ` {°#·s¡¢ ìwüŒ‹Ô Á|ü‹

ã&ç Àq÷ ñ+&˚ ≤ dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ #·÷&Ü*.

$<˚ ‘·s¡ |üqT\≈£î {°#·s¡¢qT |ü+|ü≥+ô|’ ìùw<Ûä+:

27. |ü~ dü+e‘·‡sê\øÏ ˇø£kÕ] »]π> »HêuÛ≤ >∑Dq, yÓ’|üØ‘ê´\˝À düVü‰j·T $<ÛäT\T, Ò<ë bÕs¡¢yÓT+≥T, sêÁwüº

XÊedüq düuÛÑ, kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î »]π> bìïø£\≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ÛäT\qT $TqVü‰sTT+∫ {°#·s¡¢qT @

Ç‘·s¡ $<˚ ‘·s¡ |üqT\≈£î |ü+|ü≈£L&É<äT.

{°#·s¡¢ Áô|’y˚≥T ≥÷´wüq¢ô|’ ìùw<Ûä+:

28. @ {°#·s¡T ≈£L&Ü Áô|’y˚≥T ≥÷´wüq¢qT, Áô|’y˚≥T uÀ<ÛäHê |üqT\qT #˚|ü≥º>∑÷&É<äT.

1.3.5 n<Ûë´j·T+ 5: bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q dü+düÿs¡D\T ` ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô #Ój·T´≥+

(Curriculum and Evaluation - Completion of Elementary Education)29 (1) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£≥q <ë«sê nBÛø£è‘·+ #˚dæq nø£&Ó$Tø˘ dü+düú ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ≈£î bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£,

eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHêìï ìsêú]düTÔ+~.

(2) düuŸôdø£åHé (1) Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHêìï ìsêΔ]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT, nBÛø£è‘· nø£&Ó$Tø˘

dü+düú á øÏ+~ n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~.

(a) sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT |ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&Ü*.

(b) u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡>±*

(c) u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#ê*.


(d) u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡ú + y˚Ts¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ X¯≈£îÔ\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.

(e) |æ\¢\qT πø+Á<ä+>± #˚düT≈£îì yê]øÏ nqTyÓ’q $<ÛëHê˝À¢ ø±s¡ Áø£e÷\T, |ü]XÀ<Ûäq ø£qT>=q≥+ <ë«sê

H˚s¡TÃø√yê*.

(f) Ä#·s¡D≈£î kÕ<Ûä yÓTÆq+‘· es¡≈£î uÀ<ÛäHê e÷<Ûä eT+ u≤\\ e÷‘·è uÛ≤wü>± ñ+≥T+~.

(g) uÛÑj·T+, Ä+<√fi¯q e+{Ï yê{Ï qT+∫ u≤\\qT $eTTø£Ô+ #˚dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>±

e´ø°Ôø£]+#·≥+˝À düVü‰j·T|ü&Ü*.

(h) C≤„Hêìï u≤\\T ns¡ú+ #düT≈£îqï $<Ûëq+, <ëìï nq«sTT+# kÕeTs¡Δä +ô|’ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

»s¡>±*.

|üØø£å ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ô nsTTq≥T¢ Á<ÛäTMø£s¡D |üÁ‘·+:

30 (1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ô nj˚T´ es¡≈£î u≤\\T b≥Te+{Ï uÀs¡T¶ |üØø£å≈£î Vü‰»s¡T ø±e\dæq nedüs¡+ Ò<äT.

(2) u≤\T&ÉT Ò<ë u≤*ø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ô#˚dæq ‘·s¡Tyê‘· dü÷∫+∫q Á|üø±s¡+ yê]øÏ ‘·–q $<Ûëq+,

|ü<äΔ‹˝À <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ C≤Ø #˚kÕÔs¡T.

1.4 |òæsê´<äT\ |ü]cÕÿs¡+ ` dü\Vü‰ dü+|òü÷\T

(Grievance redressel and Committees)32 (1) ôdø£åHé 31˝À ù|s=ÿqï <ëì‘√ dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü á #·≥º+ øÏ+<ä u≤\\≈£îqï Vü≤≈£îÿøÏ dü+ã+~Û+∫ @

e´øÏÔ¬ø’Hê @<Ó’Hê |òæsê´<äT ñ+fÒ dü+ã~Û‘· kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ *œ‘· |üPs¡«ø£+>± ‘Ó*j·TCÒj·Te#·TÃ.

(3) á $wüj·T+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« ìs¡íj·T+‘√ u≤<Ûä≈£î >∑T¬s’q @ e´øÏÔ nsTTHê dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº u≤\\ Vü≤≈£îÿ\

dü+s¡ø£åD sêÁwüº ø£MTwüHéøÏ >±ì, Ò<ë ù|s=ÿqï Ç‘·s¡ n<Ûë]{°\≈£î n|”Œ\T #˚düTø√e#·TÃ.

C≤rj·T dü\Vü‰ dü+|òüT+ @sêŒ≥T:

33 (1) Á|üø£≥q <ë«sê |ü~ùV≤qT eT+~øÏ $T+#·≈£î+&Ü nedüs¡eTì|æ+∫q+‘· eT+~‘√ C≤rj·T dü\Vü‰ dü+|òü÷ìï

@sêŒ≥T#˚dæ, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä , u≤\\ n_Ûeè~Δ À C≤„q+, yêdüÔ$ø£ nqTuÛÑe+ ñqï e´≈£îÔ\qT+∫ düuÛÑT´\qT

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+#ê*.

(2) C≤rj·T dü\Vü‰ dü+|òüT+ ‘·q $<ÛäT\˝À uÛ≤>∑+>± á #·≥º+˝Àì n+XÊ\qT düeTs¡ú+>± neT\T#ùd $<ÛëHê\ô|’

πø+Á<äÁ|üuÛÑT‘ê«ìøÏ dü\Vü‰\T ÇdüTÔ+~.

sêÁwüº dü\Vü‰ dü+|òüT+ @sêŒ≥T:

34 (1) Á|üø£≥q <ë«sê |ü~ùV≤qT eT+~øÏ $T+#·≈£î+&Ü nedüs¡eTì|æ+∫q+‘· eT+~‘√ sêÁwüº dü\Vü‰ dü+|òü÷ìï

@sêŒ≥T #˚dæ, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä , u≤\\ n_Ûeè~Δ À C≤„q+, yêdüÔ$ø£ nqTuÛÑe+ ñqï e´≈£îÔ\ qT+∫ düuÛÑT´\qT

sêh Á|üuÛÑT‘·«+ ìj·T$T+#ê*.

(2) sêÁwüº dü\Vü‰ dü+|òüT+ ‘·q $<ÛäT\˝À uÛ≤>∑+>± á #·≥º+˝Àì n+XÊ\qT düeTs¡ú+>± neT\T#˚ùd $<ÛëHê\ô|’

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ dü\Vü‰\T ÇdüTÔ+~.


1.5 ã&çøÏ ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T (Rules and Standards to Schools)

n+X¯+

ñbÕ<Ûë´j·TT\

dü+K´

n) 1 qT+& ç

5e ‘·s¡>∑‹

es¡≈£î

Ä) 6 qT+&ç ô|’

‘·s¡>∑‘·T\T

Áø£. dü+

1

ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T

#˚s¡TÃ≈£îqï |æ\¢\ dü+K´ {°#·s¡T¢ dü+K´

ns¡yÓ’ es¡≈£î ` Ç<ä›s¡T

ns¡yÓ’ ˇø£{Ï qT+∫ ‘=+uÛ…’ es¡≈£î ` eTT>∑Ts¡T

‘=+uÛ…’ ˇø£{Ï qT+∫ q÷≥ Çs¡yÓ’ es¡≈£î ` q\T>∑Ts¡T

q÷≥ Çs¡yÓ’ ˇø£{Ï qT+∫ ¬s+&ÉT e+<ä\ ` nsTT<äT>∑Ts¡T G

es¡≈£î ˇø£ ôV≤&ée÷düºsY

150≈£î $T+∫

200\≈£î $T+∫ ` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T

ø±≈£î+&Ü $<ë´]ú ` {°#·s¡¢

ìwüŒ‹Ô 40øÏ $T+#·≈£L&É<äT.)

1) Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ ˇø£ {°#·s¡T ñ+&ç, ø£ dü+ ˇø£ {°#·s¡T

øÏ+~ n+XÊ\≈£î ñ+&Ü*. bì$T<äe

‘·s¡>∑‹ es¡≈£î

i) $C≤„qXÊÁdüÔ+, …ø£ÿ\T

ii) kÕe÷õø£ XÊÁdüÔ+

iii) uÛ≤wü\T

2) Á|ü‹ eTTô|’Œ¤ nsTT<äT eT+~ $<ë´s¡Tú\≈£î ø£ dü+ ˇø£ {°#·s¡T

3) #s¡TÃ≈£îqï |æ\¢\ dü+K´ e+<ä≈£î $T+∫ ñqï≥¢sTT‘

i) |üP]Ô ø±\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T

ii) øÏ+~ n+XÊ\≈£î bÕsYºf…ÆyéT uÀ<Ûä≈£î\T

A) ∫Á‘·ø£fi

B) Äs√>∑ +, yê´j·÷eT $<ä

C) eè‹Ô$<ä


n+X¯+

uÛÑeq+

$<ë´

dü+e‘·‡s¡+˝À

ø£˙dü

|üì~Hê\T/

uÀ<ÛäHê >∑+≥\

dü+K´

{°#·s¡¢≈£î yêsêìøÏ

ø£ dü |üüì>∑+≥\T

uÀ<ÛäHê

|ü]ø£sê\T

Á>∑+<∏ë\j·T+

Ä≥\T, Áø°&É\≈£î

dü+ã+~Û+∫q

kÕeTÁ–

Áø£. dü+

2

3

4

5

6

7

ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T

nìï ø±˝≤\≈£î nqTyÓ’q uÛÑeq+˝À

1) Á|ü‹ {°#·s¡T≈£î ø£˙dü+ ˇø£ ‘·s¡>∑‹ >∑~, ø±sê´\j·T+, >√<ëeTT,

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ >∑~

2) $ø£ ≤+>∑T\ Á|üyXÊìøÏ nqTe⁄>± ñ+&Ü*.

3) Ä&É|æ\¢\T, eT>∑ |æ\¢\≈£î ys¡T>± eTs¡T>∑T<=&ÉT¢

4) |æ\¢\+<ä]ø° dü]b˛jT≥+‘· s¡øÏå‘· eT+∫˙{Ï kÂø£s¡ +

5) ã&ç À eT<Ûë´Vü≤ï|ü⁄ uÛÀ»q+ e+&É{≤ìøÏ e+≥ >∑~

6) Ä≥düú\+

7) dü]Vü≤<äT›>√&É Ò<ë ø£+#Ó‘√ ã&ç uÛÑeHêìøÏ uÛÑÁ<ä‘· @sêŒ≥T¢

1) 1 qT+∫ 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î 200 |üì~Hê\T

2) 6 qT+∫ 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î 220 |üì~Hê\T

3) 1 qT+∫ 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À 800 uÀ<ÛäHê >∑+≥\T

4) 6 qT+∫ 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À 1000 uÀ<ÛäHê

>∑+≥\T

uÀ<Ûäq≈£î ø£ dü+ 45, ‘·j·÷ØøÏ n<äq|ü⁄ >∑+≥\T

Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ nedüs¡+ yTs¡≈£î n+<ä#Ój·÷´*.

~q|üÁ‹ø£, |üÁ‹ø£\T, nìï bÕsƒ¡ $wüj·÷\ô|’ |ü⁄düÔø±\T, ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T n+~+#

Á>∑+<∏ë\j·T+ Á|ü‹ã&ç À ñ+&Ü*.

Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ nedüs¡+ yTs¡≈£î n+<ä#Ój·÷´*.

1.6 ÄsY.{Ï.Ç`2009 neT\T≈£î dü÷∫ø£\T (RTE-2009 Indicators of Implementation)

ÄsY.{Ï.Ç. ` 2009 #·≥º+ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ øÏ+~ n+XÊ\T Ä#·s¡D˝À ø£ìŒkÕÔsTT.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ÄsY.{Ï.Ç.`2009 ôw&É÷´˝Ÿ˝À $e]+∫q $<Ûä+>± ‘·–q dü+K´˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·s¡>∑‹

>∑<äT\T, edü‹ kÂø£sê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$ ñ+{≤sTT.

` #·≥º+˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yêsêìøÏ ø£ dü+ 45 >∑+≥\T bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#˚kÕÔ&ÉT.

Ç+<äT≈£î nqT>∑TD+>± ø±\ìs¡ísTT |ü{Ïºø£ À $esê\qT bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT≈£îqï nb˛Vü≤\T ‘=\–+#·Tø=ì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ <äèø£Œ<∏ä+˝À |üì#˚kÕÔs¡T. C≤„q+ n+fÒ

düe÷#ês¡+ ø±<äì, n~ >∑‘· nqTuÛÑyê\T, Ä˝À#·q\ <ë«sê ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·T+<äì uÛ≤$kÕÔs¡T. Ç+<äTø£qT>∑TD+>±

|æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd˝≤, Á|ü‹#·s¡ \T, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #˚ùd˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.


` |æ\¢ À¢ ‘·s¡>∑‹ yêØ>±, düã®≈£îº yêØ>± ìsê›]+∫q kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq≈£î ø£èwæ #˚kÕÔs¡T.

` |æ\¢ À¢ Ä˝À#·q HÓ’|ü⁄D≤´\T nq>± Á|ü‹düŒ+~+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\T, $X‚¢wæ+∫ yêdüÔyê\T Á>∑Væ≤+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\T,

ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+#˚ HÓ’|ü⁄D≤´\T, düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&É+ e+{Ï$ ô|+bı+~kÕÔs¡T. M{Ïì <äèwæº À

ô|≥Tºø=ì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D ñ+≥T+~.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø=ì, ‘·–q dü+dæ<äΔ‘·‘√ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

` |æ\¢ À¢ düVü≤»+>± ñ+&˚ X¯øÏÔ kÕeTsêú \T nq>± b˛\Ã&É+, eØZø£]+#·&É+, $X‚¢wüD, Á|ü•ï+#·&É+, ìsê›s¡D

e+{Ï kÕeTsêú \T eT]+‘· eè~Δ #Ó+<˝≤, M{Ï Ä<Ûës¡+>± ns¡úe+‘·+>± Hs¡TÃ≈£îH˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T

ñ+{≤sTT.

` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ñ+≥T+~.Bì Á|üø±s¡+ ø±s¡ Áø£e÷\T neT\e⁄‘êsTT.

` ‘·<ë«sê u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ø£èwæ #kÕÔs¡T. n+fÒ bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ $wüj·÷\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫Ã

ø±s¡ Áø£e÷\qT neT\T|üs¡TkÕÔs¡T.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ Ä<Ûä«s¡ +˝À HÓ\ø=ø£kÕ] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷y˚XÊ\T, bÕsƒ¡XÊ\

e÷ì≥]+>¥ düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·T+~.

` bÕsƒ¡XÊ\ |ü]~Û Àì ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚] $<ä quÛÑ dædüTÔ+{≤s¡T.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\qT+&ç b˝≤+{Ï |ò”E\T edü÷\T #˚j·Ts¡T.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\T b|ü⁄Œ&ÉT e∫ÃHê #˚s¡TÃø=ì ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹øÏ ø±e*‡q kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq ø=s¡≈£î

ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+∫ Á|ü‘˚ ø£ •ø£åDì∫Ã yês¡+‘ê ø=qkÕπ>˝≤ #˚kÕÔs¡T.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ <ä+&Éq\T, <ä÷wüD\T Ò≈£î+&Ü |æ\¢\+<ä]‘√ Áù|eT |üPs¡«ø£+>± eéVü≤]+#˚ yê‘êes¡D+

ñ+≥T+~. |æ\¢\+<äs¡T ùd«#·Ã¤>± e÷{≤¢&É‘ês¡T. Á|ü•ïkÕÔs¡T. ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT #ÓãT‘ês¡T.

` |æ\¢\+<äs¡T uÛ≤>∑kÕ«eTT\j˚T´˝≤ ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. Á|ü‹ u≤\T&ÉT,

u≤*ø£ ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q kÕeTsêú \T bı+<äT‘ês¡T. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä ‘·

eVæ≤kÕÔs¡T.

` u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ, u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\T |üP]Ô>± ô|+|ü⁄<ä\.

` #·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&çq |æ\¢\≈£î n<äq|ü⁄ düeTj·T+˝À ‘·s¡>∑‘·T\qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

` uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq Òì bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+ ñ+≥T+~. |æ\¢\ ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·&É+.

` |æ\¢\ C≤„Hêìï, <ëìï nq«sTT+#˚ X¯øÏÔì ìs¡+‘·s¡s>±, düeTÁ>∑+>± eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.

` Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT Ò Á|üX¯ï|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì neT\T|üs¡TkÕÔs¡T.

` @ ‘·s¡>∑‹˝À ≈£L&Ü |æ\¢\qT ì*|æy˚j·T&É+ Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\qT+&ç ‘=\–+#·&É+ e+{Ï$ n>∑T|æ+#·e⁄.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\≈£î nedüs¡yÓTÆq ‘·s¡>∑‹>∑<äT\T, ‘ê>∑T˙s¡T, eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ yÓTT<ä\>∑T ø£ dü kÂø£sê´\T

ø£*Œ+#ê*.

1.7 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)

bH√ï <äXÊu≤›\qT+&ç Ä•düTÔqï $<ä n+<äs¡T |æ\¢\T bı+<ä&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\˙ï ÄsY.{Ï.Ç.`2009

#·≥º+ s¡÷|ü+˝À eTq eTT+<äTø=#êÃsTT. Ç$ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

e#Ã˝≤ #j·T&ÜìøÏ ñ|üø£]kÕÔsTT. á n+XÊ\qT neT\T|üs¡∫ |æ\¢\+<äs¡≈£î HêDýÓTÆq $<ä qT n+~+#˝≤ #j·T&É+

eTq u≤<Ûä ‘·. M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q eT]ìï $esê\qT ‘·<äT|ü] n<Ûë´j·÷˝À¢ $|ü⁄\+>± #·]Ã<ë›+.


2. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ - u≤\\ C≤„q+ ` kÕeTsêú \T ` HÓ’|ü⁄D≤´\T,

yÓ’Ks¡T\T |üP]Ô>± ô|+bı+~+#·T≥

(All Round Development of Children - Developing, Knowledge, Abilities,Skills, Attitudes to the fullest extent )


(Basic Questions - Think and Reflect)2.2 H˚|ü<∏ä´+ (Context)2.3 ø£]≈£î\yéT ` ÄX¯j·÷\T (Curriculum Goals)2.4 RTE ` 2009 - u≤\\ n_Ûeè~Δ

(RTE - 2009 - Child Development)2.5 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(All Round Development of Children - Existing Situtation)2.6 u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T dü+|üP]Ô>± ô|+bı+~+#·&É+

(Development of children knowledge, abilities, skills, values and attitudesto the fullest extent)

2.7 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` n_Ûeè~Δ s¡+>±\T

(All round development of children - Developmental areas)2.7.1 XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ (Physcial Development)2.7.2 y˚T<∏√|üs¡yÓTÆq \ø£å + (Intellectual Development)2.7.3 kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ (Social Development)2.7.4 ñ<˚«>∑ n_Ûeè~Δ (Emotional Development)2.7.5 HÓ’‹ø£ $\Te\ n_Ûeè~Δ (Moral Development)2.7.6 kÂ+<äsê´‘·à düŒèVü≤ (Aesthetic Development)

2.8 |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` bÕsƒ¡XÊ\ bÕÁ‘·

(All-round development of children - Reole of the school)2.9 |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘·

(All-round development of children - Reole of the teacher)2.10 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(All round development of children - indicators of implementation)2.11 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)


uÀ<Ûäq ` nuÛÑ düq+

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ~ÛkÕÔ&ÉT. |æ\¢\T H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. {°#·s¡T≈£î n˙ï ‘Ó\TdüT. |æ\¢\πøMT ‘Ó*j·T<äT.

Ä˝À∫+#˚yê&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT. Ä˝À∫+#˚ |üìì |æ\¢\T {°#·s¡T≈£î n|üŒ#Ó|ü⁄‘ês¡T.Áø£eT•ø£åD >∑]ù|~

{°#·s¡T. <ëìï bÕ{Ï+# yêfiófl $<ë´s¡Tú\T. {°#·s¡T m+|æø£ #dæ nedüs¡yÓTÆq<ëìï neT\T#kÕÔ&ÉT. $<ë´s¡Tú\T

<ëìï Ä#·]kÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚ùdyê&ÉT. |æ\¢\T n‘·ì #·s¡´\ <ë«sê ‘êeTT #˚düTÔHêïeTì

ÁuÛÑeT|ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±s¡ Áø£e÷*ï s¡÷bı+~kÕÔ&ÉT. |æ\¢\T ‘·eTø£+<äT˝À @ Á|üy˚Tj·T+

Ò≈£îHêï yê{Ïì bÕ{ÏkÕÔs¡T. nìï{Ïø£+fÒ $T+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q≈£î $C≤„q+ô|’ ñ+&Ü*‡q n~Ûø±]ø£‘·qT,

eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n~Ûø±s¡+‘√ ø£\>±|ü⁄\>∑+ #˚kÕÔ&ÉT. eTq $<ë´Á|üÁøÏj·T˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£s¡Ô. $<ë´s¡Tú\T

πøe\+ ø£s¡à\T. $<ë´s¡Tú\T πøe\+ $C≤„qeTH˚ kı‘·TÔì &çbÕõ{Ÿ #˚düTø=H˚yês¡T á $<ë´ $<Ûëq+˝À

$<ë´s¡Tú\T m˝≤¬>’Hê düs¡T›ø=ìb˛>∑\, me«¬s’Hê ìj·T+Á‘·D #˚j·T>∑\ Je⁄\T. ‘·eT ãTÁs¡ À¢ MfiËfl+‘·

düe÷#êsêìï »eT#düTø=+{≤s√ n+‘·>± ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+qT+∫ <ä÷s¡eTe⁄‘ês¡T. yêfiËfl+‘·>± ‘·eTMT<ä

s¡T<ä›ã&É¶ Á|ü‹ <ë˙ï n+^ø£]dü÷Ô b˛‘ês√ n+‘·>± Á|ü|ü+#·+˝À düs¡T›≈£îb˛e&É+ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. Ç˝≤

‘·s¡ÿ+, #·s¡Ã ìs¡+‘·s¡+ |ü\Tø√D≤\qT+∫ ø=qkÕ>±*‡+<˚ ø±˙ nH˚«wüD, |ü⁄qs¡H˚«wüD\ qT+&ç e÷Á‘·y˚T

$C≤„q+ $ø£dædüTÔ+~. n$ÁXÊ+‹, nq+‘· õC≤„dü‘√H˚ eTìwæ Á|ü|ü+#êìï nqTø£åD+ ns¡ú+#˚düT≈£î+≥÷

|ü⁄s√>∑$TkÕÔ&ÉT. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´]úøÏ <äø£ÿe\dæ+~ á nH˚«wüD, õC≤„dü˝Ò. mìï #·s√Ã|ü#·s¡Ã\

kÕsê+X¯yÓTÆHê Ç<˚. ` (kÂ»q´+.... #·<äTe⁄)

$<ëé+‘·T\+‘ê bÕsƒ¡XÊ\ì eT]+‘· kÂø£s¡ e+‘·+>± m˝≤ r]Ã~<ä›>∑\e÷ nH Ä˝À∫dü÷Ôe#êÃs¡T.

n~ |ü⁄sê‘·q Á^≈£î õe÷ïwæj·TeTsTTHê, Ò<ë ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T >∑Ts¡T≈£î\yÓTÆHê <ëì ñ<›X´+ eTìwæøÏ

n‘·T´qï‘· kÕúsTT $<ä ì n+<ä~+#·&ÉyT. Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤, nìï Hê>∑]ø£‘· À¢ ø£ dü+ ˇø£ ej·TdüT<ëø±

|æ\¢\øÏ düeTÁ>∑•ø£åD Çe«&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ e+{Ï<ä+≥÷ ø£≥T+&Ü\ì e÷qe düe÷»+ qeT÷à‘·÷ e∫Ã+~.

bÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ @$T{Ï? >∑Ts¡Tyê? |æ\¢yê&Ü? uÀ<ÛäHê? nuÛÑ düqe÷? e …¢yj·T&Ée÷? n~ ø=ìï |üì>∑+≥\

Á|üÁøÏj·÷? Òø£ nVü≤]ïX\T ø=qkÕ>∑T‘·T+& n|ü⁄s¡÷|ü düVü≤Jeqe÷?

á Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ø£ÿ˝≤ Òe⁄. Ç+<äT˝À Á|ü‹ n+X+ MT<ä m+‘√ #·s¡Ã »]–+~. mH√ï

yê<ä$yê<ë\T. mHÓïH√ï Á|üjÓ÷>±\T »]>±sTT. »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Ç+ø± mH√ï »s¡>∑uÀ‘·THêïsTT. ø±ì

ˇø£ÿ $wüj·T+˝À e÷Á‘·+ nìï Á|üjÓ÷>±\÷, n+<äs¡T $<ëý‘·Ô\÷ ˇø£ÿ˝≤H n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. bÕsƒ¡XÊ\

$<ë´]ú düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&Ée\dæ ñ+≥T+<äì. düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ, πøe\+ |æ\¢yê&ç XØsêìø√ Ò<ë

ãT~Δø√ Ò<ë Vü≤è<äj·÷ìø√ e÷Á‘·yT •ø£åDìe«&É+ ø±<äT. n~ @ø£ø±\+˝À |æ\¢yê&ç düeTdüÔ X≈£îÔ©ï n_Ûeè~Δ

|üs¡#·e\dæ ñ+≥T+<äH Á|ü‹ $<ëý‘êÔ uÛ≤$dü÷Ô e#êÃ&ÉT. ‘·q $<ë´]úøÏ @<√ ø£ dü $<ë´qTuÛÑyêìïùdÔ

#ê\ì @ $<ëý‘êÔ uÛ≤$+∫q≥Tº ø£qã&É<äT. ô|’>± Ä $<ë´qTuÛÑe+ n‘· +‘· ÁbÕø£è‹ø£ |ü]düsê˝À¢, n‘· +‘·

düVü≤»dæ<äΔ+>± yêfi¢øÏ ˇq>∑÷&Ü\H m+<äs√ $<ëý‘·Ô\T ø√s¡T≈£îHêïs¡T. |æ\¢yê&ç‘√ ø£*dæyÓT\dæ n‘·ìø=ø£

q÷‘·q Jeq <äèø£Œ<∏ëìïe«&É+ düTBs¡ÈyÓTÆq, düVü≤qo\ Á|üÁøÏj·T nH yês¡T uÛ≤$+#ês¡T.



2. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ

(All-round Development of the Children)


(Basic Questions - Think and Reflect)1. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï?(What is allround development of children?)2. $<ë´ \øå±´\T @$T{Ï? @ ÄX¯j·÷\ kÕ<Ûäq ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\ |üì#˚düTÔ+~?

(What are the goals and aims of education. for what purpose do the school serve?)3. Á|üdüTÔ‘·+ u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ |ü]dæú‹ @$T{Ï?

(What is the present status on all-round development of children?)4. á ÁøÏ+~ n+XÊ\T m˝≤ s¡÷bı+~kÕÔ+? (How to formulate the following items?)

1. ø£]≈£î\+ eT]j·TT nuÛ≤´düq n+XÊ\T (Curriculam and learning areas)2. HêDýÓTÆq uÀ<ÛäquÛÑ düHê $<ÛëHê\T.(Quality teaching learning process)3. {°#·sY HêD´‘·, ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j·÷] eT]j·TT ‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D.

(Quality of teacher, teacher preparation and classroom management)4. HêDýÓTÆq ‘·s¡>∑‹ >∑~ ìs¡«Vü≤D. (Quality of classroom management.)

5. eT÷˝≤´+ø£q+˝À HêD´‘· n+fÒ @$T{Ï? eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ @ $<Ûä+>±

<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~?(What is quality in assessmenet? How it supports learning?)

2.2 H˚|ü<∏ä + (Context)u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` sêÁwüº <äèø£Œ<∏ä+:

Ç‘·s¡T\qT dü]>ê ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷ u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>ê |æ\¢\+<äs¡÷ m<ä>∑&ÜìøÏ

ñqï‘· Á|üe÷D≤\T >∑\ HêDýÓTÆq $<ä´qT s¡÷bı+~+#ê*. |æ\¢\≈£î yêfi¯fl |ü]düsê\ |ü≥¢ ne>êVü≤q

ñ+&ç <ëìï >∑T]+∫ yêfiófl $eTs¡ÙHê‘·àø£+>ê Ä˝À∫+#ê*. |æ\¢\T ÁX<äΔ>ê $Hê*. ìs¡“¤j·T+>ê e÷{≤¢&Ü*. #·~$qB,

$qïB ns¡ú+ #düTø√yê*. yê{Ï >∑T]+∫ Á|ü•ï+#·>∑\>ê*. ùdïVü≤|üP]‘·yÓTÆq düVü≤» nuÛÑ düq yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\T

‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã¤>ê e´ø°Ôø£]+#+<äT≈£î, dü+<Vü≤ ìeè‹Ô #düT≈£îH+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T <√Vü≤<ä|ü&Ü*.

|æ\¢\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~dü÷Ô ns¡úe+‘·yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T düe÷»+

qT+&ç Hs¡TÃø√yê*. Hs¡TÃ≈£îqï <ëìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nq«sTT+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ ‘·eT<äH uÛ≤eq ‘·*¢<ä+Á&ÉT˝À¢q÷,

düe÷»+˝Àq÷ ñ+&Ü*. yêfiófl bÕsƒ¡XÊ\ øês¡ ø£ ≤bÕ˝À¢ bÕ˝§ZHê*. j·÷+Á‹ø£‘·, uÛÖ‹ø£‘·, b˛{°‘·‘·«+, Á|üã\T‘·Tqï

Á|ü|ü+#·+˝À düVü≤øês¡+, Á|ü‹düŒ+<äq, e÷qMj·T, HÓ’‹ø£ $\Te\≈£î bÕsƒ¡XÊ\\T kÕúq+ ø£*Œ+#ê*.

Á|üdüTÔ‘·+ u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ @ s¡ø£yÓTÆq ø£]≈£î\+ eTq+ m+#·T≈£îHêï+? m˝≤ neT\T #düTÔHêï+?

neT\T|üs¡#ê*‡q ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT n~Ûø±s¡T\ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq ne>±Vü≤q, <äèø£Œ<∏ä+ eT]j·TT n+øÏ‘·uÛ≤e+

m˝≤ ñqï~? M{Ïô|’H |æ\¢\ n_Ûeè~Δ, $ø±dü+ Ä<Ûës¡|ü&ç ñHêïsTT.


Ç+<äTø√dü+ eTq sêh+˝À #|ü{Ïºq #·s¡ \T:

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø√dü+ øÏ+~ n+XÊ\qT ≈£L&Ü bÕsƒ¡ $wüj·÷\>êH |ü]>∑DÏ+∫

M{ÏøÏ ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ (syllabus)qT s¡÷bı+~+#ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£\T ≈£L&Ü

‘·j·÷s¡e⁄‘·THêïsTT. n$:

- XÊØs¡ø£, Äs√>∑ $<ä (Physical, Health Education)- ø£fi\T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä (Arts, Cultural Education)- |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä (Work, Computer Education)- $\Te\ $<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T (Value Education, Life Skills)

sêh $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+, 18 Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\T (M{Ïì mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï yÓuŸôd’{Ÿ www.apscert.in˝À

#·÷&Ée#·TÃ

-m.|æ.mdt.dæ.m|òt 2011

|æ\¢\T nìï s¡+>ê˝À¢ XÊØs¡ø£, yT<∏√|üs¡yÓTÆq, HÓ’‹ø£, kÕ+|òæTø£, kÂ+<äsê´‘·àø£ n+XÊ˝À¢ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&Üìï

u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ n+{≤s¡T.

2.3 ø£Á]≈£î\+ ` ÄXj·÷\T (Curriculum Goals)

1. bÕsƒ¡XÊ\\T kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ ˝øå±´\T @$? (Aims of Education)

2. á \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ m˝≤+{Ï nqTuÛÑyê\qT ø£*Œ+#ê*? (Syllabus, Content, Experiences)

3. á $<ë´ nqTuÛÑyê\qT m˝≤ ns¡Δe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. (Classroom Environment, Methods ofteaching, Classroom management )

4. á $<ë´ ˝øå±´\qT kÕ~Û+∫q≥T¢>± m˝≤ ìsêΔ]+#·Tø√yê*? (assesment)

$<ë´ \øå±´\T á ÁøÏ+~ Á|üXï\≈£î ‘·–q ne>±Vü≤q ø£*ŒkÕÔsTT.

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î m+<äT≈£î sêyê*? (Why should a child come to school?)

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î m+<äT≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T |ü+|æ+#ê*?

(Why should a parent send their children to school regularly on for a sufficient long period oftime)

Á|üuÛÑT‘·«+ ã&ÉT\qT m+<äT≈£î q&ç|ædüTÔ+~? (Why should the Government run the schools ?)

á bÕsƒ¡XÊ\\ ÁbÕ<Ûëq´‘·\T @yÓTÆ ñ+&Ü*? (What should be the priorities of these schools)

bÕsƒ¡XÊ\\T @$T #j·÷*? düe÷»+˝À bÕsƒ¡XÊ\ bÕÁ‘· @$T? (What can schools do? and what istheir possible role in the society?)

$<ä jÓTTø£ÿ \ø£å + @$T{Ï? (What is the purpose of education?)

ø£]≈£î\+ jÓTTø£ÿ ÄXj·÷\T:

` |æ\¢\+<äs¡÷ ñqï‘· kÕúsTT >∑TD≤‘·àø£ $<ä bı+<ë*.

` Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ düŒ+~+# yÓ’Ks¡T\qT ø£*– ñ+&ç u≤<Ûä ‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡Tì>± $<ë´s¡Tú\T s¡÷bı+<ë*.


` |æ\¢\+<äs¡÷ düeTÁ>∑+>±, düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ bı+<ë* n+fÒ XÊØs¡ø£, yT<∏√|üs¡yÓTÆq, ñ<«>∑, HÓ’‹ø£ |üs¡+>±

n_Ûeè~Δ.

` ‘·eT |ü]düsê\ |ü≥¢ |ü]C≤„q+ ø£*– ñ+&ç $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]düsê\ |ü≥¢ Ä˝À∫+#·>∑\>±*.

` u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡Δ + yTs¡≈£î XÊØs¡ø£ e÷qdæø£ kÕeTsêΔ \T n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. u≤\\ C≤„q+, u≤\\

kÕeTs¡Δ +, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.

` Ä‹àø£ C≤>∑è‹, o\ ìsêàD+, HÓ’|ü⁄D´ düeTTbÕs¡®q, düVü≤Jeq dü+düÿè‹ yÓTT<ä\>∑Tq$ ìsêàD+ »s¡>±*.

` u≤\\T C≤Á>∑‘·Ô>± $ì, Ä˝À∫+∫ ìs¡“¤j·T+>± e÷{≤¢&É>∑\>±*.

` $qï<ëìï, #·~$q <ëìï ne>±Vü≤q #düTø√yê*.

` Á|ü•ï+# eTqdüÔ‘·«+, ùd«#·Ã¤>± n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°Ôø£]+# $<Ûä+>± ô|+bı+~+#ê*.

` j·÷+Á‹ø£‘·, uÛÖ‹ø£, b˛{°‘·‘·«+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡TD+˝À, Á|ü‹düŒ+<äq, düVü≤ø±s¡ >∑TD≤\≈£î bÕsƒ¡XÊ\

#√≥T ø£*Œ+#ê*.

` e÷qMj·T HÓ’‹ø£ $\Te\T ô|+bı+~+#ê*. sêC≤´+>∑ $<ÛäT\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\T, |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\ neT\T|üs¡#ê*.

` $<ë´]ú ‘·qqT ‘êqT ‘Ó\TdüTø√yê*.

` kÕ+düèÿ‹ø£ _Ûqï‘·«+, $$<Ûä dü+düèÿ‘·T\ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï >ös¡$+#ê*, Á|ü•ï+#ê*. |æ\¢\˝À $$<Ûä s¡ø± …’q

HÓ’|ü⁄D≤´\T nq>± ø£fi\T, dü+^‘·+, qè‘· +, ∫Á‘·ø£fi, s¡+>∑T\T yj·T&É+, Ä≥\T Ä&ÉT≥, Jeq HÓ’|üD≤´\T

ô|+bı+~+#ê*.

` Jyêes¡D+, JeyÓ’$<Ûä + ô|’ ne>±Vü≤q düŒ+<äq ô|+bı+~+#ê*.

` $<ä nH~ $yÓ÷#·q+ ø=s¡≈£î nq>± nD#·ã& rs¡T, nìï s¡ø±\ $eø£å‘·\T nq>± Ád”Ô, |ü⁄s¡Twü düe÷q‘·«+,

≈£î˝≤\T, düe÷»+˝À düe÷q‘·«+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ ne>±Vü≤q.

` Á|üC≤kÕ«eT´ $<ÛëHêìï ã\|ü]# $<Ûä+>± Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T ô|+# $<Ûä+>± Bìì ø=qkÕ–+# $<Ûä+>±

ñ+&Ü*.

` |æ\¢\qT ‘ê]ÿø£+>± ‘·T\Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+# $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T #j·÷*. Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#ê*.

` ÁXeT $\TeqT >∑T]Ô+#˝≤, ÁXeT #ùd $<Ûä+>±, u≤<Ûä ‘·\T rdüTø=H $<Ûä+>±, ˇø£ eT+∫ e÷qe eqs¡T>±

|æ\¢\qT $ø±düe+‘·T\T>± #dæ, düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ bı+<ä&É+ $<ë´\ø£å +.

2.4 ÄsY.{Ï.Ç`2009 ` u≤\\ n_Ûeè~Δ (RTE-2009 - Child Development)

ªn_Ûeè~Δ #Ó+<ä&É+μ nH~ |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ J$+# Vü≤≈£îÿ, dü+s¡øÏå+#·ã& Vü≤≈£îÿ, uÛ≤>∑kÕ«eT´|ü⁄

Vü≤≈£îÿ, n_Ûeè~Δ #Ó+< Vü≤≈£îÿ nH Á|ü<ÛëqyÓTÆq Vü≤≈£îÿ\T ñHêïsTT. Á|ü|ü+#·+˝Àì u≤\\+<ä]ø° Ç$ e]ÔkÕsTT. u≤\\+<äs¡÷

n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ Äj·÷ <XÊ\T n+‘·sê®rj·T y~ø£\ô|’ ‘·–q #·s¡ \T #|ü&É‘êeTì ≈£L&Ü #ÓbÕŒsTT.

|æ\¢\+<äs¡÷ J$+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq b˛wüøêVü‰s¡+, ‘ê>∑T˙s¡T, Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq, |ü]XóÁuÛÑyÓTÆq |ü]düsê\T/

yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É&É+. uÛÑÁ<ä‘·, Áù|eT|üPs¡«ø£yÓTÆq ùd«#êÃ¤ yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&É&É+, |æ\¢\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&

bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ øês¡ Áø£e÷\ìï+{Ï À bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\T. Çe˙ï düÁø£eT+>ê »]–q|ü& |æ\¢\+<äs¡÷


n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·>∑\TZ‘ês¡T. u≤\\ Vü≤≈£îÿ˝À¢ Hê\T>∑T ≈£L&Ü ˇø£<ëìï Ç+ø=ø£{Ï Á|üuÛ≤$‘·+ #düTÔ+~. n+<äTπø

u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δì u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ø√D+˝À ns¡ú+ #düTø√yê*‡q nedüs¡eTT+~.

u≤\\+<äs¡÷ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&É+ nH~ eTq <X+˝À ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009

<ë«sê #·≥ºã<äΔyÓTÆ+~. á ÄsY.{Ï.Ç.`2009 ôdø£åHé (29) düuŸ ôdø£åHé (2)˝À u≤\\+<äs¡÷ $<ä <ë«sê düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ

kÕ~Û+#˝≤ $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔøê\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì ù|s=ÿqï~.

u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø√dü+ $<ë´ $wüj·Tø£ nBÛø£è‘· dü+düú (Academic Authority) øÏ+~ n+XÊ\ô|’

<äèwæºô|{Ïº $<ë´ Á|üD≤[ø£\T, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T ñ+&Ü\ì RTE-2009 dü÷∫+∫+~. n$:

- sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]Ãq $\Te\T

ñ<ë: düe÷q‘·«+, ùd«#·Ã¤, kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, kÕeTýê<ä+, ˝ÖøÏø£yê<ä+, Á|üC≤kÕ«eT´+ yÓTTˆˆ$.

- u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ

- u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T.

- u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡ú + yTs¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ X≈£îÔ\ n_Ûeè~Δ.

bÕsƒ¡XÊ\ nH~ u≤\\ düeTÁ>∑ m<äT>∑T<ä\≈£î @sêŒ≥T #dæq πø+Á<ä+. |æ\¢ À¢ @<√ ˇø£ kÕeTsêú ìï

n_Ûeè~Δ|üs¡Ã&É+ <ë«sê >êì Ò<ë ø=ìï $wüj·÷\πø |ü]$T‘·yÓTÆ yê{Ïì kÕ~Û+#·&É+ e\¢ >êì $<ä jÓTTø£ÿ \ø£å +

HÓs¡ys¡<äT. u≤\\ ÇcÕº\T, Ädü≈£îÔ\T yê]ì n_Ûeè~Δ|ü]# s¡+>ê\qT >∑T]Ô+∫, yê{Ï À bÕ˝§ZH˝≤ #j·T&É+, n+<äT≈£î

nedüs¡yÓTÆq øês¡ ø£ ≤bÕ\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ìs¡«Væ≤+∫q|ü⁄& u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~.

ªu≤\´+μ |æ\¢\ m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ& <äX. á düeTj·T+˝À |æ\¢\ u≤˝≤´ìï Vü≤]+#$<Ûä+>ê bÕsƒ¡XÊ\

yê‘êes¡D+, |üìrs¡T ñ+fÒ, Ç~ |æ\¢\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ u≤\\ n_Ûeè~Δì ìs√~ÛdüTÔ+~. n+<äTπø u≤\\

düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ »s¡>∑&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq nìï s¡+>ê˝À¢ øês¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*. Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ s¡+>ê\ô|’

<äèwæº ô|{≤º*.

u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ s¡+>±\T

` XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ, yT<∏√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ

` kÕ+|òæTø£ n_Ûeè~Δ

` ñ<«>∑ n_Ûeè~Δ

` HÓ’‹ø£ $\Te\ n_Ûeè~Δ

` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤

2.5 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (All Round Development of Children -

Existing Situtation)

` $<ä jÓTTø£ÿ |üs¡e÷s¡ú+ |üØø£å\T, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\T>ê e÷]+~.

- C≤„|üø£ XøÏÔì |üØøÏå+#·&ÜìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆq |üØø£å\ $<ÛëHê\T.

- πøe\+ bÕsƒ¡ $wüj·÷\T n+fÒ uÛ≤wü\T, >∑DÏ‘·+, kÕe÷q´, kÕ+|òæTø£ XÊÁkÕÔ\πø ÁbÕ<Ûëq´‘·.

- |æ\¢\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ& $\Te\T, n_Ûs¡T#·T\T, Ä≥\T, |üì e+{Ï n+XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£qTeTs¡T¬>’q$.


- ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ <äèwæº À ≈£L&Ü Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, yê´j·÷eT+, |üì#j·T&É+ e+{Ï$ #·<äTe⁄˝À uÛ≤>∑+

øê<äì, M{Ï e\¢ ‘·eT |æ\¢\ #·<äTe⁄\T <Óã“‹+{≤j·Tì uÛ≤$+#·&É+.

- Äq+<ä+>ê Ä&ÉT≈£îH kÕj·T+øê\+ (|æ\¢\ düeTj·T+), Ç+{Ï|üì (home work)‘√H√, |üØø£å\ ø√dü+

#·<äe&Üìø√, ≥÷´wüq¢ø√, düº&ûôd+≥s¡¢ø√ yÓfi¢&Üìπø |ü]$T‘·yÓTÆ+~.

- |æ\¢\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø√]ø£ yTs¡πø #·<äe&É+.

- Ç≥T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, n≥T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T.... Ç˝≤ n+<äs¡÷ ≈£L&Ü |æ\¢\≈£î ˇø£ eTqdüT+≥T+<äì, yê]øÏ

Ä˝À#·q\T, Ädü≈£îÔ\T ñ+{≤j·Tì eT]∫, ‘·eTøÏwüºyÓTÆq/ ‘√∫q n+XÊ\qT ã\e+‘êq s¡T<äT›‘·THêïs¡T. |æ\¢\qT

j·T+Á‘ê\T>± e÷s¡TdüTÔHêïs¡T.

- M{ÏøÏ‘√&ÉT Á|üe÷D≤\ ù|s¡T‘√ ãs¡TyÓøÏÿq #·<äTe⁄\T n+fÒ (IIT) ø√∫+>\ ù|s¡T‘√ ô|’ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ #·<äyê*‡q

yê{Ïì ns¡úyÓTÆHê, øê≈£îHêï ã\e+‘êq øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢H #·<äe&É+.

` ñ<äj·T+ Ò∫+~ yÓTT<ä\T sêÁ‹ |ü&ÉT≈£îH es¡≈£î |ü⁄düÔøê\ #·T≥÷º, yê{Ï Àì n+XÊ\qT yÓT<äfifl˝À ≈£î≈£îÿø√e&Üìπø

düeTj·÷ìï yÓ∫ÃdüTÔHêïs¡T.

` M{Ï Á|üuÛ≤e+ e\¢ |æ\¢ À¢ Äs√>∑ düeTdü \T, Á|ües¡ÔHê düeTdü \T ñ‘·ŒqïeTÚ‘·THêïsTT. ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fiq≈£î

>∑T¬s’ Ä‘·àq÷´q‘· À eTTì–b˛e&É+, düÔã›+>ê, ìùdÔ»+>ê ñ+&É&É+. düŒ+~+# >∑TD+ ø√˝ÀŒe&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.

` M{Ïì <äèwæº À ô|≥Tºø=ì eTq sêh+˝À APSCF-2011qT s¡÷bı+~+∫ eTq sêh <äèø£Œ<∏ëìï sêdüT≈£îHêï+.

2.6 u≤\\ C≤„q+, kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T, dü+|üP]Ô>± ô|+bı+~+#·&É+

(Development of children knowledge, abilities, skills, values and attitudes to the fullest

extent)

u≤\\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, HÓ’‹ø£, y˚T<Û√|üs¡, uÛ≤y√<˚«>∑, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ e+{Ï n+XÊ\˝À

n_Ûeè~›ì u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ nqe#·TÃqT. u≤\\T ÄdüøÏÔ>± nuÛÑ dæ+#·&É+, uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À

uÛ≤>∑kÕ«eTT\e&É+ <ë«sê u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. u≤\\qT uÛ≤$ ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± s¡÷bı+~+∫

ñ‘·ÔeT Jeq $<ÛëHêìøÏ ‘√&ÉŒ&< $<ä . u≤\\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&ÉTq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\T

ñ+&Ü*. u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT, kÕeTsêú \qT yÓ*øÏrùd $<Ûä+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

1. u≤\\ C≤„q+ (Kno wledge):

Ç~ düe÷#ês¡+ ø±<äT. |ü⁄düÔø±\˝Àì Ò<ë ¬>’&ÉT\˝Àì~ C≤„|üø£+ ñ+#·Tø=ì ‹]– n|üŒC…|üŒ&É+ ø±<äT.

|ü⁄düÔø±\˝Àì Á|üXï\qT, »yêãT\qT ¬>’&ÉT¢/ düº&ûyÓT{ÏØsTT Ÿ e+{Ï$ #·÷dæ sêj·T&É+ ø±<äT. C≤„qeT+fÒ >∑‘êqTuÛÑyê\

Ä<Ûës¡+>± ‘·eT Ä˝À#·q\ qT+&ç ñ<ä“¤$+#~. Ç~ ˇø£ ne>±Vü≤q ø±e#·TÃ. ˇø£ ø£$‘· ø±e#·TÃ— ø£<∏ä ø±e#·TÃ,

dü÷Árø£s¡D ø±e#·TÃ. C≤„q+ nH~ nìï düu…®≈£îº\˝À πø Ø‹˝À ñ+&É<äT. Äj·÷ düu…®≈£îº dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº ñ+≥T+~.

ø±ã{Ïº uÛ≤wü À ø£<∏ä\T sêj·T&É+, nqTuÛÑyê\T sêj·T&É+, ìHê<ë\T sêj·T&É+, ø£$‘·\T, π>j·÷\T e+{Ï eéVü‰s¡

s¡÷bÕ˝À¢ ñ+fÒ >∑DÏ‘·+˝À dü÷Á‘ê\T, dü+ã+<Ûë\T ìs¡÷|üD\T e+{Ï s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. ôd’qT‡˝À uÛ≤eq\T,

ne>±Vü≤q, dæ<ëΔ+‘ê\T, kÕ<ÛëØø£s¡D≤\ e+{Ï s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. kÕ+|òæTø£+˝À e÷qe‘ê eT<Ûä dü+ã+<Ûë\T,

e÷qe JeHêìï Á|üuÛ≤$‘·+ #ùd n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+, $\Te\ Ä$sê“¤e+, #·{≤º\T, kÕe÷õø£ ø£≥Tºu≤≥T¢, e+{Ï


s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº C≤„q ìsêàD+ »]–‘H Hs¡TÃø√e&É+ »]–+<äì uÛ≤$+#ê*. $e]+#·&É+, #·~$+#·&É+,

#·÷dæ sêj·TeTq&É+ e Ò¢ yj·T&É+ e+{Ï ns¡Δs¡Væ≤‘· $<ÛëHê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑<äT. Ç+<äTø√dü+ ø£è‘ê´\T,

ÁbÕC…≈£îº\T, nH«wüD\T, ø£qT>=q&É+ e+{Ï •Xóπø+ÁBø£è‘· $<ÛëHê\ <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·TqT ns¡Δe+‘·+>±

ìs¡«Væ≤+#ê*.

C≤„qeTH~ düe÷#ês¡+ bı+<ä&É+ ø±<äT. C≤„q+ Ä˝À#·q\, nqTuÛÑ÷‘·T\ dü+>∑eT+, ã{Ïº|ü≥º&É+, |ü⁄qXÃs¡D

#düTø√e&É+ <ë«sê |æ\¢yê&ÉT bı+< düe÷#êsêìï eTq+ C≤„q+ nì ‘·s¡T#·÷ uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±ì C≤„qeT+fÒ Ç~ ø±<äT.

C≤„qeTH~ $<ë´]úøÏ Çe«ã&~ ø±<äT. Ç~ nqTuÛÑe+ <ë«sê dü«j·T+>± ì]à+#·T≈£îH~. |æ\¢\T dü«j·T+>± á Á|üø£è‹˝À

#·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT #dæ, #·÷dæ C≤„Hêìï bı+<ë*. u≤\\ø£T $wüj·÷ìï ã<ä ≤sTT+|ü⁄ #dæ

C≤„|üø£+ #dæq $wüj·÷\qT Á|üXï\ <ë«sê ñqï<äTqï≥T¢>± ‹–] #Ó|æŒ+#·&É+ C≤„q+ ø±<äT. Bì <ë«sê |æ\¢yêìï

$<ëé+‘·Tì #j·T&É+>± uÛ≤$+#· ÒeTT. Hs¡TÃ≈£îH $<Ûëq+, |ü<äΔ‘·T\T uÛ≤eq\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚¢wæ+∫,

kÕ<Ûës¡D°ø£]+#˝≤ ñ+&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\ á $<Ûä+>± Áù|πs|æ+#ê*, Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. C≤„qeTH~ ìj·T$T‘· ø±\+˝À

|üP]Ô>± Çe«>∑*π>~ ø±<äT. e÷qeyT<∏√ uÛ≤+&Ü>±sêìï ã<ä ≤sTT+|ü⁄ #ùd~ e÷Á‘·yT $<ä ø±<äT. $<ë´]ú |ü]o\q,

nqTuÛÑ÷‘·T\, Ä˝À#·q\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ #düT≈£î+{≤&ÉT.

C≤„q+ $$<Ûä Ø‘·T\˝À ñ+≥T+~:

1. $wüj·T dü+ã+<Ûä |ü]C≤„q+ (factural knowledge) ìC≤\T, ìs¡«#·Hê\T, düe÷#ês¡+, |ü<äC≤\+.

2. uÛ≤eq\|üs¡yÓTÆq C≤„q+ (conceptural knowledge) $$<Ûä uÛ≤eq\T, uÛ≤eq\ düe÷#ês¡+

3. |ü<äΔ‹ dü+ã+~Û‘· C≤„q+ (procedural knowledge) - s¡÷ Ÿ‡, |ü<äΔ‘·T\T, $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\T, C≤„q ìsêàD+

#düTø√e&É+.

4. Meta cognition - d”«j·T ne>±Vü≤q, eTq+ @$T{Ï m˝≤ Hs¡TÃ≈£î+≥THêïeTT nH <ëìô|’ ne>±Vü≤q.

u…+»$THé ã÷¢yéT eTVü‰Xj·TTì Á|üø±s¡+ @<Ó’Hê ˇø£ uÛ≤eqô|’ C≤„q+ ñ+<ä+fÒ <ëìì b˛\Ã&É+, ‹]– ‘·q

<Ó’q+~q uÛ≤wü À ñ<ëˆˆ #Ó|üŒ>∑\Z&É+, u§eTà ^j·T&É+, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&É+, <ëìô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q≈£îe∫Ã

sêj·T&É+, |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #j·T&É+, $es¡D Çe«&É+, ‹]– #Ó|ü&É+ yÓTT<ä …’q$ #j·T>∑\>±*. Hs¡TÃø=H

<ëìì ñ|üjÓ÷–+#·>∑\>±*.

C≤„q+ ñqï<ä+fÒ Ç$ #Ój·T´>∑\>±*.

` ne>±Vü≤q (understanding)

` $ìjÓ÷>∑+ (application)

` $X‚¢wüD (analyses)

` dü+X‚¢wüD (synthesis)

` eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluvation)

` düèõ+#·&É+ (creation)

2. u≤\\ kÕeTsêú \T (Competencies/ abilities):

kÕeTs¡ú n+fÒ #j·T>∑\>∑&É+ nì ns¡ú+. düeTs¡ú‘· ø£*–e⁄+&É&É+ nì ns¡ú+. ªe÷{≤¢&É&É+μ n+<ä]ø° edüTÔ+~.

◊‘ ˇø£ düe÷#êsêìï Ç‘·s¡T\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&É+ düeTs¡ú‘·. nfÒ¢ sêj·T&É+ n+<ä]ø° edüTÔ+<ë. ◊‘ ‘·q


nedüs¡+ ø√dü+ ˇø£ <äs¡U≤düTÔ sêj·T>∑\>∑&É+ düeTs¡ú‘·. á ø√D+˝À eTq+ kÕeTsêΔ \qT ns¡ú+ #düTø√yê*. n+fÒ

HÓ’|ü⁄D´+ #Ó+~q C≤„Hêìï kÕeTs¡ú +>± uÛ≤$+#ê*.kÕeTsêΔ \T kÕ<Ûës¡D+>± düu…®≈£îº dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº ñ+{≤sTT. Ç$

e÷qdæø£yÓTÆq$. Ä˝À#·q\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä <ë«sê |æ\¢\T $$<Ûä düu…®≈£îº\qT Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ◊‘ M{Ï

<ë«sê Äj·÷ düu…®≈£îº\˝À |æ\¢\T @$T kÕ~Û+#ê*? @yT+ #j·T>∑\>±*? nH~ eTTK´+. n+<äTπø Á|ü‹ düu…®≈£îº À

‘·s¡>∑‹ yêØ>± Äj·÷ düu…®≈£îº¢\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ïº kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêΔ \qT ìsêΔ]+#ês¡T. ø±ã{Ïº M{Ïì |æ\¢\+<äs¡÷

kÕ~Û+#˚ ≤ #·÷&É&É+ eTq u≤<Ûä ‘·. Ç+<äTø£qT>∑TD+>±H˚ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ø=Hê*. M{Ïì dü¬s’q Ø‹˝À

$ìjÓ÷–+#ê*. nq>± bÕsƒê\ eT<Ûä ˝Àì, bÕsƒê\ øÏ+<ä ñqï kÕeTsêΔ <Ûë]‘· nuÛ≤´kÕ\qT |æ\¢\T kı+‘·+>± sêùd˝≤

#·÷&Ü*. ¬>’&ÉT¢ e+{Ï yê{Ïì #·÷dæ sêj·T&Üìï ìùw~+#ê*. Ç˝≤ #ùdÔ yê]˝À kÕeTsêΔ _Ûeè~Δ »s¡T>∑<äT. Ä˝À∫+#·&É+,

#dæ #·÷&É&É+, n<Ûä j·Tq+ #j·T&É+, bÕ˝§Zq&É+, kı+‘·+>± sêj·T&É+ <ë«sê kÕeTsêΔ \qT |æ\¢\T bı+<äT‘ês¡T.

Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£qT, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·–q dü+dæ<äΔ‘·‘√ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

|æ\¢\T mH√ï n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, kÕeTsêú \T ø£*– ñ+{≤s¡T. $<ä jÓTTø£ÿ eTTK´ ÄX¯j·T+ u≤\˝À¢ ñ+&˚

düVü≤»yÓTÆq á X¯≈£îÔ\qT n_Ûeè~Δ |üs¡#·&Éy˚T (capabilities or innate abilities)

u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, kÕeTsêú \T:

á n+‘·s¡Z‘· X≈£îÔ\T Á|ü‹ u≤\Tì/ u≤*ø£ À ñ+{≤sTT. Ç$ ø=ÿø£ÿ]ì ø√ÿ$<Ûä+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~e⁄+&Ü*.

M{Ïì |üP]ÔkÕúsTT˝À n_Ûeè~Δ #˚dæ eT+∫ X¯≈£îÔ\T, HÓ’|ü⁄D≤´\T >∑\ e´≈£îÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&Éy˚T bÕsƒ¡XÊ\ Á|üeTTK

ø£s¡Ôe´+.` Ä˝À∫+#·&É+

` |ü]o*+#·&É+, b˛\Ã&É+, ùdø£]+#·&É+

` }Væ≤+#·&É+

` uÛÒ<ë\T b˛*ø£\T >∑T]Ô+#·&É+, #Ó|üŒ&É+

` eØZø£]+#·&É+, …øÏÿ+#·&É+

` n+#·Hê y˚j·T&É+

` ø±s¡D ø±s¡ø±\T, dü÷Árø£]+#·&É+

` Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

` ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+

` ìj·Te÷\T @s¡Œs¡#·&É+, kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+

` $X‚¢wæ+#·&É+

` dü+X‚¢wæ+#·&É+

` ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+/düèõ+#·&É+

` Ä&É&É+, bÕ&É≥+, n_Ûqj·Tq+

` düè»Hê‘·àø£+>± e´ø°Ôø£]+#·&É+

` düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\T dü÷∫+#·&É+


` ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+

` |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+

` e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+

` u§eTà\T, |ü{≤\T ^j·T&É+

ô|’ X¯≈£îÔ\T b+‘√ ø=+‘· n_Ûeè~Δ #Ó+~ |æ\¢\+<ä]˝À ñ+{≤sTT. yê{Ïì |üP]Ô>± eè~›|üs¡#·&É+, |æ\¢\

|üP]Ô kÕeTs¡ú + y˚Ts¡≈£î ô|’ X¯≈£îÔ\qT (capabilities) qT eè~Δ |üs¡#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #˚j·÷*‡+~

ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT düu…®≈£îº À uÛ≤>∑+>±H˚ M{Ï ô|+|ü⁄<ä\, n_Ûeè~ΔøÏ ‘·–q ø±s¡ Áø£e÷\T Á|üD≤[ø£#˚ kÕ~Û+#ê*.

3. HÓ’|ü⁄D≤´\T (Skills):

Á|üdüTÔ‘· b˛{° Á|ü|ü+#·+˝À q÷‘·q düyêfiflqT düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿqT≥≈£î |æ\¢\T Á|ü<ä]Ù+#ê*‡q kÕeTsêú Ò

HÓ’|ü⁄D≤´\T. á HÓ’|ü⁄D≤´\T düu…®≈£îº Ä<Ûës¡+>± ø±e#·TÃ Òø£ nìï düu…®≈£îº À n+‘·s¡Z‘·+>± ñ+&˚$ ø±e#·TÃ.

HÓ’|ü⁄D≤´\T eTTK´+>± á s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.

1. Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T (Thinking skills)2. kÕe÷õø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Social skills)3. uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Communicative skills)4. dü«j·T+ ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Self management skills)5. |ü]XÀ<Ûäq HÓ’|ü⁄D≤´\T (Reserch skills)

Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T:

kÕ<Ûës¡D+>± eTq≈£î uÛ≤wü À¢ uÛ≤cÕHÓ’|ü⁄D≤´\T, $C≤„qXÊÁdüÔ+˝À Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\T eØZø£s¡D, b˛\Ã&É+,

Á|üjÓ÷>±\T, uÛ≤e Á|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, |ü]ø£\Œq\T, nH«wüD\T ìsêΔs¡D yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï >∑T]+∫ ø=+‘· ne>±Vü≤q ñ

+~. HÓ’|ü⁄D≤´\T nH$ e÷qdæø£|üs¡yÓTÆq$. nq>± Ä˝À#·D≤‘·àø£yÓTÆq$. Ä˝À∫+# $<Ûä+˝À yÓ’$<Ûä ‘·qT Á|ü<ä]Ù+#

HÓ’|ü⁄D´+ ø£*Z ñ+&É&É+. M{ÏH Ä˝À#·q HÓ’|ü⁄D≤´\T (thinking skills) n+{≤s¡T. Ç$ Á|ü<Ûëq+>± Hê\T>∑T s¡ø±\T.

1. Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ (Reflection)

2. ùV≤‘·Tã<äΔ+>± Ä˝À∫+#·&É+ (Analytical thinking) n+fÒ yêdüÔyê\T >∑T]Ô+∫ ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ>∑\>∑&É+.

3. ãVüQø√D≤˝À¢ Ä˝À∫+∫ $X‚¢wæ+#·&É+ n+fÒ @ $wüj·T+ >∑T]+#Ó’Hê $_Ûqï ø√D≤˝À¢ #Ó|üŒ>∑\>∑&É+, düeT]Δdü÷Ô

e÷{≤¢&É&É+, <ëHï $uÛÒ~dü÷Ô e÷{≤¢&É&É+— @<Ó’Hê |üì n+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´+˝À mìïø£\ >∑T]+∫ Á|üjÓ÷»Hê\qT

#Ó|üŒ>∑\>∑&É+ nfÒ¢ |ü]$T‘·T\qT ≈£L&Ü #Ó|üŒ>∑\>∑&É+.

4. düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Creative Thinking): n+fÒ q÷‘·q Á|ü‹bÕ<äq #j·T>∑\Z&É+ ,ø=‘·Ô$ düèwæº+#·&É+,

‘·q ìs¡íj·÷ìï Á|üø£{Ï+#·&É+ n+fÒ ‘êH ÄkÕúq+˝À ñ+fÒ @+ #kÕÔ&ÉT? nì dæús¡+>±/ Ä‘·à $XÊ«dü+‘√

#Ó|üŒ>∑\>∑&É+.

5. $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\T (Critical Thinking): m+<äT≈£î? @$T{Ï? Á|ü•ï+#·&É+ <ë«sê Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+.

H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sêH˚ »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛÑ düq+ »s¡>±\+fÒ $<ë´s¡Tú\qT uÛ≤eq\ô|’,

düeTdü \ô|’ Ä˝À∫+|ü #˚j·÷*. Ä˝À∫+#·&É+, #˚j·T&É+, nqTuÛÑyê\ <ë«sê C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.


C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ Ä˝À∫+#ê*. Ä˝À∫#·+&É+ <ë«sêH˚ ne>±Vü≤q, $ìjÓ÷>∑+, $X‚¢wüD, dü+X‚¢wüD,

eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚ n‘·T´qï‘· HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+~.

kÕe÷õø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (Social Skills):`Ç‘·s¡T\qT >ös¡$+#·&É+

ù≤<Ûä ‘·\T d”«ø£]+#·&É+

`Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì #˚j·T&É+, |ü+#·Tø√e&É+

`düe÷»+˝À düeT÷Vü≤+˝À ‘·q u≤<Ûä ‘·qT ìs¡«]Ô+#·&É+

`d”«j·T $XÊ«dü+, qeTàø£+ ñ+&É≥+

` ≈£î≥T+ã Jeq+, ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\ô|’ Äø±+ø£å

uÛ≤e Á|üdüs¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Communicative Skills):` u≤>± $q≥+

` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É≥+

` #·<äe≥+

` #·~$+~ ne>±Vü≤q #˚düTø=ì Á|ü‹düŒ+~+#·&É+

` d”«j·T s¡#·q : #·~$+~, $qï<ëìô|’ ne>±Vü≤q‘√ yêÚ≤´ì+#·&É+

` Vü‰e uÛ≤yê\ <ë«sê uÛ≤eHê Á|üdüs¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T, uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D

d”«j·T ìs¡«Vü≤D HÓ’|ü⁄D≤´\T (Self management Skills):` e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (ø±fi¯ófl, #˚‘·T\T, y˚fi¯fl‘√ $$<Ûä |üqT\T #˚j·T≥+)

` düeTj·T bÕ\q ìs¡«Vü≤D (Time management)` Äs√>∑ yÓTÆq Jeq $<ÛëHê\T (Healthy life style)` Ä•+∫q Ø‹˝À |æ\¢\ Á|ües¡Ôq

|ü]XÀ<ÛäHê HÓ’|ü⁄D≤´\T/düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T:

|ü]XÀ~Û+#·&É+ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e≥+, $$<Ûä HÓ’|ü⁄D≤´\T kÕ~Û+#·&É+ n$

` Á|ü•ï+#·&É+

` Á|üX¯ï\ Ä<Ûës¡+>± |ü]o\q\T #˚j·T&É+

` Á|üD≤[ø£ eT]j·TT düe÷#ês¡ ùdø£s¡D

` ùdø£]+∫q düe÷#ês¡ qyÓ÷<äT $X‚¢wüD

` ø£qT>=qï $wüj·÷\T ]b˛s¡Tº s¡÷|ü+˝À sêj·T≥+, Á|ü<ä]Ù+#·&É+

Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·q dæ\ãdt eT]j·TT $$<Ûä n+‘·s¡ ø£]≈£î\+ ø±s¡ Áø£e÷\ <ë«sê ô|’ HÓ’|ü⁄D≤´\qT |æ\¢\+<ä]˝À

n_Ûeè~Δ |üs¡#ê*.

4. yÓ’Ks¡T\T (Attitudes/ dispositions):

e´≈£îÔ\T ‘·eT Á|üø£è‹ eT]j·TT düe÷»+ô|’ Á|ü<ä]Ù+#˚, ãVæ≤s¡Z‘· |ü]#˚ n‹ eTTKýÓTÆq e÷qe $\Te\T,

qeTàø±\T, nqTuÛÑ÷‘·T\qT yÓ’Ks¡T\T n+{≤+.


e´≈£îÔ\T Á|ü<ä]Ù+#˚ eTTKýÓTÆq yÓ’Ks¡T\T:

` u≤<Ûä ‘· rdüTø√e&É+

` ø£*dæ |üì#˚j·T&É+ (Cooperation)` düè»Hê‘·àø£‘· (Creativity)` ñ‘ê‡Vü≤+, ñ‘·T‡ø£‘· (Curiosity)` ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ (Empathy)` düVü≤q+, zs¡TŒ

` >ös¡e+ #·÷|ü&É+

` dü«‘·+Á‘·‘·

` ø£åeT, Áù|eT‘·‘·«+

` Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, Á|üX¯+dæ+#·&É+

` ìC≤sTT‹, ÁX¯eT≈£î $\Teìe«≥+

$<ä nH˚~ C≤rj·T n_Ûeè~Δì, kÕ+|òæTø£ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#˚~. u≤\\ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\qT >∑T]Ô+∫

XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, uÛ≤y√<˚«>∑, Ä<Ûë´‹àø£, $\Te\T, ˙‹ìj·Te÷\qT n_Ûeè~Δ #˚j·TTq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ #˚j·T&É+

<ë«sê u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~.

2.7 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` n_Ûeè~Δ s¡+>±\T

(All round development of children - Developmental areas)

u≤\\ |üP]Ô kÕeTs¡ú + y˚Ts¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ X¯≈£îÔ\qT n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+.

u≤\\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À øÏ+~ s¡+>±\ô|’ <äèwæºô|{≤º*.

1. XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ

2. e÷qdæø±_Ûeè~Δ/ y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ

3. kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ

4. ñ<˚«>±_Ûeè~Δ

5. HÓ’‹ø£‘·, $\Te\T o\ìsêàD+

6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤, Á|üX¯+dü

u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ À XÊØs¡ø£, kÕe÷õø£, e÷qdæø£, y˚T<Û√|üs¡, HÓ’‹ø£, $\Te\T, kÂ+<äsê´‘·àø£

düŒèVü≤ $$<Ûä s¡+>±\T Ç$T&ç ñHêïsTT. M{Ï $ø±kÕìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\T πø+Á<ä_+<äTe⁄\T ø±yê*. M≥ìï{Ï‘√ ≈£L&çq

bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\Tø±yê*.

2.7.1 XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ (Physical Development)

|æ\¢\ XÊØs¡ø±_Ûeè~Δ nH˚~ nìï düe÷C≤\≈£î eTTKýÓTÆq~. |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ eT÷\yÓTÆ+~.

XÊØs¡ø±_Ûeè~Δ |æ\¢\ kÕeTsêú \qT, X¯≈£îÔ\qT ~«>∑TD°ø£è‘·+ #˚düTÔ+~. XÊØs¡ø£ $<ä Áø£eTã<äΔyÓTÆq |üì $<ÛëHêìï

yÓTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~. yê´j·÷eT $<ä , jÓ÷>∑, Ä≥\T, Áø°&É\T |æ\¢\qT #Ó’‘·qé+‘·T\qT #˚j·T&É+˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£


bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü |æ\¢\ uÛÖ‹ø£, kÕ+|òæTø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑ $ø±kÕ\≈£î b+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ À yê´j·÷eT$<ä , jÓ÷>∑, Äs√>∑ $<ä \qT uÛ≤>∑+>± #˚XÊs¡T.

Ç$ bÕsƒ¡XÊ\qî düTdü+|üqï+ #˚kÕÔsTT. |æ\¢\ dü+|üPsêí_Ûeè~Δ À Äs√>±´ìπø Á|ü<ÛëqbÕÁ‘·. Äs√>∑ +

n+fÒ πøe\+ yê´<ÛäT\qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&É&Éy˚Tø±<äT. Äs√>∑ + nH˚~ ãVüQeTTK uÛ≤yê\T >∑\~. bÕsƒ¡XÊ\˝À

Äs√>∑ $<ä Á|üy˚X¯ô|&ç‘˚ bÕsƒ¡XÊ\ Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<äT‘·T+~. yÓ’<ä dæã“+~ bÕsƒ¡XÊ\qT

Áø£eT+ ‘·|üŒø£ dü+<ä]Ù+#ê*. Äs√>∑ ø£s¡ Jeq+, <ëì ÁbÕeTTK´‘·, yê´<ÛäT\T,yê´~Ûø±s¡ø±\T, yê´~Ûìs√<Ûäø£ e÷sêZ\T

yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïô|’ |æ\¢\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ dæã“+~ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#ê*. |æ\¢\ Äs√>∑ +|ü≥¢ Ç\T¢, düe÷»+, bÕsƒ¡XÊ\

ñeTà&ç u≤<Ûä ‘·\T ø£*– ñ+&Ü*. Äs√>∑ $<ë´ ø±s¡ Áø£e÷\T bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eTTK´ø±s¡ Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑yÓTÆ

ñ+&Ü*. Ç$ |æ\¢\˝À eT+∫ Äs√>∑ n\yê≥¢qT dü¬s’q yÓ’Ks¡T\qT ô|+bı+~+#ê*.

yê´j·÷eT $<ä , Äs√>∑ $<ä , jÓ÷>∑, Ä≥\T, Áø°&É\T yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ À uÛ≤>∑+>± nsTTHêsTT.

$$<Ûä düã®≈£îº\˝À dü+<äs√“¤∫‘·+>± ≈£L&Ü á n+XÊ\T bÕsƒê´+XÊ\˝À CÀ&ç+#ê*. düeTj·TkÕ]DÏ À M{ÏøÏ düeTT∫‘·

kÕúq+ Çe«ã&ç+~. á n+XÊ\˝À |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D »s¡T>∑T‘·T+~.

yê´j·÷eT ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eè‘· +‘·s¡|ü⁄qX¯Ãs¡D ø√s¡T‡\T ø£ dü+ ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î ø£kÕ¬s’Hê ‘·|üŒø£

ìs¡«Væ≤+#ê*. yê]˝À eè‹Ô|üs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\ n_Ûeè~Δ, C≤„Hêìï ÇqTeT&ç+|üCÒùd edüTÔkÕeTÁ–, ¬s|òü¬sqT‡ |ü⁄düÔø±\T,

•ø£åD\T, eqs¡T\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.

eTq <˚X¯+˝À bÂwæºø±Vü‰s¡ À|ü+, n+≥Tyê´<ÛäT\T, |æ\¢\ Äs√>∑ + MT<ä Á|üuÛ≤e+ ø£*–düTÔHêïsTT. ø±ã{Ïº

bÕsƒ¡XÊ\˝À nìï kÕúsTT˝À¢q÷ ã\V”≤q esêZ\ |æ\¢\T, eTTK´+>± u≤*ø£\ Äs√>∑ +|ü≥¢ eTq+ ÁX¯<äΔ eVæ≤+#ê*./

$<ë´ Á|üD≤[ø£ À uÛ≤>∑+>± eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø±ìï, yÓ’<ä |üØø£å*ï neT\T|üs¡#ê*. |æ\¢\T ô|]π>ø=B› rdüTø√yê*‡q

Äs√>∑ |üs¡yÓTÆq C≤Á>∑‘·Ô\T (eTTK´+>± b~π> u≤*ø£\ $wüj·T+˝À) #·]Ã+#ê*. $$<Ûä ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T yê{Ï À ñqï

b˛wüø£ |ü<ësêú\qT |æ\¢\≈£î #ÓbÕŒ*.

yÓ’<ä´ dü<äTbÕj·T+, bÕsƒ¡XÊ\˝À Äs√>∑´ø£s¡ yê‘êes¡D+, bÕsƒ¡XÊ\˝À n+~+#˚ uÛÀ»q+, Äs√>∑´+,

yê´j·÷eT$<ä e+{Ï n+XÊ\T |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûe~ΔøÏ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. n+<äT#˚‘·H˚ M{Ïì $<ë´Á|üD≤[ø£ À

#˚s¡Ãe*dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. á eT<Ûä ø±\+˝À q÷‘·q+>± $<ë´Á|üD≤[ø£ À #˚s¡Ãe\dæq n+X¯+>± ªjÓ÷>±μqT

>∑T]Ô+#·&É+ »]–+~.

|æ\¢\T XÊØs¡ø£+>± b<ä>∑&ÜìøÏ ùd«#·Ã¤>± Ä&ÉTø√e&É+, j·T<Û#·Ã¤>±q÷, |ü<äΔ‹ Á|üø±s¡+ Ä&ÉTø=H˚ $$<Ûä

s¡ø±\ Ä≥\T, Áø°&É\T (kÕúìø£ eT]j·TT kÕúìπø‘·s¡) #ê˝≤ nedüs¡+. |æ\¢ À¢ n_Ûeè~Δ|üs¡#ê*‡q XÊØs¡ø£ kÕeTsêú \˝À

X¯Øs¡ |ü≥T‘·«+, #ê\ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T, ˝≤|òüTyê\T, dü«j·T+ C≤>∑è‹, dü+j·TeTq+, »≥Tº‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T>∑\>∑&É+

eTTKýÓTÆq$. ø=ìï s¡ø±\ n<äq|ü⁄ |ü]ø£sê\T, n+<äTu≤≥T˝À ñqï≥¢sTT‘˚, á ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À (Ä≥\T, Áø°&É\T)

|æ\¢\+<äs¡÷ ø£*dæ≈£≥Tº>± bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #˚j·Te#·TÃ.

|æ\¢ À¢ XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δ, e÷qdæø£ n_Ûeè~ΔøÏ eT]j·TT ne>±Vü≤q kÕeTsêú \ ô|+|ü⁄<ä\≈£î <√Vü≤<ä+

#˚düTÔ+~. Ä˝À∫+#·>∑\, $#·ø£åD #˚j·T>∑\, kÕeTs¡ú +, ‘·q >∑T]+N, ‘·q #·T≥Tº ñqï |ü]düs¡ Á|ü|ü+#·+ >∑T]+N

ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·>∑\>∑&É+, ‘·q≈£î ‘êqT>±qT, Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ ø£è‘ê´\qT #˚j·T>∑\>∑&É+, Ç‘·s¡T\‘√

Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√>∑*π> HÓ’|ü⁄D´+ ô|+bı+~+#·Tø√>∑\>∑&É+ Ä≥˝À¢ Ç$T&ç ñHêïsTT.


Äs√>∑ yT eTVü‰uÛ≤>∑ + |æ\¢\+<äs¡÷ Äs√>∑ +>± ñ+fÒH yês¡T nuÛÑ düq+˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. n_Ûeè~Δ

#√≥T#düT≈£î+≥T+~. XÊØs¡ø£ n_Ûeè~› |æ\¢\ kÕ«eTsêΔ \qT, X≈£îÔ\qT ~«>∑TD°ø£è‘·+ #düTÔ+~. XÊØs¡ø£ $<ä Áø£eT

ã<ä›yÓTÆq |üì $<Ûëq+ n\e&˚˝≤ #˚düTÔ+~. yê´j·TeT $<ä´ |æ\¢\qT Á|üXÊ+‘·+>± ñ+&É{≤ìøÏ, #Ó’‘·q´+‘√,

ñ‘ê‡Vü≤+>± ñ+&É{≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.

Äs√>∑ $<ä n+fÒ πøe\+ yê´<ÛäT\ qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+&É&ÉeTH uÛ≤eq e÷Á‘·yT ø±<äT. Äs√>∑ +|ü≥¢

ne>±Vü≤q ô|+∫, ‘·–q $<Ûä+>± |æ\¢\T ‘·eT Jeq $<ÛëHêìï eTs¡\TÃø√e&É+. n+fÒ eTT+< Äs√>∑ +|ü≥¢

C≤Á>∑‘·ÔeVæ≤+#·&É+, bÂwæºø±Vü‰sêìï rdüTø√e&É+ e´øÏÔ>∑‘· |ü]XóÁuÛÑ‘·qT bÕ{Ï+#·&É+, Äs√>∑ |ü⁄ n\yê≥¢qT ø£*–e⁄+&É&É+

e+{Ï$ n\e&Ü*.

XÊØs¡ø£ n_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ Áø£e÷\T:

` Ç+<äTø√dü+ XÊØs¡ø£, Äs√>∑ $<ä qT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T|üs¡#ê*.

` |æ\¢ À¢ XÊØs¡ø£ n_Ûeè~Δø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Á|ü‹s√E Ä≥\T Ä&ç+#·&ÜìøÏ ˇø£ |”]j·T&é πø{≤sTT+#ês¡T.

‘·|üŒìdü]>± Ä≥\T Ä&ç+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À Äs√>∑ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*. Äs√>∑ $<ä ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

` Ä≥\T Ä&É≥+, bÕ≥\T, jÓ÷>±, <Ûë´q+ e+{Ï yê{Ï À |æ\¢\T bÕ˝§ZH˝≤ #·÷&Ü*.

` |æ\¢\ b‘·T,Ô ãs¡Te⁄ M{Ïì dü+e‘·‡s¡+˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ #j·÷*.

` Äs√>∑ dæú‹ e+{Ï $esê\qT yê]øÏ#Ã ≈£î´$T Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ À ≈£L&Ü qyÓ÷<äT #j·÷*‡ e⁄+≥T+~.

` Á|ü‹ s√E |æ\¢\qT Ä≥\T, Áø°&É\T Ä&ç+#ê*.

` Äs√>∑ n\yê≥¢ô|’ #·s¡Ã\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

` eTq+ ‹H ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T, yê{Ï Àì b˛wüø£ $\Te\T, nq>± Áb˛{°qT¢, ø±s√“ôV’≤Á&≥T¢, ø=e⁄« |ü<ësêΔ\T,

$≥$THé‡, \eD≤\T yê{Ï ô|’q #·]Ã+#ê*. @ @ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ, Äs√>∑ +>± ñ+&É&ÜìøÏ

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ ‘Ó\bÕ*.

` jÓ÷>±düHê\T ysTT+#ê*. n$ yês¡T Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ #ùd≥≥Tº>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` |ü]XóÁuÛÑyÓTÆq n\yê≥T¢ eT]j·TT ÄVü‰s¡ n\yê≥¢qT #êsYºô|’ sêsTT+#ê*. yê{Ïô|’ e÷{≤¢&ç+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À Äs√>∑ yês√‘·‡yê\T ìs¡«Væ≤+∫, eø£èÔ‘·« b˛{°\T, yê´düs¡#·q, Hê{Ïø£\T, düè»Hê‘·àø£ s¡#·q\T

#sTT+#ê*.

` düMT|ü Äs√>∑ πø+Á<ä+˝Àì &Üø£ºs¡T, yÓ’<ä dæã“+~ì ÄVü‰«ì+∫ Äs√>∑ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

` |æ\¢ qT Ä≥\ b˛{°øÏ, {Às¡ïyÓT+≥T≈£î ‘·j·÷s¡T #sTT+#ê*.

2.7.2 y˚T<∏√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ (Intellectual Development)

Á|ü‹ •X¯óe⁄≈£î n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T+{≤sTT. düs¡sTTq neø±XÊ\T ø£*Œ+∫q|ü⁄&ÉT n$ |üP]Ô kÕúsTT˝À

e´ø£ÔeTe⁄‘êsTT. bÂwæºø±Vü‰s¡+, yê´j·÷eT+e+{Ï yê{Ï‘√ XÊØs¡ø±_Ûeè~Δ kÕ<Ûä eTsTTq≥T¢ ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+,

#Ûê …+õ+>¥ \øå±´\T ìπs›•+∫ düVü≤ø£]+#·&É+ <ë«sê e÷qdæø±_Ûe~Δ ô|+bı+~+#·e#·TÃ. uÛÑj·T|üP]‘· yê‘êes¡D+,

<ä+&Éq\T, $eø£å‘· e+{Ï$ |æ\¢\ e÷qdæø±_Ûeè~ΔøÏ Ä≥+ø±\T. πø #·Á≥+˝À _–+∫q≥T¢>± J$‘·ø±\ ìs¡íj·T


|ü{Ïºø£ ñ+fÒ $<ë´]ú e÷qdæø£ $ø±dü+ »s¡>∑<äT. u≤\´<äX¯ À •X¯óe⁄ e÷qdæø£ $ø±dü+ b≈£îÿe>± ñ+≥T+~. |æ\¢\

dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>± yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·ã&ç‘˚ ‘êqT ø√s¡T≈£îqï s¡+>∑+˝À HÓ’|ü⁄D≤´\T n_Ûeè~Δ #˚düT≈£îH˚

M\T+≥T+~. |ü]düsê\T |æ\¢\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº Ç+{À¢, bÕsƒ¡XÊ\˝À, düe÷»+˝À e÷qdæø£

$ø±kÕìøÏ nedüs¡yÓTÆq yê‘êes¡DeTT+&Ü*. Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T #·~$+#·&É+, bÕsƒê´+XÊ\ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+

ø=s¡≈£î ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T #·÷&É&É+, düe÷»+˝Àì $$<Ûä e´≈£îÔ\‘√ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, $$<Ûä Á|ü<XÊ\qT dü+<ä]Ù+#·&É+

e+{Ï$ |æ\¢\ e÷qdæø±_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. s√EyêØ Jeq $<Ûëq+ ø±≈£î+&Ü $_Ûqï+>± >∑&É|ü&É+ ø=‘·Ô

Ä˝À#·q\qT, e÷qdæø£ $ø±kÕìï ô|+bı+~düTÔ+~. #·s¡Ã\T, düuÛÑ\T, düe÷yXÊ\˝À bÕ˝§Zq&É+, bÕsƒ¡XÊ\˝À $q÷‘·ï

ø±s¡ Áø£e÷\T neT\T#˚j·T&É+ e+{Ï$ #˚j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ kÕeTsêú ìï n+#·Hêy˚dæ n+<äTø£qT>∑TD+>±

$$<Ûä düu…®≈£îº\˝À $ø±kÕìøÏ düVü≤ø±sêìï n+~+#ê*. »≥Tº |üqT\˝À, kÕ+|òæTø£ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê

e÷qdæø£ $ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. πøe\+ Ç+{ÏøÏ, bÕsƒ¡XÊ\≈£î, bÕsƒê´+XÊ\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTsTT‘˚ e÷qdæø£

$ø±dü+ dü]>±Z »s¡>∑<äT. bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<Ûäq düeTj·T+˝À, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À e÷qdæø±_Ûeè~ΔøÏ düVü≤ø£]+#˚

yê{Ïì neT\T#˚j·÷*.

u≤\´+ ìsêàD≤‘·àø£ <äX¯. á <äX¯ À »]π> $ø±dü+ y˚>∑+>± ñ+≥T+~. J$‘ê+‘·+ ñ+≥T+~. u≤\´+˝À

bH√ï n+XÊ\qT y˚>∑+>± Á>∑Væ≤+#˚ X¯øÏÔ |æ\¢\≈£î ñ+≥T+~. á ej·TdüT‡˝À kÕúsTTøÏ ‘·–q düVü‰j·T+‘√ ≈£L&çq

‘·–qìï b≈£îÿe n+XÊ\qT |æ\¢\≈£î |ü]#·j·T+ #˚ùdÔ e÷qdæø£ $ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. y˚T<∏ädüT‡ $ø£dædüTÔ+~. ø±ã{Ïº

|æ\¢\≈£î b|ü⁄Œ&É÷ bÕsƒê´+XÊ\T uÀ~Û+#·&É+, Ä˝À#·q\≈£î ‘ê$e«ì nuÛ≤´kÕ\T Çe«&É+, $q&É+ e÷Á‘·y˚T H˚s¡Œ&É+,

#Ûê …+õ+>¥ \øå±´\T ìπs›•+#·ø£b˛e&É+, |ü]düsê\T düe÷»+˝À Á|ü‹düŒ+~+#˚ neø±X¯$Te«ø£b˛e&É+ e+{Ï$,

ns¡ú+ Òì n+XÊ\qT ã{°º|ü{Ïº+#·&É+ e+{Ï$ |æ\¢\ y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ Ä≥+ø± Ò, bÕsƒê´+XÊ\qT <ë{Ï |æ\¢\T

Ä˝À∫+#≥T¢, ì»J$‘· n+XÊ\qT Á|ü•ï+#≥≥T¢, kı+‘·+>± ø£ $wüj·÷ìï |ü]XÀ~Û+∫, nH«wæ+∫ ‘Ó\TdüT≈£îH≥T¢>±

‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\T ñ+&Ü*.

uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫ |ü<äã+<Ûë\T, $$<Ûä düìïy˚XÊ\˝À @+ »]–‘˚ u≤>∑T+≥T+<√ #Ó|üŒeTq&É+, zô|Hé

b+&Ó&é {≤dt‡ÿ Çe«&É+ #˚j·÷*. >∑DÏ‘·+˝À ì»J$‘· düeTdü \qT nqTdü+<Ûëq+ #˚j·÷*. düT&√≈£î düeTkÕ´kÕ<Ûäq,

e+{Ï$ |üP]+|üCÒj·÷*. nu≤ø£dt e+{Ï$ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. ôd’Hé‡˝À n+XÊ\ >∑T]+∫ Á|ü•ï+#·>∑\>±*. <˚ìì

>∑T&ç¶>± nqTdü]+#·≈£î+&Ü, ø±s¡ ø±s¡D dü+ã+<Ûä+ ‘Ó\TdüTø√e&É+, düè»Hê‘·àø£‘·‘√, $#·ø£åD‘√, $eTs¡ÙHê‘·àø£ <Û√s¡DÏ À

Ä˝À∫+∫ ‘ê]ÿø£‘·‘√ $X‚¢wæ+#˚ kÕeTsêú ìï ô|+bı+~+#ê*. Á|üdüTÔ‘·+ düe÷» |üs¡dæú‹ì, >∑‘· #·]Á‘·qT b˛\TÃø=ì

sêC≤´+>∑ã<äΔ+>± ñ‘·ÔeT bÂs¡ \ø£å¡D≤\qT b˝≤ ô|+bı+~+#·Tø√yê˝À Ä˝À∫+∫, neT\T #˚j·T>∑\>±*.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT <ë{Ï Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T, ]ô|ò¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\qT #·~y≥T¢>± yê{Ïì ì|ü⁄DT\‘√#·]Ã+#·Tq≥T¢>±

#·÷&Ü*. Ç\T¢, bÕsƒ¡XÊ\qT <ë{Ï düe÷» ø±s¡ Áø£e÷\˝À bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê y˚T<Û√$ø±dü+ b+‘√ »s¡T>∑T‘·T+~.

#·s¡Ã\T, ôd$THês¡T¢, düuÛÑ\ e+{Ï yê{Ï À bÕ˝§Zq&É+ #˚j·÷*.

ãVüQfi¯ Á|ü»„dæ<ë›+‘·+ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ $<ë´]ú ø=ìï s¡+>±\˝À ìcÕí‘·T\T>± ñ+{≤s¡T. <ëìì

ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑T]Ô+#ê*. Ä s¡+>∑+˝À HÓ’|ü⁄D≤´\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î neø±XÊ\T ø£*Œ+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\¢\≈£î

ÄdüøÏÔ, n_Ûs¡T∫ Òì s¡+>±\qT yê]ô|’ s¡T<ä›&É+ <ë«sê e÷qdæø£ $ø±dü+ Ä–b˛‘·T+~. Ç+<äTø√dü+ ‘·–q ø£è‘ê´\T

s¡÷bı+~+#·Tø=ì ø£*Œ+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\T, ñ‘·‡yê\T, yê]¸ø√‘·‡yê\T, C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\T, Áø°&É\T,

øÏ«CŸ\T, ôd$THês¡T¢, kÕe÷õø£ ø±s¡ Áø£e÷\T, ‘√≥|üì e+{Ï yê{Ï À¢ |æ\¢\T bÕ˝§ZH˚ ≤ #·÷&Ü*.


yT<∏√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ Áø£e÷\T:

bÕsƒ¡XÊ\ uÀ<Ûäq˝À,bÕsƒ¡+ ne>±Vü≤qø√dü+ eTTUýÓTÆq Á|üXï\T q\¢ã\¢ô|’ sêdæ n+<ä] |æ\¢\# #·]Ã+|ü#j·÷*.

#·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§ZHê\+fÒ |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ ‘·eT uÛ≤eq\T e´ø°Ôø£]+#ê*. $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\T yT<∏√|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~øÏΔ

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

` Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\qT #·~$+∫ yê{Ïô|’ |ü⁄düÔø£ düMTø£å\T #sTT+#ê*.

` #·~$q n+XÊ\ô|’ yêK´ì+#·eTHê*. n+fÒ e÷{≤¢&ç+#ê*, sêsTT+#ê*.

` $$<Ûä düeTdü \T Ç∫Ã (kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘·, düeTdü \T) yê{Ïì m˝≤ kÕ~ÛkÕÔs√ #Ó|üŒeTHê*.

` $$<Ûä kÕe÷õø£ düeTdü \T, dü+|òüT≥q\ô|’ Hê´j·T+, nHê´j·T+, HÓ’‹ø£ $\Te\ô|’, eT+∫, #Ó&ÉTô|’ yê]

yê<äq\qT $ì|æ+#·eTHê*. yêU≤´ì+#·eTHê*.

` $$<Ûä dü+|òüT≥q\qT ø±s¡D≤\qT }Væ≤+#·eTHê*. eT+∫ø√dü+ @$T #·s¡ \T rdüTø√yê˝À #·]Ã+#·eTHê*.

` düè»Hê‘·àø£ s¡#·q\qT, Ä˝À#·q\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` eø£è‘·«, yê´düs¡#·q, Á&ÜsTT+>¥, bÕ&É&É+ yÓTT<ä\>∑T b˛{°\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. <ëìøÏ |æ\¢\qT ‘·j·÷s¡T#j·TeTHê*.

` …’ÁãØ˝À ñqï ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T #·~$ ñ|üjÓ÷>∑|ü& düe÷#êsêìï ñ<ëˆˆ\T ùdø£]+#·eTHê*.

2.7.3 kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ (Social Development)

eTìwæ dü+|òüTJ$. dü+|òüT+˝À eTqT>∑&É kÕ~Û+&É+ e\¢H e÷qe Á|ü>∑‹ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. Ç|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢

eTìwæ ‘êqT>±, +≥]>± ñ+&É Òì |ü]dæú‹ ñ+~. |æ\¢\T ≈£L&Ü düVü≤»+>± >∑T+|ü⁄˝À ñ+&Ü\ì düeTej·TdüTÿ\‘√

b≈£îÿe>± >∑&ÉbÕ\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. Ç~ yê] düVü≤» dü«uÛ≤e+. ≈£î≥T+ã+, düe÷»+ |æ\¢\≈£î bÕsƒê´+XÊ\ ø£+fÒ

b≈£îÿe n+XÊ\T H˚]ŒkÕÔsTT. |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêø£eTT+<˚ nH˚ø£ n+XÊ\˝À nedü>±Vü≤q ø£*– ñ+{≤s¡T. Ç\T¢,

<äTdüTÔ\T,|üìeTT≥T¢, ≈£î≥T+ãdüuÛÑT´\T, ÄVü‰s¡+, yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T, qø£åÁ‘ê\T, Á|üj·÷D kÂø£sê´\T e+{Ï nH˚ø£

n+XÊ\˝À ne>±Vü≤q≈£î ø±s¡D+ düe÷»+‘√ yês¡T Á|ü‹düŒ+~+#·&Éy˚T.

ø±ã{Ïº |æ\¢\qT M\sTTq+‘· b≈£îÿe>± kÕ+|òæTø£ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§ZH≥T¢ #·÷&Ü*. kÕ+|òæTø£ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢

yê\+{°s¡T>±, ìsê«Vü≤≈£î\T>±, bÕ˝§ZH˚ yês¡T>± |æ\¢\≈£î neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. Bìe\q kÕ+|òæTø£, ñ<˚«>∑|üs¡yÓTÆq

$ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. b|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄düÔø±\qT n+{Ïô|≥Tºø=ì #·~y˚ yê]ø£Hêï kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ kÕ~Û+∫q yês¡T

J$‘· düeTdü \qT düT\uÛÑ+>± b<äTs√ÿ>∑\s¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ eT]j·TT Á>±e÷\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+

<ë«sê |æ\¢\qT kÕ+|ò”Tø£s¡D+ #˚j·Te#·TÃ. eTq dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, ø£≥Tºu≤≥T¢ Çe˙ï kÕ+|òæTø±+XÊ\

øÏ+~øÏ ekÕÔsTT. ‘·s¡‘·sê\T n$ ø=qkÕ>∑&É+ |æ\¢\ kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ <ë«sêH kÕ<Ûä +. ‘√{Ïyê]‘√ ø£*dæ |üì#j·T&É+,

Ç‘·s¡T\≈£î düVü≤ø£]+#··&É+ ìj·Te÷\qT bÕ{Ï+#·&É+, Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§Zq&É+ Ç‘·s¡T\qT >ös¡$+#·&É+,

düe÷q+>± #·÷&É&É+ e+{Ï$ |æ\¢\≈£î H˚sêŒ*. bHé.dæ.dæ., bHé.bdt.bdt., bHé.õ.dæ., e+{Ï ø±s¡ Áø£e÷\T, kÕ+|òæTø£

dü+düú\T ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ |æ\¢\T bÕ˝§ZH˚≥T¢ #·÷&Ü*. á uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

H\\T, eqs¡T\T, KìC≤\T, e÷qe düeT÷Vü‰\T b˝≤ n_Ûeè~Δ #Ó+<ëjÓ÷ ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ïì ø±bÕ&ÉT≈£îH

Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T>∑\>±*. |òüTqyÓTÆq |üPs¡« #ê]Á‘·ø£ dü+düÿè‹ì sêuÀj˚T ‘·sê\≈£î n+~+#·>∑\>±*. ñ‘·ÔeTyÓTÆq

\ø£åD≤\ ô|+|ü⁄<ä\ kÕ+|òæTø±_Ûeè~Δ <ë«sê e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä +.


kÕ+|òæTø±_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ #j·÷*‡q eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#ê*‡q |üqT\T/ ø±s¡ Áø£e÷\T:

` |æ\¢ À¢ ø£*dæ |üì #Óùd˝≤ ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*. n+fÒ ã&ç‘√≥, #Ó≥T¢ Hê≥&É+, yê{Ï b˛wüq,

ìs¡«Vü≤D.

` düe÷»+, Á>±eT+q≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ ÁX¯eT<ëq+ ˝≤+{Ï|üqT\T, |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘· e´øÏÔ>∑‘·

|ü]XóÁuÛÑ‘·, s√&É¢ô|’ eT{Ïºô|’b˛j·T&É+, >∑T+‘·\T rdæ #Ó≥T¢ Hê≥&É+ yÓTT<ä\>∑Tqï$ #sTT+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\qT XóÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√e&É+, eT+∫ Ä≥ düú ≤ìï, Ä≥\≈£î ø±e\dæq kÕeTÁ–ì @sêŒ≥T #düTø√e&É+

yÓTT<ä\>∑Tq$ #Ój·÷´*.

` |æ\¢\qT Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+, ø£eT÷´ì{° yê]>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düVü‰j·T düVü≤ø±sê\‘√ $<ë´ yÓ’C≤„ìø£ j·÷Á‘·\T

#sTT+#·&É+ #j·÷*. <ëìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #=s¡erdüTø√yê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Áø°&É\T, Ä≥\T Ä&ç+#ê*. b˛{°\≈£î, {Às¡ïyÓT+≥T≈£î |æ\¢\qT dü+dæ<äΔ+ #dæ |ü+|æ+#ê*.

` kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T, Hê{Ïø£\T, bÕ≥\T, qè‘· +, qè‘· Hê{Ïø£\T yÓTT<ä\>∑Tq$ XøÏÔ yTs¡≈£î ìs¡«Væ≤+#ê*.

n+<äs¡÷ |æ\¢\T bÕ˝§ZH≥≥T¢ #j·÷*.

` kÕe÷õø£ñ‘·‡yê\T πøåÁ‘· Á|ü<äs¡Ùq\T #sTT+#ê*. ô|’ ø±s¡ Áø£e÷\ e\¢ |æ\¢\T u≤<Ûä ‘·\T rdüTø=ì ø±s¡ Áø£e÷\qT

ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. eT+∫ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T nq>± ø£*dæ #·]Ã+#·Tø√e&É+, Á|üD≤[ø£\T y˚düTø√e&É+ ø£*dæ

ìs¡«Væ≤+#·Tø√e&É+, nH eT+∫ HÓ’|ü⁄D≤´\T. Ç˝≤+{Ï ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D e\¢ ekÕÔsTT. πøe\+ bÕsƒ¡+

#Ó|üŒ&É+, $q&É+, ‘·s¡>∑‹ >∑~πø |ü]$T‘·+ ne&É+, H√≥T‡ sêdüTø√e&É+, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï |ü< |ü< #·<äe&É+,

Á|üXï »yêãT\T sêj·T&É+ e\¢ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕ+|òæTø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T sêe⁄. ñbÕ<Ûë´j·TT\T kı+‘·+>± M{Ï

>∑T]+∫ Ä˝À∫+#ê*. ôd\ãdt #Ó|üŒ&É+ nH~ ˇø£ÿfÒ $<ë´ \ø£å + ø±<äT. |æ\¢\T düeTÁ>∑ n_Ûeè~ΔøÏ e÷qe

$\Te\ ô|+|ü⁄<ä\≈£î, ø£ düeTÁ>∑ |ü]|üPs¡í e÷qe⁄ì>± |æ\¢\ m<äT>∑T<ä\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä˝À∫+#ê*‡+~,

#j·÷*‡+~ #ê˝≤ ñ+~. <ëìøÏ yê] dü+dæ<äΔ‘·, ‘·j·÷Ø, ñ‘ê‡Vü≤+ $<ë´ \øå±´\ô|’ ne>±Vü≤q nedüs¡+.

2.7.4 ñ<˚«>±_Ûeè~Δ (Emotional Development)

|æ\¢\T ‘·eT |ü]düsê\˝À dü+uÛÑ$+#˚ nH˚ø£ dü+|òüT≥q\≈£î $$<Ûä s¡ø±\T>± Á|ü‹düŒ+~kÕÔs¡T. Ç$ |æ\¢\ô|’

b+‘√ Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü⁄‘êsTT. M{Ï Ä<Ûës¡+>±H˚ Á|ü‹ $wüj·T+|ü≥¢ ˇø£ n_ÛÁbÕj·÷ìï @s¡Œs¡T#·T≈£î+{≤s¡T. $$<Ûä

dü+|òüT≥q\ |ü≥¢ |æ\¢\T düŒ+~+#˚ rs¡T yê] uÛ≤y√<˚«>±\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. |æ\¢\ uÛ≤y√<˚«>±\qT dü¬s’q e÷s¡Z+˝À

ô|{Ïºq|ü⁄&ÉT düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± s¡÷bı+<äT‘ês¡T. dü¬s’q Á|ües¡ÔqqT n\es¡T#·T≈£î+{≤s¡T.

Á|üdüTÔ‘·+ düe÷»+˝À »]π> dü+|òüT≥q\≈£î Äy˚X¯|ü&É&ÉÉ+, Ç‘·s¡T\ô|’ <ë&çøÏ ~>∑&É+, $#·ø£åD ø√˝ÀŒe&É+,

>∑T+|ü⁄ eTqdüÔ‘ê«ìøÏ n\yê≥T|ü&É≥+ »s¡T>∑T‘·Tqï$. n˝≤ ø±≈£î+&Ü dü+|òüT≥q\|ü≥¢, e´≈£îÔ\|ü≥¢, düe÷»+|ü≥¢

‘·<ëqTuÛÑ÷‹ì bı+~ ‘·eTe+‘·T u≤<Ûä ‘·>± yÓT*π>˝≤ |æ\¢\ uÛ≤y√<˚«>±\qT Áø£eTã<äΔ+ #˚j·Te\dæ ñ+~. ≈£î≥T+ã

düuÛÑT´\‘√, #·T≥Tº|üø£ÿ\yê]‘√, bÕsƒ¡XÊ\˝À ‘√{Ïyê]‘√, düe÷» düuÛÑT´\‘√ uÛ≤y√<˚«>±\qT Áø£eTã<äΔ+ #˚j·Te\dæ

ñ+~. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√, #·T≥Tº|üø£ÿ\yê]‘√, bÕsƒ¡XÊ\˝À ‘√{Ïyê]‘√, düe÷» düuÛÑT´\‘√ uÛ≤y√<˚«>±\≈£î

>∑Ts¡sTTq|ü⁄&ÉT ìsêàD≤‘·àø£ Ä˝À#·q\T #j·T&É+, dü+j·TeTq+ bÕ{Ï+#·&É+ n\es¡T#·Tø√yê*. |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô

Áù|eT>± #·÷ùd yês¡T ≈£L&Ü ø£s¡TD, C≤* >∑\ yê&ÉT>± Á|üø£è‹|ü≥¢, »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T ø£*– ñ+&Ü*. yÓTTø£ÿ\qT,


#Ó≥¢qT ìs¡÷à*+#·&É+, »+‘·Te⁄\qT ø=≥º&É+ e+{Ï$ #˚j·T≈£î+&Ü C≤*, <äj·T e+{Ï$ #·÷bÕ*. Á|ü‹ düu…®≈£îº

uÀ~Û+∫q|ü⁄&ÉT dü+<äs√“¤∫‘·+>±, bÕsƒê´+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± uÛ≤y√<˚«>±\qT e´ø°Ôø£]+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À uÛ≤wü nedüs¡+

@s¡Œ&ÉT‘·T+~. e´ø°Ôø£s¡D <ë«sê uÛ≤wü |ü{ÏeT n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~. ø£ dü+|òüT≥q |ü≥¢ uÛ≤y√<«>±ìøÏ >∑Ts¡sTTq|ü⁄&ÉT

n~ ø£$‘·« s¡÷|ü+˝À e÷]q dü+<äsê“¤\T eTq+ $+≥÷ ñ+{≤+.

düVü≤» dü+|òüT≥q\≈£î ªu…\¢+ ø={Ïºq sêsTTμ˝≤>± ñ+&É≈£î+&Ü |æ\¢\T düŒ+~+#˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\˝À

‘√{Ï $<ë´s¡Tú\≈£î düVü‰j·T+ #˚j·T&É+, düeTdü \T e∫Ãq|ü⁄&ÉT <ÛÓ’s¡ +>± eTT+<äT≈£î sêe&É+ #˚j·÷*. kÕ+|òæTø£

ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ ùdyê ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§ZHê*. eè<äTΔ\T, ùde\T nedüs¡yÓTÆq yê]˝À ø=+‘·ø±\+ >∑&çù|˝≤ #·÷&Ü*.

ô|’q ù|s=ÿqï $<Ûä+>± |æ\¢\T ñ<˚«>∑|üs¡+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± MTs¡T #˚j·÷*‡+~.

` |æ\¢\+<ä]ì ù|s¡T‘√ ÄbÕ´j·T+>± |æ\yê*.

` |æ\¢\‘√ ùdïVæ≤‘·Tì˝≤, e÷s¡Z<ä]Ù>±, dü\Vü‰<ës¡T>±, kÂ\uÛÑ ø£s¡Ô>± eéVü≤]+#ê*.

` |æ\¢\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ‘Ó\TdüTø√yê*. ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ ø£*– ñ+&Ü*.

` n+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. b˝≤+{Ï $eø£å #·÷|ü≈£î+&Ü n+<ä]ì düe÷q+>± #·÷&Ü*.

` |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T, Ädü≈£îÔ\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T, e´ø°Ôø£s¡D\qT >ös¡$+#ê*.

` uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· (fear free), ùdïVü≤|üP]‘· (friendly), dü$Tà[‘· (inclusive) yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.

` Áb˛‘ê‡Vü≤+, n_Ûq+<äq, neø±X¯+, nuÛ≤´dü+ e+{Ï$ ø£*Œ+#ê*.

yê] Á|ües¡ÔqqT bqø˘&√{Ÿ‡˝À qyÓ÷<äT#˚j·÷*. nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T Á|ües¡Ôq˝À kÕ~Û+#·T≥≈£î ‘·–q

ø£èwæ #˚j·÷*. |æ\¢\≈£î ‘·–q ùd«#·Ã¤ Çe«&É+, yê] uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D≈£î neø±X¯$Te«&É+ #˚j·÷*. Á|ü‹ düu…®≈£îº uÀ<Ûäq

düeTj·T+˝À uÛ≤y√<˚«>±\qT dü¬s’q e÷s¡Z+˝À Á|ü<ä]Ù+#˚ $<Ûä+>± bÕsƒê´+XÊ\qT ø£*|æ uÀ~Û+#ê*. nedüs¡yÓTÆq

yê]øÏ e´øÏÔ>∑‘·+>± øöì‡*+>¥ #˚j·÷*. d”«j·T Áø£eT•ø£åD ô|+bı+<äTq≥T¢>± ‘·ØŒ¤<äTìyê«*. düeT÷Vü≤+˝À Á|üe]Ô+#˚

$<Ûëq+ô|’ #·]Ã+#ê*. $<ë´s¡Tú\ uÛ≤y√<˚«>±\qT HÓ’|ü⁄D≤´\T>± e÷s¡TÃ≥≈£î ø£èwæ#˚j·÷*. u§eTà\T y˚j·T&É+,bÕ≥\T

bÕ&É&É+ e+{Ï yê{Ï ÀøÏ yê] uÛ≤y√<«>±\qT eT[fl+#·>∑\>±*. yês¡+˝À ø£ s√E ø=+‘·düeTj·T+ M{ÏøÏ πø{≤sTT+#ê*.

ñ<«>±_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ #j·÷*‡q eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#ê*‡q |üqT\T/ ø±s¡ Áø£e÷\T:

` |æ\¢\+<ä]ì ù|s¡T‘√ |æ\yê*, Áù|eT ÄbÕ´j·T‘·‘√ #·÷&Ü*.

` Áø°&É\T, Ä≥\T ìj·Te÷\kÕs¡+>± Ä&ç+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À ‘√≥qT ô|+#ê*, #Ó≥¢qT $<ë´s¡Tú\≈£î <ä‘·Ô‘· Ç∫Ã C≤Á>∑‘·Ô>± #·÷düTø√eTHê*.

` düeTdü \ô|’ |æ\¢\qT düŒ+~+#·eTHê*. eT+∫ e´≈£îÔ\T, eT+∫ |üqT\qT Á|üX+dæ+#ê*.

` »+‘·Te⁄\ô|’ Væ≤+dü, |üsêés¡D≤ìï ø£\Twæ‘·+ #j·T&É+, XøÏÔì eè<Ûë #j·T&É+, eqs¡T\qT eè<Ûë #j·T&É+

e+{Ïô|’ &çu…≥T, #·s¡Ã\T ô|{Ïº á düeTdü \ô|’ |æ\¢\≈£î dü]jÓÆTq <äèø£Œ<ëìï @s¡Œs¡#ê*.

` ùdïVü≤+ #j·T&É+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*, eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\T ñ+&Ü\ì e÷{≤¢&Ü*. eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\qT Á|üX+dæ+#ê*.

` ≈£î≥T+ã Jeq+, eè<äT›\≈£î >ös¡e+, ‘·–q dü+s¡ø£åD, ø£*dæ ñ+&É&É+˝À ñqï kÂK´‘· yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’

|æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*. n˝≤+{Ï ≈£î≥T+u≤\T ‘Ó\ŒeTì, n˝≤+{Ï ≈£î≥T+u≤\qT Á|üX+dæ+#ê*.

` Ä≥\T, bÕ≥\T, dü+^‘·+, u§eTà\T j·T&É+, Hê{Ïø£\T yÓTT<ä\>∑T kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.

M{ÏøÏ |æ\¢ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*, Á|üX+dæ+#ê*.


` eT+∫ |üqT\≈£î |æ\¢\qT Á|üX+dæ+#ê*. m≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À ≈£L&Ü |æ\¢\qT ‹≥º&É+, ∫qïãT#·Ã&É+,

nee÷q |üs¡Ã&É+, <ä+&ç+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T @ |üqT …’‘ |æ\¢\ Ä‘·à >ös¡e+ eT]j·TT Ä‘·à $XÊ«dü+ <Óã“rkÕÔjÓ÷

yê{Ïì #j·T≈£L&É<äT. |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&É+˝À ÄdüøÏÔ #·÷bÕ\+fÒ, ø±e\dæq~ Áb˛‘ê‡Vü≤+, n_Ûq+<äq,

neø±X+, ÄbÕ´j·T‘·, Hs¡TÃø√>∑\kÕeTs¡› + ñqï<äì qeTà&É+, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

2.7.5 $\Te\ n_Ûeè~Δ (Moral Development)

e÷qe⁄&ÉT dü+|òüTJ$ ø£qTø£H˚ dü+øÏ¢wüº düe÷C≤ìï @s¡Œs¡T#·T≈£îHêï&ÉT. kÕe÷õø£eédüú, düVü≤Jeq+

ø=qkÕ>±\+fÒ n‘·ìøÏ düe÷»+|ü≥¢ ne>±Vü≤q, $XÊ«dü+, b+‘√ nedüs¡+. düe÷» düuÛÑT´\T ˇø£]ô|’ ˇø£s¡T

Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+{≤s¡T.ø±ã{Ïº ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑ Á|ües¡ÔHê ìj·Te÷\T nedüs¡+. ÇwüºyÓTT∫Ãq≥T¢ eTq+ Á|üe]Ôdü÷Ô ñqï‘·

düe÷C≤ìï }Væ≤+#·Tø√ Ò+. HÓ’‹ø£ ìj·Te÷ Ò eTq Á|ües¡ÔqqT ìπs›•+# dü÷Á‘ê\T ø£qTø£ |æ\¢ À¢ yê{Ïì J]í+#·T≈£îH˝≤

#˚j·÷*. |æ\¢ À¢ HÓ’‹ø±_Ûeè~Δ ø£*–+#·&ÉeT+fÒ yê]ì kÕe÷õø£ ìj·Te÷\qT >∑T&ç¶>± bÕ{Ï+#·eTq&É+ ø±<äT.

yê]˝À @ dü+<äs¡“¤+˝À b˝≤ Á|üe]ÔùdÔ u≤>∑T+≥T+<√ ùV≤‘·Tã<äΔ+>± Ä˝À∫+#·>∑*π> kÕeTsêú \T ô|+#ê*. kÕe÷õø£

dü+<äsê“¤ À¢ b+|æø£ kÂø£s¡ e+‘·+>±q÷, Á|üXÊ+‘·‘·≈£î <ë]rùd~>±q÷ ñ+&˝≤ HÓ’‹ø£ ne>±Vü≤qqT ô|+bı+~+#ê*.

ª‘·q≈£î #Ó|æŒ $<Ûä+>± #˚düTÔHêïqTμ nq&ÜìøÏ Ç~ _Ûqï+>± ñ+≥T+~. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·q≈£î ‘√∫q$<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü

n+<ä]ø° ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑ yÓTÆq$ #˚j·T&Üìπø Çwüº|ü&É‘ês¡T. b+<äTø£q>± $s¡T<äΔ+>± #˚ùdÔ ‘êeTT •øÏå+#·ã&É‘ê+ Ò<ë

<ä÷wæ+#·ã&É‘ê+ nH˚ uÛÑj·T+. n+fÒ Á|ü‹ ø£ÿ]˝À n+‘·s¡Z‘·+>± ø=ìï HÓ’‹ø£ ìj·Te÷\T ñ+&ç yês¡T b|üŒ&ÉT @$T

#˚j·÷˝À, b˝≤ #˚j·÷˝À, n+<äs¡÷ #˚ùd<ëìï dü÷∫düTÔ+~.

Á|üdüTÔ‘·+ nìï düe÷C≤\˝À nXÊ+‹ HÓ\ø=ì ñ+~. HÓ’‹ø£ $\Te\T ø°åDÏ+#·&É+, n+<ä] J$‘ê˝À¢ ‹Ô&ç

ô|s¡>∑&É+ eTq+ #·÷düTÔHêï+. BìøÏ Á|ü»˝À¢/ eTqTwüß˝À¢ HÓ’‹ø£düŒèVü≤ ø=s¡e&É&É+ ˇø£ ø±s¡D+. á e÷s¡TŒ\T ˇø£

s√E Òø£ dü+e‘·‡s¡+˝À dü+uÛÑ$+∫q$ ø±e⁄. J$‘·+˝À düeT‘·T\´‘·, |ü]$T‘·T\ Áø£eTø£åj·÷ Ò Bì |òü*‘·+. Bì

<ë«sê $ìeTj·T dü+düÿè‹, <äTsêX¯ ÁX¯eT<√|æ&ç ô|\T¢_øÏHêsTT. M{Ï ø±s¡D+>± düe÷»+˝À nuÛÑÁ<ä‘·, n$XÊ«dü+

ô|]–+~. ãVüQfi Á|ü#ês¡kÕ<ÛäHê\T, $∫Ã¤qï ≈£î≥T+ãeédüú, ñ‘·Œ‹Ô $<ä yêDÏ»´|üs¡+ ø±e&É+ e+{Ï$ Á|üã*HêsTT.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü eéVü‰sê\T ô|’q #Ó|æŒq≥T¢>±H˚ <˚X¯, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ e÷~]>±H˚ n<˚

<äTdæú‹˝À ñHêïsTT. düe÷»+˝À kÕúìø£ n+‘·sê\T, ndüe÷q‘·«+‘√bÕ≥T ÁbÕ+rj·T, Ä]úø£ ndüe÷q‘·\T ≈£L&Ü

ñHêïsTT. Ç$ eTq nìï JeHê+XÊ\˝À b˛{°dü«uÛ≤yêìï ô|+∫ yêDÏ»´|üs¡+ #˚düTÔHêïsTT. Ç$ Ád”Ô\ô|’ <Ís¡®Hê´ìøÏ,

ÁuÛÑ÷DVü≤‘·´\T, e÷qe Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq≈£î <ë] rdüTÔHêïsTT. $\Te\ Áø£eTø£åj·T+, e÷qe dü+ã+<Ûë\T

ã\V”≤q|ü&É&É+, düe÷»+˝À nXÊ+‹ HÓ\ø=q&Éy˚T BìøÏ eT÷\ø±s¡D+. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\ HÓ’‹ø£ $\Te\qT

ô|+bı+~+#·&É+ b+‘√ nedüs¡+. Bì¬ø’ bÕsƒ¡XÊ\˝À HÓ’‹ø£ $\Te\T yê{Ï ÄeX´ø£‘· e+{Ï n+XÊ\ô|’ #·sêÃ>√wüß\T

ìs¡«Væ≤+#ê*. |æ\¢\T yê] ì»J$‘ê\˝À $\Te\T bÕ{Ï+#˚ ≤ Áù|πs|æ+#ê*. HÓ’‹ø£ $\Te\ uÀ<Ûäq˝À eTq+

nqTdü]+# eP´Vü≤+|ü≥¢ nÁ|üeT‘·Ô+>± ñ+&Ü*. |æ\¢\T yÓ’j·TøÏÔø£ eT]j·TT dü$Twæ $ìeTj·T ìj·T+Á‘·D, Væ≤+kÕ‘·àø£

` XÊ+‹j·TT‘· b˛sê≥+, ñÁ~ø£Ô yê<äq\T, ` XÊ+‹j·TT‘· #·s¡Ã\T, dü+≈£î∫‘· uÛ≤yê\T ` ùd«#êÃ¤j·TT‘· Ä˝À#·q\

eT<Ûä ‘˚&Ü\qT ≈£åîDí+>± >∑T]Ô+#·>∑*π>˝≤ eTq+ eP´Vü‰\qT s¡∫+#ê*. Bì˝À uÛ≤>∑+>± ãfi¯fl˝À b\¢|ü⁄Œ&É÷ HÓ’‹ø£

$\Te\qT ô|+#·&ÜìøÏ düe÷»+˝À, ã&ç À, ‘·s¡>∑‹>∑~˝À @+#j·÷* nH Á|üXï\T+&Ü*. |æ\¢ À¢ b˝≤+{Ï $\Te\T

ô|+bı+~+#ê*? |æ\¢\T Ç‘·s¡T\ Vü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+#˚ ≤ düVü≤qeTT|ü≥¢ ìÁ>∑Vü≤+ ô|+#˚ ≤ b˝≤ #˚j·÷*? nH˚

Á|üX¯ï\T+&Ü*.


≈£î≥T+ã J$‘·+˝À |æ\¢yêìøÏ ø=ìï dü<ä\yê≥T¢ n\e&É‘êsTT. Ç$ nH˚ø£ s¡ø±\T>± n\e&É‘êsTT. ø±˙

|æ\¢\+<ä]ø° sêC≤´+>∑+˝À #Ó|æŒq nìï \ø£åD≤\T, n\yê≥T¢ n\e&Éø£b˛e#·TÃ. ˇø£ düe÷»|ü⁄ HÓ’‹ø£ ìj·Te÷\T

eTs√ düe÷»|ü⁄ kÕ+Á|ü<ëj·÷\qT >ös¡$+#·ø£b˛e#·TÃ. nìïs¡ø±\ düe÷C≤\qT+&ç πø ìj·Te÷\ kÕs¡÷|ü ‘· >∑\

|æ\¢\T Òø£b˛e#·TÃ. ø±ã{Ïº nìï s¡ø±\ kÕe÷õø£ uÛ≤eC≤˝≤ìï @ø£+#˚dü÷Ô n+<ä]øÏ ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑ yÓTÆq HÓ’‹ø£

$\Te\qT ã&ç ÀH˚ ô|+bı+~+∫ ñqï‘· <˚oj·T düe÷C≤ìï ì]à+#ê*.

$_Ûqï HÓ’‹ø£ $\Te\T, H˚|ü<∏ë´\qT+&ç ã&çøÏ e#˚Ã |æ\¢\+<ä]˙ @ø£Á‘ê{Ïô|’ rdüTø=∫Ã ˇø£] $\Te\qT

eTs=ø£s¡T >ös¡$+#˝≤, düVæ≤+#˝≤ #j·T&É+˝À bÕsƒ¡XÊ\ Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤+#ê*. $\Te\T ø£*–ñ+&É&É+, $C≤„q+‘√,

$y˚ø£+‘√ yÓT\>∑&É+ |æ\¢\ düeTÁ>±_Ûeè~Δ À n+‘·sê“¤>∑+. sêC≤´+>∑+˝Àì $\Te\T, eT÷\dü÷Á‘ê\T, düeTHê´j·T+,

düe÷q‘·«+, kÂÁuÛ≤‘·è‘ê«ìøÏ ÁbÕeTTK´‘·ìdüTÔqï$. M{Ïì neT\T|üs¡#·&É+ ãVüQfi¯‘·«+, Ç‘·s¡T\qT >ös¡$+#·&É+,

Ä‘·à>ös¡e+, Ä‘·à$XÊ«dü+, kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘·, Áù|eT, ÁX¯<äΔ, düVü≤ø±s¡+, $\Te\|ü≥¢ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± eT]j·TT

düè»Hêàø£+>± Ä˝À∫+#·&É+, kÂ+<äsê´‘·àø£ $\Te\qT dü÷∫düTÔ+~. düe÷q‘·« uÛ≤eq, |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+, $eTs¡ÙHê‘·àø£

Ä˝À#·Hê$<Ûëq+ ø£ e´øÏÔì düe÷»+˝À>±ì <˚X¯+˝À>±ì ‘·q≈£î ‘êqT>± u≤<Ûä ‘·>∑\ bÂs¡Tì>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À

ø°\ø£+ nì >∑T]Ô+#·&É+ b+‘√ eTTK´+. Çe˙ï bÂs¡T&ÉT düÁø£eTyÓTÆq u≤<Ûä ‘·\T ìs¡«]Ô+#·{≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

HÓ’‹ø£ $\Te\ n_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ #j·÷*‡q eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#ê*‡q |üqT\T/ ø±s¡ Áø£e÷\T:

` bÕsƒ¡+ #Óù|Œ≥|ü&ÉT, düeTj·T+ ñqï|ü&ÉT Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT+∫, #Ó&ÉT, düe÷»+ b˛ø£&É\ô|’ |æ\¢ ‘√

#·]Ã+#ê*. dü+|òüT≥q\ Ä<Ûës¡+>±, yêsêÔ|üÁ‹ø£\˝À¢ e∫Ãq yês¡Ô\/ dü+|òüT≥q\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#ê*.

eT+∫, #Ó&ÉT, <Ûäs¡à+, n<Ûäs¡à+, ‹ ìC≤sTTr >∑T]+∫ dü+|òüT≥q\T eT]j·TT e´≈£îÔ\ Ä<Ûës¡+>± e÷{≤¢&ç+#ê*.

eT+∫ì, eT+∫ e´≈£îÔ\qT Á|üX+dæ+#ê*.

` eTq dü+düÿè‹˝Àì ø£<∏ä\T, nq>± <Ûäs¡à+, Hê´j·T+, ìC≤sTTr, ø£s¡TD, <ëq>∑TD+, düe÷q‘·«+, <ÛÓ’s¡ +,

yê{Ïô|’ ø£<∏ä\T, ùdø£]+∫, #Ó|æŒ yê{Ïô|’ $<ë´s¡Tú\qT e÷{≤¢&ç+#ê*.

` e÷qeVü≤≈£îÿ\T, |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\T q\¢ã\¢ô|’ sêdæ n$ @ yTs¡≈£î neT\e⁄‘·THêïsTT Òø£ >ös¡$+#·ã&ÉT‘·THêïsTT.

@ @ Vü≤≈£îÿ\T Á|üdüTÔ‘·+ n+<äs¡T n+fÒ |æ\¢\T, ô|<ä›\T nqTuÛÑ$düTÔHêïs¡T, @y$ Ä#·s¡D˝À Òe⁄ nì #·]Ã+|ü

#dæ, Á>∑Væ≤+|üCÒj·÷*.

sêC≤´+>∑ $\Te\T ø=ÿø£ÿ{Ï q\¢ã\¢ô|’ sêdæ, yê{Ï ÁbÕeTTU´‘· ‘Ó*j·TCÒj·÷*. Ä $\Te\T @ yTs¡≈£î eTq

düe÷»+˝À neT\e⁄‘·THêïsTT nì |æ\¢\# #·]Ã+|ü #Ój·÷´*. á $<Ûä+>± |æ\¢\T m+‘√ Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. $X‚¢wækÕÔs¡T.

‘·eT<Ó’q n_ÛÁbÕj·÷\T #ÓãT‘ês¡T. #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T. Ç‘·s¡T\T #Óô|Œ~ $+{≤s¡T. eT+∫ì Á|üX+dækÕÔs¡T.

Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T nsTTq eT+∫>± e÷{≤¢&É&É+, J$‘· >∑eT´+, J$‘·+˝À ˇø£ ÄXj·T+qT @s¡Œs¡#·Tø√e&É+,

Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq Jeq $<Ûëq+, |üsƒ¡q HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ #·s¡Ã\T ìs¡«Væ≤+#ê*. düe÷»+˝À |æ\¢\≈£î

‘Ó*dæq Äj·÷ e´≈£îÔ\T me¬s’‘ eT+∫ Jeäq HÓ’|ü⁄D≤´\T ø£*– ñHêïs√ yê]ì >∑T]+∫ ‘Ó*|æ, Á|üX+dæ+#ê*, #·]Ã+#ê*.

Ä e´≈£î\T n˝≤ ñ+&É&É+ e\¢ yês¡T @ s¡ø£+>± eT+∫ Jeq+ >∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs√ #Ó|üŒeTHê*. #·]Ã+#ê*.

eT+∫, #Ó&ÉT, ˙‹, Hê´j·T+, <ÛÓ’s¡ +, n<Ûäs¡à+ô|’ eø£èÔ‘·« b˛{°\T, yê´düs¡#·q b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#ê*.


2.7.6 kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤, Á|üX¯+dü (Aesthetic Development)

kÂ+<äsê´ìï, ø£fi¯SsêbÕ*ï #·÷dæ Äq+~+#·&É+ e÷qeJ$‘·+˝À $&ÉBj·Tsêì n+‘·sê“¤>∑+. ø£fi¯\T,

kÕVæ≤‘· +, Ç‘·s¡ C≤„Hê‘·àø£ n_Ûe´øÏÔ , kÂ+<äs¡ $y˚#·qq÷ ô|+bı+~+#˚ kÕ<Ûäq dü+|ü‹Ôì, neø±XÊ*ï ÁbÕ<∏ä$Tø£

kÕúsTTqT+&˚ |æ\¢\≈£î n+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ 2005, sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+

2011 Á|üø±s¡+ M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q bÕsƒê´+XÊ\T/ nuÛ≤´kÕ\T/ ø£è‘ê´\T Á|üÁøÏj·T\T, ø£$‘·\T, |ü<ä s¡÷bÕ\T,

Á|üø£è‹ Äsê<Ûäq, es¡íq, yês¡dü‘·« dü+|ü<äqT |ü]s¡øÏå+#·&É+, $H√<ä+, $C≤„q+, #·]Á‘·, #ê]Á‘·ø£ dü+|òüT≥q\T,

ø£≥º&Ü\ H˚|ü<∏ë´ìï Á|üX¯+dæ+#·&É+, ‘·<ëràj·T+ #Ó+<ä&É+, ø£e⁄\ Jeq$<ÛëHê\T, ø£$‘êØ‘·T\qT ø=ìj·÷&É&É+.

uÛ≤cÕ kÂ+<äsê´ìøÏ düŒ+~+#·&É+, Á|üX¯+dæ+#·&É+, u§eTà\T ^j·T&É+, dü+^‘·+ e+{Ï ø£è‘ê´\ s¡÷|ü+˝À ñHêïsTT.

πøe\+ M{Ïì e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T, kÕVæ≤‘· +, dü+düÿè‹, dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T,

ñ‘·‡yê\T yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì dü+<äs√“¤∫‘·+>± ø£è‘ê´\ s¡÷|ü+˝À |æ\¢\≈£î n+~+#ê*. yê]˝À kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤

ø£*–+#ê*.

kÕ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, Á|üX+dü bÕsƒ¡XÊ\ #j·÷*‡q eT]j·TT ìs¡«Væ≤+#ê*‡q |üqT\T/ ø±s¡ Áø£e÷\T:

` kÂ+<äs¡ + n+fÒ @eT{Ï? e´øÏÔ kÂ+<äs¡ e÷, Á|üø£è‹ kÂ+<äs¡ e÷? eTqwüß\jÓTTø£ÿ eTôVAqï‘·yÓTÆq, Wqï‘· e÷!

kÕVü≤düe÷? ñ|üø±s¡ >∑TDe÷! eT+∫‘·qe÷! #·]Ã+|ü#Ój·÷´*.

` Á|üø£è‹ n&Ée⁄\T, |ü#·Ãì #Ó≥T¢, |òü\ eèøå±\T, #Ós¡Te⁄\T, |ü]o\q #sTT+∫ Á|ü‹düŒ+<äq #Ó|æŒ+#ê*, sêsTT+#ê*.

` ˇø£ dü÷s√´<äj·T eTT+<äT ø±\+, dü÷s√´<äj·T+ dü÷sê´düÔeTj·T+ |ü]o\q, nqTuÛÑe+ Á|üXÊ+‘·+>± #sTT+∫

<ëìô|’ Á|ü‹düŒ+<äq nqTuÛÑyê\T #Ó|æŒ+#ê*.

` Á|üø£è‹˝À ìXÙãΔ+ jÓTTø£ÿ nqTuÛÑe+ Á|ü‹düŒ+<äq.

` »+‘·Te⁄\T yê{Ï ∫qï |æ\¢ qT |ü]o*+|ü#j·T&É+˝À düeTj·T+ >∑&É|ü&É+, |æ\¢\ <Ó’q+~ø£ nqTu+<Ûë\T,

bı+~q Äq+<ä+ #Ó|æŒ+#ê*.

` dü«j·T+>± yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢ ô|+#·&É+, |üP\T, |ü+&ÉT¢, ø±j·T\T ø±sTT+#·&É+, yÓTTø£ÿ\T m<ä>∑&É+, <ëìì

bı+~q Äq+<ä+ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq.

` s¡ø£s¡ø± …’q |ü+&ÉT>∑\T, XóuÛÑø±sê´\T |ü]o\q, s¡+>∑T s¡+>∑T\ n\+ø£s¡D, yê{Ïô|’ Á|üX+dü, nqTã+<Ûë\T.

` Á|üø£è‹ es¡íq, #ê]Áø£‘· dü+|òüT≥q\T, #ê]Á‘·ø£ ø£≥º&Ü\ |ü]o\q Á|üX+dü

Á|üdüTÔ‘· j·÷+Á‹ø£ Jeq+, Jeq >∑eT´+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä eTìwæ edüTÔ dü+|ü<ä, düTK Jeq+ nH yê{Ï ø=s¡≈£î

ìs¡+‘·s¡+ n\Tô|s¡>∑ì ñs¡T≈£î\T, |üs¡T>∑T\T ô|&ÉT‘·THêï&ÉT. ñ<«>∑uÛÑ]‘· e÷qe dü+ã+<Ûë\T, b˛{°‘·‘·«+, rÁe

e÷qdæø£ ‹Ô&ç‘√ Jeq+ >∑&ÉTk Ô+~., Äq+<ä+ n+fÒ @$T{Ï, @~ ì»yÓTÆq, Äq+<ä+, ‘·è|æÔ nH~ e÷qdæø£yÓTÆq Òø£

uÛÖ‹ø£ edüTÔe\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<ë! u≤>∑T>± edüTÔ dü+|ü<ä ñqï yês¡T ì»+>± Äq+<ä+>± ñHêïsê? eTq

dü+düèÿ‹ #·]Á‘· m≥Te+{Ï e´≈£îÔ\qT Ç|üŒ{Ï es¡≈£î >∑T]Ô+#·T≈£î+~? eTìwæøÏ XÊX«‘· >∑T]Ô+|ü⁄ m˝≤ edüTÔ+~, BìøÏ @@

ñ<ä+‘ê*ï #·]Á‘· eTq≈£î n+~+∫+<√ Ä˝À∫+#·+&ç. Äq+<ä+>± ñ+&Ü\+fÒ Äq+~+#·&É+, Á|üø£è‹˝À >∑&É|ü&É+

e÷qdæø£ kÂ+<äsê´ìï Á|üX+dæ+#·&É+ |æ\¢\≈£î |ü{Ïºyê«*. dü+|üPs¡í eTìwæ>± m<ä>∑&É+˝À eTq¬ø’ eTq+ düeTj·T+

Ç#·TÃø√e&É+, Á|üø£è‹˝À >∑&É|ü&É+, Á|üø£è‹ì >ös¡e+>±, Äsê<Ûäq uÛ≤e+‘√ #·÷&É&É+ Á|üø£è‹˝Àì düeTdüÔ ÁbÕDT\øÏ

n|üø±s¡+ #j·T≈£î+&Ü yê{Ï u≤>∑T≈£î ø£èwæ #j·T&É+ eTq u≤<Ûä ‘·, <ëì˝ÀH <Ûäs¡à+, Äq+<ä+, Áã‘·T≈£î ñqï~.


Ç≥Te+{Ï eTq bÂs¡dü‘ê«ìï |æ\¢\≈£î $<ë´ s¡÷|ü+˝À eTq+ |æ\¢\≈£î n+~+#ê*. BìøÏ eTq+ bÕ≥T|ü&Ü\+fÒ

dü+dæ<äTΔ\T ø±yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«j·T+>± C≤„q düeTTbÕs¡®q #düTø√yê*. C≤„qT\T>± ‘·j·÷s¡Tø±yê*.n|ü&ÉT

eTq+ ø£ÿ eTVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq C≤‹ì s¡÷bı+~+#·>∑\+. n+<äTe\¢H ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT C≤‹ ìsêàD+˝À BìøÏ ns¡TΩ&É>∑T≥≈£î

ø£èwæ, ‘·|üq, ‘·j·÷Ø, n‘· +‘· nedüs¡+. Ç< <XuÛÑøÏÔ.

2.8 |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` bÕsƒ¡XÊ\ bÕÁ‘·

(All-round development of children - Reole of the school)|æ\¢\T nìï s¡+>±\˝À (XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑, HÓ’‹ø£, kÕ+|òæTø£ s¡+>±\T yÓTT<ä\>∑Tq$) dü+|üPs¡í

n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ bÕsƒ¡XÊ\, düe÷»+ ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. n_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\qT

ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. @ ø±s¡ Áø£eTyÓTÆHê, ø£è‘· yÓTÆHê |æ\¢\T dü+|üPs¡í+>±, #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+fÒH˚ Ä•+∫q

n_Ûeè~Δ düTkÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~.

bÕsƒ¡XÊ\|üs¡+>± ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T

bÕsƒ¡XÊ\˝À|ü\ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q$:

` ‘·s¡>∑‹>∑<äT\˝À Äj·÷ düu…®≈£îº, s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\T

` |òüõ˝Ÿ‡, Á|üjÓ÷>±\T, |ü]XÀ<Ûäq\T, ìy˚~ø£\T

` e÷qdæø£ ñ˝≤¢dü ø±s¡ Áø£e÷\T, jÓ÷>±, <Ûë´q+ yÓTT<ä …’q$.

` #·s¡Ã\T, >√wüß˜\T, ôd$THês¡T¢, Á|ü<äs¡Ùq\T, #ês¡Tº\T, düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ\T, dü<ädüT‡\T

` uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ– ‘·j·÷Ø

` kÕeT÷Væ≤ø£ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+

` |ü⁄düÔø£|üsƒ¡q+, ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T, ø£<∏ëyê#·ø±\T e+{Ï bÕsƒ¡ |ü⁄düÔπø‘·s¡ kÕeTÁ–

` n_Ûqj·Tπ>j·÷\T, @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+, bÕ≥\T, |ü<ä b˛{°\T

` Hê{Ïø£\T, ~∏j˚T≥sY ÄsYº‡, ø=]jÓ÷Á>∑|òæ.

` >∑DÏ‘· uÛ≤cÕÁø°&É\T, ñ|üHê´dü, yê´düs¡#·q b˛{°\T

` yÓ’<ä |üØø£å\T ` Äs√>∑ |ü⁄ n\yê≥T¢ ô|+bı+~+#˚ ø£è‘ê´\T

` b˛sYºb˛*jÓ÷\ ìs¡«Vü≤D

` >√&É |üÁ‹ø£ ìs¡«Vü≤D

` |æ\¢\ Á|ü‹uÛ≤bÕ≥e Á|ü<äs¡Ùq\T, Á|ü>∑‹ Á|ü<äs¡Ùq

` bdt.byéT.dæ. düe÷y˚XÊ\T

bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q$:

Ä≥\T, kÕúìø£, kÕúìπø‘·s¡ Ä≥\T, Áø°&É\ b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#·&É+

kÂÿ{Ÿ‡ n+&é ¬>’&é‡

$C≤„q $Vü‰s¡j·÷Á‘·\T, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T yÓTT<ä …’q$.

y˚Tfi≤\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T


b–®_wüHé‡ ` uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ– Á|ü<äs¡Ùq

düMT|ü bÕsƒ¡XÊ\\ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ≈£L&çq düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ\T

Á|ü‘˚ ø£ ~H√‘·‡yê\T ` eT<äsY‡ &˚, bÕ<äsY‡&˚, eTVæ≤fi≤ ~H√‘·‡e+, ôd’Hé‡ &˚, Á>∑+<∏ë\j·T yês√‘·‡yê\T,

$<ë´ |üøå√‘·‡yê\T, nø£åsêdü ‘· ~H√‘·‡e+ e+{Ï$.

C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\T

sê´©\T, ãVæ≤s¡+>∑düuÛÑ\T

kÕeT÷Væ≤ø£ equÛÀ»Hê\T, eqeTôVA‘·‡yê\T, nø£åsêuÛ≤´dü+ yÓTT<ä …’q$

ô|’ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À ø=ìï πøe\+ |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·T dæã“+~ bÕ˝§ZH$ ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î bÕsƒ¡XÊ\

˝À|ü* ø±s¡´Áø£e÷\T. nsTTq|üŒ{ÏøÏ M\sTTq düìïy˚XÊ\≈£î nqT>∑TD+>± Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T,

düe÷»düuÛÑT´\T, n~Ûø±s¡T\T bÕ˝§ZH˚ ≤ #·÷&Ü*.

bÕsƒ¡XÊ\ uj·T≥ ìs¡«Væ≤+#˚ nìï ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷» düuÛÑT´\T, j·TTe‘·, dü«#·Ã¤+<ä

ùdyêdü+düú\≈£î #Ó+~q yês¡T, |ü⁄s¡ Á|üeTTKT\T, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T, n~Ûø±s¡T\qT $~Û>± bÕ˝§ZH˚ ≤ bÕsƒ¡XÊ\ dæã“+~

#·÷&Ü*. düe÷» πø+Á<ä+>± ≈£L&Ü ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝Àì #ê˝≤ yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À

#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+fÒH˚ bÕsƒ¡XÊ\ düs¡«‘√eTTU≤ìeè~Δ πø+Á<ä+>± |üì#˚j·T>∑\T>∑T‘·T+~. |æ\¢ À¢ n+‘·s¡Z‘·X¯≈£îÔ\T

ñ+{≤j·Tì, eTq≈£î ‘Ó*dæ+<˚. eTÁ] $‘·Ôq+˝À eTVü‰eèø£å+ <ë– ñqïfÒ¢ |æ\¢ À¢ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚

kÕeTsêú \T <ë– ñ+{≤sTT. M{Ïì |üP]ÔkÕúsTT˝À X¯ø±Ô qTkÕs¡+ $ìjÓ÷–+#·Tø√yê\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\≈£î

‘·–q Áb˛‘ê‡Vü≤+, neø±X¯+, nuÛ≤´dü+, nedüs¡+ ø£*Œ+#ê*. dü+<äs√“¤∫‘·+>± düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚

ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*.

2.9 |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘·

(All-round development of children - Reole of the teacher)bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\<˚. |æ\¢\T

bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑&çù| Á|ü‹ ì$Twü+ ø°\ø£yÓTÆq<˚. n~ yê] uÛ≤$J$‘êìøÏ ã+>±s¡T u≤≥\T y˚ùd~>± ñ+&Ü*. |æ\¢\≈£î

πø{≤sTT+#˚ uÀ<ÛäHê düeTj·T+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T |üP]Ô>± n+fÒ e+<äXÊ‘·+ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√yê*. |æ\¢\

düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£, HÓ’‹ø£, y˚T<Û√|üs¡ s¡+>±˝|ü≥¢ dü+|üPs¡í

ne>±Vü≤q ø£*–ñ+&ç n+<äT≈£î ñ|üø£]+#˚ ø±s¡ Áø£e÷\T, ø£è‘ê´\T Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

XÊØs¡ø£ n_Ûeè~ΔøÏ ` yê´j·÷eT, Äs√>∑´ $<ä´, jÓ÷>±, Ä≥\T, Áø°&É\≈£î ñ<˚›•+∫q ø±s¡´Áø£e÷\T

ìs¡«Væ≤+#ê*. M{Ï˝À |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚˝≤ eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì

b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT n+#·Hêy˚düTÔ Á|ü>∑‹øÏ ø£èwæ#˚j·÷*. |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq ø£è‘ê´\T

ø£*Œ+#ê*.

e÷qdæø£s¡+>∑+˝À |æ\¢\T n_Ûeè~Δ#Ó+<ë\+fÒ n+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚ ñ˝≤¢düø£è‘ê´\T, kÕúsTTøÏ nqT>∑TDyÓTÆq,

düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&˚ ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*. Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚, }Vü‰X¯øÏÔøÏ, düè»Hê‘·àø£‘·≈£î <√Vü≤<ä|ü&˚

nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T Á|üy˚X¯ô|{≤º*.


n+<ä]‘√ ø£*dæb˛e&É+, |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡ uÛ≤eq\T, düVü≤Jeq+ Ä˝À#·q\T,, n_ÛÁbÕj·÷\T, uÛ≤yê\T,

‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä›\‘√ |ü+#·Tø√e&É+ Ç‘·s¡T\ düeTdü \|ü≥¢ düŒ+~+#·&É+, ø£\dæ Ä≥\T

Ä≥&É+, bÕ≥\T bÕ&É≥+, kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\‘√ düs¡TΔu≤≥T ø±e&É+ e+{Ï yê{Ïì ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTTqT+&˚

|æ\¢\T n\es¡TÃø√yê*. |òü*‘·+>± yês¡T düe÷» ìsêàD+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#˚ eT+∫ bÂs¡T\T>±

s¡÷bı+<äT‘ês¡T. á n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ù|s=ÿqï$<Ûä+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À

bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~. M{Ïì <äèwæº À ô|≥Tºø=ì Äj·÷ nuÛÑ düHê ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*. ô|’q ù|s=ÿqï

kÕe÷õø£ n+XÊ\T |æ\¢ À¢ @ y˚Ts¡≈£î kÕ~Û+#·ã&Ü¶jÓ÷ n+#·Hêy˚j·÷*.

$\Te\T Áø£eT+>± ø°åDÏ+#·&É+, e÷qe dü+ã+<Ûë\T ã\V”≤q|ü&É&É+, nXÊ+‹ Á|üã*b˛e&É+ eTq düe÷»+˝À

Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ >∑eTìdüTÔHêï+. |ü]dæú‹ Ç˝≤π> ø=qkÕ–‘˚ C≤‹ eTqT>∑&É≈£î ô|qTeTT|ü⁄Œ≈£î >∑Ts¡e⁄‘·T+~.

Bìì n]ø£fÒº kÕeTs¡ú + ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ñ+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT qT+&ç $\Te\ $<ä qT n+~+#ê*‡q

nedüs¡+ ñ+~. $\Te\≈£î ÄkÕÿs¡$T#˚Ã, $\Te\T Á|ü‹_+_+#˚ bÕsƒê´+XÊ\T bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À

#√≥T#düT≈£î+≥THêïsTT. á n+XÊ\qT dü+<äs√“¤∫‘·+>± |æ\¢\≈£î uÀ~Û+#·&ÉyT ø±≈£î+&Ü bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\T

$\Te\≈£î $\Teì#˚Ã, kÕe÷õø£ ø£≥Tºu≤≥T¢, u≤<Ûä ‘·\T, dü+düÿè‹, C≤‹ eTqT>∑&É, <˚X¯uÛÑøÏÔ, e÷qeùde,

Áø°&Üdü÷Œ]Ô, düVü≤Jeq+, XÊ+‹, Hê´j·T+, nVæ≤+dü, düe÷q‘·«+, ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ e+{Ï$ Á|ü‹_+_+#˚,

ìj·Te÷\ nqTdüs¡D, Áù|eT, ÁX¯<äΔ, ùd«#·Ã¤, ø£<∏ä\T, |ü<ë´\T, bÕ≥\T, Hê{Ïø£\T, qè‘· +, n_Ûqj·T+

e+{Ï$ nuÛÑ düqø£è‘ê´\ s¡÷|ü+˝À |æ\¢\≈£î ø£*Œ+#ê*.

düè»Hê‘·àø£‘·, yÓ’$<ä +>± Ä˝À∫+#·&É+, yÓT<ä&ÉT≈£î |ü<äTqT ô|fÒº ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*. dü+yê<ë\T, >√wüßº\T,

ôd$THês¡T¢, ãè+<ä#·s¡Ã\T #˚|ü{≤º*. yÓT<ä&ÉT≈£î y˚T‘·, øÏ«CŸ, >∑DÏ‘·+, uÛ≤cÕ Áø°&É\T, |üüõ˝Ÿ‡ e+{Ï ø£è‘ê´\T

ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

2.10 u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(All round development of children - indicators of implementation)

bÕsƒ¡XÊ\kÕúsTT |æ\¢ À¢ »]π> düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ eT~+|ü⁄ #˚dü÷Ô |ü]o\Hê+XÊ\qT, Á|ü>∑‹ n+XÊ\qT

]ø±s¡T¶\˝À qyÓ÷<äT#˚j·÷*‡q u≤<Ûä´‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\<Ó’‘˚ e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*‡q u≤<Ûä´‘· n~Ûø±s¡T\~,

düe÷»düuÛÑT´\~.

bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·THêïs¡ì øÏ+~ dü÷∫≈£\T/ Ä<Ûësê\ <ë«sê #Ó|üŒe#·TÃ.

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î |æ\¢\T @ @ s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ë˝À ‘Ó*dæ ñ+&É&É+.

yê´j·÷eT+, Ä≥\T, bÕ≥\T, Áø°&É\T, eø£Ôè‘·«+, yê´düs¡#·q, Hê{Ïø£, bÕÁ‘·b˛wüD, ∫Á‘· ÒKq+, dü+^‘·+,

øÏ«CŸ, y˚Tfi≤\T, Á|ü<äs¡Ùq\T, ôd$THês¡T¢, düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D ñ+#·&É+.

Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\ ìs¡«Vü≤D ñ+&É&É+.

u≤\\ ø£$T{°\T düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚dü÷Ô ñ+&É&É+.

>√&É|üÁ‹ø£, ôd’Hé‡ ô|òsTTsY, ñ‘·‡yê\ ìs¡«Vü≤D ñ+&É&É+.


|æ\¢\+<äs¡÷ ø£*dæ yÓT\dæ ñ+&É&É+, d”«j·T Áø£eT•ø£åD bÕ{Ï+#·&É+.

nqTyÓ’q uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ– $ìjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+&É&É+.

ùdïVü≤|üP]‘·, dü$Tà[‘· yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ø£ìŒ+#·&É+.

|æ\¢\T Á|üdüTÔ‘·+ düe÷»+˝À b<äTs=ÿ+≥Tqï düeTdü \|ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&É&É+.

yÓ’<ä , Äs√>∑ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·ã&É‘·T+&É&É+.

>√&Éô|’ ˙‹yêø±´\T sêj·Tã&ç ñ+&É&É+.

jÓ÷>±, <Ûë´q+, ‘·s¡>∑‘·T\ ìs¡«Vü≤D ñ+&É&É+.

Äj·÷ s¡+>±\ Á|ü>∑‹ >∑T]+∫ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ ìy˚~ø£ À¢ sêj·Tã&ç ñ+&É&É+.

yê´j·÷eT+, $\Te\T, ø£fi¯\T e+{Ï yê{ÏøÏ nø£&É$Tø˘ ø±´ …+&ÉsY Á|üø±s¡+ düeTj·TkÕs¡DÏ À düeTT∫‘·

kÕúq+ ø£*Œ+#·&É+. düeTj·TkÕ]DÏ Á|üø±s¡+ nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œdü÷Ô ñ+&É&É+.


|æ\¢\+<äs¡÷ XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, y˚T<Û√|üs¡+>±, kÕ+|òæTø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. eT+∫ Á|ües¡Ôq,

$\Te\T ø£*– ñ+&É&É+, düeTdü \|ü≥¢ düŒ+~+#·&É+, kÕe÷õø£düŒèVü≤ ø£*– ñ+&É&É+, sêC≤´+>∑ $\Te\≈£î

ø£≥Tºã&ç ñ+&É&É+, dü+düÿè‹ dü+Á|ü<ëj·÷\qT >ös¡$+#·&É+, ‘√{Ïyê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ô|<ä›\‘√, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√

n_ÛÁbÕj·÷\T |ü+#·Tø√e&É+ e+{Ï$ ô|+bı+<˚ ≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>±, eP´Vü‰‘·àø£+>± nuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤ìeè~ΔøÏ »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*.

III

eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤‹ ø√dü+ ø=‘·Ô ‘·s¡Vü‰ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ |ü<∏äø±ìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. n~ uÒdæø˘ $<ë´

ñ<ä eT+>± Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä qT kÕeTõø£ J$‘êìøÏ düìïVæ≤‘·+>±, dü+>∑‘·+>± #Ój·÷´\ì,

n+<äTø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£eT+˝À ø=+‘· ø±sTTø£ ÁX¯eTq÷, ñ‘êŒ<äø£ ÁX¯eTq÷ ≈£L&Ü y˚Tfi¯$+#ê\ì Äj·Tq

uÛ≤$+#ês¡T. n~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ $<ë´ #·]Á‘· ÀH˚ eTVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq eT\T|ü⁄. mH√ï @fi¯fl Á_{Ïwt bÕ\q <˚X¯+˝À

dæúØø£]dü÷Ô e∫Ãq |ü⁄düÔø£ πø+Á<ä, |üØøå±<Ûë]‘·, ìwüŒ¤\ $<ë´ eédüú MT<ä n<=ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T. n<=ø£ C≤rj·T

ñ<˚«>±ìï ÒeHÓ‹Ô+~.

Ä eTÚ*ø£ \ø£åD≤\T Ç$: 1) $<ä ˝À ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡ ø£ ≤|ü+ Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑+ ø±e&É+— 2) bÕsƒ¡XÊ\

ø£]≈£î\+qT ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡ ø£ ≤|ü+‘√q÷, bÕsƒ¡XÊ\ #·T≥÷º ñ+&˚ uÛÖ‹ø£, kÕe÷õø£ |ü]düsê\≈£î düìïVæ≤‘·+>±

rdüT≈£îb˛e&É+— 3) bÕsƒ¡XÊ\≈£L, kÕúìø£ düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä Äràj·T dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡#·&É+.

` yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT


3. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T - |æ\¢*ï πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì yê]øÏ nqTyÓ’q

$<ÛëHê˝À¢ ø±s¡ Áø£e÷\T, ø£è‘ê´\T, nH˚«wüD, ø£qT>=q&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø√yê*

(Promoting learning through activiteis, exploration and discovery in a childcentered and child friendly manner)


(Basic Questions - Think and Reflect)3.2 H˚|ü<∏ä + (Context)3.3 HêDýÓTÆq $<ä (Quality of Education)3.4 HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq (Quality of Teaching)

3.4.1 yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T (Annual & Unit/ Lesson Plan)3.4.2 eT+∫ ‘·s¡>∑‹>∑~ yê‘êes¡D+ (Effective Classroom Environment)3.4.3 uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\T (Teaching and Learning Processes)3.4.4 ñbÕ<Ûë´j·TT\ HêD´‘· èè‹Ô|üs¡yÓTÆq u≤<Ûä ‘·\T

(Teacher Quality - professional responsibilities)3.5 uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Teaching Learning process - Existing situtaion)3.6 RTE Act - 2009 - |ü<äC≤\+, $es¡D (RTE Act - 2009 Terms - Description)

3.6.1 ø£è‘· + (Activity)3.6.2 ø£qT>=q&É+ (Discovery)3.6.3 nH«wüD (Exploration)3.6.4 •Xóπø+ÁBø£è‘· $<ä (Child Centred Education)

3.7 |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ ne>±Vü≤q (Understanding Childhood )3.8 ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ (Child Friendly Environment)3.9 nuÛÑ düq+ n+fÒ @$T{Ï? (What is learning)3.10 nuÛÑ düq dü«uÛ≤e+, |æ\¢\T b˝≤ Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T?

(Nature of learning - How children learn)3.11 |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&É+˝À b+<äT≈£î yÓqTø£ã&ÉT‘·THêïs¡T?

(Why children fail in learning)3.12 nuÛÑ düq dü«uÛ≤e+ ìj·Te÷\T (Nature and principles)3.13 ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH«wüD\ <ë«sê nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Learning through Activities, Explorations and Discovery - Implementationand Responsibilities)

3.14 neT\T≈£î dü÷∫ø£\T (Indicators of Implementation)3.15 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)


sêe*‡+~ eTq yÓ’K]˝À e÷s¡TŒ

ˇø£ dü+düÿè‹øÏ eTq+ n\yê≥T|ü&Ü¶+. n+<äT˝À+∫ ãj·T≥|ü&É&É+ eTq yÓ’K]øÏ dü+ã+~Û+∫q

dü+øÏ¢cÕº+X¯+. düe÷»+˝À˝≤>±H˚ Ç+{À¢, Ç+{À¢˝≤>±H˚ ã&ç˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ e⁄+&Ü\ì eTq+

n+^ø£]+#· Ò≈£îHêï+. |æ\¢\≈£Lÿ&Ü $y#·Hê, Ädü≈£îÔ\÷ e⁄+{≤j·Tì, yê{Ïì e´ø°Ôø£]+#·&É+ yêfi¢ Vü≤ø£ÿì

eTq+ >∑T]Ô+#·&Éy˚T ã&ç˝À Á|üC≤kÕ«eT´+. yêfi¯ó¢ eT{ÏºeTT<ä›\˙, yê{Ïì eTq+ ø√]qØ‹˝À eT*∫

düT+<äsêø±sê\T>± e÷s¡TdüTÔHêïeT˙ eTq+ nqTø=+≥THêï+. eTq+ Á|ü‹B HsêŒ\˙, eTqqT+# yêfiófl

Á|ü‹B Hs¡TÃø=+≥THêïs¡ eTq qeTàø£+.

ndü\T Hs¡Œ&É+ ˇø£ ø£fi≤? n~ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T Ò #Ój·T´>∑\ |üHê? n~ m+‘√ ÁXeT‘√ ≈£L&çq

n|ü⁄s¡÷|üø£è‘· e÷? Ä |üø£å+˝À Hs¡TÃø√e&É+ ≈£L&Ü >=|üŒ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\πø >∑<ë kÕ<Ûä +! eT] n˝≤

»s¡>∑&É+ Ò<. Á|ü‹ _&Ü¶ n‘· +‘· düVü≤»+>± uÛ≤wü qT+∫ ã‘·ø£&É+<ëø± m˝≤ Hs¡TÃø=+≥THêï&ÉT? nuÛÑ düq+

n‘· +‘· düs¡fiyÓTÆ+~. eTqyT <ëìï dü+øÏ¢wüº+ #düTÔHêï+. dü+øÏ¢wüº+>± e⁄+≥&ÉyT ªª$<ä dü«uÛ≤e+μμ>± eTq+

qeTTà‘·THêï+.

Ç˝≤ eTq≈£L |æ\¢\≈£L eT<Ûä n&ÉT>∑&ÉT>∑THê n>±<Ûä+ e⁄+~. á n>±<Ûä+ e⁄qïfÒº eTq+ >∑T]Ô+#·+,

n+‘ê düe´+>± ñqï≥T¢ ‘·è|æÔ |ü&É‘ê+. |æ\¢\‘√ bÕ≥T H\MT<ä eTq+ ≈£L#√>∑\e÷? m+‘· #·~$Hê, m+‘·

#Ó|æŒHê, mìï •ø£åD\≈£î Vü‰»¬s’Hê eTq ˝Àø£+ eTq~. Ç<=ø£ dü+düÿè‹øÏ dü+ã+~Û+∫q n+X+. BqTï+∫

ãj·T≥|ü&É&ÜìøÏ ø±e*‡+~ e÷qdæø£ dü+dæ<äΔ‘·, eTq yÓ’K]˝À e÷s¡TŒ!

` ªª#·<äTe⁄ $C≤„q+μμ

yês¡T >∑&çù| Á|ü‹ ˇø£ÿ ø£åD+, ‘·\|ü⁄, e÷≥, #‘· ˇø£ •yêq+<ä\Vü≤] ø±yê*. nìï{Ïø£Hêï eTT+<äT, ‘êeTT

J$düTÔqï+<äT≈£î, ‘·eT #·T≥÷º Á|ü|ü+#·+˝À |üP\‘√≥\T, ôd\jTfiófl, *eTãT“\T, ‘·÷˙>∑\T, Áù|eT ø£$‘·\T,

|æ\¢qe⁄«\T bı+–bıs¡T¢‘·Tqï+<äT≈£î yês¡T eTVü‰q+<ä |üs¡|üXó\T ø±yê*. Á|ü‹ ø£ÿ]˝Àq÷ ìÁ<ëD+>± ñqï

˝ÀyÓ\T>∑T yê] yê] n_Ûe´øÏÔøÏ nqT>∑TD+>± Á|ü|ü+#· dü+^‘·+˝À >=+‘·T ø£\bÕ*.

n~ nø£åsêdü ‘· e\¢ kÕ<Ûä eTsTT‘ nø£åsêdü ‘· e\¢ ø±ìe«+&ç. Ò<ë eTÚœø£ Á|ükÕs¡+ e\¢ kÕ<Ûä eTsTT‘

eTÚœø£ Á|ükÕs¡+ e\¢ ø±ìe«+&ç. n~ e÷+{Ïk˛‡] |ü<äΔ‹˝À bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À kÕ<Ûä |ü&ç‘ bÕsƒ¡XÊ\\

<ë«sêH sêìe«+&ç, Ò<ë XÊ+‹ìπø‘·q+˝À e÷~] e÷|òüT e÷dü|ü⁄ e÷$T&ç‘√≥\ ˙&Éq $ø£dæ+#·e\dæ ñ

+fÒ n{≤¢H ø±ìe«+&ç, Ò<ë |ü⁄sê‘·q @<∏ÓqT‡ q>∑s¡ M<ÛäT˝À¢ ‘·q •wüß´\‘√ q&ÉTdü÷Ô uÀ~Û+∫q k˛Áø£{°dt

e÷s¡ZyT ø±ìe«+&ç, n~ @ Ø‹q q>∑÷&ç+<äqï~ ø±<äT. n~ ‘√{Ïe÷qe⁄\ Ä‘·àHyTs¡≈£î $ø£dæ+|ü#dæ+<äqï~

eTTK´+.



3. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T

(Teaching Learning Processes)


(Basic Questions - Think and Reflect)1) |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï? (What is the nature of child?)

2) nuÛÑ düq+ n+fÒ @$T{Ï? nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?

(What is learning and what is its nature?)

n) |æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T? (How children learn?)

Ä) uÀ~Û+#ê*‡q n+X¯+ô|’ |æ\¢\≈£î eTT+<˚ @$T ‘Ó\TdüT. ø=‘·Ô>± @$T H˚s¡TÃø√yê*. á ¬s+&ç+{Ïì

m˝≤ ø£\T|ü⁄‘ê+.

(Bridge between what child knows already and how to learn these connections?)

3) nuÛÑ düq+˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zq&É+ n+fÒ @$T{Ï?

(What do you ment by child participation in learning?)

4) H˚s¡TÃø√e&É+˝À |æ\¢\T m˝≤ bÕ˝§Z+{≤s¡T? bÕ˝§ZH˚ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?

(What is the nature and ways of participation in learning?)

5) nH˚«wüD n+fÒ @$T{Ï? m+<äT≈£î? (What is exploration? Why?)

6) ø£qT>=q&É+ n+fÒ @$T{Ï? m+<äT≈£î? (What is discovery? Why?)

7) •X¯óπø+ÁBø£è‘· $<ä n+fÒ @$T{Ï?(What is child centred education?)

8) uÀ<ÛäHêuÛÑ´düqqT m˝≤ •X¯óπø+ÁBø£è‘·+ #˚j·Te#·TÃ? <ëìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m˝≤ ‘·j·÷s¡T ø±yê*?

ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· @$T{Ï?

(How to make learning child centred? What is teachers role and preparation?)

9) •X¯óπø+ÁBø£è‘· $<ä ˝À (In child centred education)

` ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· (Role of teacher)

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· (Role of H.M.)

` $<ë´•ø£åD≤ ø£fi≤XÊ\\ bÕÁ‘· (Role of teacher training institutions)

` e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\ bÕÁ‘· (Role of monitoring officer)

- @$T #˚j·÷*? @$T #˚j·T≈£L&É<äT? (What to do? What not to do?)

10) uÀ<Ûäq≈£î ñ|üø£]+#˚ edüTÔe⁄\T nq>±, bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\T Ç‘·s¡eTT\T #·Ts¡T¬ø’q uÀ<ÛäquÛÑ´düq≈£î m˝≤

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT?

(How supporting material and textbooks will be helpful in effective implementation of

active teaching learning pedagogies?)



ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç À #˚sê*. ø£ dü+ |ü<äe‘·s¡>∑‹ |üP]Ô nj˚Tés¡≈£î ã&çe÷q≈£î+&Ü #·<äTe⁄

ø=qkÕ–+#ê*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü yê] X¯ø±Ô qTkÕs¡+ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. HêD´‘·‘√ ≈£L&çq #·<äTe⁄ yê]øÏ

n+~+#ê*. Bìï <äèwæºj·T+<äT+#·T≈£îì sêÅwüº $<ë´XÊK |ü\T ø±s¡ Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T |üs¡TdüTÔqï~.

nsTTq|üŒ{Ïø° Ç{°e\ ìs¡«Væ≤+∫q düπs« |òü*‘ê\˝À HêDýÓTÆq #·<äTe⁄ $wüj·T+˝À |æ\¢\T yÓqø£ã&ç ñHêïs¡ì

‘˚*+~. qyÓ÷<äT $wüj·T+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+∫q|üŒ{Ïø° Ç+ø± eT<Ûä ˝À ã&çe÷ìy˚ùd yê] dü+K´

ô|s¡T>∑T‘·÷H ñ+~. BìøÏ Á|ü<Ûëqø±s¡D+ eTq #·<äTe⁄\T |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\qT #ùd˝≤ ñ+&Éø£b˛e&É+,

yê] Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T, ÇcÕºsTTcÕº\≈£î $<ë´ ø±s¡ Áø£e÷\˝À kÕúq+ Òø£b˛e&Éy˚T. |æ\¢\≈£î

H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ dü+øÏ¢wüº Á|üÁøÏj·T>±, ø£ Á|üVü≤düq+>± e÷]+~. #·<äTe⁄\T nHêdüøÏÔø£s¡+>± ñ+&ç ‹Ô&ç, e÷qdæø£

Ä+<√fi¯q≈£î <ë]rùd˝≤ ñHêïsTT. |òü*‘·+>± |æ\¢\‘√ #ê˝≤ eT+~ eT<Ûä ˝ÀH˚ ã&çe÷ìy˚düTÔHêïs¡T. eTs√s¡ø£+>±

#ÓbÕŒ\+fÒ ã&ç qT+&ç ‘·]$Ty˚j·Tã&ÉT‘·THêïs¡T. á |ü]dæú‹ì n]ø£{≤º*‡q ÄeX¯ ø£‘·qT >∑T]Ô+∫ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä

$<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 nuÛÑ düq+ @ $<Ûä+>± ñ+&Ü˝À Á|ükÕÔ$+∫+~. á #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 29,

düuŸôdø£åHé 2 (Ç)˝À Bì $es¡D ñ+~. Bì Á|üø±s¡+ nuÛÑ düq+ nH˚~ ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê

ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+˝À •X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± ñ+&Ü*. nuÛÑ düq+ Ç˝≤ »s¡>±\+fÒ |æ\¢\ #·<äTe⁄‘√ Á|ü‘· ø£å,

|üs√ø£å dü+ã+<Ûä+ ñqï Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T $~Û>± nuÛÑ düq+ >∑T]+∫ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ $X‚¢wüD, $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝À

ù|s=ÿqï n+XÊ\T, |ü<äC≤˝≤\ ìs¡«#·Hê\T, yê{Ïô|’ dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q, neT\T ìs¡«]Ô+#ê*‡q u≤<Ûä ‘·\ >∑T]+∫

‘Ó\TdüTø√yê*‡q ÄeX¯ ø£‘· m+‘Ó’Hê ñ+~.

3.3 HêDýÓTÆq $<ä (Quality of Education)

HêDýÓTÆq $<ä eTTK´+>± á øÏ+~yê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

` HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq (Quality of Teaching)

` n+øÏ‘·uÛ≤e+, $wüj·T |ü]C≤„q+ ø£*–q ñbÕ<Ûë´j·TT\T (Quality of teacher)

` ‘·s¡>∑‹>∑~ yê‘êes¡D+ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· <ä+&Éq Òì yê‘êes¡D+ (Quality of classroom environment- fear free classrooms)

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø, TLM ñ|üjÓ÷>∑+, eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ, (Quality of teacher preparationand their committment towards children learning)

` |æ\¢\ nuÛÑ düq+˝À Á|ü>∑‹, ‘·s¡>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq (Programmes in children

performances attainment of class specific competencies)

HêDýÓTÆq $<ä ` UNICEF:::::

eT+∫ Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\+<äs¡T ø£ dü C≤„Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T (basic cognitive skills)

bı+<äT‘ês¡T. $<ë´ HêD´‘· ◊<äT ø√D≤˝À¢ ñ+≥T+<äì j·T÷ìôd|òt ‘Ó*|æ+~.

1. nuÛ≤´dü≈£î&ÉT (learner)2. nuÛÑ düHê yê‘êes¡D+ (learning environment)


3. $wüj·T+ (content - syllabus and textbook etc.)4. nuÛÑ düHê $<ÛëHê\T (process)5. nuÛÑ düq |òü*‘ê\T (outcomes)ô|’eìïj·T÷ ≈£L&Ü u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ Ä<Ûës¡+>± ô|+bı+~+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+fÒ bÕsƒ¡XÊ\\T $$<Ûä

$<ÛëHê\T u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ neT\T ~X¯>± ñ+&Ü*. J$+#˚ Vü≤≈£îÿ, dü+s¡ø£åD Vü≤≈£îÿ, n_Ûeè~Δ Vü≤≈£îÿ eT]j·TT

$ø±dü+ Vü≤≈£îÿ, uÛ≤>∑kÕ«eT´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ. M{Ïì ne>±Vü≤q #˚düTø=ì |æ\¢\qT >ös¡$+#ê*.

$<ä ˝À HêD´‘· ` UNESCO J$‘· |üs¡ +‘·+ nuÛÑ düHêìøÏ Hê\T>∑T \øå±´\qT ìs¡«∫+∫+~.

\ø£å´+ 1: ‘Ó\TdüTø√e&ÉyT Hs¡TÃø√e&É+ learning to know |æ\¢\ dü«j·T+>± C≤„q ìsêàD+ s√E #düT≈£î+{≤s¡T.

learner build their own knowledge on daily basis.n+fÒ ‘Ó\TdüTø√e&É+ m˝≤>√ H˚s¡TÃø√e&É+, H˚s¡TÃø√e&Üìï H˚s¡TÃø√e&É+, kÕ«<Ûë´j·T \ø£å + ø£*–ñ+&É&É+.

kÕ«<Ûë´j·T+ n+fÒ eTìwæ ‘·q¬ø’ ‘êqT ‘Ó\TdüTø√e&É+, Á|üj·÷DÏ+#·&É+.

\ø£å + 2: #˚j·T&ÜìøÏ nuÛÑ düq+ ` learning to do H˚s¡TÃ≈£îqï~ m˝≤ ì‘· J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\H˚

<ëìô|’ ÁX¯<äΔ ô|≥º&É+. Focus on the practical application of what is learned.n+fÒ Ç~ C≤„q+ HÓ’|ü⁄D´+>± e÷s¡&É+, C≤„qX¯øÏÔ ÁøÏj·÷X¯øÏÔ>± e÷s¡&É+. n+<äT˝À j·÷+Á‹ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T

yÓTT<ä\Tø=ì düè»Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\ es¡≈£î nìï HÓ’|ü⁄D≤´\T e∫Ã #˚s¡T‘êsTT.

\ø£å + 3: ø£*dæ J$+#·&Üìï H˚s¡TÃø√e&É+ learning to live together düe÷»+˝À ø£ e´øÏÔ>± J$+#·&ÜìøÏ

nedüs¡eTjT´ Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, $eø£å‘· Òì düe÷»+, düe÷q‘·«+, ùd«#·Ã¤ yÓTT<ä\>∑T sêC≤´+>∑ $\Te\ô|’

<äèwæº Address critical skills for a life free from descrimination, equal opportunity todevelop etc.

n+fÒ eTqTwüß\T ˇø£]‘√ ˇø£s¡T düVü≤Jeq+ #˚j·T&É+ m˝≤>√ H˚s¡Œ&É+. eTqTwüß\T ˇø£]H=ø£s¡T ns¡ú+

#˚düTø√e&Üìï, ø£*dæyÓT\dæ J$+#·&Üìï H˚s¡«&ÉyÓT˝≤>√ $<ä H˚s¡TŒ‘·T+~. BìH˚ $<ä jÓTTø£ÿ #·s¡eT \ø£å +>±

|üs¡eTÁ|üjÓ÷»q+>± eTq+ uÛ≤$+#·e#·TÃ.

\ø£å + 4: m<ä>∑&ÜìøÏ H˚s¡TÃø√e&É+ ` learning to be eTìwæ |üP]Ô kÕeTs¡ú + y˚Ts¡≈£î m<äT>∑T<ä\≈£î nedüs¡yÓTÆq

HÓ’|ü⁄D≤´\T. Skills needed for individuals to develop their full potential.

n+fÒ eTìwæ ‘·q ndæú‘ê«ìï n+^ø£]+#·yÓT{≤¢H√ H˚s¡TÃø√e&É+. nìï s¡ø±\ nkÕ«‘·+Á‘ê´*ï ~Ûø£ÿ]+∫

‘·qT ‘êqT>± ñ+&É{≤ìøÏ kÕ<Ûäq #˚j·T&É+.

3.4 HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq (Quality of Teaching)

ñbÕ<Ûë´j·TTì HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq á \ø£åD≤\qT ø£*– ñ+≥T+~.

- uÀ<Ûäq nH~ $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>± ñ+&ç Hs¡TÃø√e&É+ô|’ <äèwæº ô|{≤º*. ôd\ãdt |üP]Ô nì >±≈£î+&Ü n+<äs¡T

|æ\¢\T Hs¡TÃø√e&É+ô|’ <äèwæº ô|{≤º*.

` uÀ<Ûäq $<ë´]ú nqTuÛÑyê\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥÷ »s¡bÕ*. uÀ<Ûäq <ë«sê C≤„q+ Çe«&É+ nì >±≈£î+&Ü

$eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q\ <ë«sê, düeTdü \ kÕ<Ûäq <ë«sê $<ë´]ú dü«j·T+>± Hs¡TÃø=H≥≥T¢ #Ój·÷´*. Hs¡TÃø√e&É+

nH~ $<ë´]ú Á|üj·T‹ï+∫ dü«j·T+>± bÕ˝§Zì düeTdü kÕ<ÛäqqT Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± Á|üj·T‹ïùdÔH »s¡T>∑T‘·T+~.


` |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, nuÛÑ düHê ø£è‘ê´\T, |üqT\T eTT+<äT>±H jÓ÷∫+∫ |æ\¢\# #sTT+#·&É+

<ë«sê |æ\¢\T dü«j·T+>± nH«wæ+∫ ø£qT≈£îÿ+{≤s¡T. |æ\¢*ï ø£è‘ê´\ <ë«sê, Á|üXï\ <ë«sê Ä˝À∫+|ü#dæ

‘·eT+‘·≥ ‘êeTT Hs¡TÃø=H $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ój·÷´*.

yê‘·‡\´ |üP]‘·+>± |æ\¢\qT #·÷&Ü*. yê] düeTdü \qT, dü+<Vü‰\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø=ì |ü]cÕÿsêìøÏ

<√Vü≤<ä|ü&Ü*. HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq á n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

1. Á|üD≤[ø£ #düTø√e&É+ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j·÷Ø. (Planning and Teacher Preparation)

2. ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ - ìs¡«Vü≤D. (Classroom environment and Management)

3. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq - $<ÛëHê\T. (Teaching and Learning Process)

4. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eè‹Ô|üs¡+>± u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·&É+. (Teacher responsibilities)

3.4.1 Á|üD≤[ø£ #düTø√e&É+ (Planning):

|æ\¢ À¢ @$T sêe&ÜìøÏ, Òø£ @@ kÕeTsêΔ \T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÀ<Ûäq #j·÷* nH n+X+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ

|üP]Ô ne>±Vü≤q, |ü≥Tº+&Ü*. Hs¡TÃø√e&É+ nH~ |ü]o*+#·&É+, #j·T&É+, #·s¡Ã\T, Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.

ø±ã{Ïº m˝≤+{Ï #·s¡Ã\T @ @ n+XÊ\ô|’ #sTT+∫ |æ\¢\# Ä˝À∫+|ü#j·÷*. m˝≤+{Ï ø£è‘ê´\T Ç∫Ã |æ\¢\T

nqTuÛÑe+ <ë«sê dü«j·T+>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡ì Ä˝À∫+∫, m˝≤+{Ï {Ï.m Ÿ.m+.\T ñ|üjÓ÷–+#ê*, yÓqTø£ã&É¶ $<ë´s¡Tú\≈£î

m˝≤ düVü‰j·T #j·÷* nì eTT+<äT>±H Ä˝À∫+∫ Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ Òø£ bÕsƒ¡+q≈£î Á|üD≤[ø£ ydüTø√yê*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

|æ\¢\qT ñ<›•+#·ã&çq$ ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç‘·s¡ ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T #·~$, uÛ≤eq\≈£î (concepts) ‘·–q

ñ<ëVü≤s¡D\T ø£è‘ê´\T n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ‘·q {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêdüTø=ì |æ\¢\≈£î ø=‘·Ô>± n+~+#ê*.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·<äe≈£î+&Ü, ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T #·÷&É≈£î+&Ü |æ\¢\ nuÛÑ düHêìøÏ Hê´j·T+ #j·T Òs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TTì

‘·j·÷Ø nH~ ˇø£ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ, uÀ<Ûäq ñ‘Ô»|üs¡+>±, |æ\¢\qT Áù|s¡D ø£*–+# $<Ûä+>± ñ+&Ü*. |üs¡düŒs¡

Á|ü‹#·s¡ \‘√, #·s¡Ã\‘√ ≈£L&çq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À |æ\¢\T @ø±Á>∑‘·‘√ bÕ˝§Zì u≤>∑T>± Hs¡TÃø=+{≤s¡T.

Á|üD≤[ø£\T ` yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+

Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT uÀ~Û+# ‘·s¡>∑‹øÏ eT]j·TT düã®≈£îº≈£î dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢ À¢ @$T sêyê*?

|æ\¢\T @ kÕeTsêú \T kÕ~Û+#ê*? Ä kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq≈£î m≥Te+{Ï uÀ<Ûäq eT]j·TT m˝≤+{Ï ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*

nì eTT+< Á|üD≤[ø£ #düTø√yê*. á Á|üD≤[ø£\T eTTK´+>± ¬s+&ÉT. 1. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ 2. j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+

Á|üD≤[ø£. M{Ïô|’ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ eT+∫ ne>±Vü≤q ñ+&Ü* eT]j·TT Ä•+∫q kÕeTsêú \T bı+<ä&ÜìøÏ eTT+<

Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #düTø=ì ìs¡«Væ≤+#ê*. á Á|üD≤[ø£\ jÓTTø£ÿ e÷~] bòÕsêà≥T¢ á øÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT.

yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (Annual Plan) ` k˛bÕHê\T:

1. ‘·s¡>∑‹:

2. düã®≈£îº:

3. dü+e‘·‡s¡+˝À á düã®≈£îº≈£î πø{≤sTT+#·ã&çq yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&ÉT¢:

4. dü+e‘·‡sê+‘êìøÏ |æ\¢ À¢ Ä•+# nuÛÑ düq kÕeTsêú \T:


5. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ (HÓ\ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ yêØ>±):

6. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ neT\Tô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ Á|ü‹düŒ+<äq:

7. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT <ëì neT\Tô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì dü\Vü‰\T eT]j·TT Á|ü‹düŒ+<äq

uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T/ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ uÛ≤>∑+>± πøe\+ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ø±≈£î+&Ü ø=ìï Á|ü‘´ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T nq>±

πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq, kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T, $C≤„q j·÷Á‘·\T, kÕe÷õø£ dü+düú\ dü+<äs¡Ùq, düe÷» ùde yÓTT<ä\>∑T

ø±s¡ Áø£e÷\qT ≈£L&Ü yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ À #·÷bÕ* eT]j·TT neT\T #j·÷*.

j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+ (lesson) Á|üD≤[ø£:

@$T uÀ~Û+#ê*? m˝≤ uÀ~Û+#ê*? m≥Te+{Ï nuÛÑ düq ø£è‘ê´\T Çyê«*? |æ\¢*ï @$<Ûä+>± nuÛÑ düq+˝À

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·÷*? @$T ø=‘·Ô $wüj·÷\T #ÓbÕŒ*? nH$ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eTT+<äT Ä˝À∫+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T

#düTø√yê*. ø±e⁄q, Á|üD≤[ø£ düT\uÛÑ‘·s¡+>±, Ä#·s¡DjÓ÷>∑ +>±, Ä˝À∫+#$<Ûä+>± ñ+&É&É{≤ìøÏ ˇø£ ø=‘·Ô bòÕsêà{Ÿ

‘·j·÷s¡T #j·T&ÉyÓTÆq~. á Á|üD≤[ø£ ¬s+&ç+{ÏøÏ ø£*|æ nq>± j·T÷ì{Ÿ eT]j·TT |”]j·T&é bÕ¢Hé\qT ø£*– ñ+≥T+~.

á Á|üD≤[ø£ Àì k˛bÕHê\T á øÏ+~$<Ûä+>± ñ+{≤sTT. nìï düã®≈£îº\≈£î Ç< bòÕsêà{ŸqT ñ|üjÓ÷–+#ê*.

j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+ (lesson) Á|üD≤[ø£ Àì k˛bÕHê\T:

1. j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+ ù|s¡T :

2. ‘·s¡>∑‹ :

3. j·T÷ì{Ÿ≈£î πø{≤sTT+∫q yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&É¢ dü+K´ :

4. kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T :

5. |”]j·T&é yêØ>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq n+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\T :

|”]j·T&é dü+K´

(Periods)

123

uÀ~Û+#ê*‡q n+X+/

uÛ≤eq\T (Teaching item/concepts)

uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T (Teachinglearning strategies)

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–

(Resources for teaching[TLM])

Áø£.dü+.

(Sl. No.)

123

uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T/

ø±s¡ Áø£e÷\T

(Teachinglearning

strategies/programmes)

HÓ\

(Months)|”]j·T&É¢

dü+K´

(No. ofperiods

j·T÷ì{Ÿ/

bÕsƒ¡+

(Unit/Lesson)

uÀ<ÛäHê eqs¡T\T eT]j·TT

kÕeTÁ–

(Resources forteaching [TLM])


6. {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ ` Teaching Notes: (uÀ<ÛäHê+XÊ\T eT]j·TT $<ÛëHê\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n<äq+>±

ùdø£]+#·Tø√yê*‡q düe÷#ês¡+.

7. ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|ü‹düŒ+<äq\T:

uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T Á|ü‹ düã®≈£îº≈£î $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚~ $q&É+ <ë«sê, #·<äe&É+

<ë«sê ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ |ü<äΔ‘·T\T n+fÒ #·s¡Ã\T (dialogues and discussions), ø£è‘ê´\T (activities), ÁbÕC…≈£îº\T

(projects), Á|ü•ï+#·&É+ (questioning), |ü]o\q (observation), nH«wüD (exploration), ø£qT>=q&É+ (discovery),

$X‚¢wüD (analysis), dü+X‚¢wüD (synthesis), eT÷˝≤´+ø£q+ (evaluation).

` á Á|üD≤[ø£≈£î Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·|üŒìdü]>± ø£ ô|<ä› H√{ŸãTø˘ ô|≥Tºø√yê*. Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒêìøÏ

<ë<ë|ü⁄ 20 ù|J\ es¡≈£î e~ Òj·÷*. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± ‘·j·÷¬s’ Ä bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q

uÀ<ÛäHê+XÊ\T/ uÛ≤eq\ô|’ düe÷#ês¡+ nq>± Ä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+, ø=‘·Ô

ñ<ëVü≤s¡D\T, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üXï\T, n<äq|ü⁄ ø£è‘ê´\T, dü+ã+~Û+∫q ø£<∏ä\T, dü+|òüT≥q\T yÓTT<ä\>∑Tq$

ùdø£]+∫ nq>± ¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T eT]j·TT e÷´>∑C…’qT¢, yêsêÔ|üÁ‹ø£\ qT+∫ ùdø£]+∫ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡

øÏ+<ä sêdüTø√yê*. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø=‘·Ô $wüj·÷\T á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡≈£î #˚sêÃ*. BìøÏ m≈£îÿe ù|J\T

πø{≤sTT+#ê*. ø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì jÓTTø£ÿ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq ‘·j·÷Ø á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ |ü]o*ùdÔ ‘Ó*dæb˛‘·T+~.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï düe÷#êsêìï e÷Á‘·+ á {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêj·T≈£L&É<äT. πøe\+ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+

e÷Á‘·y˚T ñ<ëVü≤s¡D\T, ø£è‘ê´\T, Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T yÓTT<ä\>∑Tq$ sêj·÷*.

` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T n+fÒ bÕsƒ¡+ @ s¡ø£+>± »]–+~? |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? @ |ü<äΔ‹

H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~? @ @ |æ\¢\T düè»Hê‘·àø£+>± »yêãT\T #ÓbÕŒs¡T? eT+∫>±

»]–q ‘·s¡>∑‘·T\T, »s¡>∑ì ‘·s¡>∑‘·T\T, ø±s¡D≤\T, eT+∫>± nì|æ+∫q n+XÊ\T, $»j·Te+‘·yÓTÆq eP´Vü‰\T

yÓTT<ä\>∑Tq$ eT]j·TT ‘·q nqTuÛÑyê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Çø£ÿ&É sêj·÷*.

` Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ≈£î, Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\ øÏ+<ä

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT sêdüTø√yê*. á Á|üD≤[ø£ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î |üì#˚düTÔ+~. ø=‘·Ô $wüj·÷\qT

m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ øÏ+<ä sêdüTø√yê*.

>∑eTìø£: á Á|üD≤[ø£ j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+ eT]j·TT |”]j·T&é Á|üD≤[ø£ eT]j·TT {°#·sY &Ó’Ø‘√bÕ≥T ø£*dæ ñqï~.

ø±e⁄q eT∞¢ {°#·sY &Ó’Ø nedüs¡+ Ò<äT. e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT á Á|üD≤[ø£qT #·÷kÕÔs¡T.

Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡+ Á|üD≤[ø£ eTT+<äT>±H sêdüTø=ì Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&çøÏ düeT]Œ+#ê*. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

#·÷dæ ‘·q dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Ç∫Ã dü+‘·ø£+ #˚j·÷*. ø£ H√{ŸãTø˘ À yÓTT<ä≥ yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ‘·s¡yê‘·

j·T÷ì{Ÿ Á|üD≤[ø£\T sêj·÷*.

3.4.2 eT+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑~, yê‘êes¡D+ (Effective Classroom Environment):

‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·+>±, ùd«#·Ã¤ |üP]‘·+>± ñ+&Ü*. |æ\¢\T e÷{≤¢&É{≤ìøÏ dü+<Vü‰\T

n&É>∑{≤ìøÏ m|ü&Ó’q $<ë´s¡Tú\≈£î |üP]Ô ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü*. uÛÑj·T+, dü+<Vü‰\T <ä÷s¡yÓTÆ‘ |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

‘·s¡>∑‹ yê‘êes¡D+ Áù|eT |üPs¡«ø£+>± ñ+&Ü*. |æ\¢\‘√ #·qTe⁄>± ñ+&Ü*. ù|s¡¢‘√ |æ\yê*. |æ\¢\

≈£î≥T+ã dü+ã+<ÛäyÓTÆq düeTdü \T $Hê*. ùd«#·Ã¤>± @yÓTÆHê n&çπ> yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*.


` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ∫s¡Tqe⁄«‘√, Áù|eT |üPs¡«ø£+>± ñ+&ç |æ\¢\ düeTdü \T $Hê*. nee÷q|üs¡#·&É+, <ä+&Éq,

uÛÑj·Tô|≥º&É+ ñ+&É≈£L&É<äT.

` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡yÓTÆq yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. |æ\¢\ Ä‘·à>ös¡e+ ô|+#˝≤, yê]ô|’ yê]øÏ qeTàø£+

ø£*–+#˚˝≤ |æ\¢\T #˚dæq |üqT\qT @$T H˚s¡TÃø=Hêï, ø=+#Ó+ H˚s¡TÃ≈£îHêï ≈£L&Ü >∑T&é nì

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÛÑT»+ ‘·{Ïº Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` Hs¡TÃø√e&É+ nH~ ø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏj·T |æ\¢\T Ç‘·s¡T\ <ë«sê #·÷dæ, $ì, Á|ü‹dü‡+~dü÷Ô Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

ø±e⁄q ‘·s¡>∑‹˝À |ü]o\q, yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ >∑~ #·s¡Ã\T ø£è‘ê´\ <ë«sê Hs¡TÃø=H neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*.

` <ÛësêfiyÓTÆq yÓ\T‘·Ts¡T, >±*, ≈£Ls√Ãe&ÜìøÏ dü]jÓÆTq düú\+, Á‘ê>∑T˙s¡T eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ eT+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T

ñ+fÒ |æ\¢\T ‘·«s¡>± n*dæb˛s¡T.

` Hs¡TÃø√e&Üìï Á|üX+dæ+#ê*, Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\T Çyê«*, Á|ür u≤\T&ÉT Òø£ u≤*ø£ ≈£L&Ü Hs¡TÃø=H kÕeTs¡Δ +

ñqï<äì eTq+ qe÷à*. Á|ü‹ |æ\¢yê&ÉT, XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>± Á|üXÊ+‘·+>±, kÂø£s¡ e+‘·+>± ñ+&≥≥T¢

‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ @s¡Œs¡#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ües¡Ôq Áb˛‘·‡Væ≤+#~>± ñ+&Ü*.

nuÛÑ düHê yê‘êes¡D+ ˝À|æ+∫q ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\≈£î dü÷∫ø£\T:

` |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&É+˝À u≤>∑T>± ìeT>∑ï+ njT´ $<Ûä+>± düyê\T‘√ ≈£L&çq nuÛ≤´dü+ ø£è‘ê´\T Çe« Òø£b˛e&É+.

` ñ|üHê´dü |ü<äΔ‹˝À bÕsƒ¡+ #Ó|üŒ&É+, πøe\+ $q&ÉeTH ø£ n‘· +‘· düÔuΔ‘· >∑\ uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T ne\_Û+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+˝À m≈£îÿe düeTj·T+ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ≈£Ls√Ãì ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT #·<äTe⁄ø√e&É+ Òø£

|ü⁄düÔø£+ Òø£ ¬>’&ÉT\T #·÷dæ H√≥T |ü⁄düÔø£+˝À n<|üì>± Á|üXï\T »yêãT\T sêdüTø√e&É+, nH~ kÕ<Ûës¡D+>±

ø£ì|æ+# <äèXÊ´\T.

` |ü< |ü< bÕsƒê\T #·<äe&É+, Á|üXï CyêãT\T sêj·T&É+, $q&É+ nH Á|üÁøÏj·T\T #j·T&É+, >∑+≥\ ‘·s¡ã&ç

∫qï|æ\¢\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ≈£Ls√Ãe&É+, e÷{≤¢&É≈£î+&Ü ñ+&É&É+ nH yê{Ï e\¢ |æ\¢\T ndüVü≤HêìøÏ, $düT>∑T<ä\≈£î

>∑T]ne⁄‘ês¡T. b|ü⁄Œ&ÉT ã&ç düeTj·T+ ne⁄‘·T+<ë ãj·T≥≈£î yÓfi<ëj·÷ nì ã&ç>∑+≥ ø√dü+ b<äTs¡T#·÷düTÔ+{≤s¡T.

ø±e⁄q ô|’ |ü]dæú‹ Ç˝≤ ø±≈£î+&Ü, Áø£eT•ø£åD ù|s¡T‘√, |æ\¢\ì e÷{≤¢&Éìe«≈£î+&Ü, ‘·q≈£î n&É>±\ì|æ+#~,

n&É>∑ìe«≈£î+&Ü ‘·s¡>∑‹˝À ø£ Á|üC≤kÕ«eT´ yê‘êes¡D+ Ò≈£î+&Ü #j·T≈£L&É<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\‘√ ø£*dæb˛yê*.

|æ\¢\qT Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~ #·s¡Ã\˝À eT]j·TT Hs¡TÃø√e&É+˝À bÕ˝§ZH˝≤ #dü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\

n_Ûe÷Hêìï #·÷s¡>=Hê*.

3.4.3 uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\T (Teaching and Learning Process)

Hs¡TÃø√e&É+ nH~ HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. uÀ<Ûäq n+fÒ #Ó|üŒ&É+ ø±<äT. $ì|æ+#·&É+

<ë«sê Hs¡TÃ≈£îH~ ø±<äT. uÀ<Ûäq nH~ ˇø£ Á|üÁøÏj·T, ˇø£ ø£fi, nHø£ $<ÛëHê\T n+fÒ #·s¡ \T, |ü]o\q\T,

Á|üjÓ÷>±\T, |ü]XÀ<Ûäq, ÁbÕC…≈£îº\T, nH«wüD\T, Á|ü<äs¡Ùq\T M≥ìï+{Ï <ë«sê |æ\¢\T nuÛÑ düq+˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì

Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

á $<ÛëHê\ <ë«sê Ç∫Ãq düeTdü ô|’, |æ\¢\T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ ‘·eT<Ó’q |ü<äΔ‹˝À #dæ, #·÷dæ

Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À m≈£îÿe düeTj·T+, |æ\¢\T ‘·eTøÏe«ã&çq düeTdü \ô|’ Ä˝À∫+#·&É+, ‘√{Ï $<ë´s¡TΔ\‘√


#·s¡Ã\T »s¡|ü&É+, #dæ #·÷&É≥+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê düeTdü \qT kÕ~Û+#·&É+˝À ìeT>∑ï+ ø±yê*. BìøÏ ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT düVü‰j·TdüVü≤ø±sê\T Ç∫Ã Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

eT+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\¬ø’’, |æ\¢\T, bÕ˝§Zì Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<Ûäq eqs¡T\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

kÕeTÁ– ùdø£]+#·Tø√yê*. eT]j·TT ‘·j·÷s¡T #düTø√yê*. |æ\¢\T Ä˝À∫+#·&É+, #j·T&É+ <ë«sê Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

ø±e⁄q düe÷#ês¡+ Çe«&É+ô|’ <äèwæº ô|≥º≈£î+&Ü ì•‘· Ä˝À#·q\T, düè»qo\ HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ $$<Ûä kÕeTs¡Δ kÕ<ÛäHê\ô|’

<äèwæº ô|{≤º*. Áù|s¡D, Áb˛‘ê‡Vü≤+ <ë«sêH |æ\¢\T u≤>∑T>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡ì, Hs¡TÃø√e&É+˝À Çy Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·

b˛wædüTÔHêïj·Tì, mH√ï |ü]XÀ<Ûäq\T #ÓãT‘·THêïsTT.

ñbÕ<Ûë´j·TTì uÀ<Ûäq \ø£å +, |æ\¢ À¢ düè»Hê‘·àø£‘· , ˝À‘·T>± Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+, uÛ≤eÁ|ükÕs¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T

Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ|üì#ùd ‘·‘·«+, HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+, yê{ÏøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·&É+ yÓTT<ä\>∑T kÕeTsêú Ò

|æ\¢*ï uÛÑ$wü ‘·TÔ À eT+∫ kÕe÷õø£ Jeq+ >∑&çù|˝≤ #kÕÔsTT.

3.4.4 ñbÕ<Ûë´j·TT\ HêD´‘· ` eè‹Ô|üs¡yÓTÆq u≤<Ûä ‘·\T

(Teacher Quality - professional responsibilities)HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq nH˚~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ HêD´‘· ô|’qH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. (Quality teaching is

based on Quality of teacher).ñbÕ<Ûë´j·TT\ HêD´‘· n+fÒ @$T{Ï?

` uÀ~Û+# $wüj·T+ô|’, uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˝À‘Ó’q ne>±Vü≤q ñ+&Ü*.

` |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT u≤\´ <äX dü«s¡÷|ü+, nedüsê\ô|’ düŒwüº‘·, C≤„q+, ne>±Vü≤q ñ+&Ü*.

` |æ\¢\T b˝≤ Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T? @ @ $<ÛëHê\ <ë«sê |æ\¢\T bÕ˝§Zì dü«j·T+>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T? n+fÒ nuÛÑ düq+

jÓTTø£ÿ dü«s¡÷|ü+ô|’ (Nature of learning and how children learn) ˝À‘Ó ’q ne>±Vü≤q

ñ+&Ü*.

` eT÷˝≤´+ø£q+ nH˚~ |æ\¢\T u≤>∑T>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ñ|ü]+#˚~ eT]j·TT uÀ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T|ü]#˚~ nH˚

ne>±Vü≤q‘√ |æ\¢\T H˚s¡TÃø=H˚≥|ü⁄Œ&˚ yê] Á|ü>∑‹ì ‘Ó\TdüTø=ì ‘·–q $<Ûä+>± |æ\¢\≈£î H˚s¡TÃø√e&É+˝À

düVü‰j·T|ü&Ü*.

ô|’ n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q sêyê\+fÒ ˇø£ &ç.Ç&ç., _.Ç&ç., #·~$‘˚ dü]b˛<äT. ø=‘·Ô $wüj·÷\¬ø’ ìs¡+‘·s¡+

ô|’ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄düÔø±\T, y˚T>∑C…’qT\T, |üÁ‹ø£\T, |ü]XÀ<Ûäq\T #·<äyê*. n|ü⁄Œ&˚ eTq+ düeTs¡Tú …’q

ñbÕ<Ûë´j·T\eTe⁄‘ê+. eT÷düb˛dæq $<Ûä+>±, ìs¡+‘·s¡+ πø$<Ûä+>±, πø |ü<äΔ‘· À uÀ~Û+#·&É+ ø±≈£î+&Ü, ø=‘·Ô

|ü<äΔ‘·T\˝À, $<ÛëHê˝À¢ #ÓbÕŒ*. @ $<Ûëq+ <ë«sê |æ\¢\T u≤>± H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ nH˚~ |ü]XÀ~Û+#ê*. n|ü&˚

πs|ü{Ï ‘·sêìï eT+∫ Ä˝À#·Hê|üs¡T …’q, C≤„qT …’q $<ë´s¡Tú\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\TZ‘ê+.

dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç uÀ<Ûäq˝À @ e÷s¡TŒ Ò≈£î+&Ü, eT÷dü $<Ûëq+˝À ø±≈£î+&Ü, ø=‘·Ô |ü<äΔ‘·T\T, @ @

|ü<äΔ‘·T\T Òø£ $<ÛëHê\ <ë«sê |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À u≤>∑T>± bÕ˝§Z+{≤s¡ì #·÷&Ü*. b˝≤ nsTT‘˚ |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>±

ñ+&ç H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T? b˝≤+{Ï {Ï.b˝Ÿ.byéT. ñ|üjÓ÷–+#ê*? nì Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‹]– #·÷düTø√yê*.

uÀ~Û+#êeTT, nsTTb˛sTT+~ nì ø±≈£î+&Ü uÀ<ÛäHê |òü*‘·y˚T$T nì ‘·q nqTuÛÑyê\qT ne˝Àø£q+ #˚düTø=ì ‘·eT

uÀ<ÛäqqT e÷s¡TÃø=ì eT+∫øÏ Á|üj·T‹ï+#·&Éy˚T ñbÕ<Ûë´j·TTì ì»yÓTÆq ø£s¡Ôe´+. b≈£îÿe nqTuÛÑe+ n+fÒ b≈£îÿe


dü+e‘·‡sê\ì ø±<äT. bìï ø=‘·Ô |ü<äΔ‘·T\T ne\+_Û+#ês¡T. uÀ<Ûäq˝À ‘·q<Ó’q C≤„q+ @$T nì …ø£ÿ≈£î edüTÔ+~. ø£

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛäHê nqTuÛÑe+ <ë«sê b≈£îÿe H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT.

eT+∫, ì|ü⁄DT …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\ \ø£åD≤\T:

` |æ\¢\‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T, |æ\¢\≈£î eT+∫ ùd«#·Ã¤ Ç∫Ã Á|üC≤kÕ«eT´ |ü<äΔ‘·T\qT neT\T#j·T&É+, |æ\¢\#

n_Ûe÷ì+|üã&É&É+, |æ\¢\qT Áù|eT>± #·÷&É&É+, yê]øÏ s¡ø£åD ø£*Œ+#·&É+.

` eT+∫ Á|üD≤[ø£\T ‘·j·÷s¡T#düTø√e&É+, neT\T|üs¡#·&É+. eT+∫ ø£è‘ê´\T, nqTuÛÑyê\<ë«sê, ÁbÕC…≈£îº\T,

nH«wüD\<ë«sê |æ\¢\T dü«j·T+>± Hs¡TÃ≈£îH≥≥T¢ #j·T&É+.

` πøe\+ düe÷#ês¡+ Çe«&É+ ø±≈£î+&Ü dæ\ãdt |üP]Ô#j·T&É+ ø±≈£î+&Ü Hs¡TÃø√e\dæq kÕeTsêú \T, HÓ’|ü⁄D≤´\T,

C≤„q+ ne>±Vü≤qô|’ <äèwæºô|{≤º*.

` Á|ü‹ ì‘· + C≤„q düeTTbÕs¡®qø√dü+ ìs¡+‘·s¡+ #·~y n\yê≥T ø£*–e⁄+&ç $$<Ûä eè‘· +‘·s¡ •ø£åD≤ düe÷yXÊ\≈£î

Vü‰»s¡e⁄‘·÷, Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓfió‘·÷, düVü≤#·s¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ #·]Ãdü÷Ô eè‹Ôdü+ã+<Ûä Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#ê*.

` düu…®≈£îº\ eT<Ûä , $$<Ûä bÕsƒê\ eT<Ûä , $$<Ûä u≤eq\ eT<Ûä >∑\ dü+ã+<Ûä+ô|’ ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#ê*

(connections) n|ü⁄Œ&˚ |æ\¢\T ‘·eT C≤„Hêìï nq«sTT+#·T≈£î+{≤s¡T.

` eT+∫ uÀ<Ûäq≈£î, nuÛÑ düHêìøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. Ä˝À∫+∫ uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\qT bqTïø√yê*. {Ï.b Ÿ.byéT.

düeT]Œ+#·Tø√yê*.

` |æ\¢\ X¯øÏÔ kÕeTsêú \qT eè~Δ|üs¡#ê*. yê]ì kÕ~Ûø±s¡T\T>± ‘·j·÷s¡T#˚j·÷* (student empower-ment) .

- düeTuÛ≤eq, düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+: $<ë´s¡Tú\ kÕeTsêú \ Ä<Ûës¡+>± yês¡T Hs¡TÃ≈£îH≥≥T¢ #j·÷*.

‘·>∑T düeTj·T+, düVü‰j·T+ Ç∫Ã |æ\¢\+<äs¡T Ä•+∫q kÕeTsêú \qT bı+<˚ ≤ ø£èwæ#˚j·÷*, kÕ~Û+#ê*.

` düVü≤q+, zs¡TŒ‘√, |æ\¢\≈£î nedüs¡eT>∑T n<äq|ü⁄ düVü‰j·÷ìï Ç∫Ã H˚s¡TÃø√e&É+ düT\uÛÑ‘·s¡+>±, düyê\T‘√

≈£L&çq~>± #˚j·÷*.

` Á|üdüTÔ‘· dü+|òüT≥q\T, kÕe÷õø£ düeTdü \ Ä<Ûës¡+>± ˙‹, eT+∫, #Ó&ÉT, Hê´j·T+, nHê´j·T+, <Ûäs¡à+,

n<Ûäs¡à+ nH˚yê{Ïô|’ #·]Ã+|üCÒdæ eT+∫ HÓ’‹ø£ $\Te\qT Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\qT yÓ’Ks¡T\qT H˚]Œ+#ê*.

3.5 uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Teaching Learning process - existing situtaion)

` uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T πøe\+ dæ\ãdt |üP]Ô #˚j·T&ÜìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆHêsTT.

` ñ|üHê´dü|ü<äΔ‹, #·~$ ns¡ú+ #Ó|üŒ&É+, |æ\¢\T $q&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+ nH˚ ˇø£ ìùdÔ»|üP]‘· Á|üÁøÏj·T

ø=qkÕ>∑&É+.

` |æ\¢\qT |üØø£å\ ø√dü+ ‘·j·÷s¡T#j·T&ÉyT <Û˚ j·T+>± uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äTø√dü+ ¬>’&ÉT¢, düº&ûyÓT{°]j·T Ÿ

ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.

` |æ\¢\ qeTàø±\T, n_ÛÁbÕj·÷\T dü+<˚Vü‰\ e´ø°Ôø£s¡D≈£î ‘·≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&É+.

` |æ\¢\ X¯øÏÔ kÕeTsêú \qT |üP]ÔkÕúsTT˝À $ìjÓ÷–+#·ø£b˛e&É+.

` #ê˝≤ ø=~›eT+~ |æ\¢\ nedüsê\qT rπsÃ ~X¯ À ñ+&É&É+.

` nuÛÑ düq+˝À yÓqTø£ã&çq |æ\¢\≈£î Á|ü‘˚ ø£ Á|üD≤[ø£ Òø£b˛e&É+. yê]øÏ @$T sê≈£î+&ÜH˚ ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î

yÓfi¯fl&É+.


` #·Ts¡T¬ø’q uÛ≤>∑kÕ«eT´+, #·Ts¡T≈£î>± nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À ìeT>∑ï+ø±e&É+ Ò<äT.

` düyê\T‘√ ≈£L&çq nuÛÑ düq |üqT\T |æ\¢\≈£î ø£*Œ+∫ yê{Ï À yês¡T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚ $<Ûä+>± uÀ<Ûäq

ñ+&Éø£b˛e&É+.

` q\¢ã\¢ ñ|üjÓ÷–+∫, #·s¡Ã\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üX¯ï\T sêdæ <ëìô|’ |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ >∑~ #·s¡Ã˝À |üs¡düŒs¡

ne>±Vü≤qqT |ü+#·Tø√e&É+ Ò<äT.

` düeTej·TdüTÿ\ yê] kÕj·T+‘√ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ, Ç+≥sêøÏºyé nuÛÑ düHêìøÏ ‘·≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·ìe«&É+.

` |æ\¢\ e´øÏÔ>∑‘· nuÛÑ düq XË’\T\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T Òø£b˛e&É+.

` #ê˝≤ düeTj·T+ Á|üD≤[ø±ã<ä›+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D »s¡>∑b˛e&É+. |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>±

bÕ˝§ZH˚ ≤ Òø£b˛e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ b≈£îÿe düeTj·T+ |æ\¢\ {°#·sY #Ó|æŒ+~ $q&É+, #·<äTe⁄ø√e&É+, |ü⁄düÔø±\T, ¬>’&ÉT\ qT+&ç #·÷dæ

ø±|”#˚düTø√e&Üìπø |ü]$T‘·+ ø±e&É+. ne>±Vü≤qø√dü+ #·s¡Ã\T, n_ÛÁbÕj·÷\T |ü+#·Tø√e&ÉeTH˚$

ø£ì|æ+#·e⁄. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\T >∑&çù| düeTj·TeT+‘ê yêfiófl Hs¡TÃ≈£îH $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·]Ã+#·&É+,

dü\Vü‰*e«&É+, #˚dæ #·÷|æ+#·&É+, |üs¡düŒs¡+ #·]Ã+#˚ Ø‹˝À »≥Tº|üqT\ e+{Ï yê{ÏøÏ πø{≤sTT+#·&É+

yÓTT<ä\>∑Tq$ »s¡>∑&É+ Ò<äT.

` {°#·sY‡ Áô||üπswüHé Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

3.6 RTE Act - 2009 - |ü<äC≤\+, $es¡D (RTE Act - 2009 Terms - Description)ÄsY{ÏÇ 2009 ` 5e n<Ûë´j·T+`29e ôdø£åHé À Ç˝≤ ù|s=ÿHêïs¡T.

ªª|æ\¢*ï πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì yê]øÏ nqTyÓ’q $<ÛëHê˝À¢ ø±s¡ Áø£e÷\T, |ü]XÀ<Ûäq, ø£qT>=q&É+ <ë«sê

H˚s¡TÃø√yê*μμ (promoting learning through explorations, discovery in a child friendly and child

centered ways)

ìs¡«#·Hê\T:

3.6.1 ø£è‘· + (Activity):

ñ<ëˆˆ ;ÛeTT&çøÏ ÇwüºyÓTÆq e+≥ø±\T >∑fi¢ Àì nø£åsê\˝À <ë–ñHêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç. (3e

‘·s¡>∑‹ ‘=\ø£]∫qT≈£î\T`3) ‘Ó\T>∑Tyê#·ø£+˝Àì j·T÷ì{Ÿ`1 2.u≤\;ÛeTT&ÉT˝Àì ªÄμ ø£è‘· +)

ñ<ë : \&ÉT¶|ü⁄ \ &ÉT¶ Vü≤ u§ ø£

* õ |ü ˝≤« ã“ õ®

¨ Ò ø√ yê ≥T¢ ø±

s¡ _ &ç e &É j·T

ã÷ ¬s \T bÕ j·T dü+

#· ¬øÿ s¡ bı+ >∑ *


á ø£è‘ê´ìï e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥Tº>± #˚j·Te#·TÃ. Ç~ düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&ç |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.

»≥¢˝À #·]Ã+∫ düe÷<ÛëHê\T sêkÕÔs¡T. |ü<ë\ø√dü+ nH˚«wækÕÔs¡T. |üs¡düŒs¡+ n_ÛÁbÕj·÷\T |ü+#·T≈£î+{≤s¡T.

nedüs¡eTì|æùdÔ bÕsƒê´+XÊìï eT∞¢eT∞¢ #·<äTe⁄‘ês¡T. ì]Δwüº düeTj·T+ ‘·sê«‘· |æ\¢\T sêdæq |ü<ë\T #·~$ #Ó|üŒeTHê*.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈£î ø£è‘· + nH˚~ ˇø£ Á|üÁøÏj·T. |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± ‘·eT+‘·≥‘êeTT

bÕ˝§Z+≥÷ |üPs¡«C≤„Hêìï $ìjÓ÷–dü÷Ô, ì‘· J$‘· nqTuÛÑyê\qT CÀ&çdü÷Ô H˚s¡TÃ≈£îH˚ Á|üÁøÏj·T. ø£è‘· + (#˚j·T&É+)

Ä<Ûës¡+>± »]π> nuÛÑ düHêìï ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ n+{≤s¡T.

ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+:

‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ |æ\¢\ nuÛÑ düq+ ø£è‘ê´\ Ä<Ûës¡+>± »]π> <ëìì ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.

á |ü<äΔ‹ >∑‘· ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>± Ä#·s¡D˝À ñ+~ ø±ì #ê˝≤eT+~ Ç|üŒ{Ïes¡≈£î á |ü<äΔ‹ô|’q dü¬s’q ne>±Vü≤q

Ò≈£î+&Ü, dü]>± nq«sTT+#·≈£î+&ÜH˚ á |ü<äΔ‹ <ë«sê uÀ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ »s¡T>∑T#·Tqï~. ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹ì

ne\_Û+#ê*? ì»+>± Ç~ nedüs¡e÷? ndü\T á |ü<äΔ‹ m˝≤ Ä$s¡“¤$+∫+~? nH˚ Á|üX¯ï\T ñbÕ<Ûë´j·TTìï

Ç|üŒ{Ïø° y˚~Ûdü÷ÔH˚ ñHêïsTT.

dü÷ú\+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ø£è‘· + nH uÛ≤eq #ê˝≤ |ü⁄sê‘·qyÓTÆq~. |æ\¢\ nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T eTÚ[ø£ ìj·Te÷\ô|’

Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. ì»yÓTÆq ø£è‘ê´<Ûës¡ nuÛÑ düq+ n+fÒ πøe\+ XÊØs¡ø£ ø£<ä*ø£ Ò ø±≈£î+&Ü e÷qdæø£ n+XÊ\‘√

$T[‘·yÓTÆ ñ+&Ü*.

|æ\¢\T á dü+<äsê“¤\˝À u≤>∑T>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T:

nuÛÑ düq+˝À yê]ì uÛ≤>∑kÕ«eT´+ #dæq|ü&ÉT nq>± Á|ü•ï+∫ yê]ì Ä˝À∫+|ü #dæq|ü&ÉT.

ø£è‘· eTT : ø£è‘ê´\ <ë«sê Hs¡TÃø√e&É+ nH~ nqTuÛÑe |üPs¡«ø£+>± Hs¡TÃø√e&É+ (experiential learning) ø£è‘ê´\T

|üì#j·T&É+ ø±e#·TÃ, |ü]o\q\T ø±e#·TÃ, Á>∑÷|ü⁄ #·s¡ ø±e#·TÃ.

ø£è‘ê´\T :

1. Speed of evaporatory liquids.2. How much of Income, the parents spending on their children educationø£è‘· + n+fÒ H˚{ÏøÏ ≈£L&Ü #ê˝≤ eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡ø£s¡ø±\T>± n_ÛÁbÕj·T|ü&ÉTÔ+{≤s¡T. ñ<ë:

` ø£è‘· + n+fÒ πøe\+ XÊØs¡ø£yÓTÆq~. ndü\T nuÛÑ düqÁ|üÁøÏj·T‘√ BìøÏ m˝≤+{Ï dü+ã+<Ûä+ ñ+&É<äT.

` ø£è‘ê´\T 1,2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+. ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝À M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\¢ m≥Te+{Ï

Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äT.

` ø£è‘· + ìsêΔ]‘· \øå±´\T, $<ÛëHê\T, |òü*‘ê\‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.

` ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäqe\¢ düø±\+˝À dæ\ãdt |üP]Ô #˚j·T&É+ kÕ<Ûä + ø±<äT.

ø£è‘· + ` ñ<ëVü≤s¡D\T:

ñ<ë: 1. nj·TkÕÿ+‘ê\T b˝≤ Äø£]¸+#·T≈£î+{≤sTT?

2. ˝À\ø£ #·\Hêìï @~ ìj·T+Á‹düTÔ+~?

3. Á<äyê\jÓTTø£ÿ u≤w”ŒuÛÑeqkÕúq+

4. yÓTTø£ÿ\ ù|s¡T¢ Ç∫Ã yê{Ïì eØZø£]+#·eTHê*.


ø£è‘· \ø£åD≤\T:

|æ\¢\˝À Ä•+∫q $<Ûä+>± nuÛÑ düq+ y˚>∑+>±, ns¡úe+‘·+>± ñ+&Ü\+fÒ ø£è‘ê´ìøÏ ì]›wüº \ø£åD≤\T

ñ+&Ü*. ñ<ë.

` Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#ê*.

` düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&Ü*.

` e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥¢ À, |üP]Ô ‘·s¡>∑‹˝À #˚ùd~>± ñ+&Ü*.

` ãVüQfi¯ ‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚~>± ñ+&Ü*.

` kÕúsTTøÏ ‘·–q≥T¢ ñ+&Ü*.

` \øå±´‘·àø£+>±, Ä#·s¡D≤‘·àø£+>± ñ+&Ü*.

` ÄdüøÏÔø£s¡+>±, bÕ˝§Zq&Üìï |ü⁄]ø= ÒŒ~>± ñ+&Ü*.

` #˚s¡TŒ\T, e÷s¡TŒ\≈£î M …’q~>± ñ+&Ü*.

` ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ, Ks¡TÃ Òì~>± ñ+&Ü*.

|æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T, sTTcÕºsTTcÕº\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊ\ Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>±

ø£è‘ê´\T eTT+<˚ s¡÷bı+~+#·Tø=ì ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ø£*Œ+#ê*. Ç$ e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥T¢>±, |üP]Ô ‘·s¡>∑‹ |üqT\T>±

Çyê«*. ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ eTT+<äT ø£è‘ê´\˝À m˝≤ bÕ˝§ZHê˝À ‘Ó*ù| dü÷#·q\T düŒwüº+>± n+<ä]ø° ns¡úeTjT´

$<Ûä+>± Çyê«*. ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZH˚ dü+<äs¡“¤+˝À |æ\¢\T m˝≤ bÕ˝§Z+≥THêïs√ >∑eTì+#ê*. n+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚ ≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nedüs¡yÓTÆq kÕj·T+ n+~+#ê*. |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ rs¡TqT n+#·Hêy˚j·÷*. H˚s¡TÃ≈£îqï

n+XÊ\qT |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*. |æ\¢\ Á|ü‹düŒ+<äq\qT {°#·sY ‘·q &Ó’Ø˝À ]ø±s¡T¶ #˚j·÷*.

3.6.2 ø£qT>=q&É+ (Discovery):

@<Ó’Hê |üÁ‘êìï eTq+ #Ó|üŒ&É+ ø±≈£î+&Ü |æ\¢ Ò dü«j·T+>± ø£qT≈£îÿH˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ñ<ë: eTTq>∑&É+,

‘˚\&É+, eTq |ü]düsê\˝À ñqï ø=ìï edüTÔe⁄\T nq>± ô|ì‡˝Ÿ, ø£i¿eTTø£ÿ, ÇqT|üπs≈£î, bÕ¢dæºø˘ ø£|ü⁄Œ yÓTT<ä\>∑T

yê{Ï À @$ ˙{Ï À ‘˚\T‘êsTT Òø£ eTTqT>∑T‘êjÓ÷ #Ó|æŒ+#ê*. ‘·s¡Tyê‘· #˚dæ#·÷dæ ø£qTø√ÿyê*. yês¡T yÓTT<ä\T

}Væ≤+∫+~ ‘·|ü⁄Œ Òø£ ˇ|ü⁄Œ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø=ìï <äè–«wüj·÷\qT eTq+ #Ó|üŒ≈£î+&Ü |æ\¢\T #˚dæ

‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ø£qTø√ÿyê*.

á s¡ø£yÓTÆq nuÛÑ düq+ |æ\¢\˝À ñ‘·T‡ø£‘·qT ÇqTeT&ç+|ü#˚düTÔ+~. düyê\T‘√ ≈£L&ç ñ+&É&É+e\¢ |æ\¢\T

#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. ˇø£ q÷‘·q n+XÊìï ø£qT>=HêïeTqï ‘·è|æÔ yê]øÏ q÷‘·H√‘ÔC≤ìï ø£*–dü÷Ô eT]+‘·

y>∑+>± Hs¡TÃ≈£îH˝≤ #düTÔ+~. Ç~ ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ düHêìøÏ |ü⁄]ø=\TŒ‘·T+~. á |ü<ä›‹ e\¢ |æ\¢\T u≤\XÊÁdüÔy‘·Ô\T>±

nqTuÛÑ÷‹ #Ó+<äT‘ês¡T.

ø£qT>=q&É+ <ë«sê nuÛÑ düq+ (Discovery learning)

ñ<ë: uÀ~Û+# ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì bÕsƒê´+XÊ\˝À ø£qT>=q&É+, nH«wüD\ <ë«sê Hs¡TÃ≈£îH neø±X+

ñqï uÛ≤eq\T/ø£è‘ê´\qT >∑T]Ô+∫ nedüs¡yÓTÆ‘˚ ∫qï ∫qï #˚s¡TŒ\T, e÷s¡TŒ\T #˚düT≈£îì |æ\¢\≈£î ‘êy˚T dü«j·T+>±

ø£qT>=q&É+, nH˚«wæ+#·&É+ <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±XÊ\T |æ\¢\≈£î ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\T bÕ˝§ZH˚ rs¡TqT ]ø±s¡T¶


#˚j·÷*. düè»Hê‘·àø£‘· yÓ*ãT∫Ãq |æ\¢\qT n_Ûq+~+#ê*.

` ÇqTeTT, n\÷´$Tìj·T+, >±E, |æ+>±D° yÓTT<ä\>∑T |ü<ësêú\T @$ eT+∫ ñwüí Á>±Vü≤ø±\T

` @ Á<äe |ü<ësêú\T eT]π> ñc íÁ>∑‘·\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. Òø£ ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. }Væ≤+#·+&ç, #dæ

ø£qTø√ÿ+&ç.

` nìï yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑T<ä\ düe÷q+>± ñ+≥T+<ë. uÛÒ<ë\T ñ+{≤j·÷, ‘Ó\TdüTø√+&ç. mÁs¡eT{Ïº, q\¢eT{Ïº,

ˇ+Á&ÉTeT{Ïº, Bì˝À m≈£îÿe ø±\+ ‘eT ñ+≥T+~. yÓTTø£ÿ\T yê{Ï |ü]o\q <ë«sê ø£qTø√ÿ+&ç.

3.6.3 nH˚«wüD (|ü]XÀ<Ûäq) (Explorative Survey)

1. ñ<ëˆˆ MT Ç+{Ï #·T≥Tº|üø£ÿ\ ø=ìï Çfi¢qT #·÷&É+&ç. yê{Ïô|’ ø£|ü\T m˝≤ ñHêïjÓ÷ øÏ+~ |ü{Ïºø£ À

sêj·T+&ç. (3e ‘·s¡>∑‹ ` eTq+ ` eTq|ü]düsê\T. 10 s¡ø£s¡ø±\ Çfi¯ó¢)

1. @s¡ø£yÓTÆq Çfi¯ó¢ m≈£îÿe>± ñHêïsTT?

2. yê{Ïô|’ ø£|ü\T m˝≤ ñHêïsTT?

á s¡ø£yÓTÆq ø£è‘ê´\T |æ\¢\‘√ ‘Ó\TdüTø√yê\qï ‘·|üqqT s¡–*kÕÔsTT. s¡ø£s¡ø±\ ø√D≤\˝À ‘·eT<Ó’q XË’*˝À

düe÷#ês¡+ ø√dü+ nH˚«wækÕÔs¡T. düe÷#êsêìï $y¢wækÕÔs¡T. |òü*‘·+>± ˇø£ kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D≈£î sê>∑\T>∑T‘ês¡T. ‘·eT

n_ÛÁbÕj·÷\qT <Ûäè&É|üs¡#·T≈£î+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T $X‚¢wüD≤‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&ç– |æ\¢\ nH˚«wüD, |ü]XÀ<Ûäq <ë«sê

ø£qT>=qï $wüj·÷ìï düùV≤‘·Tø£+>± sêã{≤º*. Ç≥Te+{Ï ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·&É+e\¢ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥‘êy˚T

‘Ó\TdüT≈£îHêïeTqï uÛ≤eq ø£\T>∑T‘·T+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ düe÷#ês¡+ <ë«sê bı+~q C≤„Hêìï nq«sTTkÕÔs¡T. eè~Δ

|üs¡#·T≈£î+{≤s¡T.

Ç+ø=ø£ ñ<ë: MT ã&ç Äes¡D˝Àø±ì, MT Ç+{Ï ô|s¡{À¢>±ì @ @ s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\T ñHêïsTT. @ @ s¡ø±\

ø°ø£{≤\T, |ü⁄s¡T>∑T\T ñHêïsTT. |ü]o*+∫ <ëì JeyÓ’$<Ûä + #Ó|üŒeTHê*.

nH˚«wüD <ë«sê nuÛÑ düq+ (Learning through exploration):

ñ<ë:

` nuÛÑ düq+ nH˚~ •X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± »s¡>±*.

` |æ\¢\T ‘·eT #·T≥Tº ñqï Á|ü|ü+#êìï ì‘· J$‘· nqTuÛÑyê\T, ñ‘·T‡ø£‘·‘√ |ü\T n+XÊ\qT nH˚«wædü÷Ô

q÷‘·q n+XÊ\qT ø£qT>=+{≤s¡T.

` uÛ≤eq\T #Ó|æŒ‘ $ì |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡qTø√e&É+ ø±<äT. |æ\¢\T #j·T&É+, |ü]o*+#·&É+ <ë«sê uÛ≤yê\qT

ne>±Vü≤q #˚düTø√yê* Ò<ë kı+‘·+>± ø£qTø√ÿyê*.

Áø£. dü+K´ Ç+{Ï s¡ø£+Ç+{Ï ô|’ø£|ü

#·<äTqT>± @≥yê\T>±

Áø£.dü+.


` ø£qT>=qï nqTuÛÑyê\ qT+&ç nH«wüD <ë«sê |æ\¢\T d”«j·T ne>±Vü≤qqT ì]à+#·T≈£î+{≤s¡T. n< dü+<äs¡“¤+˝À

eTTKýÓTÆq Ç‘·s¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T ô|+bı+~+#·T≈£î+{≤s¡T.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ nH˚«wüD\T, ø£qT>=qï$ ns¡úe+‘·+>± ñ+&˚≥T¢ yê]ì Áb˛‘·‡Væ≤dü÷Ô ‘·>∑T düVü≤ø±sêìï

yê]øÏ n+~+#ê*.

` |æ\¢\≈£î yês¡+‘·≥ yêπs |ü\T q÷‘·q $wüj·÷\qT ø£qT>=q&É+ nH˚~ yê]øÏ eT+∫ Áù|s¡DqT ø£*ZdüTÔ+~.

ø£qT>=H˚ n+XÊ\T nuÛÑ düq \øå±´\≈£î #Ó+~qyÓ’ ñ+&Ü*. Ç~ Á|ü‘˚ ø£ eqs¡T\qT ø£*Œ+#·&É+, düyê\T‘√

≈£L&ç ñ+&É&É+, nuÛÑ düq \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î ñ|üø£]+#˚ Á|üX¯ï\T y˚j·T&É+ e+{Ï yê{Ïe\¢ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ nuÛÑ düHêìï |üP]Ô>± ‘êeTT nqT≈£îqï Ø‹˝À »s¡>±\qTø=ì ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì

ø£*ŒùdÔ yês¡T q÷‘·q n+XÊ\qT ø£qT>=H ùd«#·Ã¤qT ø√˝ÀŒ‘ês¡T. yê] düè»Hê‘·àø£qT ø£≥º&ç #dæq yêsö‘ês¡T.

` m|ü&Ó’‘˚ |æ\¢\T nH˚«wæ+#ê\ì, ø=‘·Ô n+XÊ\qT ø£qT>=Hê\qT ìsê›]+#·T≈£îì Á|üj·T‹ïkÕÔs√, ñ<ëˆˆ

n|ü&ÉT yês¡T ÁX¯<äΔ>± Äj·÷ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+, ndü …’q nuÛÑ düq+ »s¡>∑&É+ eTq+ #·÷&Ée#·TÃ.

m|ü&Ó’‘˚ |æ\¢\T nH˚«wüD≈£î, ø£qT>=H˚+<äT≈£î nqTeT‹kÕÔyÓ÷ n|ü&ÉT yêfi¯ó¢ ‘·eT nuÛÑ düq+ô|’ |üP]Ô

ìj·T+Á‘·DqT ø£*– ñ+{≤s¡T. ‘·eT ne>±Vü≤qqT, HÓ’|ü⁄D≤´\qT, yÓ’Ks¡T\qT ‘·eT nedüsê\T, nqTuÛÑyê\≈£î

‘·>∑Z≥Tº>± n_Ûeè~Δ |üs¡#·Tø=+{≤s¡T. ˇø£ bÕsƒ¡+ sêdæ, <ëìì @ $<Ûä+>± ø£è‘ê´\ <ë«sê, ø£qTø√ÿe&É+

(Discovery) <ë«sê, nH˚«wüD <ë«sê, Exploration <ë«sê |æ\¢\T dü«j·T+ #˚dæ, #·÷dæ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

nH«wüD ` ñ<ëVü≤s¡D\T:

1. @ @ ø±s¡D≤\ e\¢ ãTT‘·Te⁄\T ø±˝≤\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT.

2. @ @ Á<äe |ü<ësêú\T ‘=+<äs¡>± eT]j·TT Ä\dü +>± Ä$] ne⁄‘êsTT.

3. Á>±eT+˝Àì ≈£î≥T+u≤\T ‘·eT Ä<ëj·T+˝À m+‘· XÊ‘·+ |æ\¢\T b˛wüDô|’ Ks¡TÃ ô|&É‘ês¡T.

4. ≈£î≥T+u≤\˝À |æ\¢\T, ô|<ä›\T s√E≈£î m+‘· düeTj·T+ {Ï.$. #·÷&É&É+˝À >∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T.

5. >∑‘· yês¡+˝À ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\T rdüTø=qï ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ C≤_‘ê eT]j·TT yê{Ï b˛wüø£ $\Te\T

(|æ+&ç|ü<ësêú\T, Ábı{°Hé‡, ø=e⁄« |ü<ësêú\T) ‘·j·÷s¡T #j·T+&ç.

3.6.4 •Xóπø+ÁBø£è‘· $<ä (Child Centred Education)

#·<äTe⁄ nH˚~ •X¯óπø+Á<ä+>± |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚$<Ûä+>± ø=qkÕ>±*. n+fÒ |æ\¢\ nqTuÛÑyê\≈£î, yê]

Ä˝À#·q\≈£î, ÁøÏj·÷o\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ ô|<ä›|”≥ yÓj·T´&É+. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ e÷qdæø±_Ûeè~Δì,

yê] n_Ûs¡T#·T\qT, Äø±+ø£å\qT <äèwæº À ô|≥Tº≈£îì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\qT Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç$

yÓ’$<Ûä uÛÑ]‘·+>± ñ+&ç, |æ\¢\ uÛÖ‹ø£, kÕ+düÿè‹ø£, kÕe÷õø£ ÁbÕ<Ûäe÷´\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã$>± ñ+&Ü*. |æ\¢\

n_ÛÁbÕj·÷\≈£î $\Teì#Ã$>± ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À uÀ<ÛäHêdü+<äs¡“¤+>± |æ\¢\T Á|ü‹ø£åD+ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷

‘·eT+‘·≥ ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±XÊ\T n+~|ü⁄#·TÃø√e&É+ Á|ü<Ûëq+ ø±yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ dü\Vü‰<ës¡T>±,

e÷s¡Z<ä]Ù>±, kÂ\uÛÑ ø£s¡Ô>± eéVü≤]+#ê*.

3.7 |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ô|’ ne>±Vü≤q (Understanding Childhood)` |æ\¢\T á $X¯«+˝À ñqï Á|ü‹ edüTÔe⁄qT, <äè–«wüj·÷\qT ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ñ‘·T‡ø£‘·‘√ ñ+{≤s¡T. á

ñ‘·T‡ø£‘· kÕ«uÛ≤$ø£+. |æ\¢\+<ä]˝À ñ+≥T+~. Bìì ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ, ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ »s¡>±*.


` |æ\¢\T X¯øÏÔ e+‘·+>± ñ+{≤s¡T (Children are energitic) |æ\¢\T ø£ #√≥ ≈£Ls√Ã≈£î+&Ü m|ü&ÉT @<√ ø£

|üì #˚düTÔ+{≤s¡T. e÷{≤¢&ÉT‘·T+{≤s¡T. Ä&ÉT‘·T+{≤s¡T. m+<äTø£+fÒ m|ü&ÉT yês¡T ñ‘ê‡Vü≤+>± eT]j·TT

X¯øÏÔ‘√ ñ+{≤s¡T. Bìì H˚s¡TÃø√e&É+˝À ñ|üjÓ÷–+#ê*. ã\e+‘·+>± ≈£Ls√Ãu…{Ïº düyê\T‘√ ≈£L&çq

(challenging learning tasks) @ |üì Çe«≈£î+&Ü, yê]ì XÊX«‘·+>± @ |üì #j·T≈£î+&Ü ø£ n\yê≥TqT

#˚j·T≈£L&É<äT (Culture of silence and idealness).

|æ\¢\T Ç‘·s¡T\‘√ ø£*ùd kÕe÷õø£ dü«uÛ≤e+ ø£*Z ñ+{≤s¡T

|æ\¢\T Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì #˚j·T&ÜìøÏ Çwüº |ü&É‘ês¡T. ô|<ä›\‘√ ø£*dæ ñ+&É{≤ìøÏ ñ‘·‡yê˝À¢, |ü+&ÉT>∑ À¢

n+<ä]‘√ ø£*dæ ñ+&Ü\ì, |üqT\T #˚j·÷\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. Ç˝≤ bÕ˝ÀZq≥+ <ë«sê kÕe÷õø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T

n\e&ÉT‘êsTT ø±e⁄q Á>∑÷|ü⁄ |üì, yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ |üì <ë«sê ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\T #˚sTT+#ê*.

|æ\¢\T Á|üX¯+düqT, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï ø√s¡T≈£î+{≤s¡T

Á|üX+dü\T, Áb˛‘ê‡Vü≤+ e\¢ |æ\¢\T u≤>± ñ‘ÓÔõ‘·T …’ nuÛÑ düq+˝À bÕ˝ÀZ+{≤s¡T. Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.

eT+∫ Á|ües¡ÔqqT n\es¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T. ‘·eTqT >∑eTì+#ê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ÁbÕ<Ûä$Tø£+>± nuÛÑ düq+

Á|üX¯+dü, Áb˛‘ê‡Vü≤+‘√H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. <ä+&Éq, uÛÑj·T+ e\¢ H˚s¡TÃø√ Òs¡T. #·<äTe⁄qT+&ç, n˝≤+{Ï Á|ü<˚X¯+ qT+&ç

<ä÷s¡+>± ñ+&É{≤ìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.

|æ\¢\T <ä+&Éqqî $eTs¡ÙqT, nee÷q |üs¡#·&Üìï d”«ø£]+#·&ÜìøÏ Çwüº|ü&És¡T.

|æ\¢\T <ä+&Éq, nee÷q |üs¡#·&É+, $eTs¡Ù, uÛÑj·Tô|≥º&É+, ‘·≈£îÿe#˚dæ e÷{≤¢&É≥+, ø£ s¡ø£yÓTÆq d”]j·Tdt

yê‘êes¡D≤ìï Çwüº|ü&És¡T. M{ÏøÏ <ä÷s¡+>± ñ+{≤s¡T. n˝≤+{Ï e´≈£îÔ\q÷ Çwüº|ü&És¡T. <˚«wækÕÔs¡T.

3.8 ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ (Child Friendly Environment)

|æ\¢\T Äq+<ä+>±, ÄVü‰¢<äø£s¡+>± H˚s¡TÃø√yê*. uÛÑj·T+, ˇ‹Ô&ç Òì ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+ ñqï#√≥H˚

|æ\¢ À¢ $ø±dü+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq+<ä]øÏ ‘Ó*dæ+<˚. |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\≈£î, n_Ûs¡T#·T\≈£î ‘·–q kÕúq+

ø£*Œ+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T yês¡T ÄVü‰¢<ä+>±, Äq+<ä+>± ñ+&É>∑\TZ‘ês¡T. •X¯óπø+ÁBø£è‘· uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T

ø£*Œ+∫ uÀ<Ûäq˝À |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚ ≤ #˚j·÷*. Ç≥Te+{Ï yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+∫q|ü&ÉT

e÷Á‘·y˚T n~ ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.

ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D \ø£åD≤\T:

` uÛÑj·T+ Ò≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î ùd«#·Ã¤ì∫Ã, ‘Ó*j·Tì ns¡ú+ø±ì $wüj·÷\qT »+≈£î Ò≈£î+&Ü

|æ\¢\T n&çπ> yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+.

` |æ\¢\+<äs¡÷ bÕ˝§Zq&É+.

` kÕúsTTøÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+#·ã&É&É+.

` ø£è‘ê´\T ñ‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, ÄdüøÏÔ ø£*+–+#˚$ ñ+&Ü*.

` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷s¡Z<ä]Ù>±, dü\Vü‰<ës¡T>±, kÂ\uÛÑ ø£s¡Ô>±, ùdïVæ≤‘·T&ç ≤ eéVü≤]+#·&É+.

` |üs¡düŒs¡+, ‘√{Ï yê] <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+&É&É+.

` n_ÛÁbÕj·÷*ï >ös¡$+#·&É+.


` ˇ‹Ô&ç, <ä+&Éq Òì uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+.

` nqTuÛÑyê\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#˚ neø±X¯+ ñ+&É&É+.

` n_Ûq+<äq, Áb˛‘ê‡Vü≤+, Áù|s¡D, neø±X¯+ e+{Ï yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&É&É+. yÓTT<ä\>∑Tq$.

BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·s¡>∑‹>∑~ ñ<ëVü≤s¡D á n<Ûë´j·T+˝ÀH˚ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

3.9 nuÛÑ düq+ n+fÒ? (What is Learning?)

#ê˝≤ eT+~ ªnuÛÑ düq+μ n+fÒ |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#êsêìï ñ|üHê´dü|ü<äΔ‹ <ë«sê |æ\¢\≈£î n+~+#·&É+,

Á|üX¯ï\ <ë«sê n+~+∫q düe÷#êsêìï sêã≥º&É+>±H˚ uÛ≤$kÕÔs¡T. Bìe\¢ #ê˝≤ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

πøe\+ #Ó|üŒ&É+, $<ë´]ú $ì ns¡ú+#düTø=ì >∑Ts¡TÔ ô|≥Tºø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. yêdüÔe+>± nuÛÑ düqeT+fÒ düe÷#ês¡+

ne>±Vü≤q #˚düTø=ì nqTuÛÑe+ <ë«sê C≤„q+>± e÷s¡TÃø√e&É+. nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT, dü+<äs√“¤∫‘·+>± á C≤„Hêìï

$ìjÓ÷–+#·>∑\>±*. á y˚Ts¡≈£î dü¬s’q nuÛÑ düHê nqTuÛÑyê\T bı+<äø£b˛e&É+ e\q |æ\¢\≈£î ã{°º $<Ûëq+ ‘·|üŒ

eTs√ e÷s¡Z+ Òì |ü]dæú‹ HÓ\ø=qï~.

Ä<ÛäTìø£ $<ëý‘·Ô\T |ü]XÀ<Ûäq\T #dæ |æ\¢\+<ä]˝Àq÷ nuÛÑ dæ+# XøÏÔ ñ+<äì ìs¡÷|æ+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+

|æ\¢\T dü«+‘·+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√>∑\s¡T. |æ\¢\≈£î düe÷#êsêìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ yê] |üPs¡«C≤„q+,

|üPsê«qTuÛÑyê\‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√H˚+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+<Ûëqø£s¡Ô\T>± kÂ\uÛÑ ø£s¡Ô\T>± (ô|òdæ*fÒ≥sY)

ñ+&Ü*.

kÕ+Á|ü<ëj·T+>± uÛ≤$düTÔqï≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T C≤„q<ë‘·\T ø±s¡T, |æ\¢\T C≤„qÁ>∑V”≤‘·\T ø±s¡T. C≤„q ìsêà‘·\T.

n+‘˚ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TTì dü÷#·q Á|üø±s¡+ q&ÉT#·Tø=H˚ ªeTs¡eTqwüß\Tμ ø±s¡T.

ô|’ n+XÊ\qT |ü]o*ùdÔ düe÷#êsêìï |üPsê«qTuÛÑyê\‘√ dü+<Ûëq+ #düTø=ì kÕeTsêú \≈£î |ü<äTqT ô|≥Tºø=ì

dü+<äsê“¤qTkÕs¡+ $ìjÓ÷–+#˚ X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·Tø√e&Éy˚T nuÛÑ düq+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.

3.10 nuÛÑ düq dü«uÛ≤e+, |æ\¢\T b˝≤ Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T?

(Nature of learning - How children learn)

` |æ\¢\T πøe\+ $q&É+ Òø£ #·<äe&É+ <ë«sêH ø±≈£î+&Ü nHø£ Ç‘·s¡ |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê ≈£L&Ü Hs¡TÃø=+{≤s¡T.

nq>± nqTuÛÑyê\T (Experience), |üqT\T, ø£è‘ê´\T #j·T&É+ <ë«sê (learning by doing) Á|üjÓ÷>±\T

#˚j·T&É+ (experimentation), #·s¡Ã\T (discussion), n&É>∑&É+/ Á|ü•ï+#·&É+, Ä˝À∫+#·&É+,

Á|ü‹düŒ+~+#·&É+, Ä˝À∫+∫ dü«+‘·+>± sêj·T&É+, (asking / questioning, listening,thinking,reflecting and expressing, one self) yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê Hs¡TÃø=+{≤s¡T.

` ñ‘ê‡Vü≤+>± Hs¡TÃø√e&É+ nH~ |æ\¢\+<ä]øÏ kÕ«uÛ≤$ø£+>±H ñ+≥T+~. n+<äs¡T |æ\¢\T Hs¡TÃø√>∑\s¡T.

Hs¡TÃø=H kÕ«eTs¡Δ + |æ\¢\+<ä]ø° ñqï~. Hs¡TÃø√e&É+ nH~ bÕsƒ¡XÊ\˝ÀH >±≈£î+&Ü ãj·T≥ yê‘êes¡D+˝À

≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê\+fÒ ‘·|üŒìdü]>± ‘·s¡>∑‹ >∑~ nuÛÑ düHêìï ã&ç ãj·T≥

ø£è‘ê´\‘√, nqTuÛÑyê\‘√ nqTdü+<Ûëq+ #j·÷*. #j·T&É+ <ë«sê |ü]o\q <ë«sê, Ä˝À∫+#·&É+ <ë«sê

u≤>∑T>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

` nsêúìï Á>∑Væ≤+#·&É+, ne>±Vü≤q #düTø√e&É+, ‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·&É+, düeTdü \ kÕ<Ûäq, nH«wæ+#·&É+,

ø£qT>=q&É+, #·s¡Ã\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê nuÛÑ düq+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~.


` |æ\¢\T e÷qdæø£+>±, XÊØs¡ø£+>±, yT<∏√|üs¡+>± dü+dæ<äTΔ\T ø±ø£eTT+< ã&çøÏ |ü+|æ‘ nuÛÑ düq+ »s¡T>∑<äT.

Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ |æ\¢\T bÕsƒê\qT ã{°º |ü{Ïº n|üŒ #ÓãT‘êπs, ø±ì Ä düe÷#êsêìï ne>±Vü≤q #düTø√s¡T,

ì‘· J$‘êìøÏ nq«sTT+#·Tø√ Òs¡T. ãfiÀ¢ ≈£L&Ü HπsŒ n+X+ |ü≥¢ |æ\¢\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£ ne>±Vü≤q Ò<ë ‘·–q

kÕeTsêΔ \T Ò≈£îHêï ≈£L&Ü |æ\¢\≈£î Hs¡TÃø=H $wüj·T+ |ü≥¢ nsTTwüº‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä düu…®≈£îºqT ø£wüºyÓTÆq~>±

uÛ≤$kÕÔs¡T. ø±ã{Ïº ‘·|üŒìdü]>± yT<∏√|üs¡+>± dü+dæ<äT›\qT #j·T&É+ eTq u≤<Ûä ‘·.

` nuÛÑ düq+ u≤>± »s¡>±\+fÒ ‘·–q Á|üXï\ <ë«sê |æ\¢\qT Ä˝À∫+|ü #j·÷*. ø£è‘ê´\T, düeTdü \T, ÁbÕC…≈£îº\T

Ç∫Ã <ëìô|’ |æ\¢\qT e÷{≤¢&ç+#ê*. #dæ+~, Hs¡TÃø=qï~ ]b˛s¡Tº\ s¡÷|ü+˝À sêj·TeTHê*. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

Á|ü<ä]Ù+∫ #·s¡Ã≈£î ô|≥ºeTHê*. Ç˝≤ #ùdÔ |æ\¢\T dü+‘√wü+>±, u≤>∑T>± Hs¡TÃø=+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï |üqT\˝À

yÓ’$<Ûä +, düyê\T (challenge) ñ+≥T+~. $düT>∑T<ä\ ñ+&É<äT. |üqT\T #j·T&É+ <ë«sê Hs¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T.

ø±e⁄q @ø±Á>∑‘· ñ+≥T+~. |æ\¢\T Çwüº+>± #j·T&É+ e\¢ yê{Ï À, ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. Hs¡TÃø√e&É+

düT\uÛÑ+>± ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH »s¡T>∑T‘·T+~. |üqT˝À¢ ìeT>∑ï+ ne⁄‘ês¡T ø±ã{Ïº n\¢] #j·T&É+ yÓTT<ä\>∑T

Áø£eT•ø£åD≤ düeTdü \T ñ‘·Œqï+ ø±e⁄.

` nuÛÑ düq+ nH~ |ü]düsê\˝À |æ\¢\T |üs¡düŒs¡ Á|ü‹düŒ+<äHê\ <ë«sê, |ü]o\q\ <ë«sê, düe÷»+˝Àì $$<Ûä

e´≈£îÔ\‘√ »]ù| |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.

` |æ\¢\T ‘·eT≈£îqï |üPs¡« C≤„q+ <ë«sê ø=‘Ô· C≤„q+ bı+<ä&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T. C≤„q ìsêàD+ nH~ |æ\¢\T

kı+‘·+>± |ü]düsê\˝À, e´≈£îÔ\˝À |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã, Á|ü‹düŒ+<äq\ (interactive) <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\+<ä]ø°

|üPs¡« C≤„q+ ys¡T ys¡T>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº ø=‘·Ô n+XÊ\ |ü≥¢ n+XÊ\≈£î ne>±Vü≤q #düTø√e&É+ ≈£L&Ü

ys¡T>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº |æ\¢\T ‘·eT nuÛÑ düq+˝À πø Ø‹˝À ñ+&És¡T. |æ\¢\ C≤„q ìsêàD≤ìøÏ, ‘·–q

nqTuÛÑyê\T, ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã\ <ë«sê Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+ nH$ #j·÷*.

` Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ eTTKýÓTÆq~ ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+, nq>± uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+. |æ\¢\≈£î uÛÑÁ<ä‘·,

Áù|eT ÄbÕ´j·T‘· #·÷|æ+#·&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\‘√ ø£*dæb˛sTT yês¡T Hs¡TÃ≈£îH≥≥T¢ #j·T&É+, e´øÏÔ>∑‘·+>±

#Ó|üŒ&É+, ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\T n&É>∑eTì |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&Üìï Ábı‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·s¡>∑‹ >∑~ |ü]XóÁuÛÑ+>±

ñ+&Ü*. q\¢ã\¢, #ês¡Tº\T ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ~Û+#ê*. bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î,

ø=ìï Á|üXï\T q\¢ã\¢ ô|’ sêdæ, Ä Á|üXï\ô|’ #·]Ã+|üCÒj·÷*. #·s¡Ã »]|æq n+XÊ\‘√ b˛\TÃø√yê*. |æ\¢\qT

bÕsƒ¡+ #·~$+∫, #·s¡Ã\T #sTT+#ê*. eTTKýÓTÆq yê{Ïì q\¢ ã\¢ô|’ sêj·÷*. Bìe\¢ |æ\¢\T Ä Á|üXï\

>∑T]+∫ Ä˝À∫kÕÔs¡T. ‘êyT »yêãT\T kı+‘·+>± #ÓãT‘ês¡T. Ç‘·s¡T\T #Ó|æŒq <ëìï $+{≤s¡T. Ç˝≤ ‘·s¡>∑‹

>∑~˝À Hs¡TÃø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. BHï (interactive learning) #·s¡Ã\T, Á|ü‹düŒ+<äq\ <ë«sê Hs¡TÃø√e&É+

n+{≤s¡T. ˇø£ eT+∫ kÕe÷õø£ yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |æ\¢\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT

ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+# neø±X+ Ç˝≤+{Ï $<ÛëHê\ <ë«sê \_ÛdüTÔ+~. n+<äs¡T |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± ñ+{≤s¡T.

#·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Z+{≤s¡T. Ç˝≤π> ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T, |ü]o\q\T ≈£L&Ü #sTT+#·&É+ <ë«sê nuÛÑ düHêìï

ñ‘ê‡Vü≤uÛÑ]‘·+ #dæ |æ\¢\+<äs¡÷ ìeT>∑ï+ njT´≥≥T¢ #ÓjÓT´#·TÃ.

` ◊‘ Hs¡TÃø=H≥|ü&ÉT ‘·|ü\T »s¡>∑&É+ #√≥T#düT≈£î+≥T+~. |æ\¢\ ‘·|ü\qT m‹Ô #·÷|ü&É+, ì+~+#·&É+,

Ç‘·s¡T˝‘√ b˛\Ã&É+ øÏ+#·|üs¡#·&É+ e+{Ï$ #j·T≈£L&É<äT. |æ\¢\T #dæq yê{Ï À @yT+ #XÊs√ >∑T]Ô+#ê*.


n_Ûq+~+#ê*. yês¡T #dæq ‘·|ü\qT |æ\¢ Ò dü]~<äT›≈£îH˝≤ ‘·s¡>∑‹˝À #·s¡Ã ìs¡«Væ≤+#ê*. dü¬s’q~ @<√ ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT $e]+∫, |æ\¢*ï ‘êeTT sêdæq yê{Ïì dü]b˛\TÃø√eTì nHê*. (competition) Bì e\¢

|æ\¢\T Hs¡TÃø=H Á|üÁøÏj·T˝À ‘·eTø√dü+ bÕ˝§Z+{≤s¡T. n< |üì>± ‘·|ü\T yÓ~øÏ 'X' \T ô|{Ïº m‹Ô#·÷|æq+‘·

e÷Á‘êq, Ä ‘·|ü m+<äT≈£î »]–+<√ >∑T]Ô+#· Ò&ÉT. ‘·|ü\T b˛‘êj·Tqï uÛÑj·T+‘√/ q÷´q‘ê uÛ≤e+‘√

e÷{≤¢&É{≤ìøÏ, ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ, Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î sês¡T. Bìe\¢ nuÛ Ñ´düq+

≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~.»s¡>∑<äT.

uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ düq+ (Collaborative learning)

ªHs¡TÃø√e&É+μ nH~ ø£ kÕe÷õø£ Á|üÁøÏj·T, Ç‘·s¡T\‘√ e÷{≤¢&ÉT‘·÷ , Ç‘·s¡T\T e÷{≤¢&~ $+≥Tqï|ü&ÉT,

#·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, ‘√{Ï yê]‘√ ø£*dæ |üì#j·T&É+ <ë«sê nÁ|üj·T‘·ï+>±H nHø£ $wüj·÷\qT Á>∑Væ≤düTÔ+{≤s¡T.

Ç~ dü+<äs√“∫‘·+>± ≈£L&Ü ñ+≥T+~. ◊‘ kÕ<Ûës¡D+>± ô|<ä›\≈£î >±˙, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘êeTT

#Ó|üŒ&É+ e Ò¢ nìï $wüj·÷\qT |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£î+≥THêïs¡ì uÛ≤$düTÔ+{≤s¡T. ø=ìï |æ\¢\≈£î eTq+ @$T $wüj·÷\T

#ÓbÕŒ*? πøe\+ Ç$ e÷Á‘·yT |æ\¢\≈£î ‘Ó\TkÕ? $T>∑‘ê$ |æ\¢\≈£î m˝≤ ‘Ó\TdüT? nì Ä˝À∫ùdÔ |æ\¢\T Hs¡TÃø=H

$<Ûëq+ uÀ<Ûä|ü&ÉT‘·T+~. |æ\¢\T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ ø£*‡ Ä&É&É+, bÕ&É&É+, eTT#·Ã{Ï+#·&É+, #·]Ã+#·&É+, yê~+#·&É+,

ø£*‡ |üì#j·T&É+e+{Ï$ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ <ë«sê m≈£îÿe>± Hs¡TÃø=+{≤s¡T. $wüj·÷\T ‘·eT ‘√{Ï yê]‘√ #·]Ã+#·&É+

e\¢ yê] C≤„q+ $düèÔ‘·yÓTÆ‘·T+~. Ç˝≤ Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ Hs¡TÃø=H |ü<äΔ‹ì »≥Tº |üqT\ <ë«sê ø£*Œ+#·e#·TÃ. Ç~

uÛ≤>∑kÕ«eT´ nuÛÑ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.BìH bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê Hs¡TÃø√&É+ nqe#·TÃ.

|æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T?

Ä˝À#·q nuÛÑ´düHêìøÏ eT÷\+. e÷qdæø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T, $<ëý˚‘·Ô\ |ü]XÀ<Ûäq\ Á|üø±s¡+ |æ\¢\˝À

H˚s¡TÃø√>∑*–q X¯øÏÔ n+‘·s¡Z‘·+>± ñ+≥T+~. Ç~ |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ dü+Áø£$TdüTÔ+~. |æ\¢\T kÕ<Ûës¡D+>± |ü]düsê\

<ë«sê edüTÔe⁄\‘√ |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T »]|æ düeTej·TdüTÿ\T, ô|<ä›\ düVü≤ø±s¡+‘√ H˚s¡TÃø=+{≤s¡T. bÕsƒ¡XÊ\˝À ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£*Œ+∫q dü+<äs√“¤∫‘·yÓTÆq ns¡úe+‘·yÓTÆq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zì |üPs¡«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± q÷‘·q C≤„Hêìï

ì]à+#·T≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&É+˝À eTTK´bÕÁ‘·qT b˛wæ+#˚ Á|üÁøÏj·T\qT ‘Ó\TdüTø=+<ë+. n$:

` Ä˝À∫+#·&É+

` |ü]o*+#·&É+

` Á|ü•ï+#·&É+

` uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±e&É+

` |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ »s¡|ü&É+

` ìs¡+‘·s¡ nH˚«wüD

` ø£qT>=q&É+

` #·]Ã+#·&É+

` |üs¡düŒs¡+ uÛ≤yê\qT |ü+#·Tø√e&É+

` uÛÖ‹ø£, y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq&É+

` dü+<ä]Ù+#·&É+


nsTT‘˚ |æ\¢\≈£î nuÛÑ´düHêqTuÛÑyê\qT ø£*Œ+#˚≥|ü&ÉT eTq+ á n+XÊ\ìï+{Ï˙ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ

rdüTø=+≥THêïe÷? nuÛÑ´düq+˝À á Á|üÁøÏj·T\T #√≥T#˚düTø√ø£b˛‘˚ H˚s¡TÃ≈£îqï~ ‘ê‘êÿ*ø£e÷? XÊX¯«‘·e÷?

dü+|üPs¡íe÷? ndü+|üPs¡íe÷? n˝À∫+#·+&ç!

3.11 |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&É+˝À b+<äT≈£î yÓqTø£ã&ÉT‘·THêïs¡T?

(Why children fail in learning)

>∑‘· <äXÊãΔø±\+ qT+&ç >∑TD≤‘·àø£ $<ë´ ø±sê´Áø£e÷\T ñ<ä eTkÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø° |æ\¢\T

nuÛÑ düq˝À yÓqTø£ã&ç ñqï≥T¢ >∑eTì+#·&É+ »]–+~. ACER 2000 Á|üø±s¡+ 8e‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú À¢ 20.62%

eT+~ ù|sêÁ>±|t/ ø£<∏äqT #·<äe Òø£b˛‘·THêïs¡T.

|æ\¢\ nuÛÑ düq≈£î nH˚ø£ Ä≥+ø±\T ìs¡÷‘ê‡Vü≤|üs¡TdüTÔHêïsTT. yê{Ï À ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.

` Á|üdüTÔ‘· dæ\ãdt À ñqï bÕsƒê\T Hs¡TÃø√yê\+fÒ |æ\¢\≈£î ø£ dü uÛ≤cÕkÕeTsêú \T nq>± #·<äe&É+, kı+‘·+>±

‘·eT uÛ≤yê\qT sêj·T&É+, #·~$q <ëìì ns¡ú+#˚düTø=ì kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T&É+, >∑DÏ‘·+˝À ø£ dü+

#·<äT]«<Ûä Á|üÁøÏj·T\T nq>± ≈£L&çø£, rdæy˚‘·, >∑TDø±s¡+, dü+U≤Ć≤„q+ yÓTT<ä\>∑Tq$ sêyê*. Ç$ sêø£b˛‘˚

|æ\¢\T #·<äe&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·s¡T. yês¡T kı+‘·+>± #·~$ ns¡ú+ #düT≈£î+fÒ, #·<äTe⁄˝À ndü\T yÓqTø£ã&És¡T.

` dü¬s’q nuÛÑ düq ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#·ø£b˛e&É+.

` |æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± Ä˝À∫+∫, bÕ˝§Zì e´ø°Ôø£]+#˚ neø±X¯+ Çe«ø£b˛e&É+.

` ¬>’&ÉT¢, H√{Ÿ‡ ñ|üjÓ÷–+#·&É+e\¢, |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ dü«j·T+>±, dü«+‘·+>± ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡#·&É+

»s¡>∑&É+ Ò<äT. Ä dü+düÿè‹ì eTq+ ô|+bı+~+#·&É+ Ò<äT.

` uÛ≤eq\T |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ø±ø£eTT+<˚ bÕsƒêìï eTT–+#·&É+. eTs√bÕsƒ¡+ #Ó|üŒ&É+.

ñ<ë. rdæy˚‘· uÛ≤eq ne>±Vü≤q ø±≈£î+&ÜH˚ >∑TDø±s¡+ #˚sTT+#·&É+, ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤>±Vü‰s¡+ #˚sTT+#·&É+

|òü*‘·+>± |æ\¢\T ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î yÓ[flHê Ç+ø± rdæy˚‘· À¢H˚ ñ+&É&É+.

` uÛ≤cÕø±]ƒq´‘·, dü÷#·q\T |ü<äC≤\+ô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·ø£b˛e&É+.

` |æ\¢\ ÄdüøÏÔ, n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√ø£b˛e&É+.

` |æ\¢*ï ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡#·&É+, $eø£å #·÷|ü&É+, |æ\¢\T H˚s¡TÃø√ Òø£ eTT+<äT≈£î b˛ø£b˛e&É+, ìs¡T‘ê‡Vü≤+,

uÛÑj·T+ ø£\>∑&É+.

` eT÷dü $<ÛëHê˝À¢ uÀ~Û+#·&É+, |æ\¢\T ‘·eT<Ó’q XË’*˝À H˚s¡TÃø=H˚ neø±X¯+ Çe«ø£b˛e&É+.

` |æ\¢ À¢ ñqï X¯øÏÔ kÕeTsêú \qT >∑T]Ô+∫, ‘·–q |üqT\ <ë«sê yê]ì #·<äTe⁄˝À ìeT>∑ï+ #˚j·Tø£b˛e&É+.

düe÷#ês¡+ m|ü&ÉT C≤„q+>± e÷s¡T‘·T+~?

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±˝À¢ ñqï düe÷#êsêqï+‘ê j·÷+Á‹ø£, ã{°º $<ÛëHê˝À¢ |æ\¢\ yÓT<äfifl˝À ≈£îπøÿdüTÔHêïs¡ì:.

Bìe\¢H˚ |æ\¢ À¢ $y˚#·q, $X‚¢wüD, düs¡TΔu≤≥T, düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ X¯øÏÔ À|ædüTÔHêïj·Tì #ê˝≤ eT+~ $eT]ÙdüTÔHêïs¡T.

nuÛÑ düq+ n+fÒ düe÷#ês¡+ bı+<ä&É+ ø±<äT. kÕ<Ûës¡D+>± düe÷#ês¡+ nH˚~ ∫qï ∫qï uÛ≤>±\T>±,

ndüeTÁ>∑+>± ñ+≥T+~. düe÷#ês¡+ e÷s¡TŒ\T, #˚s¡TŒ\≈£î ˝Àã&ç ñ+≥T+~. nuÛÑ düq ø√D+˝À |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT

düe÷#ês¡+ ˇø£ eTT&çdüs¡T≈£î.


ø£]≈£î\+˝À uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ kÕ<Ûës¡D+>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T, ∫Á‘ê\T,

#Ûês¡Tº\T, yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’qT¢, <äèX¯ ÁX¯eD s¡÷bÕ\˝À ñ+≥T+~.

nsTT‘˚ ø£]≈£î\+˝À ìsêΔ]+∫q uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ns¡úe+‘·yÓTÆq,

ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê, nqTuÛÑyê\ <ë«sê (experimental) C≤„q+>± ì]à+#·ã&Ü*.

|æ\¢\ |üPs¡« nqTuÛÑyê\T, ø£è‘ê´\˝À ìeT>∑ï+ø±e&É+ e\¢ |æ\¢\T Ä˝À∫+∫, |ü]o*+∫, |ü]XÀ~Û+∫, ìsêús¡D≈£î

sêe&É+ <ë«sê düe÷#ês¡+ C≤„q+>± e÷s¡T‘·T+~. á C≤„q+ <ë«sê HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·>∑\–q|ü&ÉT n~ kÕeTs¡ú +>±

e÷s¡T‘·T+~. á $<Ûä+>± |æ\¢\T kÕeTs¡ú + bı+~q|ü⁄&ÉT uÛ≤eq\qT XÊX¯«‘·‘·«+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~. Á|ü‹ uÛ≤eqô|’

|æ\¢\qT Ä˝À∫+|ü#˚j·÷*. <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫ yê] |üPs¡«C≤„q+, e´ø£Ô|üs¡#˚≥≥T¢ #˚j·÷*. #·s¡Ã\˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢

#˚j·÷*. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq j·÷+Á‹ø£+>± ø±≈£î+&Ü ÁøÏj·÷o\+>± »]π>≥T¢ #˚j·÷*.

3.12 nuÛÑ düq dü«uÛ≤e+ ìj·Te÷\T (Nature and principles)` nuÛÑ düq+ nH˚~ e´øÏÔ>∑‘·+>± ø£+fÒ Ç‘·s¡T\ <ë«sê, düe÷»+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.

` C≤„H˚+Á~j·÷\ <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îqï~ uÖ~Δø£, nuÛÑ düHêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. u≤\´<äX¯ À |æ\¢\T #·÷&É&É+ <ë«sê,

#˚j·T&É+ <ë«sê u≤>± m≈£îÿe>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

` nqTuÛÑ÷‘·T\T, Áù|s¡D <ë«sê |æ\¢\T Á|üuÛ≤ee+‘·+>± y˚>∑+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

` ÄdüøÏÔ eT]j·TT ÄVü‰¢<ä+ nH˚$ ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯ À $<ë´]ú m+‘· u≤>± bÕsƒ¡XÊ\˝À H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï&ÉT nH˚~

ìs¡ísTTkÕÔsTT.

` Áù|s¡D, ÄdüøÏÔ, H˚s¡TÃø√e&É+˝À ìeT>∑ï+ ø±e&É+, ‘·eT dü+‘√wü+ nH˚$ nuÛÑ düHêìøÏ ñ|üø£]+#˚ eTTKýÓTÆq

n+XÊ\T.

` uÛ≤wü eT]j·TT uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ñ|üø£]kÕÔsTT. ø±e⁄q ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À

uÛ≤wü eT]j·TT uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î n‘· +‘· ÁbÕeTTK´‘· Çyê«*.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\≈£î düVü‰j·T+#˚dæ eT+∫>±, Á‹ø£s¡D X¯ó~Δ>±, Çwüº+>± Á|üj·T‹ïùdÔ øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\T

≈£L&Ü |æ\¢\≈£î ne>±Vü≤q #˚sTT+#·e#·TÃ.

` nqTuÛÑe |üPs¡«ø£yÓTÆq ø£è‘ê´\T, nqTuÛÑyê\ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+ (Learning by doing) nqTuÛÑyê\T

|ü+#·Tø√e&É+ kÕeT÷Væ≤ø£ nuÛÑ düq+ collaborative learning yÓTT<ä\>∑Tq$ Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq nuÛÑ düHêìøÏ

‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*dæ |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\ <ë«sê, ø£è‘ê´\ <ë«sê, C≤„q ìsêàD≤ìøÏ ø£èwæ

#˚j·÷*. |æ\¢\qT uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À∫+|ü#˚j·÷*. yê] kı+‘· uÛ≤yê\≈£î nqTuÛÑyê\î |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ,

e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ neø±X¯$Tyê«*. á s¡ø£+>± |æ\¢\˝À C≤„q ìsêàD+ »s¡T>∑T‘·T+~.

` nuÛÑ düq+˝À düeTkÕ´kÕ<Ûäq≈£î ô|<ä›|”≥ yÓj·÷´*. düeTdü \T ‘Ó\TdüTø=ì yê{Ïô|’ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D |ü]XÀ<Ûäq,

#·s¡Ã\<ë«sê düeTdü \≈£î ‘·>∑T |ü]cÕÿsê\T Çyê«*.

` düeTdü \ |ü]cÕÿsêìøÏ, j·T‘·ï, <√wü |ü<äΔ‹ eT+∫~. |æ\¢\T düeTdü \T kÕ~Û+#˚≥|ü&ÉT Ç∫Ãq n+XÊ\ô|’

uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D #ùd≥|ü&ÉT ‘·|ü\T #j·T&É+ düVü≤»+. ‘·|ü\T #dü÷ÔH Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ø±e⁄q ‘·|ü\ô|’qH

eTq+ <äèwæº ô|≥º≈£î+&Ü |æ\¢\ Á|üj·T‘êï\T, n_Ûs¡T∫, ÄdüøÏÔ >∑eTì+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·|ü\ qT+#˚

|æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.


` #·Ts¡T≈£î>± ñ+&ç H˚s¡TÃø√e&É+ (Active Learning) ÁbÕ<∏äeTøÏ <äX¯ À n‹ eTTKýÓTÆq~. #·s¡Ã\T, ø£è‘ê´\T,

•ø£å\T, uÛÑj·T+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï bÕsƒ¡XÊ\ eT]j·TT ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T, |æ\¢\ e÷qdæø£ eT]j·TT XÊØs¡ø£ m<äT>∑T<ä\qT

Ä≥+ø£|üs¡TkÕÔsTT eT]j·TT Ç$ H˚s¡TÃø√e&Üìï ìs√~ÛkÕÔsTT.

` |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îH≥|ü&ÉT ô|<ä›\T >∑eTì+∫ ‘·>∑T $<Ûä+>± düVü‰j·T düVü≤ø±sê\+~ùdÔ |æ\¢\T u≤>± Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

Ä‘·àôdúÌs¡ +‘√ eTT+<äT≈£î b˛‘ês¡T.

` nH˚«wüD |ü<äΔ‹ (exploration learning) #˚j·T&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+ (learnign by doing) ÁbÕøÏºø£ Ÿ‡

#˚dæ ø£qTø√ÿe&É+ (Discovery) düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+ |ü<äΔ‹ (problem solve), Ä≥\T, düu…®≈£îº|üs¡yÓTÆq

Ä≥\T, nqTuÛÑe|üPs¡«ø£ nuÛÑ düq+ #·Ts¡T¬ø’q nuÛÑ dü+q, H˚s¡TÃ≈£îH˚ Á|üÁøÏj·T˝À |æ\¢\T n+<äs¡T bÕ˝§Zq&É+,

Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+, nH˚$, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä <äX¯ À eTTKýÓTÆq |ü<äΔ‘·T\T. Ç$ @y˚Ts¡≈£î

eTq+ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ñ|üjÓ÷–düTÔHêï+ nH˚~ Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä˝À∫+#ê*‡q $wüj·T+.

` |æ\¢\T dü«‘·Vü‰>± ñ‘ê‡Vü≤+>±, ÄdüøÏÔ>± ñ+{≤s¡T. (Curosity) Bìì eTq+ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. neø±X¯+

Çyê«*. Ç<˚ e÷qe #·]Á‘·qT ‹s¡>∑ sêdüTÔ+~. H˚s¡TÃø√e&É+|ü≥¢ ñ‘·T‡ø£‘· |æ\¢\˝À q•+∫qHê&ÉT eTq+

<˚X¯ ìsêàD+ #Ój·T´ Ò+. |ü]o\q\T, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, πøåÁ‘·|ü]o\q\˝À |æ\¢\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì u≤>∑T>±

H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. C≤„qìsêàD≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

` |æ\¢\ Ä‘·à $XÊ«dü+, Ä‘·à>ös¡e+ ô|+∫ b˛wæ+#ê*. ‘·≈£îÿe #dæ e÷{≤¢&É≈£L&É<äT, u≤>∑T>± #·<äTe⁄‘·THêïeì

eT+∫ düeTs¡úq, Áb˛‘ê‡Vü≤+, eT+∫ |üqT\qî eT+∫ Á|üj·T‘êï\qî n_Ûq+~+#·&É+ nH˚$ |æ\¢\T e÷qdæø£

eT]j·TT y˚T<√|üs¡yÓTÆq m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

` ‘=+<äs¡ô|&ç‘˚, uÛÑj·Tô|&ç‘˚ Òø£ e‹Ô&çøÏ >∑T]#˚ùdÔ, Ç‘·s¡T\‘√ b˛*Ã‘˚ nuÛÑ düq+ »s¡>∑<äT. ‘·>∑T düeTj·T+,

Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡ eT]j·TT e‹Ô&ç Òì uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£î+{≤s√ eTs¡j·TT nìï s¡+>±\˝À

m<äT>∑T‘ês¡T.

` uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+‘√bÕ≥T Ä≥\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, |ü]o\q\T, u§eTà\T y˚j·T&É+, yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï <ë«sê

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT düTdü+|üqï+ #Ój·÷´*. yê{Ï <ë«sê |æ\¢\≈£î ã&ç eT]j·TT #·<äTe⁄|ü≥¢ ÄdüøÏÔ eT]j·TT

H˚s¡TÃø√e&É+˝À Äq+<ä+ bı+<äT‘ês¡T. ÄdüøÏÔ, nqTs¡øÏÔ, dü+‘√wü+ nH˚$ |æ\¢\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´≈£î

eT÷\düÔ+uÛ≤\T.

nuÛÑ düq+ m˝≤ »s¡>±*?

H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ $q&É+, #·<äe&É+, sêj·T&É+ <ë«sê ø±≈£î+&Ü á ÁøÏ+~ $<Ûë\T>± ñ+≥T+~.

` ø£è‘ê´\ <ë«sê

` nH˚«wüD\T

` ø£qT>=q&É+

` düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+

` dü+uÛ≤wüD\T

` #·s¡Ã\T


` yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥

` kÕe÷õø£ nuÛÑ düq+

` |üP]Ô ‘·s¡>∑‹>∑~

` Á>∑÷|ü⁄ ø£è‘ê´\T

` nqTuÛÑyê\ <ë«sê nuÛÑ düq+ »s¡>±*

3.13 ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH«wüD\ <ë«sê nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Learning through Activities, Explorations and Discovery - Implementation andResponsibilities)

ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\Vü≤≈£îÿ`2009 #·≥º+˝À nuÛÑ düq+ nH˚~ ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\

<ë«sê »s¡>±\ì $düŒwüº+>± ù|s=ÿ+~. Bìì neT\T #˚j·÷*‡+~ πøåÁ‘·kÕúsTT˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\T #˚|üfÒº ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ø=ìï <äXÊu≤Δ\T>± ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq $<ÛëHê\ >∑T]+∫ |ü\T ø±s¡ Áø£e÷\˝À

|ü\T y˚~ø£\ô|’ #·]Ã+#·Tø√e&É+ »]–+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ≈£L&Ü ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#·&É+

»]–+~.

1. ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT˝À ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ´düq+ »]π>˝≤ #·÷ùdÔ |üP]Ô u≤<Ûä´‘·

ñbÕ<Ûë´j·TT\<. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä˝À∫+∫ eTT+< #·s¡Ã≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üXï\T, ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$

dæ<äΔ+ #˚düTø=ì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ sêyê*. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·j·÷Ø, #·<äe&É+, H√{Ÿ‡ sêdüTø√e≥+

nH˚$ n‘· +‘· eTTKýÓTÆq$. nH˚«wüD, ø£qT>=q&É+, ø£è‘ê´\≈£î ‘·–q ñ<ëVü≤s¡D\T Òø£ |üqT\T Ç∫Ã n$

#˚j·T&É+ <ë«sê ø=‘·Ô $wüj·÷\qT H˚s¡TÃ≈£îH˚≥≥T¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·÷*. ø=‘·Ô ø£è‘ê´\T, nH˚«wüD\T,

ÁbÕC…≈£îº\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT {°∫+>¥ H√{Ÿ‡˝À sêj·÷*.

2. ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq m|üŒ{Ïø£|ü&É÷ |ü]o*dü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·>∑T dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Çyê«*‡q

u≤<Ûä ‘· dü+ã+~Û‘· bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì~.

3. »]–q nuÛÑ düHêìï, Á|ü>∑‹ì ìy˚~ø£\ s¡÷|ü+˝À mdt.m+.dæ. düe÷y˚XÊ\˝À, eT+&É\kÕúsTT˝À »]π>

düMTøå± düe÷y˚XÊ\˝À¢ düeT]Œ+∫ #·]Ã+#˚ u≤<Ûä ‘·qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T d”«ø£]+#ê*.

4. bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+#˚ e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T, $wüj·Tì|ü⁄DT\T ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<ÛäqqT |ü]o*+∫

ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+, nH˚«wüD\ <ë«sê nuÛÑ düq+ Ä•+∫q $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ Ò<√ >∑eTì+#ê*.

‘·–q e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚j·÷*.

5. $<ë´XÊK DIET, CTE, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. πøåÁ‘·kÕúsTT˝À uÀ~Û+#˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø£è‘ê´\T, ø£qT>=q&É+,

nH˚«wüD\ <ë«sê düeTs¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ düq+ @ $<Ûä+>± »s¡T>∑T‘·T+<√ ‘Ó*ù| / ne>±Vü≤q @s¡Œ]#˚

$<Ûä+>± #·ø£ÿ{Ï yÓT{°]j·T Ÿ‡ s¡÷bı+~+∫ •ø£åDqT ìs¡«Væ≤+#ê*. •ø£åD≤q+‘·s¡+ nqTdüs¡D°j·T ø±s¡ Áø£eT+

#˚|ü{≤º*. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<Ûäq nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\qT |ü]o*+#ê*. •ø£åDø£+fÒ b≈£îÿe>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

dü«j·T+ Áù|πs‘·T&Ó’ ñ|üÁø£$T+#ê*.


3.14 neT\T≈£î dü÷∫ø£\T (Indicators of Implemntation)

` ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|üD≤[ø£, Teaching Notes ˝À |æ\¢\qT #·]Ã+|ü#˚ùd Á|üX¯ï\T, ø£è‘ê´\T ø£*|æ+#ê*.

` |æ\¢\T n&ÉT¶/ì\Te⁄ es¡Tdü À¢ dæs¡ús>± ≈£Ls=Ãq≈£î+&Ü e\j·÷ø±s¡+, ns¡ú eè‘êÔø±s¡+, Á>∑÷|ü⁄˝À¢ ‘·s¡#·T>±

e÷s¡T‘·÷ ñ+&Ü*.

` |æ\¢\T πøe\+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Óù|Œ~ $q&É+ ø±≈£î+&Ü Á|ü•ï+#·&É+, #Ó|üŒ&É+, ‘√{Ïyê]‘√ #·]Ã+#·&É+,

Á>∑÷|ü⁄˝À¢ |üì#˚j·T&É+, ìy˚~+#·&É+ e+{Ï$ #˚j·÷*.

` uÀ<Ûäq ñ|üHê´düq |ü<ä›‹, H˚s¡TÃø√e&É+, $q&É+ <ë«sê ø±≈£î+&Ü #·s¡Ã\T, Á|ü•ï+#·&É+, ø£è‘ê´\T #˚j·T&É+,

ÁbÕC…≈£îº‡ yÓTT<ä\>∑Tyê{Ï <ë«sê »s¡>±*.

` ì|òüT+≥Te⁄\T, n{≤¢düT\T, ˝≤>∑]<∏äyéT‡, Á>±|òt\T, e÷´|t\T, |ü{Ïºø£\T, |ü{≤\T e+{Ï eqs¡T\qT |æ\¢\T

dü«j·T+>± $ìjÓ÷–dü÷Ô H˚s¡TÃø√yê*.

` ñbÕ<Ûë´j·TTì e<ä› uÀ<ÛäHê kÕeTÁ–, |æ\¢\+<ä] e<ä› nuÛÑ düq kÕeTÁ– ñ+&Ü*.

` ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘· ` bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ À ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, Áø°&É\T e+{Ï ø£è‘ê´\qT

düŒwüº+>± ù|s=ÿHê*. kÕeTÁ–ì ùdø£]+#ê*.

` |æ\¢\T u§eTà\qT, kÕeTÁ–ì |ü]o*dü÷Ô, >∑DÏ‘· Áø°&É\T, uÛ≤cÕÁø°&É À¢ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥÷, Á|üjÓ÷>±\T

#˚dü÷Ô nuÛÑ düq ø£è‘ê´\˝À ìeT>∑ï+ ø±yê*.

` eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡+>± düeTÁ>∑+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+&É&É+, Ä Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT ø£*Œ+#ê*.

` ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å, Formative, Summative Assessment \˝À |æ\¢\ kÕúsTT˝À Á|ü>∑‹ ø£ì|æ+#·&É+.


á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝À bı+<äT|ü]Ãq $<Ûä+>± nuÛÑ düq+ @ $<Ûä+>± ñ+&Ü˝À

‘Ó\TdüT≈£îHêï+. n˝≤π> |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ $<ÛëHê\T, ÄVü‰¢<äø£s¡, ùdïVü≤|üP]‘·, •X¯óπø+ÁBø£è‘· yê‘êes¡D+ m˝≤

ø£*Œ+#·e#√Ã ‘Ó\TdüT≈£îHêï+. á n+XÊ\˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T s¡÷|ü⁄~<äT›ø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+~.

H˚s¡TÃø√e&É+ n+fÒ πøe\+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#êsêìï $ìŒ+∫ @y√ ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç–, Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T

¬>’&ÉT\T, düº&û yÓT{°]j·T˝Ÿ #·÷dæ sêj·TeTì, á $<Ûä+>± |æ\¢\T Ä•+∫q $<Ûä+>± düŒ+~+#ês¡ì ‘·<ë«sê u≤>±

H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡ì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. |æ\¢\T nH˚«wüD\ <ë«sê, |ü]XÀ<Ûäq\ <ë«sê ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹˝À ‘·eT+‘·≥ ‘êy˚T

ø£qT>=q&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+&˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+∫q|ü&ÉT, |æ\¢\T yê{Ï À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Zì

nuÛÑ kÕqTuÛÑyê*ï bı+~q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T H˚s¡TÃø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+<äì uÛ≤$+#ê*. á ~X¯ À ñbÕ<Ûë´j·TT\T

düè»Hê‘·àø£, ñ‘˚Ô»|üP]‘·, ùdïVü≤|üPs¡«ø£, dü$Tà[‘· yê‘êes¡D+ ø£*– ñ+&˚˝≤ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\ Á|üÁøÏj·T\qT

ì]à+#·Tø√yê*.


4. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ - uÛÑj·T+, Ä+<√fi¯q, <ä+&Éq e+{Ï yê{Ï qT+&ç

u≤\\qT $eTTø£Ô+ #˚dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·T≥≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*

(Fear Free Learning Environment - Making children free from fear trauma andanxiety and helping the child to express views freely )


(Basic Questions - Think and Reflect)4.2 H˚|ü<∏ä´+ (Context)4.3 uÛÑj·T+ Òì yê‘êes¡D+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(Fear Free Environment Existing Situtaion)4.4 |æ\¢\T XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ <ä+&Éq\≈£î, …’+–ø£ y~Û+|ü⁄\≈£î $eø£å‘·≈£î b+<äT≈£î >∑Tsö‘·THêïs¡T?

(Why children subjected to physical, mental, sexual abuses anddiscrimination)

4.5 RTE - 2009 - uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q ôdø£åqT¢,

$esê\T

(RTE - 2009 Related sections for Fear free Environment and Freedom)4.6 <ä+&Éq\T - s¡ø±\T (Types of punishments / abuses)4.7 |æ\¢\T ndüVü≤HêìøÏ b+<äT≈£î >∑Tsö‘ês¡T?

(Why children feel tired and bored in schools)4.8 |æ\¢\qT <ä+&ç+#·&É+ô|’ qeTàø±\T, nb˛Vü≤\T (Myths & Beliefs on punishment

to children)4.9 |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ (Nature of the Child)4.10 |æ\¢\qT b+<äT≈£î <ä+&çkÕÔs¡T? ø±s¡D≤\T ` $X‚¢wüD ` b+‘· es¡≈£î düeTs¡ú j·T+

(Why children are Punished - Reasons - Analysis)4.11 <ä+&Éq |òü*‘ê\T (Impact of Punishments)4.12 u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ düŒ+<äq, Vü≤≈£îÿ\ Ä<Ûë]‘· uÀ<Ûäq

(Child Rights - teachers Sensitivity and Rights Oriented Pedagogy )4.13 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ ` e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T

(Fear Free Environment - Implementation)4.14 |æ\¢ À¢ Ä‘·à$XÊ«dü+, Ä‘·à>ös¡e+ M{Ï ÁbÕeTTK´+

(Promoting self confidence and Self esteem in children. Its Importance)4.15 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq Òì yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Fear Free and Punishment free environment and Freedom -Implementation - Responsibilities)

4.16 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(Fear Free Environment, Freedom of expression -Indicators of Implementation)



eTq |æ\¢*ï #·+|üø£+&ç

bÂs¡düe÷»+˝À XÊØs¡ø£ •ø£å\≈£î ‘êe⁄ Ò<äT. uÛ≤s¡‘·<X+ Á|üC≤kÕ«$Tø£ <X+ e÷Á‘·yT>±<äT. >∑Ts¡Te⁄qT

eT+∫ $TÁ‘·T&ÉT>± uÛ≤$+# ªdüeTTqï‘· >∑Ts¡T•wü |üs¡+|üs¡μ >=|üŒ yês¡dü‘·«+>± >∑\ <X+ ≈£L&Ü. •wüß´\

nuÛÑT´qï‘ <Û˚ j·T+>± düs¡«+ ‘· õ+∫q >∑Ts¡Te⁄\ >±<∏ä …H√ï eTq≈£îHêïsTT. ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\≈£î |üPs¡«+ ≈£L&Ü

øöeTs¡<äX˝Àì $<ë´s¡Tú*ï dü+|üPs¡í e÷qe⁄\T>± eT*#+<äT≈£î eTq bÕsƒ¡XÊ\ …+‘√ |ü]ÁX$T+#$. Ç|ü&ÉT

ø=+‘·eT+~ eTq {°#·s¡¢≈£î eè‹Ô|ü≥¢ ìã<äΔ‘ê, HÓ’|ü⁄D≤´\÷ Òe⁄. Ç˝≤+{Ïyês¡T ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ùV≤‘·Tã<äΔ+>±,

düVü≤qo\+>± e⁄+{≤s¡ì m˝≤ uÛ≤$+#·>∑\+?

|æ\¢\|ü≥¢ eTq Væ≤+kÕ‘·àø£ <Û√s¡DÏ m+‘·{Ï <äTwüŒ]D≤e÷\≈£î <ë]rdüTÔ+<√ >∑‘· dü+e‘·‡s¡|ü⁄

nyÓT]ø± n<Ûä j·Tq+ yÓ\¢&çk Ô+~. ªªHêHê{ÏøÏ j·TTe‘·s¡+˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï düe÷» e´‹πsø£ <Û√s¡DÏøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢

•ø£å\T ø£ ø±s¡D+. nsê#·ø£‘ê«ìï n&ÉT¶≈£îH+<äT≈£î eTq+ yùd XÊØs¡ø£ •ø£å\T e´‹πsø£ |òü*‘êìï ÇdüTÔHêïsTT.

|ü]dæú‘·T\T eT]+‘· $wü$T+#·&ÉyT eTq≈£î $T>∑T\T‘·T+~μμ nì á n<Ûä j·Tq+˝À ‘*+~.

Áù|$T+# {°#·sYqT, XÊ+‘·+>± ñ+&ç ø£*dæyÓT*dæ ñ+&ç, Áb˛‘·‡Væ≤+# {°#·sYH |æ\¢\T u≤>∑T>±

n_Ûe÷ìkÕÔs¡T, Çwüº|ü&É‘ês¡T. n≥Te+{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê e#Ã @ s¡ø£yÓTÆq Áb˛‘ê‡Vü≤yÓTÆq, dü÷#·q …’Hê

|æ\¢\T d”«ø£]kÕÔs¡T, Ä#·]kÕÔs¡T.

` ~ Væ≤+<äT |üÁ‹ø£ dü+bÕ<äø°j·T+

(kÂ»q´+ #·<äTe⁄)

s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷s¡H ‘·q bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ÁbÕs¡+uÛÑ+ô|’ á s¡ø£+>± nHêï&ÉT. ªnsTT<fi¢|ü&ÉT qqTï ã\e+‘·+>±

bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+|æ+∫q|ü⁄&ÉT Hê yÓTT‘·Ô+ Vü≤è<äj·T+ Ä ìØ®eeT+~s¡+ MT<ä m<äTs¡T‹]–+~. nø£ÿ&Ó≥Te+{Ï

s¡+>∑T\ C≤&É Ò<äT. J$‘·s¡eT´©\ Ò<äT. Ä bÕsƒê\øÏ ‘·eT #·T≥÷º bı+–bıs¡T¢‘·Tqï J$‘·+‘√ @MT

dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. Ä bÕsƒê\øÏ ‘·eT #·T≥÷º bı+–bıs¡T¢‘·Tqï J$‘·+‘√ @MT dü+ã+<Ûä+ Ò<äT. HH dü«s¡Z+˝À

yT˝§ÿHêïH√, @ Á|üø£è‹ &ç À, @ |üs¡eT kÂ+<äs¡ +˝À ø£fió¢ ‘Ó]#êH√, Ä dü«s¡Z+ qT+∫ HH=ø£ Á|üyêdæqsTTb˛j·÷qT.

eTq $<ë´ eédüú |æ\¢*ï |æ\¢\T>± n+^ø£]+#·&ÜìøÏ ìsêø£]düTÔ+~. yêfió¢ ‘·eT n\¢]‘√ <äT+<äT&ÉT≈£î

|æ\¢\T>± ñ+≥Tqï+<äT≈£L, ô|<ä›yêfió¢ ø±q+<äT≈£L yêfi¢ì •øÏå+#ê\ì #·÷düTÔ+~. Ä n\¢] ìC≤ìøÏ n\¢]

ø±<ä , n~ Á|üø£è‹ yêfi¢øÏ∫Ãq es¡eT˙, Ä #·\qo\‘·«+ e\¢H, Ä nXÊ+‘·‘·«+ e\¢H yêfió¢ dü<ë @<√ ø£

ø=‘·Ô<ëìø√, ø=‘·Ô ø√D≤ìø√ ‘·eT HÁ‘ê*ï ‘Ós¡T#·T≈£î+≥÷ ñ+{≤s¡ , Ä Äø£‘êsTT‘·q+ e\¢H m\¢|ü&É÷ @<√

ˇø£ ø=‘·Ô Á|ü|ü+#·|ü⁄ ‘·\T|ü⁄‘·fÒº neø±XÊìï bı+<äuÀ‘·THêïs¡ eTq $<ëý‘·Ô\¬ø˝≤ ns¡úeTe⁄‘·T+~? yêfiËfl|ü&ÉT

Á>∑Væ≤kÕÔs¡T? ∫e]øÏ »]π><eT+fÒ ‘·*¢ Á|üø£è‹ ø£ yÓ’|ü⁄ ã&ç|ü+‘·T\T eTs=ø£yÓ’|üP ≤>∑T‘·T+fÒ Á|ü‹ |æ\¢yê&É÷

Ä ¬s+&ÉT $s¡T<äΔX≈£îÔ\ eT<Ûë´ ô|qT>∑T˝≤& ˇø£ s¡Ds¡+>∑+>± e÷s¡b˛e&ÉyT ø£<ë.

` yêÁ&e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT (ø=ìï ø£\\T ø=ìï yÓTfi≈£îe\T)


4. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq˝Òì yê‘êes¡D+ ` e´ø°Ôø£s¡D, ùd«#·Ã¤

(Fear Free Environment - Freedom for Expression)

4.1 Á|üX¯ï\T ` Ä˝À∫+#·+&ç ` Á|ü‹düŒ+~+#·+&ç

(Basic Questions -Think and Reflect)1) ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\qT m+<äT≈£î <ä+&çkÕÔs¡T?(Why teachers punish the children?)

2) uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+ n+fÒ @$T{Ï? (What is fear free classroom environment?)

3) |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\T n+fÒ @$T{Ï? n$ @$? M{Ïô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTì düŒ+<äq m˝≤ ñ+&Ü*?

(What are child rights? What is Teachers sensitivity towards child rights?)

4) u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ Ä<Ûë]‘· uÀ<Ûäq XÊÁdüÔ+ n+fÒ @$T{Ï? (What is child rights oriented pedagogy?)

5) <ä+&Éq, nee÷q |üs¡#·&É+, uÛÑj·Tô|≥º&É+ yê{Ï Á|üuÛ≤e+ |æ\¢\ô|’ m˝≤ ñ+≥T+~? (What is the impactof punishment, insulting and fear?)

6) uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq Òì yê‘êes¡D Á|üuÛ≤e+ |æ\¢\ô|’ m˝≤ ñ+≥T+~? (What is the impact of fear freeenvironment?)

7) <ä+&Éq Òì uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ @s¡Œs¡#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ bÕÁ‘· @$T{Ï?

(Role of teachers and parents in the implementation of fear free classroom and school environ-ment?)


uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À nHê~>± $<ë´$<Ûëq+˝À $<ä H˚s¡TÃø√e≥+˝À •øÏå+#·&É+ ‘·|üŒìdü] nì, <ëì <ë«sêH˚

$<ä edüTÔ+<äH uÛ≤eq ñ+~. Ç~ |üPs¡«ø±\+˝À >∑Ts¡T≈£î˝≤\˝À, H&ÉT Ä<ÛäTìø£ düe÷»+˝À, Á|üdüTÔ‘· $<ë´$<Ûëq+˝À

ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~.

u≤\\î uÛÑj·T+, Ä+<√fiq, ‹Ô&ç Ò≈£î+&Ü ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·>∑*π>, <ä+&Éq Òì, Ä˝À#·q\≈£î

neø±X¯eTTqï yê‘êes¡D≤ìï ªuÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+μ nqe#·TÃqT. <ä+&Éq, <ä÷wüD, b˛\Ã&É+, øÏ+#·|üs¡Ã&É+

Ò≈£î+&Ü |æ\¢\T Äq+<ä+>± ùd«#·Ã¤>± bÕ˝§Zq&É+, e÷{≤¢&É&É+, Á|ü•ï+#·&É+ e+{Ï$ #j·T&ÜìøÏ nqTyÓ’q yê‘êes¡D+

nì ns¡ú+. áyê‘êes¡D+˝À $<ë´]ú nuÛÑ düHêìï bı+<ä>∑\&ÉT. |æ\¢\T ‘·eT dü«uÛ≤eØ‘ê´ ùd«#·Ã¤qT ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

ùd«#·Ã¤≈£î |ü]$T‘·T\T $~ÛùdÔ, <ä+&Éq\≈£î >∑T]#ùdÔ, uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+# yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·ø£b˛‘ |æ\¢\T

‘·eT düVü≤» dü«uÛ≤yêìï ø√˝ÀŒ‘ês¡T. ø±ã{Ïº eTq+ |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìï ‘·|üŒø£ ns¡ú+ #˚düTø√yê*.

4.3 uÛÑj·T+ Òì yê‘êes¡D+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Fear Free Environment Existing Situtaion)

ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷»eT+‘ê |æ\¢\T Áø£eT•ø£åD‘√ ñ+&Ü\ì n+<äT≈£î XÊØs¡ø£ •ø£å\T

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êj·Tì uÛ≤$düTÔdüTÔHêïs¡T. B+‘√ |æ\¢\T uÛÑj·T+, ‹Ô&ç, ñ~«>∑ï‘·\≈£î Àqe⁄‘·THêïs¡T. ø√ÿkÕ] {°#·s¡¢

eTTKø£e[ø£\≈£î, n~Ûø±s¡j·TT‘· ø£+sƒ¡<Ûä«ìπø |æ\¢\T uÛÑj·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Ç~ |æ\¢\ nuÛÑ düq+ô|’, uÛ≤$ J$‘·+ô|’ rÁe


Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·Tqï~. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\e⁄‘·Tqï $<ÛëHê\T |æ\¢\ Ä˝À#·HêX¯øÏÔì nD∫y˚j·T&É+, <ÛÓ’s¡´+>±

Á|ü•ï+#·ø£b˛e&É+, düè»Hê‘·àø£‘·≈£î neø±X¯+ Òø£b˛e&É+ e+{Ï yê{ÏøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT.

bÕsƒ¡XÊ\\‘√ bÕ≥T Vü‰düºfi¯ófl, u≤\H˚s¡düTú\ dü+πøåeT >∑èVü‰\˝À ≈£L&Ü u≤\\ô|’ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ <ä+&Éq

ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·« eTVæ≤fi≤ •Xódü+πøåeT XÊK ìs¡«Væ≤+∫q n<Ûä j·Tq+ Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ u≤\˝À¢ 69%

eT+~ á s¡ø£yÓTÆq Væ≤+dü≈£î >∑Tsö‘·THêïs¡T nì ‘˚*+~. M]˝À 54.68% u≤\Ts¡T, 45.32% eT+~ u≤*ø£\T

e⁄Hêïs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ u≤\$TÁ‘· yê‘êes¡D+ Òø£b˛e&É+, uÛ≤yê\qT e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ Çe«ø£b˛e&É+,

<ä+&ç+#·&É+, |æ\¢ À¢ ñqï HÓ’|ü⁄D≤´\T Á|ü<ä]Ù+#·T≥≈£î neø±X¯$Te«ø£b˛e&É+ e+{Ï$ |æ\¢\qT ã&ç qT+&ç <ä÷s¡+

#˚düTÔHêïsTT. yês¡T e÷qdæø£+>± ø£è+–b˛e&ÜìøÏ, Ä‘·à$XÊ«dü+ ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT.

4.4 |æ\¢\T XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ <ä+&Éq\≈£î, …’+–ø£ y~Û+|ü⁄\≈£î $eø£å‘·≈£î b+<äT≈£î >∑Tsö‘·THêïs¡T?

(Why children subjected to physical, Mental, sexual abuses and discrimination)` ñbÕ<Ûë´j·TT\T $~Û+#˚ @s¡ø£yÓTÆq XÊØs¡ø£ <ä+&Éq nsTTHê, e÷qdæø£ y˚<äq nsTTHê |æ\¢\ J$‘·+ô|’ rÁe

Á|üuÛ≤e+ #·÷|ædüTÔ+<äì ‘Ó\TdüTø√ø£b˛e&É+.

` <ä+&Éq\ e\q nuÛÑ düq+ kÕ<Ûä eTH˚ qeTàø±ìï e÷s¡TÃø√ø£b˛e&É+.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+#˚ #˚wüº\≈£î ñbÕ<Ûë´j·T es¡Z+ <ä÷s¡+ ø±ø£b˛e&É+.

` <ä+&Éq\≈£î <ä÷s¡+>±, motivation, encouragement yÓTT<ä\>∑T |ü<ä›‘·T\qT ñ|üjÓ÷–+∫ #·÷&Éø£b˛e&É+.

` ˇø√ÿkÕ] ‘·*¢<ä+Á&ÉT Ò <ä+&ç+#·eTì {°#·s¡¢qT ø√s¡&É+.

` |æ¢\\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT<Ûä dü‘·‡+ã+<Ûë\T Òø£b˛e&É+.

` $$<Ûä n+XÊ\˝À |æ\¢\ uÛÑj·÷+<√fi¯q\qT eT]j·TT |æ\¢\ Á|ües¡ÔqqT >∑T]+∫ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT {°#·s¡T¢,

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T e÷{≤¢&ÉTø√ø£b˛e&É+.

` |æ\¢\T #˚ùd eT+∫ |üqT\qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ Á|üX¯+dæ+#·ø£b˛e&É+.

` <ä+&Éq ø±<äT düVü‰j·T+ nedüs¡+ nì ñbÕ<Ûë´j·TT\T >∑T]Ô+#·ø£b˛e&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq düeTj·T+˝À #·Ts¡T≈£î>± ñqïyê]ì, |òü*‘ê\T u≤>± kÕ~Û+∫q yê]ì yÓT#·TÃ≈£î+≥÷,

$T–*qyê]ì ∫qïãT#·Ã&É+. n+<äs¡T $<ë´s¡Tú\‘√ πøs¡ø£yÓTÆq Áù|e÷_Ûe÷Hê\‘√ eéVü≤]+#·ø£b˛e&É+.

` kÕ<Ûës¡D+>± #·<äTe⁄˝À yÓqø£ã&çq $<ë´s¡Tú\T ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î <ä÷s¡+>± yÓT\>∑&É+, yê] kÕeTsêú ìï

>∑T]Ô+∫ Äj·÷ s¡+>±\˝À Áb˛‘·‡Væ≤+#·ø£b˛e&É+.

` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T, ≈£î\,eT‘·, *+>∑, uÛ≤wü, ÁbÕ+‘ê\ Ä<Ûës¡+>± $<ë´s¡Tú\ |ü≥¢ $eø£å#·÷|ü&É+

` |æ\¢ À¢ qeTàø£+, ÄdüøÏÔ, <ÛÓ’s¡ +, kÕ~Û+#·>∑\qqï dü÷Œ¤]Ô, düeTdü \qT m<äTs=ÿHÓ ôd’ús¡ + ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ø£*Œ+#·ø£b˛e&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ $\Te\T, kÕ+|òæTø£ Hê´j·T+, düe÷q‘·«+ e+{Ï yê{Ïì qeTà&É+,

Ä#·]+#·&É+ <ë«sê ‘·s¡>∑‹>∑~˝À nuÛÑ düq yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+‘√ bÕ≥T $\Te\qT ô|+bı+~+#·ø£b˛e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ u≤\´+˝À ô|+bı+~+#·e\dæq XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, C≤„Hê‘·àø£ n_Ûeè~ΔøÏ ã<äT\T>± ˇ‹Ô&ç,

uÛÑj·÷+<√fi¯q\T u≤\˝À¢ ô|+bı+<ä&É+.


` $<ë´]ú >ös¡yêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ì#·TÃq≥T¢>±, u≤\\ Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&ÉTq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+

ñ+&Éø£b˛e&É+.

` $<ë´s¡Tú\˝À ñ+&˚ kÕeTsêú \qT, X¯≈£îÔ\qT >∑T]Ô+∫ n$ ô|+bı+~+#˚ $<Ûä+>± uÀ~Û+#·ø£b˛e&É+.

ô|’ nìï |ü]dæú‘·T\≈£î ø±s¡D≤\T Ä˝À∫+∫ düeTdü \T |ü]wüÿ]+#ê* ø±ì <ä+&ç+#·sê<äT. eTq X¯øÏÔì

n~Ûø±sêìï |æ\¢\ô|’ #·÷|ü&É+ ø±≈£î+&Ü düeTdü´qT ns¡ú+#˚düTø=ì |ü]wüÿ]+#·&É+ <ë«sê Áù|e÷_Ûe÷Hê\‘√

ñ+&É&É+ <ë«sê |æ\¢ À¢ Ä•+∫q e÷s¡TŒqT kÕ~Û+#ê*.

|æ\¢\ ÇcÕº\T, nsTTcÕº\T ‘Ó\TdüTø√e&É+ <ë«sê, yê] n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&É+ <ë«sê nuÛÑ düq+˝À

yÓTs¡T>∑T<ä\ kÕ~Û+#·e#·TÃ.

|æ\¢\ |ü]düsê\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#˝≤ ñ+#ê*. @ |ü]düsê\˝À |æ\¢\T ô|s¡T>∑T‘ês√

Ä |ü]düsê\ Á|üuÛ≤e+ |æ\¢\ô|’ m+‘·>±H√ ñ+≥T+~. J$‘ê+‘·+ Ä Á|üuÛ≤e+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. |æ\¢\T uÛÑj·÷ìøÏ,

ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡sTTq yê‘êes¡D+˝À ô|]–‘ ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± b<ä>∑&ÜìøÏ neø±XeTT+&É<äT. mes¡sTT‘ ‘·eT uÛ≤yê\qT

ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·>∑\s√ yês¡T Ä˝À∫+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, düeTdü \qT <ÛÓ’s¡ +>± m<äTs√ÿ>∑\>∑&É+, düe÷»+|ü≥¢

düŒ+~+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. <ä+&Éq\e\¢H˚ #·<äTe⁄ edüTÔ+<äì, ùd«#·Ã¤ìe«&É+ eT+∫~ ø±<äì, Áø£eT•ø£åD>± yÓT\>±\ì

nqTø√e&É+ nb˛ùV≤. Çeìï |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìøÏ e´‹πsø£eTì >∑T]Ô+#ê*. Áø£eT•ø£åD n+fÒ e÷{≤¢&É≈£î+&Ü ñ+&É&É+,

#Ó|æŒ+~ #j·T&É+ ø±<äì ‘Ó\TdüTø√yê*. #·<äTe⁄˝À yÓqø£ã&É&ÜìøÏ düs¡sTTq ø±s¡D≤\T nH«wæ+#ê*. 5e ‘·s¡>∑‹˝Àì

$<ë´s¡Tú\≈£î ‘·s¡>∑‹ kÕeTsêú \T sêø£b˛‘˚ 1 qT+&ç 4e ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT n+XÊ\ kÕ<Ûäq≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<Ûäq

»s¡bÕ*. $<ë´ $wüj·Tø£+>± ˇø£ $<ë´]ú yÓqø£ã&É&Üìï |ü<˚, |ü<˚ Á|ükÕÔ$ùdÔ, n+<ä] eTT+<äs¡ nee÷q|ü]ùdÔ Ä

$<ë´]ú eTT+<äT>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î ¬>’sêΩ»s¡e&É+, ∫e]øÏ Á&ÜbÂ{Ÿ ø±e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\≈£î ùdïVü≤|üPs¡«ø£ nuÛÑ düq

yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&É+, e´ø°Ôø£s¡D≈£î ùd«#·Ã¤ìe«&É+ <ë«sê |æ\¢ À¢ Ä•+∫q |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·e#·TÃqT.

4.5 RTE - 2009 - uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q ôdø£åqT¢, $esê\T

(RTE - 2009 Related sections for Fear free Environment and Freedom)

ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä$<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ (ÄsY.{Ï.Ç.) #·≥º+`2009 ôdø£åHé 17˝À á øÏ+~$<Ûä+>± ñ+~.

u≤\\qT XÊØs¡ø£+>± •øÏå+#·≥+, e÷qdæø£+>± y˚~Û+#·&É+ ìùw<Ûä+.

` ôdø£åHé 17 düuŸ ôdø£åHé(1) Á|üø±s¡+ @ u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT ≈£L&Ü XÊØs¡ø£ •ø£å≈£L, e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\≈£î

>∑T]#˚j·Tsê<äT.

` düuŸôdø£åHé (2) Á|üø±s¡+ düuŸôdø£åHé (1)˝Àì n+XÊ\≈£î $s¡T<äΔ+>± Á|üe]Ô+∫qyês¡T Ä e´øÏÔøÏ e]Ô+#˚ ñ<√´>∑

ìj·Te÷\ Ä<Ûës¡+>± Áø£eT•ø£åD #·s¡ ≈£î >∑Tsö‘ês¡T.

` ã\V”≤q esêZ\≈£î, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\≈£î #Ó+~q u≤\\T @$<ÛäyÓTÆq $eø£å≈£î

>∑T]ø±≈£î+&Ü, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT #|ü{Ïº, |üP]Ô#j·T&ÜìøÏ m≥Te+{Ï nyê+‘·sê\T sê≈£î+&Ü ªkÕúìø£ dü+düú\Tμ,

Äj·÷ Á|üuÛÑT‘ê«\T $~Û>± nedüs¡yÓTÆq #·s¡ \T rdüTø√yê\ì ÄsY.{Ï.Ç. #·≥º+˝Àì ôdø£åHé 8, ôdø£åHé 9

ìπs›•düTÔHêïsTT.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T n‹Áø£$T+∫q|ü⁄&ÉT Ç‘·s¡ #·{≤º\ Á|üø±s¡+ n+fÒ uÛ≤s¡‘· •øå±düàè‹ Á|üø±s¡+ 1989 mdt.dæ.,

mdt.{Ï\ô|’ <Ís¡®Hê´\ ìs√<Ûäø£ #·≥º+ Á|üø±s¡+ rdüT≈£îH #·s¡ \≈£î ÄsY.{Ï.Ç. #·≥º+ nes√<Ûë Ò$T ø£*Œ+#· Ò<äT.


` ôdø£åHé 29 düuŸôdø£åHé(2) ø±¢E ªõμ Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q düeTj·T+˝À uÛÑj·T+, Ä+<√fiq e+{Ï

yê{ÏqT+∫ u≤\\qT $eTTø£Ô+#˚dæ yês¡T ‘·eT uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·≥+˝À düVü‰j·T|ü&Ü*. ôdø£åHé

30, ôdø£åHé 31 Á|üø±s¡+ u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ dü+s¡ø£åD C≤rj·T ø£MTwüHé, sêÅwüº ø£MTwüHé u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD

ø=s¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT.

m˝≤+{Ï <ä+&Éq\T, $eø£å‘·\T Òø£b˛e&É+, uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+# neø±XeTT+&É&É+, nuÛÑ düHêìøÏ

nqT≈£L\yÓTÆq u≤\$TÁ‘· yê‘êes¡D≤ìï düèwæº+#·&É+, ˇ‹Ô&ç Ò≈£î+&Ü \øå±´\qT kÕ~Û+#·&É+ e+{Ï$ ªuÛÑj·Ts¡Væ≤‘·

yê‘êes¡D+μ˝ÀH˚ kÕ<Ûä +. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìøÏ, e´ø°Ôø£s¡D≈£î Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

bÕ≥T|ü&Ü*.

4.6 <ä+&Éq\T - s¡ø±\T (Types of Punishments/ Abuses)1. XÊØs¡ø£ <ä+&Éq:

|æ\¢\qT ø=≥º&É+, >∑T+J\T rsTT+#·&É+, –#·Ã&É+, ‘=&ÉbÕX¯+ ô|≥º&É+, >√&É≈£îØÃ ì\u…≥º&É+, dü÷ÿ\T

u≤´>∑T\T ‘·\ô|’ ñ+∫ ì\u…≥º&É+, yÓ÷ø±fi¢ô|’ ì\u…≥º&É+, ø£]‘√ eTs=ø£]øÏ #Ó+|ü<Óã“\T ysTT+#·&É+, ø±fi¢øÏ+<äqT+&ç

#‘·T\‘√ #Óe⁄\T |ü≥Tºø=ì e+>∑eTq&É+, ø£¬s+≥T cÕø ô|≥º&É+, #Ó$yÓT*yj·T&É+, |üs¡T¬>‹Ô+#·&É+, m+&É À ì\u…≥º&É+,

E≥Tº|ü{Ïº ≤>∑&É+, ¬s+&ÉTyfifleT<Ûä ø£Ás¡ô|{Ïº ‘·Ô&É+, ø£Ás¡‘√ Ò<ë Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\‘√ ø=≥º&É+, ‘·\, #‘·T\T, |æs¡T<äT\T

Ç‘·s¡ X¯Øs¡ uÛ≤>±\ô|’ ø=≥º&É+e+{Ï X¯ØsêìøÏ H=|æŒø£*–+#˚ |üqT\T XÊØs¡ø£ <ä+&Éq øÏ+~øÏ ekÕÔsTT.

2. e÷qdæø£ <ä+&Éq:

|æ\¢\qT e÷qdæø£+>± Væ≤+dæ+#·&É+ n+fÒ |æ\¢\qT ‹≥º&É+, q÷´q‘·|üs¡Ã&É+, øÏ+#·|üs¡#·&É+, Ä≥\T, bÕ≥\˝À

bÕ˝§ZqT≥≈£î neø±X¯$Te«ø£b˛e&É+, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ <ä>∑Zs¡≈£î |ü+|ü&É+, Ç+{ÏøÏ |ü+|æ+#·&É+, ‘·s¡>∑‹˝ÀøÏ

nqTeT‹+#·ø£b˛e&É+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT yê]‘√fÒ s¡|æŒ+#·&É+, yê] eTT+<äs¡ ‹≥º&É+. Ç‘·s¡T\‘√ b˛\Ã&É+,

N<ä]+#·Tø√e&É+, nee÷q|üs¡Ã&É+, ù|s¡T¢ ô|≥º&É+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T #˚ùd |üìì, eè‹Ôì, ≈£î˝≤ìï n|üVü‰dü + #˚j·T&É+,

Äs√>∑ dæú‹ì, ≤e⁄>±, ãø£ÿ>± ñHêïeì yÓøÏÿ]+#·&É+, >±&ç<ä, yÓTT<äT› nì sêdæ yÓTfiÀ¢yj·T&É+, u…~]+#·&É+, ‘·èD°ø£]+#·&É+,

yÓ’ø£ ≤´ìï m‹Ô#·÷|ü&É+, π>≥T ãj·T≥ ì\u…≥º&É+ yÓTT<ä …’q yê{Ïì e÷qdæø£ <ä+&Éq>± #Ó|üŒe#·TÃ.

3. $eø£å:

≈£î\, eT‘·, uÛ≤wü, s¡+>∑T, C≤‹, *+>∑, ÁbÕ+‘·eTT yÓTT<ä\>∑T yê{Ï À ‘&Ü\T #·÷|ü&Üìï $eø£å‘·>± #Ó|üŒe#·TÃ.

4. …’+–ø£ y~Û+|ü⁄\T:

Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T˝À¢ ‘·q J$‘·+˝À …’+–ø£ yÓ’~Û+|ü⁄\≈£î >∑T]ø±ì u≤*ø£\T ns¡T<äT>± ñ+{≤s¡T. u≤\Ts¡ô|’

≈£L&Ü y˚~Û+|ü⁄\T Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ #·÷dü÷Ô ñHêï+. …’+–ø£ y˚~Û+|ü⁄\T s¡ø£s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.

` X¯Øs¡ nej·Tyê\qT #˚‘·T\‘√, Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\‘√ ‘êø£&É+.

` no¢\ u§eTà\qT, ∫Á‘ê\qT #·÷|æ+#·&É+.

` ndüuÛÑ ø£s¡yÓTÆq ôd’>∑\T #j·T&É+.

` <ä«+<ë«s¡ú+ e#˚Ã e÷≥\qT e÷{≤¢&É&É+.

` |æ\¢\ nej·Tyê\qT e]í+#·&É+.


` øö–*+#·Tø√e&É+, eTT<äT›ô|≥Tºø√e&É+,

` sê‘·|üPs¡«ø£+>± no¢\+>± uÛ≤yêìï e´ø°Ôø£]+#·&É+.

4.7 |æ\¢\T ndüVü≤HêìøÏ b+<äT≈£î >∑Tsö‘ês¡T?

(Why children feel tired and bored in schools)

` ÁøÏj·÷o\+>± ñ+&É&É+ Ò<äT.

` u≤\´<äX˝À ñ+& Á|üø£è‹ dæ<äΔyÓTÆq ñ‘ê‡Vü≤+, ≈£î‘·÷Vü≤\+, ã&ç À #]q ‘·s¡Tyê‘· b+<äT≈£î ø£ì|æ+#·&É+ Ò<äT.

` >∑+≥\‘·s¡ã&ç πø#√≥, πøs¡ø£yÓTÆq |üìì #˚sTT+#·&É+

` Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚ |üqT\T Çe«ø£b˛e&É+, nuÛÑ düq+˝À ìeT>∑ï+ #˚j·T Òø£b˛e&É+

` #Ûê …+õ+>¥ \øå±´\T ìπs›•+#·ø£b˛e&É+.

` n~Ûø£ dü+K´ ø£*–q ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T.

` $<ë´s¡Tú\ qT+&ç ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T $<ë´|üs¡yÓTÆq |òü*‘ê\qT m≈£îÿe>± Ä•+#·&É+.

` #·<äTe+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÀ~Û+#·&É+, |æ\¢\T #·<äe&É+, sêj·T&É+ nH˚ Á|ü>±&ÛÉÉ qeTàø£+.

` πøåÁ‘· |ü]o\q\≈£î #√{Ïe«ø£b˛e&É+.

` Ä≥düú\+ n+<äTu≤≥T˝À Òø£b˛e&É+, ñHêï Ä≥\T Ä&ç+#·ø£b˛e&É+.

` {Ï.$. eT]j·TT Ç+≥¬sï{Ÿ Á|üuÛ≤e+, >∑+≥\ ‘·s¡ã&ç {Ï.$., ø£+|üP´≥s¡¢ eTT+<äT ≈£Ls√Ãe&É+.

` ñ|üHê´dü |ü<äΔ‹˝À uÀ<Ûäq »s¡>∑&É+, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq˝À |æ\¢\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eT´+ Òø£b˛e&É+.

` ã\e+‘·+>± #·÷∫sê‘·qT m≈£îÿekÕs¡T¢sêsTT+#·&É+.

` |æ\¢\ uÛ≤eÁ|üø£≥qø£T #√{Ïe«ø£b˛e&É+, Á|üXï\≈£î »yêãT\T Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± ø±≈£î+&Ü ¬>’&ÉT¢, |ü⁄düÔø±\T,

düº&û yÓT{°]j·T˝Ÿ #·÷dæ n<˚|üì>± sêj·T&É+.

` |æ\¢\≈£î e÷‘·èuÛ≤wü ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ uÛ≤wü\qT ã\e+‘·+>± s¡T<ä›&É+.

` |æ\¢\T #Ó|æŒq $wüj·÷\T qeTàø£b˛e&É+.

` |æ\¢\ô|’ Áù|eT, qeTàø£+ #·÷|üø£b˛e&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT @ø£|üø£å ìs¡íj·÷\qT $<ë´s¡Tú\ô|’ ã\e+‘·+>± s¡T<ä›&É+.

` |æ\¢\≈£î |üì>∑+≥\T b≈£îÿe ø±e&É+. ôd\e⁄ s√E\˝À ≈£L&Ü |üì#˚sTT+#·&É+. Ä&ÉTø√e&É+, ≈£î≥T+ã+‘√,

ùdïVæ≤‘·T\‘√ >∑&çù| düeTj·T+ Òø£b˛e&É+.

` Á|ü‘´ø£ ‘·s¡>∑‘·T\T ìs¡«Væ≤+#·&É+.

4.8 |æ\¢\qT <ä+&ç+#·&É+ô|’ qeTàø±\T, nb˛Vü≤\T

(Myths & Beliefs on punishment to children)

<ä+&çùdÔH˚ #·<äTe⁄ edüTÔ+<äì qeTà&É+. ‘·eT≈£î n˝≤π> #·<äe⁄ edüTÔ+~ ø±ã{Ïº ‘êeTT uÀ~Û+#˚ yê]øÏ ≈£L&Ü

n˝≤π> uÀ~Û+#·&É+ dü¬s’q<äì uÛ≤$+#·&É+.

|æ\¢\qT uÛÑj·Tô|{Ïºq|ü⁄Œ&˚ Áø£eT•ø£åD‘√ $+{≤s¡ì uÛ≤$+#·&É+.


|æ\¢\ dü+K´ b≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ä+&ç+#˚ |ü]dæú‘·T\T |æ\¢\T u≤>± #·<äyê\H˚ ø√]ø£‘√ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñ

bÕ<Ûë´j·TT\T yê]ô|’ ‹Ô&ç ø£\T>∑CÒj·T&É+ e\¢ Á|ü‹≈£L\ dü«uÛ≤e+ @s¡Œ&É&É+ $TqVü‰ Ä•+∫q |òü*‘ê\T HÓs¡y˚s¡e⁄.

<ä+&Éq nH˚~ eTq+ @+ Ä•+∫ $~ÛdüTÔHêï+? nuÛÑ düHêìøÏ, <ä+&Éq≈£î @+ dü+ã+<ÛäyÓ÷ Ä˝À∫+#ê*. |æ\¢\

nuÛÑ düq+ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T, |æ\¢\≈£î ø£*Œ+∫q neø±XÊ\T, HÓ’|ü⁄D≤´\T, Ädü≈£îÔ\T, yÓ’Ks¡T\qTã{Ïº Ä<Ûës¡|ü&ç

ñ+≥T+~. n$ø±≈£î+&Ü ìj·T+Á‹+#·&É+ <ë«sê, <ä+&Éq\ <ë«sê nuÛÑ düq+ kÕ<Ûä +ø±<äT. uÛÑj·T|üP]‘· yê‘êes¡D+˝À

nuÛÑ düq+ »s¡>∑<äT. |æ\¢ À¢ Ä•+∫q kÕeTsêú \T sêø£b˛‘ n+<äTø£ ø±s¡D≤\T nH«wæ+∫ |ü]cÕÿs¡e÷sêZ\qT Ä˝À∫+∫

neT\T #˚j·÷* ø±ì ùd«#·Ã¤qT Vü≤]+#·&É+, <ä+&Éq\≈£î >∑T]#˚j·T&É+ e+{Ï uÛÑj·T|üP]‘· yê‘êes¡D+ ø£\Œ+#·sê<äT.

|æ\¢\ dü«uÛ≤yêìøÏ e´‹πsø£yÓTÆq $<ÛëHê\qT ne\+_+#·&É+ ø±≈£î+&Ü Ç+{À¢, bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+#düTø=ì,

u≤\´+ ˇø£ ìsêàD≤‘·àø£ <äX¯ nì >∑T]Ô+∫ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+∫, uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D≈£î ùd«#·Ã¤ìe«&É+

<ë«sê |æ\¢ À¢ Ä•+∫q |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃqT.

uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D+ ùd«#·Ã¤ nH$ $<ëéédüú Àì eè‹Ô|üs¡, HÓ’‹ø£ n+XÊ\qT <ë{Ï Ç|ü⁄Œ&ÉT

#·≥º|üs¡yÓTÆq n+X¯+>± e÷]+~. u≤\\ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+

u≤\\î+&˚ Á|ü‹#√≥ ø£*Œ+#ê\H˚ n+XÊìï #·]Ã+∫+~.

4.9 |æ\¢\ dü«uÛ≤e+ (Naure of the Child)

` Á|ür $wüj·÷ìï ≈£î‘·÷Vü≤\+>± |ü]o*kÕÔs¡T, ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔs¡T

` Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± #˚dæ #·÷kÕÔs¡T.

` ≈£î<äTs¡T>± ø£#√≥ ñ+&É≈£î+&Ü nìï #√{≤¢ ‹s¡T>∑T‘·T+{≤s¡T, Á|ür~ ‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+{≤s¡T.

` ‘·eT nqTuÛÑyê\qT, ‘Ó*dæq $wüj·÷\qT ‘√{Ïyê]‘√ |ü+#·T≈£î+{≤s¡T.

` ‘√{Ïyê]‘√ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ <ë«sê nH˚ø£ ø=‘·Ô $wüj·÷\T ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. ‘Ó*dæq $wüj·÷\qT yê]‘√

|ü+#·T≈£î+{≤s¡T.

` #ê˝≤ #·Ts¡T≈£î>±, X¯øÏÔe+‘·+>± ñ+{≤s¡T. nìï{À¢ ñ‘·T‡ø£‘·‘√ bÕ˝§Z+{≤s¡T.

á uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìï Ç+{À¢, bÕsƒ¡XÊ\˝À, düe÷»+˝À ø£*Œ+#·≈£î+&Ü ùd«#·Ã¤ Çe«ø£b˛‘˚ eTq+

|æ\¢\ dü«uÛ≤yêìøÏ e´‹πsø£+>± Á|üe]ÔdüTÔqïfÒ¢.

bÕsƒ¡XÊ\\≈£î e∫Ãq $<ë´]ú ‘·q düVü≤» dü«uÛ≤yêìï ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü ªuÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìïμ ø£*Œ+#ê*.

uÛÑÁ<ä‘· ñqï#√≥ |æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± ñ+{≤s¡T. uÛÑj·T+ ñ+&˚ Ä e‘êes¡D+˝À õ˝≤¢ À¢ eTq+ Ä•+#˚ |òü*‘ê\T

kÕ~Û+#· Ò+. bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ãq $<ë´]úì nHø£ s¡ø±\T>± ìj·T+Á‹+#·&É+ #ùdÔ ≤uÛÑ+ø£+fÒ qwüºyT b≈£îÿe »s¡T>∑T‘·T+~.

Çø£ÿ& ≈£Ls√Ãyê\ì, b≈£îÿe e÷{≤¢&Ésê<äì, #Ó|æŒq |üH #j·÷\ì, Ç‘·s¡ $wüj·÷\T ø£ dü+ Ä˝À∫+#·sê<äì $~Û+#

ìj·Te÷\e\¢ |æ\¢\T Ä˝À∫+#yê]>± ø±≈£î+&Ü Ä<Ûës¡|ü&yê]>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ês¡T. |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\qT, nHêdü≈£îÔ\qT,

HÓ’|ü⁄D≤´\qT >∑T]Ô+#ê*. yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>± yê]øÏ |üqT\qT n|üŒ–+#ê*. \øå±´\qT ìπs›•+#ê*. be¬s’Hê yê]øÏ

ÄdüøÏÔ ñqï s¡+>∑+˝À ø£cÕº\Tqïq÷, Çwüº+>± |üP]Ô#˚j·T&ÜìøÏ ÁX¯$TkÕÔs¡T. ÇwüºyÓTÆq |üìø=s¡≈£î b+‘· düeTj·TyÓTÆHê

yÓ∫ÃkÕÔs¡T.


u≤\´+ ìsêàD≤‘·àø£ <äX:

|æ\¢\ u≤\´+ ø£ ìsêàD≤‘·àø£ <äX. á <äX˝À Á|ür~ yÓ+≥H, y>∑+>± Á>∑Væ≤kÕÔs¡T. Ä˝À∫kÕÔs¡T, $X‚¢wækÕÔs¡T.

á <äX¯ À @ e‘êes¡D+˝À ô|]–‘˚ n<˚ J$‘ê+‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. á <äX¯ À uÛÑj·T|ü&ç‘˚ uÛÑj·T|ü&É‘ês¡T. <ÛÓ’s¡ +

ø£*ŒùdÔ, düeTdü \qT b<äTs√ÿe&É+ n\yê≥T #˚ùdÔ <ÛÓ’s¡ e+‘·T\T>± düeTdü \qT b<äTs=ÿ+{≤s¡T. ùd«#·Ã¤ ø£*Œ+#·&É+

<ë«sê e÷qdæø£ $ø±dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\≈£î neø±X+ ø£*Œ+∫q≥¢e⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº á ìsêàD≤‘·àø£

<äX˝À |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìø£qT>∑TD+>± Á|üe]Ô+∫ yê] HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î, Ädü≈£îÔ\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq yê‘êes¡D≤ìï düèwæº+#ê*.

ˇø£ ìsêàD≤‘·àø£ J$‘êìï n+~+#˚ ø°\ø£<äX¯ À |æ\¢\≈£î uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤qT ø£*ŒùdÔ

nuÛÑ düq+‘√bÕ≥T uÛ≤$J$‘êìï ≈£L&Ü düÁø£eT |ü<äΔ‹˝À ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+∫q≥T¢ ne⁄‘·T+~.

4.10 |æ\¢\qT b+<äT≈£î <ä+&çkÕÔs¡T? ø±s¡D≤\T ` $X‚¢wüD ` b+‘· es¡≈£î düeTs¡ú j·T+

(Why children are Punished - Reasons - Analysis)

á øÏ+<ä Çe«ã&çq ø±s¡D≤\ e\¢ eTTK´+>± |æ\¢*ï <ä+&ç+#·&É+, nee÷ì+#·&É+, ˙≈£î #·<äTe⁄sê<äì,

yÓTT<äT›eì n+{≤s¡T.

` #·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&É&É+

` Ç+{Ï |üì,#Ó|æŒq |üì #j·Tø£b˛e&É+, #·<äTe⁄ø=ì sêø£b˛e&É+.

` u≤>∑T>± #·<äe Òø£b˛e&É+, sêj·T Òø£b˛e&É+

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ä\dü +>± sêe&É+, ã&ç düeTj·T+˝À ãj·T≥ ‹s¡>∑&É+.

` n\¢] #j·T&É+, |æ\¢\T ø£]H=ø£s¡T ø=≥Tºø√e&É+, ‘√{Ï |æ\¢\‘√ |òüTs¡D.

` ã&ç ÄdüTÔ*ï, kÕe÷õø£ ÄdüTÔ\qT bÕ&ÉT#j·T&É+.

á ø±s¡D≤\ e\¢ <ä+&ç+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü]dæú‹ á $<Ûä+>± ñ+&É&É+ nH~ m+<äT≈£î »s¡T>∑T‘·T+~.

mes¡T u≤<ÛäT´\T $X‚¢wæ<ë›+.

#·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&É&É+:

|æ\¢\T Hs¡TÃø√e&Üìπø ã&çøÏ edüTÔHêïs¡T. ã&ç |æ\¢\ nuÛÑ düHêìøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.|æ\¢\T yÓqTø£ã&É{≤ìøÏ

eTTK´ ø±s¡D+ yê]øÏ ø£ dü kÕeTsêΔ \sTTq sêj·T&É+, #·<äe&É+, >∑DÏ‘·+˝À #·‘·T]Œ<ä Á|üÁøÏj·T\T sêø£b˛e&É+. á ø£ dü

kÕeTsêΔ \T Ò≈£î+fÒ yês¡T nuÛÑ düq+˝À bÕ˝§Zqs¡T. #·<äe&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·s¡T. á ø£ dü kÕeTsêΔ \T 2e ‘·s¡>∑‹ Àù|

|æ\¢\+<ä]øÏ e#Ã≥Tº ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. Ò≈£î+fÒ ø£ dü kÕeTsêΔ \T Òì |æ\¢\≈£î dæ\ãdt |üP]Ô#j·T&É+

ø±≈£î+&Ü, ø£ dü kÕeTsêΔ \T e#Ã es¡≈£î Á|ü‘êé÷ïj·T uÀ<Ûäq (Remedial Teaching) #|ü{Ïº, ø£ dü+ #·<äe&É+,

sêj·T&É+, …ø£ÿ\T e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘ dæ\ãdt À uÀ~Û+#ê*. #·<äTe⁄˝À n+<äs¡T |æ\¢\T πø Ø‹>± ñ+&És¡T. ø=+<äs¡T

u≤>∑T>± eTT+<äT+{≤s¡T. ø=+<äs¡T yÓqTø£ã&É‘ês¡T. n~ |æ\¢\ m<äT>∑T<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q~. n≥Te+≥|ü&ÉT |æ\¢\≈£î

e´øÏÔ>∑‘·+>± #j·T÷‘· Ç∫Ã ne>±Vü≤q ø£*–+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. n+<äTe\¢ |æ\¢\≈£î ‘·eTô|’ ‘·eT≈£î qeTàø£+ ø£\T>∑T‘·T+~.

u≤>± #·<äe&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.ø±e⁄q |æ\¢\T #·<äTe⁄˝À¢ yÓqø£ ã&É&É+ yê] ‘·|ü⁄Œ ø±<äT. #·<äe Òø£ b˛e&É+, sêj·T Òø£

b˛e&É+ yê] ‘·|ü⁄Œ ø±<äT. mø£ÿ&√ eTq+ yê]ì |ü{Ïº+#·Tø√ Ò<äT. yê]ì eTq+ e~ ÒXÊ+. eTqyT yê]ì dü]~<ë›*.

BìøÏ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.


|æ\¢\T ‘·|ü\T #j·T&É+ düVü≤»+. ndü\T Hs¡TÃø√e&É+ nH< ‘·|ü\T #dü÷Ô Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. n~ düVü≤»+,

‘·|ü\T #dæq |òüs¡yê Ò<äT. Á|üj·T‹ï+#·&É+ eTTK´+ nì ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\≈£î #ÓbÕŒ*.μμ Hs¡TÃø√&É+˝À ‘·|ü⁄Œ\T

#j·T&É+ düVü≤»+μμ (Doing mistakes is ok) nì q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.

|æ\¢\˝À nbÕs¡yÓTÆq kÕeTs¡Δ + ñ+~. |æ\¢\T m≥Te+{Ï øÏ¢wüº uÛ≤eqHÓ’Hê Hs¡TÃø√>∑\s¡T. BìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT

düVü≤ø±s¡+ ñ+&Ü*. |æ\¢*ï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·|ü\T #ÓjÓTT´<äT›, #ùdÔ <ä+&çkÕÔ+ nH düe÷#ês¡+ ñ+fÒ |æ\¢\T ndü\T

Á|üj·T‹ï+#·s¡T. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡ yê‘êes¡D+˝ÀH |æ\¢\T u≤>∑T>± Hs¡TÃø=+{≤s¡T. Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.

ø±e⁄q #·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&É&É+ nH~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ MT<ä, bÕsƒ¡XÊ\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ

e∫Ãq |æ\¢\ô|’ ø±<äT. ø±e⁄q <ä+&ç+#·&É+ ìsêX|üs¡#·&É+, #·<äe Òø£b˛e&ÜìøÏ, ô|òsTT Ÿ ø±e&ÜìøÏ yêπs ø±s¡DeTì

nq&É+ dü]jÓÆT+~ ø±<äT. |æ\¢\ #·<äTe⁄≈£î πøe\+ ã&ç eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT Ò u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

Only teacher can change the situation:– I can make a difference– I will make a difference– I want to make a difference

Ç+{Ï|üì, #Ó|æŒq |üì #j·Tø£b˛e&É+, #·<äTe⁄ø=ì sêø£b˛e&É+:

Ç+{Ï|üì #Ój·T´ø£b˛e&É+, #·<äTe⁄ø=ì sêø£b˛e&É+ <ëìøÏ eTTK´ ø±s¡D+ |æ\¢\T Ç+{Ï|üì kı+‘·+>±

#Ój·T´ Òø£b˛e&É+ eT]j·TT #ùd kÕeTs¡Δ + Òø£b˛e&É+, #Ój·T´ Òì |æ\¢\ì ñ‘Ôõ‘·T\qT #Ój·T´ø£b˛e&É+. bÕsƒ¡+ô|’ |ü≥Tº

ñ+fÒ |æ\¢\T Ç∫Ãq düeTdü \T kÕ~ÛkÕÔs¡T. <ëì˝À Äq+<ä|ü&É‘ês¡T. Ç+{Ï|üì ø£+fÒ eTT+<äT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Ç∫Ãq

düeTdü \qT |æ\¢\T #j·T>∑\TZ‘·THêïsê nì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·÷&Ü*. Ò≈£î+fÒ m+<äT≈£î #j·T Òø£b˛‘·THêïs¡ì dü«j·T+>±

ˇø£ düeTdü Òø£ nuÛ≤´dü+ Ç∫Ã #j·TeTì |ü]o*+∫ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√yê*. yê]ì #ùd≥≥T¢ #dæ, ‘·s¡Tyê‘· Ç+{Ï

|üì Çyê«*. @ e÷Á‘·+ |æ\¢\T Á|üj·T‹ï+∫Hê, ‘·|ü\THêï ≈£L&Ü |æ\¢*ï n_Ûq+~+#ê*. |æ\¢\T Ç+{Ï H|ü<∏ä + #·~y

yê‘êes¡D+, Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡ yê‘êes¡D+ ñqï<ë nì ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√yê*.

ø±e⁄q Ç+{Ï |üì #ùd≥Tº yêfi¢≈£î düVü≤ø±s¡+ Çyê«*. Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. <ä+&çùdÔ, uÛÑj·Tô|&ç‘ düeTdü |ü]cÕÿs¡+

ø±<äT. |æ\¢\T uÛÑj·T+‘√ ã&çøÏ Vü‰»s¡Tø±s¡T. ø=+‘·ø±˝≤ìøÏ ã&ç e~ ÒkÕÔs¡T. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À ùd«#·Ã¤‘√H

|æ\¢\T ‘·eT<Ó’q XË’*˝À Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T. Á|üj·T‘·ïyT |æ\¢\T Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ‘=*yÓT≥Tº. ñbÕ<Ûë´j·TT\T á Á|üj·T‘êïìï

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

n\¢] #j·T&É+, |æ\¢\T |òüTs¡D |ü&É&É+, ø=≥Tºø√e&É+:

kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\T n\¢] #düTÔ+fÒ, |òüTs¡D |ü&ÉT‘·T+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Çs¡T esêZ\qT <ä+&çkÕÔs¡T.

|æ\¢\ dü«uÛ≤yêìï eTq+ |ü]o*ùdÔ yê]˝À #ê˝≤ XøÏÔ ñ+≥T+~. ˇø£ <ä>∑Zs¡ >∑+≥\ ‘·s¡ã&ç ≈£Ls√Ã Òs¡T.

Òe&ÜìøÏ, e÷{≤¢&É{≤ìøÏ, ãj·T≥ ‹s¡>∑&ÜìøÏ yêfi¢ XØs¡+, eT]j·TT ãT~Δ ø√s¡T‘·T+~. @<√ ˇø£{Ï #j·÷\H

ñ‘ê‡Vü≤+ ñ+≥T+~. ‘·Vü≤ ‘·Vü≤ ñ+≥T+~. eT] Bì ø£qT>∑TD+>± eTq+ |æ\¢\≈£î |üì ø£*Œ+#ê*. n+fÒ |ü⁄düÔø£+

#·<äe&É+, Òø£ |ü⁄düÔø£+/ ¬>’&ÉT˝À#·÷dæ Á|üXï CyêãT\T sêj·T&É+ nH~ #·Ts¡T¬ø’q |üì ø±<äT. edüTÔe⁄\qT |ü]o*+#·&É+.

kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T&É+, #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&É+, u§eTà\T j·T&É+, ø£<∏ä\T #·~$, $ì

yê{Ïô|’ e÷{≤¢&ç+#·&É+ Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘·|ü]o\q #j·T≥+ yÓTT<ä\>∑Tq$ düyê\T >∑\ nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T. |æ\¢\≈£î


eT+∫|üì ø£*Œ+#·&É+ n+fÒ á Á|üÁøÏj·T˝À¢ yê]ì ìeT>∑ï+ #dæ, e´øÏÔ>∑‘·+>± ø±ì Òø£ Á>∑÷|ü⁄ ø±ì |üì Ç∫Ã #sTTùdÔ.

yês¡T n$T‘· ÄdüøÏÔ, @ø±Á>∑‘·‘√ ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§Z+{≤s¡T. n|ü&ÉT n\¢] #j·T&É+ nH~. |òüTs¡q yê‘êes¡D+,

Áø£eT•ø£åD≤ sêVæ≤‘· + nH$ ñ+&Ée⁄. |üqT\T #j·T&É+, düeTdü qT kÕ~Û+#·&É+˝À ìeT>∑ïeTe⁄‘ês¡T.

Ç≥Te+{Ï Á|üÁøÏj·T\T Ç∫Ã |æ\¢\qT bÕ˝§Zq&É+ #j·÷\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä˝À∫+∫ $$<Ûä ø£è‘ê´\qT bÕ¢qT

#düTø√yê*. yês¡T ø£è‘ê´\T #düTÔ+fÒ düVü‰j·Tø±]>± ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹˝À Ä˝À∫+|ü #ùd Á|üXï\T q\¢ã\¢ô|’ sêdæ #·s¡Ã\T

#sTT+#ê*. #·Ts¡T¬ø’q nuÛÑ düq, uÀ<Ûäq Á|üÁøÏj·T e\¢ $<ë´s¡Tú\T s√»+‘ê #·Ts¡T≈£î>± ñ+{≤s¡T. u≤\´+˝À ñqï ñ

‘ê‡Vü≤+, #·Ts¡T≈£î<äq+, ÁøÏj·÷o\‘·, düè»qo\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·<äTe⁄˝ÀøÏ eT\#·Tø√yê*. BìøÏ

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T #·<äyê*. eT+∫ ø£è‘ê´\qT, ÁbÕC…≈£îº\qT bÕ¢qT #düTø=ì |æ\¢ ‘√ #sTT+#ê*.

u≤\´+qT ne>±Vü≤q #düTø=ì, <ëìøÏ ‘·>∑Z≥Tº>± |æ\¢\≈£î Áù|s¡D Çdü÷Ô yê]ì $$<Ûä |ü<äΔ‘·T˝À¢ Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·j·÷s¡T ø±yê*. Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À <ä+&ç+#·&É+ nH Á|üXï ‘· …‘·Ô<äT.

bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ä\dü +>± sêe&É+, ã&ç düeTj·T+˝À ãj·T≥ ‹s¡>∑&É+:

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ä\dü +>± sêe&ÜìøÏ eTTK´ ø±s¡D+ 1. ã&ç n+fÒ Çwüº+ Òø£b˛e&É+ 2. |æ\¢\ ≈£î≥T+ã

H|ü<∏ä +.

|æ\¢\≈£î ≈£î≥T+ã H|ü<∏ä + |ü]o*ùdÔ, |æ\¢*ï ã&çøÏ ‘·j·÷s¡T#j·÷\+fÒ n~ ˇø£ Á|üÁøÏj·T, |æ\¢\qT ìÁ<ä

Ò|ü&É+, kÕïq+ #sTT+#·&É+, uÛÀ»q+ e+&ç |æ\¢\≈£î ô|≥º&É+, ã&ç düeTj·T+ ne⁄‘√+<äì |æ\¢\qT ôV≤#·Ã]dü÷Ô yê]ì

‘·«s¡>± ‘·j·÷s¡e«eTì #Ó|üŒ&É+, dü÷ÿ\T u≤´>∑T düs¡›&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ #·<äTe⁄ø√ì u≤>∑T>± ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À »]π>

Á|üÁøÏj·T Ç~. ø±ì ìs¡ø£åsêdü , |üì#düTÔqï ù|<ä ≈£î≥T+u≤\˝À |æ\¢*ï ô|’ $<Ûä+>± ã&çøÏ ‘·j·÷s¡T #j·T&É+ ø£ì|æ+#·<äT.

ÄVü‰s¡+ ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡Tø±<äT. düeTj·T+ ‘Ó*ù| >∑&çj·÷s¡+ ≈£L&Ü Ç+{À¢ ñ+&É<äT. ø=+<äs¡T ‘·*¢<ä+Á&ÉT …’‘ ñ<äj·÷Hï

|üìøÏ yÓfi≤Ôs¡T. Ç≥Te+≥|ü&ÉT |æ\¢ Ò dü«j·T+>± u≤´>∑T‘√ ã&çøÏ ekÕÔs¡T. ÄVü‰s¡+ rdüTø=ì ≈£L&Ü sês¡T. ø±e⁄q

bÕsƒ¡XÊ\≈£î nìï $<Ûë\ ‘·j·÷s¡sTTsês¡T. Ä\dü +>± ekÕÔs¡T. ø=+‘·eT+~ Ç+{Ï À bı\+˝À |üì#dæ ≈£L&Ü ekÕÔs¡T.

á |ü]dæú‹ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. |æ\¢\ ≈£î≥T+ãH|ü<∏ä +, ≈£î≥T+ã |ü]dæú‘·T\T, yê{Ïô|’

ñbÕ<Ûë´j·T&ÉT ne>±Vü≤q ñ+#·Tø√yê*. ‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\ Ç+{ÏøÏ yÓ[¢ ≈£Ls√Ãì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ e÷{≤¢&ç‘, ≈£î≥T+ã+

>∑T]+∫, |æ\¢\ |ü]dæú‘·T\ >∑T]+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. Bì‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü¬s’q ìs¡íj·T+ rdüTø=ì |æ\¢*ï

Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ neø±X+ ñ+≥T+~. n+‘ø±ì ã&çøÏ Ä\dü +>± e#êÃs¡ì, sê Ò<äì, Ç+{Ï |üì#j·T Ò<äì ø±s¡D+

‘Ó\TdüTø√≈£î+&Ü <ä+&çùdÔ, nee÷ìùdÔ |æ\¢\T ã&çô|’q, ñbÕ<Ûë´j·TT\ô|’q nsTTwüº‘· ô|+#·T≈£î+{≤s¡T. ã&çøÏ <ä÷s¡+>±

ñ+&É&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.

ã&ç À ñqï uÛÑj·T+ e\¢ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡ |ü]dæú‘·T\T Òø£b˛e&É+ e\¢, >∑+≥\ ‘·s¡ã&ç ≈£Ls√Ãu…&É‘ês¡T.

ø£<ä\ìe«s¡T, e÷{≤¢&Éìe«s¡T, Çs¡T¬ø’q >∑<äT\T, <ësêfiyÓTÆq yÓ\T‘·Ts¡T, >±* ñ+&Éø£b˛e&É+, ‘·«s¡>± n*dæb˛e&É+

yÓTT<ä\>∑T yê{Ï e\¢ |æ\¢\T á yê‘êes¡D+≈£î <ä÷s¡+>± ñ+&É{≤ìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. ø±e⁄q |æ¢\\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

‹s¡>∑ìyê«*. ãj·T≥≈£î rdüT¬øfi≤fl*. Ä≥\T Ä&ç+#ê*. yê]ì #·Ts¡T≈£î>± ñ+#≥T¢ Á|üj·T‹ï+#ê*. ùd«#·Ã¤ìyê«*.

yê]‘√ #·qTe⁄>± Áù|eT|üPs¡«ø£+>± ñ+&Ü*. ø±e⁄q |æ\¢\ u≤\´<äXô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q ñ+&Ü*.

|æ\¢\T ø±s¡D+ Ò≈£î+&Ü @~ #Ój·T´s¡T. eTq+ Ä ø±s¡D≤\T ns¡ú+ #düTø√yê*. |æ\¢\≈£î @~ Çwüº+, @~ Çwüº+

Ò<äT, m˝≤ ñ+fÒ yê]øÏ Çwüº+ nì |æ\¢*ï n&ç– ‘Ó\TdüTø√yê*. yê]ì ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. |æ\¢\


$ø±kÕìøÏ, Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ø£ ∫qï n_Ûq+<äq, uÛÑT»+‘·{Ïº Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+ nedüs¡+ ø±˙, <ä+&Éq, ∫qïãT#·Ã&É+, ≈£î

sê<äT nq&É+, nee÷ì+#·&É+, |üs¡Twü+>± e÷{≤¢&É≥+, ˇø£ Hê>∑]ø£‘· >∑\, $yø£e+‘·T …’q eTqTwüß\T #Ój·÷*‡+~

ø±<äT. ø√|ü+, ÄÁ>∑Vü≤+, ñ<«>±\≈£î ô|<ä› Ò ø£+Á{À Ÿ #düTø√ø£b˛‘ |æ\¢ … ≤ #kÕÔs¡T. eTq+ m˝≤ ñ+fÒ |æ\¢\T n˝≤

m<äT>∑T‘ês¡T. Bì˝À ¬s+&√ dü+<Vü≤+ Ò<äT. eTq $\Te\T, eTq n\yê≥T¢, eTq Á|ües¡ÔH |æ\¢\≈£î ekÕÔsTT. ys=ø£

$<Ûä+>± »s¡>∑{≤ìøÏ ÄkÕÿs¡yT Ò<äT. eTq+ Ä<äs¡Ùe+‘·yÓTÆq JeHêìï ø£s¡TD, ÄbÕ´j·T‘·, u≤<Ûä ‘êj·TT‘·yÓTÆq Á|ües¡ÔqqT

$<ë´s¡Tú\≈£î #·÷|æ+#ê*. |æ\¢\T $ì Hs¡TÃø√e&É+ ø±≈£î+&Ü #·÷dæ nqTø£]dü÷Ô Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

4.11 <ä+&Éq |òü*‘ê\T (Impact of Punishments)

XÊØs¡ø£ <ä+&Éq |æ\¢\ô|’ kÕqT≈£L\ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü<äT. Ç~ yT\T ø£+fÒ ø°& m≈£îÿe #düTÔ+~. Bìe\¢ |æ\¢\

eTqdüT\T Á|ü‹≈£L\ Á|üuÛ≤yêìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. n+‘ø±≈£î+&Ü yê]˝À Ä‘·àq÷´q‘ê uÛ≤e+ ô|+bı+~ Væ≤+dü<ë«sêH

Á|ü‹ düeTdü ≈£î |ü]cÕÿs¡+ <=s¡T≈£î‘·T+<äH ‘·|ü&ÉT Ä˝À#·q yê]˝À ø£\T>∑T‘·T+~. Bì Á|üuÛ≤e+ düe÷»+ô|’ |ü&ÉT‘·T+~.

ø±ã{Ïº Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ <ä+&Éq\T, $eø£å\T Òì ªuÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+μ ø£*Œ+#ê*. |æ\¢*ï

nee÷ìùdÔ, øÏ+#·|ü]ùdÔ yês¡T Ä‘·à$XÊ«kÕìï ø√˝ÀŒ‘ês¡T. uÛÑj·TdüTÔ\T>±, _&çj·TdüTÔ\T>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ês¡T.

ñbÕ<Ûë´j·T, $<ë´]ú dü+ã+<Ûë\T |æ\¢\ nuÛÑ düq+ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\˝À, ‘·s¡>∑‹>∑~˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\T Áù|eT, qeTàø£+, Áb˛‘ê‡Vü≤+ Çe«&É+ #˚ùdÔ |æ\¢\T ÄdüøÏÔ>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T.

‘·<ë«sê eT+∫ |òü*‘ê\T kÕ<Ûä eTe⁄‘êsTT.

4.12 u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ düŒ+<äq, Vü≤≈£îÿ\ Ä<Ûë]‘· uÀ<Ûäq

(Child Rights - Teachers Sensitivity and Rights Oriented Pedagogy )

u≤\ Ò eTq uÛ≤$uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\T. C≤‹ ìsêà‘·\T, M]ô|’H <X düeTÁ>∑‘·, nK+&É‘·, n_Ûeè~Δ Ä<Ûës¡|ü&çe⁄+≥T+~.

|æ\¢\ n_Ûeè~Δ eTq+ Ç#˚Ã HêDýÓTÆq düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ nedüs¡yÓTÆq $<ä MT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. eTq+

eTq |æ\¢\qT ã&ç À, Ç+{Ï À @ s¡ø£+>± #·÷düTÔHêï+. |æ\¢\≈£î b+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ÇdüTÔHêï+ nH˚ <ëìMT<ä yê]

n_Ûeè~Δ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

|æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\qT >ös¡$+#·&É+, neT\T|üs¡#·&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢*ï <˚XÊìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ ˇø£

eT+∫ e÷qe eqs¡T\T>± s¡÷bı+~+#·e#·TÃ.

|æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\T

|æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\qT dü÷ú\+>± Hê\T>∑T Á|ü<Ûëq Vü≤≈£îÿ\T>± #·÷&Ée#·TÃ. ˇø√ÿ Á|ü<Ûëq Vü≤≈£îÿ øÏ+~ Ç‘·s¡

ñ|ü Vü≤≈£îÿ\T+{≤sTT. á Á|ü<Ûëq Vü≤≈£îÿ\T á $<Ûä+>± ñHêïsTT.

1. n_Ûeè~Δ #Ó+<Vü≤≈£îÿ (Right to development): Bì˝À $<ä qT bı+< Vü≤≈£îÿ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\#‘· ys¡T#j·T≈£î+&Ü

ñ+&É&É+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT+∫ ‘·>∑T ÁX<äΔ, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìï bı+< Vü≤≈£îÿ, u≤\\T XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£,

kÕ+düÿè‹ø£, HÓ’‹ø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ Vü≤≈£îÿqT ø£*–ñHêïs¡T.

Á|üX¯+dü\T bı+<˚ Vü≤≈£îÿ, ùd«#·Ã>± Ä˝À∫+#˚ Vü≤≈£îÿ, düe÷q‘·«|ü⁄ Vü≤≈£îÿ, HêDýÓTÆq ñ∫‘· $<ä qT bı+<˚

Vü≤≈£îÿ, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT+&ç, ñbÕ<Ûë´j·TT\qT+&ç Áù|eT ÄbÕ´j·T‘·\qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿqT ø£*– ñHêïs¡T.

ø±e⁄q nìï esêZ\ |æ\¢\≈£î HêDýÓTÆq $<ä qT n+~+#ê*. eTq+ Çe«≥+ nì ø±≈£î+&Ü |æ\¢\T bı+<˚


Vü≤≈£îÿ ø£*– ñHêïs¡T nì ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&Ü*. |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~›øÏ nedüs¡yÓTÆq nìï s¡ø± …’q

ø£è‘ê´\T, nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\qT ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+˝À ø£*Œ+#ê*. $eø£å‘· #·÷|üsê<äT.

2. J$+#Vü≤≈£îÿ (Survival Rights):

` dü+|üPs¡í Äs√>∑ +‘√ ñ+& Vü≤≈£îÿ

` b˛wüø±Vü‰s¡+ bı+< Vü≤≈£îÿ

` |ü]XóÁuÛÑyÓTÆq ‘ê>∑T˙{Ï Vü≤≈£îÿ

` Ä&ÉT≈£îH Vü≤≈£îÿ

` $ÁXÊ+‹ bı+< Vü≤≈£îÿ

` düe÷q Äs√>∑ neø±XÊ\qT bı+< Vü≤≈£îÿ

` XÊØs¡ø£, Ä]úø£ <√|æ&ûqT+&ç $eTTøÏÔ bı+<Vü≤≈£îÿ ø£*–ñHêïs¡T.

Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq yê‘êes¡D+˝À |æ\¢\T J$+#ê*. n+<ä]ø° düe÷qyÓTÆq neø±XÊ\T ø£*Œ+∫ yês¡T u≤>∑T>±

J$+#≥≥T¢ #Ój·÷´*.

3. uÛ≤>∑kÕ«eT´Vü≤≈£îÿ (Right to particiapte):

` Ä≥\T, bÕ≥\T, kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZH Vü≤≈£îÿ.

` eTìwæ>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<Vü≤≈£îÿ.

` >ös¡yêìï bı+< Vü≤≈£îÿ

` Á|üX+dü\T bı+< Vü≤≈£îÿ

` uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D Vü≤≈£îÿ

` n_ÛÁbÕj·÷*ï e´ø£Ô|üs¡#Vü≤≈£îÿ

` düe÷#ês¡+ bı+< Vü≤≈£îÿ

` ùd«#·Ã¤>± Ä˝À∫+# Vü≤≈£îÿ

` eT‘· kÕ«‘·+Á‘· |ü⁄ Vü≤≈£îÿ

` Áù|eT, ùdïVü‰ìï ø£*–e⁄+& Vü≤≈£îÿ

` $eø£å‘·\qT+&ç $eTTøÏÔ bı+< Vü≤≈£îÿ

Hs¡TÃø√e&É+˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zqï|ü⁄& yê] uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫q|ü⁄& yês¡T ùd«#·Ã¤>± bÕ˝§Zì C≤„q

ìsêàD+ #düT≈£î+≥÷ n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘ês¡T. |æ\¢\T @ @ n+XÊ\˝À n_Ûs¡T∫ ø£*–ñHêïs√ >∑eTì+∫ Äj·÷

Ä≥\T, bÕ≥\T Ç‘·s¡ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À bÕ˝§ZH≥≥T¢ #dü÷Ô yê]ì n_Ûeè~Δ |üs¡#ê*.

4. s¡ø£åD bı+<Vü≤≈£îÿ(Protection Rights):

` |æ\¢\T XÊØs¡ø£, Ä]úø£ <√|æ&ûøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü s¡ø£åD bı+< Vü≤≈£îÿ.

` …’+–ø£ (e÷qdæø£, XÊØs¡ø£) y~Û+|ü⁄\qT+&ç $eTTøÏÔ bı+< Vü≤≈£îÿ.

` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ dü+s¡ø£åD˝À ñ+& Vü≤≈£îÿ.

` Áù|j·T ÄbÕ´j·T‘·\qT bı+< Vü≤≈£îÿ.


` kÕe÷õø£ uÛÑÁ<ä‘· bı+< Vü≤≈£îÿ

` nee÷q+qT+&ç s¡ø£åD bı+<Vü≤≈£îÿ

` Væ≤+dü, y˚~Û+|ü⁄\qT+&ç s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿ

*+>∑ $eø£å, ≈£î\$eø£å, eT‘· $eø£å, ÁbÕ+‘· $eø£å, <√|æ&û, <Ís¡®q´+, Væ≤+dü e+{Ï yê{ÏqT+&ç s¡ø£åD bı+<˚

Vü≤≈£îÿ\T u≤\\T ø£*– ñHêïs¡T. <ä+&Éq, •ø£å\T Á|üe÷<ë\qT+&ç s¡ø£åD bı+<˚ Vü≤≈£îÿqT ø£\–e⁄Hêïs¡T.

n+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#ê*. ã&ç u≤˝≤´ìøÏ s¡ø£åD ø£*Œ+#˚ ø£ Á|ü<˚X¯+. uÛÑÁ<ä‘·, ÄbÕ´j·T‘·, düeTdü \T

n&ç– ‘Ó\TdüTø=ì |æ\¢\qT düeTdü qT qT+&ç <ä÷s¡+ #˚j·÷*. ã&ç yê]øÏ ˇø£ düeTdü ø±≈£L&É<äT.

ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤\\ Vü≤≈£îÿ\qT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì yês¡T Äq+<ä+>± ñ‘ê‡Vü≤+>± ñ+& $<Ûä+>±

#˚j·÷*. |æ\¢ À¢ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ñ+&˚ ≈£î‘·÷Vü≤\+, ñ‘·T‡ø£‘·qT ô|+∫ b˛wæ+#ê*. |æ\¢\ø£T Ç+{Ï <ä>∑Zs¡, düe÷»+˝À

bø£ÿ&Ó’Hê y˚~+|ü⁄\î e⁄+fÒ ‘Ó\TdüTø=ì n]ø£{≤º*. @yÓTÆHê düeTdü \T ñ+fÒ e÷ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ #Ó|ü⁄‘ê+ nH˚

BÛe÷qT $<ë´s¡TΔ\T ø£*– ñ+&˚ ≤ #˚j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\ u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD πø+Á<ä+>± |üì#˚j·÷*. uÀ<Ûäq˝À

nuÛÑ düq˝À á Vü≤≈£îÿ\ neT\T ø£ìŒ+#ê*. u≤\\ Vü≤≈£îÿ Ò e÷qe Vü≤≈£îÿ\T. |æ\¢\, XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ HÓ’‹ø£

n_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\ $$<Ûä ø£è‘ê´\T, ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, ùd«#êÃ¤|üP]‘·, <ä+&Éq\T Òì bÕsƒ¡XÊ\

yê‘êes¡D≤ìï neT\T#˚j·÷*. BìøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

4.13 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ ` e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T

(Fear Free Environment - Implementation)

` |æ\¢\‘√ #·]Ã+∫ ìj·Te÷\T s¡÷bı+~+#·&É+

` |æ\¢ À¢ eT+∫ Á|ües¡Ôq, kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ä+ô|’ <äèwæºô|≥º&É+, Á|üX¯+dæ+#·&É+.

` |æ\¢\ qT+&ç Ä•+#˚ |òü*‘ê\qT, Á|ües¡Ôq\qT >∑T]+∫ yê]‘√ dü+Á|ü~+#·&É+.

` kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ä+ ô|+|ü⁄<ä\≈£î $$<Ûä eP´Vü‰\qT neT\T|üs¡#·&É+

` ˇø£] Á|ü>∑‹ì eTs=ø£]‘√ b˛\Ãø£b˛e&É+.

` |æ\¢\T Á|ü‹düŒ+~+#·&ÜìøÏ neø±X¯$Te«&É+.

` |ü]$T‘·T\qT $e]+#·&É+, Á|ü>∑‹ô|’ düŒwüº‘·ìe«&É+

` nedüs¡eTsTTq|ü&ÉT ‘·–q neø±XÊ*e«&É+.

` $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ >∑T]+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ #·]Ã+#·&É+, kÕ<Ûä yÓTÆq+‘· es¡≈£î |æ\¢\ eT+∫ì, yês¡T #˚j·T>∑*π>

yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|üŒ&É+.

` |æ\¢\‘√ #·]Ã+∫ düeTj·÷ìøÏ ‘·–q eP´Vü‰\qT neT\T#˚j·T&É+.

` kÕqT≈£L\yÓTÆq ÁX¯<äΔ#·÷|ü≥+

` |æ\¢\T eT+∫>± ñ+&˚ dü+<äsê“¤\T >∑T]Ô+∫ yê]ì yÓT#·TÃø√e&É+.

` ‘·eT |üì ‘·«]‘·+>± |üP]Ô#˚ùd |æ\¢\≈£î n<äq|ü⁄ |üì ø£*Œ+#·&É+.

` dü«\Œ dü+|òüT≥q\T, ˝ÀbÕ\qT $düà]+#·&É+.


` ªqTe⁄« á $<Ûä+>± #Ój·÷´*μ nì #Ó|üŒ&ÜìøÏ ã<äT\T ªHqT á $<Ûä+>± #kÕÔqTμ nì #Óù|Œ˝≤ neø±X$Te«&É+,

‘·–q ùd«#·Ã¤ìe«&É+.

` ª#˚j·Te<äT›μ nH˚ Ä<˚XÊ\qT ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&É&É+

` |æ\¢\‘√ düø±sê‘·àø£ <Û√s¡DÏ À e÷{≤¢&É&É+

` |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT |ü]$T‘·T\T @sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

` nedüs¡yÓTÆq ‘·s¡>∑‹>∑~ @sêŒ≥T #˚j·T&É+.

` $<ë´s¡Tú\≈£î Áø°&É\|ü≥¢ ÄdüøÏÔì ô|+bı+~+∫ yê{Ïì ‘·|üŒìdü] #˚j·T&É+.

` ns¡úe+‘·yÓTÆq Ä˝À#·q πs¬ø‹Ô+# |üqT\qT ø£*Œ+#·&É+.

` |æ\¢\T n_ÛÁbÕj·÷\T e´ø£Ô|üs¡#˚ ≤ uÛ≤eÁ|üø£≥q≈£î neø±X¯$Te«&É+.

` |æ\¢\T #Ó|æŒ+~ |üP]Ô>± $q&É+, yê]ô|’ qeTàø±ìï Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

` ø£è‘ê´<Ûës¡ uÀ<Ûäq |ü<äΔ‹ <ë«sê |æ\¢\qT m≈£îÿe>± uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚j·T&É+.

` |æ\¢\≈£î ÇwüºyÓTÆq n+XÊ\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

` |æ\¢\ ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ë´ìï ns¡ú+#˚düTø√e&É+.

4.14 |æ\¢ À¢ Ä‘·à$XÊ«dü+, Ä‘·à>ös¡e+ M{Ï ÁbÕeTTK´+

(Promoting self confidence and Self esteem in children. Its Importance)

- Ä‘·à$XÊ«dü+, Ä‘·à>ös¡e+ @e´øÏÔHÓ’Hê ‘êqT nqT≈£îqï >∑e÷´ìï #s¡TkÕÔsTT. ã&ç yê‘êes¡D+, ñbÕ<Ûë´j·TT\

Á|ües¡Ôq, uÀ<Ûäq M{Ïì ô|+bı+~+#˚$<Ûä+>± ñ+&Ü*. M{Ïì ô|+bı+~+#·≈£îqï |üs¡yê Ò<äTø±ì b≥Te+{Ï

|ü]dæú‘·T˝À¢≈£L&Ü M{Ïì b˛>=fÒº $<Ûä+>± øÏ+#·|üs¡Ã&É+, nee÷q|üs¡Ã&É+, $eø£åD #·÷ô|≥º&É+, ≈£î #·<äTe⁄sê<äì

n+<ä] eTT+<äT nq&É+ ≤+{Ï$ #j·T≈£L&É<äT. kÕ«uÛ≤$ø£+>± Á|ü‹ _&É¶ Ä‘·à$XÊ«dü+, Ä‘·à>ös¡e+ ø£*–e⁄+{≤s¡T.

Ç$ e´≈£îÔ\qT ñqï‘· •Ksê\≈£î rdüT≈£îyÓfi¯‘êsTT.

` |æ\¢\T ‘·<ëqTuÛÑ÷‹ bı+<äe\dæq nedüs¡eTT+~.

` |æ\¢ À¢ kÕeTs¡ú + ñqï~. n+<ä] |æ\¢\T H˚s¡TÃø√>∑\s¡T. H˚s¡TÃ≈£îH˚~ ñbÕ<Ûë´j·TTìMT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~.

HπsŒ$<Ûëq+ u≤>∑T+&Ü*. <ëìô|’ Ä˝À∫+#ê* nH˚ Ä˝À#·q ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ñ+&Ü*.

` @ $wüj·TyÓTÆHê #Óù|Œ≥|ü&ÉT dü+øÏ¢wüº+ #˚j·T≈£î+&Ü, ns¡úe+‘·+>±, $es¡+>± ñ<ëVü≤s¡D\‘√ #ÓbÕŒ*.

düTBs¡ÈyÓTÆq ñ|üHê´dü+˝≤ ñ+&Ésê<äT.

` |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·÷\qT øÏ+#·|üs¡#·sê<äT, K+&ç+#·sê<äT.

` \øå±´ìï ìsêΔ]+∫q|ü⁄&ÉT |æ\¢\dæú‹ì ns¡ú+ #˚düTø√yê*, \ø£å kÕ<Ûäq˝À düVü≤ø£]+#ê*.

` |æ\¢\ |üì 100% Òø£b˛sTTq|üŒ{ÏøÏ yê]ì Á|üX¯+dæ+∫, e+<äXÊ‘·+ \øå±´\T kÕ~Û+#·T≥≈£î düVü‰j·T+

ø=qkÕ–+#ê*.

` ô|<ä›yêfi¯flqT ns¡ú+#˚düTø=ì, >ös¡$+∫qfÒ¢ |æ\¢\ |ü≥¢ Á|üe]Ô+#ê*.

` |æ\¢\ô|’ eTq n+#·Hê\T yêdüÔe |ü]dæú‹ì Á|ü‹_+_+#ê*.


` Á|ü‹ |æ\¢yê&ÉT Á|ü‘˚ ø£y˚T. yê] HÓ’|ü⁄D≤´\qT >∑T]Ô+#·≈£î+&Ü nìï n+XÊ\T kÕ~Û+#ê\ì ˇ‹Ô&çøÏ >∑T]#˚ùdÔ

$<ë´]ú Ä‘·àôd’ús¡ + <Óã“‹+≥T+~. uÛÑ$wü ‘·TÔô|’ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<Ûä+ ø√˝ÀŒ‘ês¡T.

` |æ\¢\ ˝ÀbÕ\qT düe]+#·Tq|ü⁄&ÉT kÕqT≈£L\+>± eéVü≤]+#ê*.

` Ä‘·à$XÊ«dü+, kÕ+|òæTø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T e+{Ï$ u≤\´+˝ÀH˚ ô|+bı+~+#·e\dæ ñ+≥T+~.

` q÷‘·q HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·Tø=ì yê{Ïô|’ |ü≥TºkÕ~Û+#˚ ≤ #·÷&Ü*.

` ‘·eT kı+‘· Á|ü>∑‹ì $X‚¢wæ+#·Tø=H˚ ≤ eTq #·s¡ \T+&Ü*.

` eTq |ü≥¢ me¬s’Hê m˝≤ Á|üe]Ô+#ê\qT≈£î+{≤yÓ÷ n˝≤ |æ\¢\ |ü≥¢ eTq Á|ües¡Ôq ñ+&Ü*.

` |æ\¢\≈£îqï nìï düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·≈£î+&Ü, Ä düeTdü \qT kı+‘·+>± yêπs |ü]wüÿ]+#·T≈£îH˝≤ düVü≤ø±s¡+

n+~+#ê*. ‘êqT kı+‘·+>± @<Ó’Hê kÕ~Û+#·>∑\qH˚ qeTàø±ìï ø£*–+#ê*.

` |æ\¢ À¢ uÛ≤y√<«>∑, ‹, kÕ+|òæTø£, Ä<äs¡Ùe+‘· $\Te\T, düè»Hê‘·àø£‘·, yT<Û√|üs¡yÓTÆq n+XÊ\qT ô|+bı+~+#

yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*. n˝≤+{Ï |üqT\T Çyê«*.

` ˇø£] J$‘·+˝À dü+‘√cÕìï, $»j·÷\qT kÕ~Û+# yÓ’K]ì ô|+bı+~+# XøÏÔe+‘·yÓTÆq ø±s¡ø£yT Ä‘·àôd’ús¡ +.

Ç~ m\¢|ü&É÷ e÷≥˝À¢, #˚‘· À¢, ìs¡íj·÷˝À¢, qeTàø±\˝À Á|ü‹_+_+#ê*.

` Ä‘·àôd’ús¡ + ñqï |æ\¢\T ‘·eT|ü≥¢ qeTàø±ìï ø£*– ñ+&É&É+, Ç‘·s¡T\|ü≥¢ dü]>±Z Á|üe]Ô+#·&É+, |ü]dæú‘·T\qT

‘·–q≥T¢>± m<äTs√ÿe&É+, ‘·eT#·T≥÷º ñqï Á|ü|ü+#·+|ü≥¢ C≤>∑s¡÷ø£‘· ø£*– ñ+{≤s¡T. ø±ã{Ï º yê]

Ä‘·àôd’úsê´ìï <Óã“rùd m˝≤+{Ï |üqT\T #˚j·Tsê<äT.

` Ç‘·s¡T\ eTT+<äT øÏ+#·|üs¡#·sê<äT, ‘·≈£îÿe #˚dæe÷{≤¢&Ésê<äT.

` …’+–ø£+>±, XÊØs¡ø£+>± y˚~Û+|ü⁄\≈£î >∑Ts¡sTTq u≤\\T |üP]ÔkÕúsTT˝À Ä‘·àôd’ús¡ + ø√˝ÀŒ‘ês¡T.

` |æ\¢\qT ø£]ƒq |ü<äC≤\+‘√ <ä÷wæùdÔ |æ]øÏyê]>±, uÛÑj·TdüTú\T>±, _&çj·TdüTú\T>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ês¡T. Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡yÓTÆq

e÷≥\T yê]˝À Ä‘·à$XÊ«kÕìï ô|+bı+~kÕÔsTT.

` |æ\¢ À¢ yê]|ü≥¢ yê]øÏ ã\yÓTÆq qeTàø±ìï ô|+bı+~+#ê*.

` nqTuÛÑe|üPs¡«ø£ nuÛÑ düq+, dü+øÏ¢wüºyÓTÆq $#ês¡D, düè»Hê‘·àø£‘· ø£*–q ø£]≈£î\+, XÊØs¡ø£, uÛ≤wü, >∑DÏ‘ê\T

|æ\¢\ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

` »≥Tº |üqT\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\ e+{Ï |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±sêìøÏ nedüs¡yÓTÆq yê{Ïì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq˝À ñ|üjÓ÷–+#ê*.

` ÁbÕC…≈£îº\T, »≥Tº À |üì#j·TT≥ nH$, kÕ+|òæTø£ nuÛÑ düHêìøÏ, düe÷» |ü]dæú‘·T\ ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

` jÓ÷>±, <Ûë´q+ e+{Ï$ |æ\¢\T ‘·eT XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ X¯≈£îÔ\qT ìj·T+Á‹+#˚ •ø£åDìkÕÔsTT.

` düè»Hê‘·àø£ s¡#·q, düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ\˝À e÷{≤¢&É&É+, ø£fi¯\T, Hê≥ø±\ e+{Ï yê{Ï À |æ\¢\T bÕ˝§ZH˚≥T¢

#·÷&Ü*.

` Ç+<äT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\ bÕÁ‘· À, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À ìs¡íj·÷‘·àø£yÓTÆq e÷s¡TŒ sêyê*.

` bÕsƒê´+XÊ\ uÀ<Ûäq düeTj·T+˝À ì» J$‘· n+XÊ\qT »‘·|ü]∫ uÀ~Û+#ê*.

` ÁbÕ|ü+∫ø£ düeTdü \T, dü+^‘·+, |ü⁄düÔø±\T, ø£fi¯\ô|’ #·s¡Ã\T |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

` e÷qe y˚T<ÛädüT‡ bÕsê#·÷{Ÿ e+{Ï~. n~ ‘Ós¡#·T≈£îqï|ü&˚ $düÔè‘·eTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº |ü]düsê\˝Àì nìï


n+XÊ\≈£î mø˘‡b˛»sY nsTTq|ü&˚ #ê˝≤ n+XÊ\T ne>±Vü≤q ne⁄‘êj·Tì >∑T]Ô+#ê*. $düÔè‘·yÓTÆq C≤„q+,

#·s¡Ã˝À¢ neø±XÊ\T |æ\¢\≈£î Çyê«*.

` e÷qe Vü‰dü #·‘·Ts¡‘· <ë«sê dü+ã+<Ûë\qT, »≥Tº|üqT\qT n_Ûeè~Δ #˚ùdÔ yê{Ï <ë«sê qeTàø£+, $XÊ«dü+

ô|+bı+<äT‘êsTT.

4.15 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq Òì yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Fear Free and Punishment free environment and Freedom - Implementation -Responsibilities)

uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤≈£î dü+ã+~Û+∫ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢, düe÷»+˝À ø£s¡|üÁ‘ê\T, b˛düºsY‡,

ìHê<ë\T sêj·T&É+, ø£fi≤C≤‘·\T, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\‘√, MT&çj·÷˝À e÷{≤¢&ç+#·&É+ <ë«sê ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.

|æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\T ùd«#·Ã¤>± e´ø£Ô+ #j·T&ÜìøÏ #Ó’ Ÿ¶ ôd Ÿ‡, ôV≤ ŸŒ …’Hé‡, {À ŸÁ|ò” q+ãsY‡ @sêŒ≥T #j·T&É+ »]–+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |æ\¢\qT <ä+&Éq≈£î >∑T]#j·TeTì, u…‘·Ô+ ñ|üjÓ÷–+#·eTì, m˝≤+{Ï $eø£å‘·≈£î >∑T]#j·Tì

uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìï, uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·T≥≈£î neø±XÊ\qT ø£*ŒkÕÔeTì Á|ü‹q #˚j·÷*. BìøÏ

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, n~Ûø±s¡T\T, düe÷»+˝À ñqï Á|ür ˇø£ÿs¡T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

` ø±s√Œs¡ Ÿ |üìwtyÓT+{Ÿ, nee÷ì+#·&É+ »]–‘˚ u≤\\ ôV≤˝ŸŒ …’Hé≈£î e÷{≤¢&Ü*. ({À˝Ÿ Á|ò” HÓ+ãs¡T 888)

e÷ì≥]+>¥ ôd˝Ÿ (dæ.|æ.m+.dæ)ì @sêŒ≥T #˚j·÷*.

` bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À düuÛÑT´\T>± Ç<ä›s¡T {°#·s¡T¢, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Hê´j·Tyê~, &Üø£ºs¡T, u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ø±s¡ ø£s¡Ô

eT]j·TT $<ë´s¡Tú\qT ñ+#ê*.

` Ms¡T Ç∫Ãq |òæsê´<äT\qT d”«ø£]+∫, |ü]o*+∫ ‘·>∑T ìs¡íj·÷\T, #·s¡ \T yÓ+≥H˚ rdüTø√yê*.

` õ˝≤¢ yÓTõÁùdº{Ÿ n<Ûä ≈£åî\T>± õ˝≤¢kÕúsTT dæ.|æ.m+.dæ.ì @sêŒ≥T#j·÷*. á ø£$T{° ø√s√Œs¡ Ÿ |üìwtyÓT+{Ÿ\ô|’

e∫Ãq |òæsê´<äT\ô|’ $#ês¡D #˚düTÔ+~.

dæ.|æ.m+.dæ.:

` XÊØs¡ø£<ä+&Éq, u≤\\ô|’ …’+–ø£ <ë&ç, e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\T, $eø£å‘· ≤+{Ï |òæsê´<äT\qT C≤|ü + Ò≈£î+&Ü

M …’q+‘· ‘·«s¡>± |ü]wüÿ]+#ê*.

` XÊØs¡ø£ <ä+&Éq, …’+–ø£ <ë&ÉT\T, y~Û+|ü⁄\T ìs√~Û+#·&ÜìøÏ ‘·>∑T#·s¡ \T rdüTø√yê*. Ç+<äTø=s¡≈£î dæ.|æ.m+.dæ.˝À

ˇø£ |üs¡ y˚ø£åD $uÛ≤>∑+ @sêŒ≥T #˚j·÷*.

` dæ.|æ.m+.dæ. Ç˝≤+{Ï dü+|òüT≥q\≈£î #dæq dæbòÕs¡düT\qT 48 >∑+{{À¢>± õ˝≤¢ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

` düeTdü ÁbÕ<∏ä$Tø£ |ü]cÕÿsêìï $<ë´s¡Tú\T Ò<ë yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ÄyÓ÷~+#·ø£b˛‘˚ n˝≤+{Ï |òæsê´<äT\

ôdø£+&ÉØ |ü]cÕÿsêìøÏ õ˝≤¢ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\≈£î |òæsê´<äT#˚düTø√e&ÜìøÏ dæ|æm+dæ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ bÕÁ‘·:

` $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ Á|üø±s¡+ |æ\¢\T ‘·eT Vü≤≈£îÿ\T nqTuÛÑ$+#·&ÜìøÏ düVü≤ø£]+#ê*.

` Á|ü‹|æ\¢yê&ÉT bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ëúÛ≤´dü+ ø=qkÕ–dü÷Ô ‘·eT kÕeTsêú \qT |üP]ÔkÕúsTT˝À $ìjÓ÷>∑+˝ÀøÏ


‘Ó#·TÃø√e&ÜìøÏ |æ\¢\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` m≥Te+{Ï XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ <ä+&É\qT nqTeT‹+#·≈£L&É<äT. Ç+<äT≈£î>±qT bÕsƒ¡XÊ\˝À dæ.|æ.m+.dæ.\qT

{°#·s¡T¢, $<ë´s¡Tú\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, &Üø£ºs¡T, Hê´j·Tyê~‘√ @sêŒ≥T#˚j·÷*.

` $<ë´s¡Tú\T ‘·eT |òæsê´<äT\T ìs¡“¤j·T+>± n+<äCÒj·TT≥≈£î ‘·>∑T yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.

` ‘·s¡#·T>± mdt.m+.dæ.\T $<ë´s¡Tú\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Á>±eTdüTú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+∫

ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ bÕÁ‘·:

` Á|ür bÕsƒ¡XÊ\˝À XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $eø£åe+{Ï y˚~Û+|ü⁄\ ìs√<ÛëìøÏ ˇø£ ø£$T{°ì @sêŒ≥T#˚j·÷*.

` $<ë´s¡Tú\T ‘·eT≈£î ø£*–q Çã“+<äT\qT ìs¡“¤j·T+>± e´ø£Ô|üs¡Ã&ÜìøÏ Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ø£ |òæsê´<äT ô|f…ºqT

@sêŒ≥T#j·÷*.

` nìï s¡ø±\ uÛÑj·÷\T, <äTs¡_Ûe÷Hê\T, $eø£å\≈£î ‘êe⁄ Òì yê‘êes¡D+ HÓ\ø=\Œ{≤ìøÏ dæã“+~ ø£èwæ

#˚j·÷*. |æ\¢\≈£î nedüs¡yÓTÆq øöì‡*+>¥ kÂø£s¡ + ø£*Œdü÷Ô u≤\$TÁ‘· yê‘êes¡D+ >∑\ bÕsƒ¡XÊ\>±

‘·j·÷s¡T#j·÷*.

` u≤\\≈£î dü+ã+~Û+∫q Vü≤≈£îÿ\T, $<ë´Vü≤≈£îÿ\ô|’ dü÷Œ¤]Ôì ø£*–+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\qT,

ne>±Vü≤q dü<ädüT‡\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î @sêŒ≥T#˚j·÷*.

` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À XÊØs¡ø£<ä+&Éq, e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\T, $eø£å\ô|’ yê]¸ø£ kÕe÷õø£ ‘·ìFì ìs¡«Væ≤+#ê*.

á ìy˚~ø£\T ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚j·÷*.

` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À ªe÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À m˝≤+{Ï XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, $eø£å‘·\T Òì ùdïVü≤|üPs¡«ø£ yê‘êes¡D+

ñ+~μ nH˚ uÀs¡T¶qT Á|ü<ä]Ù+#ê*.

4.16 uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+, e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(Fear Free Environment, Freedom of expression - Indicators of Implementation)

` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À ≈£L&Ü ªe÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·, <ä+&Éq Òì yê‘êes¡D+, |æ\¢\≈£î ùd«#·Ã¤ eT]j·TT

#Ó|üŒ&ÜìøÏ neø±X¯+ ñqï~μ nì sêdæ ô|{≤º*.

` Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À dæ.|æ.m+.dæ.\ @sêŒ≥T.

` bÕsƒ¡XÊ\ H√{°düTuÀs¡T¶ À ø±s√Œs¡ Ÿ |üìwtyÓT+{Ÿ‡ ÒeH˚ dü÷#·q uÀs¡T¶\ @sêŒ≥T.

` Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\ qT+&ç |òæsê´<äT\T d”«ø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± u≤ø˘‡\ @sêŒ≥T.

` ¬s>∑T´\sY>± mdt.m+.dæ. düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D, uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+ô|’ #·]Ã+∫q $Tì{Ÿ‡.

` u≤\\ düuÛÑqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À øöì‡*+>¥ ôd˝Ÿ @sêŒ≥T#˚j·T&É+ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ düMTø£å

` yê]¸ø£ kÕe÷õø£ ‘·ìF ìs¡«Vü≤D ` ìy˚~ø£\qT ãVæ≤s¡Z‘·|üs¡Ã&É+.

` Á|ür bÕsƒ¡XÊ\˝À Ä≥düú\+, ˝…’ÁãØ, eT+∫˙{Ï, {≤sTT˝…{Ÿ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+∫ yê{Ïì |üP]ÔkÕúsTT˝À

$ìjÓ÷–+#·&É+.

` ø±s√Œs¡ Ÿ |üìwteT+{Ÿ‡ ñqï bÕsƒ¡XÊ\\ >∑T]Ô+|ü⁄ s¡<äT›#˚j·T&É+.


` bÕsƒ¡XÊ\\≈£î >∑T]Ô+|ü⁄ì#˚Ã≥|ü&ÉT uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D≤ìï <äèwæº À ô|≥Tºø=ì Ä y˚TH˚CŸyÓT+{Ÿ qT+&ç

ø±s√Œs¡ Ÿ |üìwtyÓT+{Ÿ neT\T #˚j·TeTì <ÛäèMø£s¡D rdüTø√e&É+.

` qyÓ÷<Ó’q $<ë´s¡Tú\T n+‘ê |üP]ÔkÕúsTT˝À Vü‰»s¡e«&É+.


u≤\\ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± sêÅwüº u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD ø£MTwüHé

(mdtdæ|ædæÄsY), n˝≤π> sêÅwüºkÕúsTT ø±s√Œs¡ Ÿ |üìwtyÓT+{Ÿ e÷ì≥]+>¥ ôd ŸqT @sêŒ≥T#j·÷*. #·≥º+ neT\T‘√bÕ≥T

ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+˝À $<ë´s¡Tú\T @ $<Ûä+>± $<ä qT Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡H <ëìô|’ Á|ü»\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.

III

düeTTqï‘· e÷qe düe÷» \ø£åD+>± eTq+ Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ìs¡«Væ≤+#·T≈£î+≥THêïeTT.

Ä<ÛäTìø£ $<ëý‘·Ô\+<äs¡÷ Á|üe]ÔdüTÔqïB |ü⁄q' |ü⁄q' ñ<ëÈ{ÏdüTÔqïB ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À á Á|üC≤kÕ«e÷´ìï

>∑T]+#˚ n‘·T´qï‘· Á|üC≤kÕ«$Tø£, kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\≈£î n+≈£îsês¡ŒD »s¡>±*‡+B eTq $<ë´

eédüú ÀH˚, $<ë´ $<Ûëq+˝ÀH˚.

eTq ‘·s¡>∑‹ >∑~ n+<äT≈£î nqT>∑TD+>± ñ+<ë? nø£ÿ&É ø£ n<∏ë]{° sê»ýT\T‘√+<ë?

ùd«#êÃ¤düTe÷\T |ü]eT[düTÔHêïj·÷? nø£ÿ&É ø£ n>±<Ûä+ $düÔ]k Ô+<ë? nqTã+<Ûä+ |ü⁄] $|ü‘√+<ë?

uÛÑj·÷ìø° nuÛÑÁ<ä‘·≈£L ‘êe⁄˝Òì ‘·eT kı+‘· Á|ü|ü+#êìï |æ\¢\T ‘·eT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

<ä]Ù+#·Tø√>∑\T>∑T‘·THêïsê? no¢\‘·, b˛{°‘·‘·«+, n‘ê´X¯, nø£ÿ&É n+‘·sê\qT ô|+#·T‘·THêïj·÷?

∫Hêï] Àø£+˝À Òì Á|üC≤kÕ«eT´+ ô|<ä›\ dü+≈£î∫‘· Á|ü|ü+#·+˝À mø£ÿ&É qT+∫ edüTÔ+~?

m˝≤ ì\<=≈£îÿ≈£î+≥T+~? m˝≤ ø£ dü+düÿè‹>± $ø£dædüTÔ+~? á <äèwæº qT+∫ eTq+ eTq ‘·s¡>∑‹

>∑~ì #·÷düTÔHêïe÷?

` (kÂ»q´+ ` #·<äTe⁄)

#·<äTe⁄ |æ\¢\T, ùd«#·Ã¤ #·s¡Ã

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£îeTà]+∫q n+XÊ*ï |æ\¢\T m+‘· ì]«sêeT+>± ãTÁs¡˝À¢

ì+|ü⁄≈£î+{≤s√ n+‘·>± yês¡T ‘·eT $y#·qqT ø√˝ÀŒ‘ês¡T. Á|ü|ü+#· >∑eTq+˝À, e÷s¡TŒ˝À

yês¡T n+‘·>± ‘·eT Á|üyTj·÷ìï b˛>=≥Tº≈£î+{≤s¡T. ‘·eT≈£î ì$T‘·Ô+ Òì<ëìï s¡T<äT›‘·Tqï|ü&ÉT

|æ\¢\T m+‘· ìsêdüø£Ô+>± uÛÑ]kÕÔs√ yêfiófl J$‘·+˝À n+‘·>± düs¡T›ø=ì b˛>∑\, n»e÷sTTwæø°

˝Àã&É>∑\ Je⁄\T>± e÷s¡T‘ês¡T. Á|ü|ü+#·+ |ü≥¢ eTq+ yê]ø£+~düTÔqï ndüeTÁ>∑, bÕøÏåø£

<äèø£Œ<∏ä+ |æ\¢*ï˝≤ e÷s¡TdüTÔ+~.

` bòÕ˝À ô|òØ


5. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ (Continuous &Comprehensive Evaluation)


(Basic Questions - Think and Reflect)5.2 H˚|ü<∏ä + (Context)5.3 eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Assessment - Existing Situation)5.4 RTE-2009 - eT÷˝≤´+ø£q+ (RTE - 2009 - Evaluation)5.5 C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥º+`2005 - eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T

(National Curriculum Framework - 2005 Core Principles)5.6 sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011 eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ ô|’ <Ûäèø£Œ<∏ä+

(State Curriculum Frame Work -2011 - Core Principles and Perspectives on Evaluation)5.7 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä sêÁwüº <äèø£Œ<∏ä+ (School Education - State Vision)5.8 CCE - |üØø£å\ dü+düÿs¡D\T (CCE - Examinations Reforms)5.9 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ùÛ≤eq\T`ne>±Vü≤q (CCE- Conceptual understanding)

5.9.1 |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï?

(What is Comprehensive Development of the child?)5.9.2 CCE b+<äT≈£î? (Why CCE?)

5.9.3 CCE \ø£åD≤\T (Characteristics of CCE)5.10 eT÷˝≤´+ø£q+ dü«uÛ≤e+ (Nature of Assessment)

5.10.1 H˚s¡TÃø√e&É+˝À uÛ≤>∑+>±H˚ (nuÛÑ düq+ »]π>≥|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£q+) eT÷˝≤´+ø£q+

(Assessment as Learning)5.10.2 nuÛÑ düq+ ø=s¡≈£î (yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã&ÜìøÏ) eT÷ ≤ +ø£q+ (Assessment for Learning)5.10.3 nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+q+ (Assessment of Learning)

5.11 eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*‡q n+XÊ\T (1`5 eT]j·TT 6`9 ‘·s¡>∑‘·T\T)

(Areas of Assessment (1-5 and 6-9 classes)5.12 y{Ïì eT÷˝≤´+qø£+ #˚j·÷*? (What to assess?)5.13 CCE m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷*? $<ÛëHê\T (CCE – How to assess? – Procedures)5.14. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessment)5.15 dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment)5.16 düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ eT÷˝≤´+ø£q+ (Assessment of other curricular areas)5.17 CCE ]õwüºs¡T¢, ]ø±s¡T¶\T (CCE - Registers and Records)5.18 CCE ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä ‘·\T (CCE - Implementation - Roles & Responsibilities)5.19 CCE neT\T dü÷∫ø£\T Ä<Ûësê\T

(CCE - Indicators of implementation - Evidences)5.20 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)


uÀ<ÛäHê ø£fi

|æ\¢\T ˇø£ n+XÊìï m+‘· u≤>± H˚s¡TÃø√>∑\s¡T nH˚~ <ëìï H˚s¡TÃø=H˚ düeTj·T+˝À yêfi¯ófl

n+XÊìï m˝≤ #·÷düTÔHêïs¡H˚ <ëìïã{Ïº <ëìï H˚s¡Ãø√e&É+˝À ‘·eT X¯øÏÔ|ü≥¢ m+‘· $XÊ«dü+

ø£*Ze⁄Hêïs¡H˚<ëìïã{Ïº e⁄+≥T+~. ªy˚T+ #Ój·T´>∑\+, e÷ø± X¯øÏÔe⁄+~μ nì Ä‘·à$XÊ«dü+ e⁄qï|ü⁄&ÉT

m+‘· ø£wüºyÓTÆq<ëHÓ’ïHê yêfi¯ófl kÕ~Û+#·>∑\s¡T. ªás√CÀ πsb˛ Ç~ Hê≈£î <äøÏÿrs¡T‘·T+~μ nH˚ <äèwæº‘√

|æ\¢\T n+XÊìï #·÷düTÔHêïsê? Ç~ Hê≈£î ø£wüº+. Ç+‘· ø£wüºyÓTÆ+~ H˚HÓ|ü&É÷ #·÷&É Ò<äT. nH˚ <äèwæº‘√

<ëìï #·÷düTÔHêïsê? nH˚~ >∑T]Ô+∫ H˚s¡Œ&ÜìøÏ |üPqTø√e&Éy˚T ndü …’q uÀ<ÛäHê ø£fi¯.

` C≤Hé Vü‰˝Ÿº

|æ\¢\÷ ‘·|ü\÷

|æ\¢\T e÷{≤¢&≥|ü&É÷, #·~y≥|ü&É÷, sêùd≥|ü&É÷, eTπs<Ó’Hê |üì #ùd≥|ü&É÷ @‘·|ü

<=]¢Hê yÓ+≥H˚ <ëìï dü]~<ë›\ì Ò≈£î+fÒ n~ dü]#Ój·T´ Òì n\yê≥T>± e÷]b˛‘√+<äì eTq˝À

#ê˝≤ eT+~ ô|<ä›yêfi¯ófl nqTø=+{≤s¡T. á dæ<ëΔ+‘·+|ü≥¢ Hê≈£î qeTàø£+ Ò<äT. |æ\¢\T q&Ée&É+

<ä>∑Zs¡Tï+∫ sêj·T&É+<ëø± Á|ü‹ |ü ‘·|ü\T#˚dü÷ÔH˚ H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T. Ä ‘·|ü*ï ø£

Áø£eT+˝À yêfi‚fl dü]~<äT›ø=+{≤s¡T.

‘êeTT #ùd |üìe\¢ ‘êeTqTø=qï |òü*‘·+ sêø£b˛‘H, ô|<ä›\T #ùd |üìø° ‘·eT |üìø° ô|<ä› ‘&Ü

e⁄qï≥¢ì|æùdÔH |æ\¢\T <ëìø£qT>∑TD+>± ‘·eT ‘·|ü*ï dü]~<äT›ø=+{≤s¡T. |æ\¢\+<ä]ø° Ç˝≤ #Ój·T´&É+

‘Ó\TdüT. #ê˝≤ u≤>± ‘Ó\TdüT. Á|ür ‘·|üqT n<|üì>± yÓ‹øÏ|ü≥Tºø=H ô|<ä›\T+& Çfifl˝À ôd’‘·+ ô|<ä›\T

dü]#˚ùd ‘·|ü\ø£Hêï |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥‘êeTT dü]~<äT›ø=H˚ ‘·|ü\T m≈£îÿe.

` C≤Hé Vü‰˝Ÿº

C≤„Hêìï πøe\+ Á|ü‘´ø£ HÓ’|ü⁄D´+ >±ì Ò<ë n≥Te+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\ bÕ πøõ>± >±ì uÛ≤$+#·&É+

Ò<äT. n~ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T. düeTÁ>∑ s¡÷|üø£\Œq, düeT÷Vü‰s¡+, $düèÔ‘· ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ä+. eTqwüß\T

‘·eT¬ø’ ‘êeTT ñeTà&ç>± ì]à+#·T≈£îì ã\|üs¡#·T≈£îH dü$Twæº u≤<Ûä ‘·.

n˝≤ø±ø£, $<ä πøe\+ HÓ’|ü⁄D´düeTT bÕs¡úH nì eTq+ uÛ≤$+∫q≥¢sTT‘ n|ü&É~ |üP]Ô

kÕ+πø‹ø£ eéVü‰s¡+>± e÷]b˛e&ÉyT ø±ø£, Ä kÕ+πø‹ø£ eéVü‰s¡+ ≈£L&Ü edü÷Ô‘·Œ‹Ô \ø£åD≤ìï

dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~. n+fÒ C≤„q+ nqTuÛÑe+>± ø±ø£ ø£e÷&ç{°>± e÷s¡T‘·T+~. <ëìøÏ ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\÷,

ø=qT>√\T<ës¡T\÷ e∫Ã #s¡‘ês¡T.



5. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

(Continuous Cmprehensive Evaluation)


(Basic Questions - Think and Reflect)1. eT~+|ü⁄ n+fÒ @$T{Ï? (What is assessment?)2. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ n+fÒ @$T{Ï?

(What is Continuous and What is Comprehensive Evaluation?)3. eT÷˝≤´+ø£q+ m+<äT≈£î? <ëì ñ<›X´+ @$T{Ï? (Why evaluation? What is its purpose?)4. y˚{Ïì eT~+|ü⁄ #˚j·÷*? (What to assess?)5. m˝≤ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*? (How to assess?)6. eT~+|ü⁄ <ë«sê |æ\¢\≈£î Ç#˚Ã düe÷#ês¡+ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï? m+<äT≈£î?

(What is the nature of the feed back? why and to whom?)7. @ $<Ûä+>∑ eT~+|ü⁄ düe÷#êsêìï ]b˛s¡Tº #˚kÕÔ+? ]b˛]º+>¥ |ü<äΔ‘·T\T @$T{Ï?

(How to report -reporing process?)8. dæ.dæ.Ç ˝À mes¡T, @ @ u≤<Ûä ‘·\T @@ kÕúsTT\˝À d”«ø£]+#ê*?

(What are the roles and responsibilties for effective implementation of CCE at various levels?)


eT÷˝≤´+ø£q+ nq>±H |æ\¢\≈£î |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ nH uÛ≤eq eTq˝Àñ+~. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T,

düe÷»+ yÓTT‘·Ô+ ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£Hêìï |üØø£å\ ø√D+˝À e÷Á‘·y˚T #·÷&É&ÜìøÏ n\yê≥T |ü&çHês¡T. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À

Ç∫Ãq düe÷#êsêìï ìs¡+‘·s¡+ ã{°º |ü{Ïº+∫ |üØø£å\˝À sêj·T&Éy˚T uÀ<ÛäHê \ø£å +>± e÷]b˛sTT+~. eT÷˝≤´+ø£q+

ù|]≥ ìs¡«Væ≤+# |üØø£å\T |æ\¢\˝À bÕsƒ¡XÊ\|ü≥¢, Hs¡TÃø√e&É+|ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ã<äT\T>±

uÛÑj·÷+<√fiq\≈£î >∑T]#düTÔHêïsTT.

|æ\¢\ Á|ü>∑‹ì e÷|üq+ #j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+# e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\T |æ\¢\ô|’ ìs¡+‘·s¡+ ‹Ô&ç ø£*–düTÔHêïsTT.

n+<äTe\¢ yê] XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ø±kÕ\≈£î Ä≥+ø£+ ø£\TZ‘·T+~. e÷s¡Tÿ\ kÕ<ÛäH˚ <Û´j·T+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\T ≈£L&Ü e÷s¡TŒ #Ó+<ësTT. eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêΔ \‘√ dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü @ø£

yÓTT‘·Ô+>± kÕπ> |üØøå±ø±s¡ Áø£eT+>± neT\e⁄‘·T+~. |üØøå± |òü*‘ê\ kÕ<Ûäq˝À nyê+#Û· j·T n+XÊ\T ≈£L&Ü #√≥T

#˚düT≈£î+≥THêïsTT. ndü+ã<äΔyÓTÆq b˛{° ‘·‘·«+ |æ\¢\ ñ<˚«>∑ $ø±kÕìøÏ, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<Ûäq≈£î ‘êe⁄ Ò≈£î+&Ü

b˛sTT+~. j·T÷ì{Ÿ, ≥]àq Ÿ |üØø£å\ ù|s¡T‘√ ìs¡«Væ≤düTÔqï eT÷˝≤´+ø£q+, |æ\¢\T ñrÔs¡Tí\j·÷´s¡T, ø± Ò<äT nì eTTÁ<ä

y˚j·T&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ‘√&ÉŒ&ÉT‘√+<˚ ‘·|üŒ ˝ÀbÕ\qT >∑T]Ô+∫ kÕeTsê´\ kÕ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#˚+<äT≈£î

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É&É+ Ò<äT.

Á|üdüTÔ‘· eT÷˝≤´+ø£q+ ñbÕ<Ûë´j·T πø+ÁBø£è‘·+>± neT\e⁄‘√+~. Á|ü>∑‹ |üÁ‘ê\ ù|]≥ |æ\¢\≈£î n+~+#˚

düe÷#ês¡+˝À bÕsƒ¡ $wüj·÷\ô|’ eT÷˝≤´+ø£q+ e÷Á‘·yT #√≥T#düT≈£î+≥T+~. #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À eTq+ ìs¡+‘·s¡,

düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤düTÔHêïeTì Á|üø£{ÏdüTÔqï|üŒ{Ïø° bÕsƒ¡ $wüj·÷\≈£î e÷Á‘·y˚T ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔHêï+.


düVü≤bÕsƒê´+XÊ\≈£î nq>± Äs√>∑ `yê´j·÷eT $<ä , ø£fi¯\T`kÕ+düÿè‹ø£ $<ä , |üì`ø£+|üP´≥sY $<ä ,

$\Te\ $<ä `Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· ìe«&É+ Ò<äT. ô|’>± ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

n+fÒ m≈£îÿe>± |üØø£å\T ô|≥º&ÉeTH nb˛Vü≤ |ü&ÉT‘·THêï+. $<Ûëqìs¡íj·T ø£s¡Ô\T, $<ë´s¡+>∑ ì|ü⁄DT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ìs¡+‘·s¡, düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ jÓTTø£ÿ ì»yÓTÆq dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+ #˚düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.

5.3 eT÷˝≤´+ø£q+ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ (Assessment - Existing Situation)

` $<ë´ \øå±´\≈£î eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd $<Ûëq+ eT]j·TT n&çπ> Á|üX¯ï\≈£î dü+ã+<Ûä+ Òø£b˛e&É+.

` $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ düHêìï πøe\+ sê‘·|üØø£å\ <ë«sêH˚ e÷|üq+#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. eTÚœø£+ eT]j·TT

Á|ü<äs¡Ùq\≈£î neø±X¯+ ‘·≈£îÿe ñ+&É&É+.

` |üØø£å\˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡+>±, uÀ<Ûäq˝À e÷s¡TŒ\T Òø£ düs¡DHê‘·àø£ uÀ<Ûäq »s¡>∑&É+ Ò<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹

u≤>± Ò≈£îHêï ≈£L&Ü, ‘·s¡yê‘· dæ\ãdt #Ó|üŒ&É+ #˚düTÔHêïs¡T. |æ\¢\≈£î e∫ÃHê sê≈£îHêï dæ\ãdt≈£î |üP]Ô

ÁbÕeTTK´‘· Ç∫Ã e÷ |üì nsTTb˛sTT+~ nì|ædüTÔHêïs¡T.

` |æ\¢\˝À Ä˝À#·qX¯øÏÔ, $X‚¢wüD kÕeTsêΔ \qT |üØøÏå+#˚ Á|üX¯ï\T ø±≈£î+&Ü, πøe\+ ã{°º|ü{Ïº »yêãT\T sêùd

Á|üX¯ï\≈£î ÁbÕeTTK´‘· Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

` nuÛÑ düq+ nH˚~ |ü⁄düÔø±<Ûë]‘·+ nsTT+~. düe÷#ês¡+ Çe«&É+ eT]j·TT Ç∫Ãq <ëìì j·T<∏ë‘·<∏ä+>±

|üØøÏå+#·&É+ nH˚~ $<ä ˝À |üs¡e÷s¡ú+ nsTTq~.

` $<ë´ Á|üD≤[ø£, $<ä jÓTTø£ÿ eTTK´ ñ<›X´+` $<ë´]úì düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ ø£*–q ø£ |ü]|üPs¡í e÷qe⁄ì>±

‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+. ø±ì πøe\+, uÛ≤wü\T, >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡, kÕ+|òæTø£XÊÁkÕÔ\πø ÁbÕ<Ûëq´‘· Çdü÷Ô, ø£fi¯\T,

Ä≥\T, Äs√>∑ +, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, $\Te\T @yÓ’‘ e´øÏÔ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ, düe÷»+˝À ø£*dæ J$+#·&ÜìøÏ

‘√&ÉŒ&É‘êjÓ÷, yê{Ïì $düà]+#·&É+ »]–+~.

` uÀ<ÛäHêuÛÑ düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT |æ\¢\T @ $<Ûä+>±, m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T nH˚~ n|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

‘Ó\TdüTø√≈£î+&Ü |üØø£å\ es¡≈£î Ä–, n|ü&ÉT ‘Ó\TdüTø=ì, m+‘· eT+~ m+‘· es¡≈£î Hs¡TÃø=Hêïs¡T nH <ëìï

#·÷düTÔHêïs¡T.

` |üØø£å\ Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT uÀ<ÛäHê $<ÛëHêìï e÷s¡TÃø√e&É+ ø±˙ n_Ûeè~Δ |üs¡#·Tø√e&É+ >±˙,

Òø£ m˝≤? @ |ü<äΔ‹˝À #Ó_‘˚ |òü*‘·+ u≤>± edüTÔ+<√ Ä˝À∫+#·&É+ Ò<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ πøe\+ yê] Á|ü‹uÛ≤

bÕ≥yê\ MT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~ nH˚~ m≈£îÿe eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ qeTàø£+.

` uÀ<Ûäq nH~ |üØø£å\≈£î nqT>∑TD+>± |üØø£å\≈£î ‘·j·÷s¡T #j·T&É+ Òø£ |üØø£å\qT <äèwæº § ô|≥Tºø=ì #j·T&É+

»s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\H˚ ¬>’&É¢≈£î, H√≥T‡≈£î, Á|üX¯ï »yêãT\ kÕe÷Á–øÏ, f…dtº ù||üsYøÏ mq Òì ÁbÕ<Ûëq´‘·

ÇdüTÔHêïs¡T.

` eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ã{Ïº #·<äTe⁄ ñ+≥T+~. n+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T eT]j·TT |æ\¢\ ‘·j·÷Ø

≈£L&Ü |üØø£å\≈£î ˝Àã&˚ ñ+≥T+~.

|æ\¢\≈£î bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äCÒj·Te\dæq nuÛÑ düHêqTuÛÑyê\ H|ü<∏ä +˝À e´øÏÔ|üs¡+>±q÷, düe÷» |üs¡+>±q÷

$<ë´\øå±´\qT sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|üÁ‘·+ $e]düTÔ+~. Ç~ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ ø±s¡ Áø£e÷\≈£î, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£,


bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ n_Ûeè~ΔøÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ì\TdüTÔ+~. $<ë´\øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|üD≤[ø±ã<ä›yÓTÆq ø£è‘ê´\ s¡÷|üø£\Œq,

uÀ<ÛäHê+XÊ\, uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\ b+|æø£, kÕeTÁ–, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T yÓTT<ä˝…’qyê{Ïô|’ Á|üD≤[ø£\T

s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ nedüs¡eTì sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘·+ dü÷∫+∫+~. ‘·<ë«sê |æ\¢ À¢ >∑TD≤‘·àø£yÓTÆq

$<ä qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+<äì ù|s=ÿ+~.

5.4 RTE-2009 - eT÷˝≤´+ø£q+ (RTE-2009 – Evaluation)

$<ä qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿ‘√bÕ≥T $<ë´ HêD´‘·ô|’ ≈£L&Ü ÄsY.{Ï.Ç. <äèwæºkÕ]+∫+~. b*yÓT+≥Ø $<ä ˝À

>∑TD≤‘·àø£‘· kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq ìj·Te÷e[ì ÄsY.{Ï.Ç. #·≥º+˝Àì 5e uÛ≤>∑+ ù|s=ÿ+~.

bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, eT÷˝≤´+ø£q+ s¡÷bı+~+#·&É+˝À øÏ+~ n+XÊ\T <äèwæº À ô|≥Tºø√yê\ì dü÷∫+∫+~.

` sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|ü]∫q $\Te\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒê´+XÊ\T ñ+&Ü*..

` |æ\¢yêì düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ »s¡>±*.

` |æ\¢ À¢ C≤„Hêìï, X¯≈£îÔ\qT, HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#ê*.

` u≤\\ |üP]ÔkÕeTs¡ú + y˚Ts¡≈£î XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ kÕeTsêú \ n_Ûeè~Δ »s¡>±*.

` |æ\¢\ eTqdüT\T >±j·T|üs¡#·≈£î+&Ü |æ\¢\qT ìs¡“¤j·T+>±, Ä+<√fi¯q ˇ‹Ôfi¯ófl Ò≈£î+&Ü #˚dæ yês¡T ‘·eT

n_ÛÁbÕj·÷\T ùd«#·Ã¤>± e´ø£Ô+#˚ùd˝≤ #·÷&Ü*, <ëìøÏ düVü‰j·T|ü&Ü* eT]j·TT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` |æ\¢\qT πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì yês¡T H˚s¡TÃ≈£îH˚ |ü<ä›‘·T˝À¢, nqTyÓ’q $<ÛëHê˝À¢ nq>± Ä$wüÿs¡D, |ü]o\q,

|ü]XÀ<Ûäq, ø£qT>=q&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø=H˚ ≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ñ+&Ü*.

` |æ\¢\ C≤„q ne>±Vü≤qqT, ns¡ú+ #˚düT≈£îqï $<ëHêìï, C≤„Hêìï ì»J$‘· düìïy˚XÊ\˝À $ìjÓ÷–+#˚

kÕeTsêú ìï düeTÁ>∑+>± ìs¡+‘·s¡+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

` b*yÓT+≥Ø $<ä |üPs¡ÔjT´+‘· es¡≈£î @ |æ\¢yê&ÉT b˝≤+{Ï uÀsY¶ |üØø£å≈£î Vü‰»s¡T ø±e\dæq nedüs¡+ Ò<äT.

` u≤\T&ÉT / u≤*ø£ b*yÓT+≥Ø $<ä |üP]Ô #dæq ‘·s¡Tyê‘· dü÷∫+∫q Á|üø±s¡+ yê]øÏ <äèMø£s¡D |üÁ‘·+ Çyê«*.

uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ Á|üø±s¡+ $<ä ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± ìs¡ísTT+#·&É+ e\¢ Äs¡T qT+&ç |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\

ej·TdüT ñqï |æ\¢\+‘ê ‘·|üŒìdü]>± ã&ç À #˚] HêDýÓTÆq $<ä qT bı+<ë*. |æ\¢\+‘ê bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚s¡&É+‘√

dü]b˛<äT. yês¡T ã&ç À ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä |üP]Ônj˚T´<ëø± ø=qkÕ>±*. HêDýÓTÆq $<ä qT bı+<ë*. H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï

$<ä HêDýÓTÆq<ë ø±<ë nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~. Ç+‘·es¡≈£î |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î

rdüT≈£îsêe&É+ yê]øÏ eT+∫ $<ä n+<˚ ≤ ø£èwæ#˚j·T&É+ nqï~ ñbÕ<Ûë´j·TT\ HÓ’‹ø£ n+X¯+>± ñqï~. ø±˙ H˚&ÉT

n~ #·≥ºã<ä›eTsTT+~. $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ n<Ûë´j·T+ 5, ôdø£åHé 29 düuŸôdø£åHé 2 Á|üø±s¡+ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+

düeTÁ>∑+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷\ì ìπs›•+∫+~. düeTÁ>∑+>± n+fÒ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£,

ñ<˚«>∑ n+XÊ\ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHêìï ìsêú]+#˚≥|ü⁄&ÉT @ @

n+XÊ\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê˝À düŒwüº+>± dü÷∫+∫+~.

$<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ dü÷∫+∫q $<Ûä+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÉeT+fÒ |æ\¢\ kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq‘√bÕ≥T,

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·TqT ñbÕ<Ûë´j·TTì |üìrs¡TqT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e\dæ e⁄+≥T+~. n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+

ñbÕ<Ûë´j·TTì |üìrs¡T‘√ eTT&ç|ü&çq n+X¯+>± >∑T]Ô+#ê*. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T •X¯óπø+ÁBø£è‘·+>± ñ+<ë Ò<ë


nH~ eT÷˝≤´+ø£q+ ìsêΔ]+#ê*. n+fÒ Bì˝À C≤„Hêìï ø±≈£î+&Ü <ëìï nq«sTT+#·T≈£îH $<ÛëHêìï eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·÷*. nq«j·T+ nH˚~ H˚s¡TÃø=qï C≤„Hêìï ì‘· J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#·&É+, ‘·<äT|ü] n+XÊ\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ

ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+ nH n+XÊ\T eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷*. n+fÒ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï Á|üXï\ dü«uÛ≤e+ e÷sê*‡ e⁄+≥T+~.

<ëì‘√bÕ≥T eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡+>±qT, düeTÁ>∑+>±qT ìs¡«Væ≤+#ê* ø±ã{Ïº Á|ü‘˚ ø£+>± uÀs¡T¶ |üØø£å\ nedüs¡+

Ò<äì ≈£L&Ü dü÷∫+∫+~.

eT÷˝≤´+ø£q+ düeTÁ>∑+>±, düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#ê* n+fÒ ìsêú]‘· düeTj·T+˝À|ü⁄ bÕsƒê´+XÊ\˙ï

|üP]Ô#˚j·T&É+ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·>± $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ Á|ü‹bÕ~+∫+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

Ä<Ûës¡+>± Á|ü‹ $<ë´]ú H˚s¡TÃø=H˚ kÕeTsêú ìï n+#·Hêy˚dæ <ëì Ä<Ûës¡+>±H˚ n<äq|ü⁄ uÀ<Ûäq n+~+#·&É+. |æ\¢\

Á|ü>∑‹ì yês¡T H˚s¡TÃø=H˚ $<ÛëHêìï eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\ düe÷y˚XÊ\˝À yê] Á|ü>∑‹ì

Á|ü<ä]Ù+#ê\ì ≈£L&Ü dü÷∫+∫+~.

5.5 C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·≥º+`2005 - eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T

(National Curriculum Frame work – 2005 Core Principles)

<˚X¯ $<ë´ eédüú Ä<ÛäT˙ø£s¡D≈£î ˇø£ kÕ<Ûäq+ C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2005. $<ä Ç˝≤

ñ+&Ü\ì mHé.dæ.m|òt dü÷∫+∫+~.

` ã&ç ãj·T≥ JeHêìøÏ C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.

` ã{°º |ü<äΔ‘·T\ qT+&ç nuÛÑ düqqT <ä÷s¡+#˚j·T&É+.

` bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ πø+Á<ä+>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT |ü]|ü⁄wüº+ #˚j·T&É+.

` |üØø£å\qT eT]+‘· düs¡fi¯+#˚dæ ‘·s¡>∑‹ >∑~ JeHêìøÏ nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T&É+.

` <˚X¯ Á|üC≤kÕ«$Tø£ ìj·Te÷\≈£î ˝Àã&ç |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\qT n_Ûeè~Δ|üs¡#·&É+.

5.6 sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011 ` eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ <Ûäèø£Œ<∏ä+

(State Curriculum Frame Work -2011 - Core Principles and Perspectives on Evaluation)eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T (Key principles):

eédüú Àì Á|ü<Ûëq nb˛Vü≤\T, qeTàø±\T, <Û√s¡DT\qT Á|ükÕÔ$dü÷Ô dü¬s’q |ü]es¡Ôq‘√ $<ë´ |ü]dæú‹˝À

e÷s¡TŒ ‘Ó#˚Ã eékÕú|üs¡yÓTÆq n+XÊ\ô|’ <äèwæºkÕ]+#ê*‡ ñ+~. á ø£$T{° sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û |üÁ‘· eTÚ*ø£

dü÷Á‘ê\qT s¡÷bı+~+∫+~. Á|üdüTÔ‘· düyêfi¯flqT m<äTs=ÿH˚+<äT≈£î ø=ìï Ç‘·s¡ dü÷Á‘ê\‘√bÕ≥T mHé.dæ.m|òt 2005

ù|s=ÿqï e÷s¡Z<äs¡Ùø£ dü÷Á‘ê\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ »]–+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh $<ë´ Á|üD≤[ø± |ü]~Û

|üÁ‘·+ eTÚ*ø£ dü÷Á‘ê\T øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT.

` |æ\¢\ nuÛÑ düHêX¯≈£îÔ\ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚Ã≥|üŒ{Ïπø |æ\¢\T ø£*– ñqï uÛ≤wü yÓTT<ä …’q |ü]C≤„Hêìï >ös¡$+#·&É+.

` ã&ç ãj·T{Ï Á|ü|ü+#êìøÏ C≤„Hêìï nqTdü+<Ûëq+ #j·T&É+ (bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ä ‘·eT J$‘êìøÏ @MT dü+ã+<Ûä+

Òì<äì $<ë´s¡Tú\T nqT≈£îH˚ ≤ ñ+&É≈£L&É<äT.


` ã{°º |ü<äΔ‘·T\≈£î <ä÷s¡+>± nuÛÑ düq ñ+&Ü*. Á|ü‹ #·s¡ \‘√ (interactions) ≈£L&çq nuÛÑ düHêìøÏ, ÁbÕC…≈£îº

|üqT\≈£î, $X‚¢wüD\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«&É+.

` bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ πø+Á<ä+>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢ À¢ düeTÁ>±_Ûeè~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ≤ $<ë´ Á|üD≤[ø£qT |ü]|ü⁄wæº #˚j·T&É+.

` |üØø£å\qT düs¡∞ø£è‘·+ #dæ ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ nq«sTT+#·&É+. ªnuÛÑ düqqT e÷|üq+ #j·T&É+μ ø±≈£î+&Ü ªe÷|üq+

#˚j·T&É+μô|’ <äèwæº ô|≥º&É+.

` kÕe÷õø£ ìsêàD≤‘·àø£ yê<ëìï (social constructivism), n+XÊ\ yê] bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT (issue basedcurriculum), bÕsƒê´+XÊ˝À¢ $eTs¡ÙHê‘·àø£ uÀ<ÛäqqT (critical pedagogy) eè~Δ|üs¡#ê*.

` bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ À uÛ≤>∑+>± eèø£å, »+‘·TC≤˝≤ìï |ü]s¡øÏå+#·&É+, JeyÓ’$<Ûä ‘·qT, kÕ+|òæTø£ _Ûqï‘ê«ìï, |üìì

>ös¡$+#·&É+.

` |æ\¢\ uÛ≤wü, dü+düÿè‘·T\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~ Ä#·s¡D˝À¢ uÛ≤>∑+ #˚j·T&É+.

|æ\¢\T nuÛÑ´düq+˝À @ kÕúsTT˝À ñHêïs√, b˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î eT÷˝≤´+ø£q+

ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~. C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\, $X‚¢wüD≤ kÕeTsêú \T, $\Te\T, HÓ’‹ø£ Á|ües¡ÔHêe[

yÓTT<ä …’q n+XÊ\ìï+{Ïì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À uÛ≤>∑+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷*. Ç~ |æ\¢yêìøÏ dü+ã+~+∫q

düeTÁ>∑ düe÷#ês¡+‘√ ≈£L&çq~>± ñ+&Ü*. n+fÒ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, kÕ+|òæTø£, ñ<«>∑ $ø±kÕ\ìï+{Ïì b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT

düeTÁ>∑+>±, ìs¡+‘·s¡+>± e÷|üq+ #˚j·÷*. Ç˝≤ #˚j·T&É+e\¢ |æ\¢yêDÏí nìï ø√D≤\˝À ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ M\T

ø£\T>∑T‘·T+~.

eT÷˝≤´+ø£q+ πøe\+ sê‘·|üØø£å\≈£î e÷Á‘·yT |ü]$T‘·+ ø±<äT. Ç~ kÕeTs¡ú Ä<Ûë]‘·+>±, $<ë´Á|üe÷D≤\

kÕ<ÛäqqT |ü]o*+#~>± ñ+&Ü*. eT÷˝≤´+ø£q+˝À eTÚœø£ |üØø£å≈£î ≈£L&Ü kÕúq+ ñ+&Ü*. $<ë´]ú ‘·q Ä˝À#·q\qT,

uÛ≤yê\qT e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ, kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ neø±X+ ø£*Œ+#~>± ñ+&Ü*. |æ\¢\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT, $X‚¢wüD≤XøÏÔì,

düè»Hê‘·àø£‘·qT e÷|üq+ #˚ùd+<äT≈£î nqTe⁄>± ñ+&Ü*.

5.7 bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ` sêÁwüº <äèø£Œ<∏ä+ (School Education - State Vision)

sêÁwüº+˝Àì |æ\¢\+<äs¡÷ ñqï‘·kÕúsTT >∑TD≤‘·àø£ $<ä bı+<ë\H˚~ sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·« <äèø£Œ<∏ä+. Ç‘·s¡T\|ü≥¢

düŒ+~+# yÓ’Ks¡T\qT ø£*–ñ+& u≤<Ûä ‘êj·TT‘·yÓTÆq bÂs¡T\T>± $<ë´s¡Tú\T s¡÷bı+<ë*. ‘·eT |ü]düsê\|ü≥¢ |ü]C≤„q+

ø£*–ñ+&ç, $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]düsê\|ü≥¢ Ä˝À∫+#·>∑\>±*. C≤Á>∑‘·Ô>± $ì ìs¡“¤j·T+>± e÷{≤¢&É >∑\>±*. $qï<ëìï,

#·~$q<ëìï ne>±Vü≤q #düTø√yê*. Á|ü•ï+# eTqdüÔ‘·«+ ø£*– ñ+&Ü*. á HÓ’|ü⁄D≤´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ô|+bı+~+#ê*.

|æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°Ôø£]+#·>∑*– dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± ùdïVü≤|üP]‘· nuÛÑ düq

yê‘êes¡D+˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+#ê*. düe÷»+ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îì, H˚s¡TÃ≈£îqï <ëìï ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä#·s¡D˝À ô|{≤º*. bÕsƒ¡XÊ\qT düe÷»+ ‘·q~>± uÛ≤$+∫, bÕsƒ¡XÊ\ <Ó’q+~q ø±s¡ ø£ ≤bÕ˝À¢

bÕ˝§ZHê*. j·÷+Á‹ø£‘·, uÛÖ‹ø£‘·, b˛{°‘·‘·«+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À Á|ü‹düŒ+<äq, düVü≤ø±s¡ >∑TD≤\≈£î

bÕsƒ¡XÊ\ #√≥T ø£*Œ+#ê*. e÷qMj·T, HÓ’‹ø£ $\Te\qT ô|+bı+~+|üCÒj·÷*.

5.8 CCE - |üØø£å\ dü+düÿs¡D\T (CCE - Examinations Reforms)

` CCE <ë«sê, |üØø£å $<ÛëHê\˝À á øÏ+~ dü+düÿs¡D\T Á|ü‹bÕ~+#·&É+ »]–+~.


` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+#·Hê yj·T&É+ m|ü&√ ø£kÕ] nì ø±≈£î+&Ü, ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ <ë«sê ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü& n+#·Hê yj·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

` Hs¡TÃø√e&É+ nH~ C≤„|üø£+ #j·T&É+ qT+&ç ys¡T|üs¡∫, $<ë´s¡Tú\T Ä˝À∫+∫ dü«+‘·+>± e´ø°Ôø£s¡D+ #j·T&É+ô|’

<äèwæº ô|{≤º*. eT]j·TT Bìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

` eT÷˝≤´+ø£q+ nH~ $<ë´ Á|üe÷D≤\T @ yTs¡≈£î $<ë´s¡Tú\T bı+<ës√ nì ‘Ó\TdüTø=H $<Ûä+>± ñ+≥T+~.

n+fÒ $<ë´s¡Tú\T @ y˚Ts¡≈£î nuÛÑ düHê \øå±´\T, $<ë´ \øå±´\T bı+<ës¡T? nì ‘Ó\TdüTø√e&É+ MT<ä ÁX¯<äΔ

ô|{≤º*.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü«j·T+>± ‘·j·Ts¡T#düTø=qï Á|üXï|üÁ‘ê\ <ë«sêH |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*. m≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢

≈£L&Ü |üØø£å\ ø√dü+ Á|üX¯ï|üÁ‘ê\qT ø=q&É+, eT+&É\ kÕúsTT˝À Òø£ bÕsƒ¡XÊ\ düeTT<ëj·T+ kÕúsTT˝À >±ì

‘·j·÷s¡T#˚dæq$ ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT @$T uÀ~Û+#ê&ÉT? m˝≤ uÀ~Û+#ê&ÉT? @ @

$<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ uÀ~Û+#ê&ÉT? nH˚ n+XÊ\qT <äèwæº À ô|≥Tºø=ì Á|üX¯ï|üÁ‘êìï ‘·j·÷s¡T

#˚düTø√yê*. Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+∫, $X‚¢wæ+∫, |æ\¢\T ‘·eT kı+‘·+>± $e]+#˚ $<ÛëHêìøÏ nqT≈£L\+>±

ñ+&Ü*. |æ\¢\T ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üX¯ï\T <√Vü≤<ä|ü&Ü*. |üØø£å\T |æ\¢\T kı+‘·+>±

‘·eT Á|ü‹uÛ≤ bÕ≥yê\qT e´ø£Ô|üs¡#˚$<Ûä+>± ñ+&Ü*. »yêãT\T yê] Á|ü‹uÛÑ≈£î yÓ*øÏrùd $<Ûä+>± ñ+&Ü*.

` Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]úyêØ>±, $wüj·TyêØ>±, |æ\¢\ Á|ü>∑‹ ]õdüºsY nq>± CCE register qT ìs¡«Væ≤+#ê*.

` eT~+|ü⁄ nH˚~ πøe\+ sê‘· |üØø£å\ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü, eTÚœø£+, Á|ü<äs¡Ùq, ø£è‘ê´\T #˚j·T&É+, ÁbÕC…≈£îº\T,

|ü]o\q\T, ‘·s¡>∑‹ >∑~ |üì, yês¡T sêdæq ]b˛sYº\ <ë«sê ≈£L&Ü »s¡>±*.

` ø£fi\T, Ä≥\T, Äs√>∑ $<ä , $\Te\T, |üì nqTuÛÑe+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± #j·T&É+

<ë«sê eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑+>± #˚j·T&É+ »]–+~. (Comprehensive Assessment).

` eT÷˝≤´+ø£q+ düeTÁ>∑yT ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\T Hs¡TÃø=H≥|ü&ÉT yês¡T #·~y≥|ü&É÷, sêùd≥|ü&É÷, …ø£ÿ\T

#˚ùd≥|ü&ÉT, »≥Tº |üì˝À bÕ˝§ZH˚≥|ü&ÉT ` #·s¡Ã\T »]π>≥|ü&ÉT yês¡T e÷{≤¢&˚ $<ÛëHêìï, $$<Ûä

n+XÊ\ô|’ yês¡T e´ø£Ô|ü]#˚ uÛ≤eq\ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç yê] Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+#·Hê y˚j·÷*. á

$<Ûä+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<ÛäHê nuÛ≤´düq+ »s¡π>≥|ü&ÉT $<ë´]Δ m˝≤ Hs¡TÃ≈£î+≥THêï&ÉT nH~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

ne>±Vü≤q #düTø=ì eT~+|ü⁄ #ùdÔ <ëìì ìsêàD≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ n+{≤+. á $<Ûä+>± eTq+ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

$<ë´s¡Tú\ nuÛÑ düHêìï ne>±Vü≤q #˚düTø=ì eT~+|ü⁄ #˚j·T&Üìï ìs¡+‘·s¡ eT÷˝≤´ø£q+ n+{≤s¡T.

` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ |üÁ‘·+, nìï n+XÊ\ô|’ nq>± ø£]Á≈£î\+, ø√ ø£Á]≈£î\+, $<ë´]ú Äs√>∑ +, Vü‰»s¡T yÓTT<ä\>∑T

nìï n+XÊ\ô|’ Á|ü>∑‹ì dü÷∫düTÔ+~.

` e÷dü yêØ>± bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷y˚XÊ\˝À¢ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì #·]Ã+#ê*.

|æ\¢\T #·<äe&É+, sêj·T&É+, …ø£ÿ\T #˚j·T&É+, Ç∫Ãq n+X¯+ ô|’ <Ûësêfi¯+>± e÷{≤¢&ç+#·&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$

‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eTT+<äT Á|ü<ä]Ù+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\\T pHé À yÓTT<ä\e>±H˚ Á|ü‹ düu…®≈£îº À ˇø£ ÁbÕs¡+uÛÑ |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫ Á|ü‹ $<ë´]Δ kÕúsTTì

‘Ó\TdüTø=ì <ëìô|’ Äj·÷ $<ë´s¡TΔ\qT @ kÕúsTTøÏ rdüT≈£îsêyê* nì Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ {≤¬sZ{Ÿ

ô|≥Tºø√yê*. Ä $<Ûä+>± ô|≥Tº≈£îqï {≤¬sZ{Ÿô|’ Á|ü>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘Ó\TdüTø=ì Á|üD≤[ø£ ydüTø=ì ìs¡+‘·s¡+

Á|üj·T‹ï+#ê*. n|ü&˚ eTq+ eTq eè‹ÔøÏ Hê´j·T+ #˚dæqyês¡eTe⁄‘ê+.


5.9 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ùÛ≤eq\T`ne>±Vü≤q (CCE- Conceptual understanding)

|æ\¢\T düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ê\ì Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\\T u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#ê*‡ ñ+≥T+<äì

ÄsY.{Ï.Ç`2009 <ë«sê eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, HÓ’‹ø£+>±, uÛ≤y√<«>∑|üs¡+>± n_Ûeè~Δì

#Ó+<ë*. Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡ $wüj·÷\‘√ bÕ≥T |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\T, $\Te\T, yÓ’Ks¡T\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï À ≈£L&Ü |æ\¢\T

n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*.

ªìs¡+‘·s¡+μ nq>± (What is continuous)

bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£Hêìï, $düÔè‘· ns¡ú+˝À |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\ $ø±kÕ\≈£î

K∫Ã‘·yÓTÆq ÁbÕ<Ûëq´‘·ìe«e\dæ ñ+≥T+~.

ªìs¡+‘·s¡+μ n+fÒ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ø£ dü+|òüT≥qø√, dü+<äsê“¤ìø√ m|ü⁄Œ&√ ø£ eT÷&ÉT (3) >∑+≥\ |üØø£å≈£î

|ü]$T‘·+ #j·T≈£î+&Ü b\¢|ü⁄Œ&É÷ |ü]o*+#·É&É+. nq>± ìs¡+‘·s¡+ bÕsƒ¡XÊ\˝À|ü\, yÓ\T|ü\ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£

$ø±kÕ\qT ‘·s¡#·T>± ø£ Áø£eT|ü<äΔ‹˝À |ü]o*düTÔHêïeTì |æ¢\≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ |ü]o*+#ê*. nuÛÑ düq ÀbÕ\qT

>∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ #·s¡ \T #|ü≥º&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]ú Ç<ä›s¡÷ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #düTø√>∑\>±*.

ªdüeTÁ>∑+μ nq>± (What is comprehensive)

nq>± |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ. n+fÒ |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, HÓ’‹ø£, C≤„Hê‘·àø£ s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ nì

ns¡ú+. Ç+<äTø√dü+ $<ë´Á|üD≤[ø£ À ìs¡«∫+∫q bÕsƒ¡ , bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\qT $&ç$&ç>± #·÷&É≈£î+&Ü ¬s+&ç+{Ïø°

düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·qT Çe«&Éy˚T. nq>± uÛ≤wü, >∑DÏ‘·+, ôd’qT‡, kÕ+|òæTø£+ e+{Ï $wüj·÷\‘√bÕ≥T ø£fi¯\T, |üì,

$\Te\T, Äs√>∑ +, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\ø£T ≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+. Ç~ |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\, $ø±kÕ\qT bÕsƒê´+XÊ\

<äèwæº‘√H˚ ø±≈£î+&Ü yê] n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, kÕeTsêú \qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥T+~. düeTÁ>∑ $<ä ˝À

ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘· +, kÂ+<äs¡ $y˚#·q, ‘ê‹«ø£ #·s¡Ã, •\Œ+, dü+^‘·+ e+{Ï $wüj·÷˝À¢ n‘·T´qï‘· n+XÊ\ uÀ<Ûäq

e⁄+&Ü\ì $<ëý‘·Ô\T dü÷∫düTÔHêïs¡T.

M{Ï‘√bÕ≥T düè»Hê‘·àø£, $X‚¢wüD≤‘·àø£, ‘ê]ÿø£ n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~.

5.9.1 |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï?

(What is Comprehensive Development of the child?)

$<ä <ë«sê |æ\¢\˝À dü+|üPs¡í $ø±dü+ kÕ~Û+#ê\qï~ $<ë´ \ø£å + nsTTq|ü⁄&ÉT düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ

@$T{À ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>± m~π> ej·TdüT‘√ eTT&ç|ü&ç ñqï n+X¯+

ø±ã{Ïº $<ä XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ n+fÒ |æ\¢\T ej·TdüT‘√ ‘·–q, Äs√>∑ +, m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ e⁄+&˚ ≤ #·÷ùd+<äT≈£î

nedüs¡yÓTÆq Äs√>∑ yê´j·÷eT n+XÊ\T, ø°\ø£+ ø±yê*. n˝≤π> ùdïVü≤+, düVü≤ø±s¡+, düVü≤qo\‘·, zs¡TŒ e+{Ï

yÓ’Ks¡T\T n\e&Ü*. ‘ê]ÿø£ $y˚#·q, düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&É+, düeTdü \≈£î ≈£î+–b˛≈£î+&Ü m<äTs¡T

ì*∫ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#˚ H˚s¡TŒsêyê*. eT+∫ yÓ’Ks¡T\‘√ ñ‘·ÔeT n_Ûs¡T∫ ø£*–q e´øÏÔ>± kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘·

ìs¡«]Ô+#·>∑\>±*. M≥ìï+{Ï <ë«sê $wüj·T |ü]C≤„q+ bı+<ä>∑\>±*. ø±ã{Ïº düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ |æ\¢\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\

Ä<Ûës¡+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ $ø±kÕ\qT

bı+<ä&É+. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢ À¢ C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú \T, $\Te\T ô|+bı+~+#ê*. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À


á n+XÊ\˙ï nuÛÑ düHê+XÊ\T>± ø£ì|æ+#ê*. |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ n+XÊ\˙ï bÕsƒê´+XÊ Ò. M{Ï À

bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ nqï $uÛÒ<äq+ nedüs¡+ Ò<äT. bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+# nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\˙ï |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ

‘√&ÉŒ&˚$>± e⁄+&Ü*. ø±ã{Ïº á $wüj·÷\ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

5.9.2 CCE b+<äT≈£î? (Why CCE?)

eT÷˝≤´+ø£qeT+fÒ πøe\+ |üØø£å\T ô|≥º&É+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. j·T÷ì{Ÿ, f…]àq˝Ÿ |üØø£å\ ù|s¡T‘√ m|ü⁄Œ&√

ˇø£kÕ] |æ\¢\ kÕeTsêú \qT |ü]o*+#·&É+ e\¢ yê] nuÛÑ düq≈£î n~ @$<Ûä+>±q÷ düVü‰j·T|ü&É<äT. ô|’>± á $<ÛäyÓTÆq

|üØøå± |ü<äΔ‹ |æ\¢\T @ düe÷#êsêìï m+‘· es¡≈£î >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√>∑*>±s√ |üØøÏådüTÔ+<√ ‘·|üŒ yê] $_Ûqï kÕeTsêú \qT

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. eT÷˝≤´+ø£q+ ù|s¡T‘√ nHø£ s¡ø±\ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q |æ\¢\T rÁeyÓTÆq

ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. ã{°º|ü≥º&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ |üØøå± |ü<äΔ‘·T\T, |æ\¢\ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\qT

eT~+|ü⁄#j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. ø±ã{Ïº |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± eT÷\´+ø£q+ #j·Te\dæq nedüs¡+

ñ+~. |æ\¢\T ‘êeTT |ü]o*+|üã&ÉT‘·THêïeTì yê]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ e\¢ e#˚Ã |òü*‘ê\T

yê]øÏ |ü⁄qs¡uÛ≤´dü+ ø£*–+#·&ÜìøÏ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À ùd«#·Ã¤>± eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·T&É+ e\¢ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.

bÕsƒ¡ $wüj·÷\‘√bÕ≥T |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, XÊØs¡ø£ m<äT>∑T<ä\,

$\Te\T, yÓ’Ks¡T\T, ø£fi≤_Ûs¡T∫ Ç˝≤ nìï n+XÊ\ô|’ ø£ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&ç, yê{Ïì yê{Ï À |æ\¢\ n_Ûs¡T∫ì,

Á|ü>∑‹ì ‘Ó\TdüT≈£îø√yê*. n|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑yÓTÆq~>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

5.9.3 CCE \ø£åD≤\T (Characteristics of CCE)

eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì ã{°º|ü{Ïº |üØø£å\˝À sêj·T&ÜìøÏ e÷Á‘·yT ñ<›•+∫q~

ø±<äT. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\T |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ s¡+>±\˝À

rdüTø=#˚Ã e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄#˚dæ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\˝À $$<Ûä $wüj·÷\ s¡÷|ü+˝À n+~+#˚

düe÷#ês¡+ $wüj·T |ü]C≤„Hêìï ø£*Z+#·&ÜìøÏ dü]b˛<äT. |æ\¢\ uÛ≤$ J$‘êìøÏ nedüs¡yÓTÆq $X‚¢cÕ‘·àø£, düè»Hê‘·àø£

‘ê]ÿø£ Ä˝À#·HêXøÏÔ, d”«j·T Áø£eT•ø£åD, kÕe÷õø£+>± düs¡T›u≤≥T #düTø√e&É+ düeTdü \ |ü≥¢ düTìï‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+,

|ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä …’q Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú \T ô|+bı+~+#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä ‘· (bHé.dæ.m|òt `

2005). Ç$ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ <ë«sê kÕ~Û+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À bH√ï s¡ø± …’q ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæ e⁄+≥T+~.

M≥ìï+{Ïì eTq+ Ç+‘·¡es¡≈£î bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\T>±, düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T>± uÛ≤$düTÔHêï+. yê{ÏøÏ ‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·

Çe«ø£b˛e&É+ e\¢ |æ\¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011

bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒê´+XÊ\H˚ $uÛÒ<ä+ Ò≈£î+&Ü nìï+{Ïì bÕsƒê´+XÊ\T>±H˚ uÛ≤$+#ê\ì (bdt.dæ.m|òt. ` 2011)

dü÷∫+∫+~. ø±ã{Ïº ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\˙ï

düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· À eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷\ì ìπs›•+#·Tø√e&É+ »]–+~. á ø√D+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

@$T Ä•düTÔ+<√ |ü]o*<ë›+.

` |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêyX HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+, eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&É+.


` ã{°º|ü≥º&Üìï, düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√e&ÉeTH ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\ kÕúq+˝À $X‚¢wüD≤‘·àø£ Ä˝À#·q\‘√

kı+‘·+>± C≤„q ìsêàD+ #düTø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, kı+‘·+>± ‘·eT Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|ü]#≥≥T¢

#j·T&É+.

` eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏ+#·&É+.

` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕeTsêú \qT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\qT yÓTs¡T>∑|üs¡#·T ø√e&É+ eT]j·TT

ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô dües¡D\T #˚düTø√e&É+.

` eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\T bø£ÿ&É H˚s¡TÃø√ Òø£b˛‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø=ì ‘·>∑T$<Ûä+>± uÀ~Û+#·&É+.

` uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>± kÕπ>+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À uÛ≤>∑+>± neT\T#˚j·÷*. Bìe\¢ |æ\¢\

dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ $_Ûqï ‘·s¡>∑‹ >∑~ n+XÊ\T b+‘· es¡≈£î düeTs¡ú+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT nH˚~

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ n+XÊ\T nqï $uÛÒ<ä+

Ò≈£î+&Ü nìï+{Ï düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T>± >∑T]Ô+∫ neT\T#˚j·÷*.

eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛÑ düq+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£qT

‘·j·÷s¡T#düTø√yê*. eT÷˝≤´+ø£q dü«uÛ≤yê\qT ns¡ú+ #düTø√yê*.

5.10 eT÷˝≤´+ø£q+ dü«uÛ≤e+ (Nature of Assessment)

5.10.1H˚s¡TÃø√e&É+˝À uÛ≤>∑+>±H˚ eT÷˝≤´+ø£q+(nuÛÑ düq+ »]π>≥|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£q+)

(Assessment as learning)

bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\T |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñ+&Ü*. |æ\¢\T

nuÛÑ düq düìïyXÊ\˝À bÕ˝§Zì Hs¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&ÉT yê]ì eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&Üìï nuÛÑ düq+ »]π>≥|ü⁄&ÉT eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·T&É+ n+{≤+. ñ<ëVü≤s¡D≈£î |æ\¢\T ø£ n+X¯+ô|’ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À »]π> #·s¡Ã\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT yês¡T $wüj·÷ìï

ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ @$<Ûä+>± Á|ü•ïdüTÔHêïs¡T, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT @$<Ûä+>± e´ø£Ô+#˚düTÔHêïs¡T nH˚ n+XÊ\qT

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ e⁄+≥T+~. á dü+<äs¡“¤+˝ÀH˚ |æ\¢\ dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ

Á|üj·T‘·ï+ ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ |ü]o\q <ë«sê |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T nH˚~ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+

»s¡T>∑T‘√+<äqïe÷≥. nuÛÑ düq+, eT÷˝≤´+ø£q+ y˚s¡Ty˚s¡T>± ø±≈£î+&Ü nuÛÑ düq+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&˚ eT÷˝≤´+ø£q+

≈£L&Ü ñ+≥T+~. m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |æ\¢\T ‘·eTqT‘êeTT dü]#˚düT≈£î+≥÷ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

düVü≤ø£]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT. Ç~ bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ. |æ\¢\≈£î H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ ø£ ø£è‘· + Òø£ ÁbÕC…≈£îº Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT,

n~ #˚dæ eTq≈£î ìy˚~ø£ ÇùdÔ n‘·qT n‘·qT @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï&√ nì ‘Ó\TdüTÔ+~. Bìïã{Ïº $<ë´]ú Á|ü>∑‹ ≈£L&Ü

‘Ó\TdüTÔ+~. H˚s¡TÃø√e&É+˝À Á|ü>∑‹ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T e÷|üq+ Òø£ eT÷˝≤´+ø£q+.

5.10.2 nuÛÑ düq+ ø=s¡≈£î (yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã&ÜìøÏ) eT÷˝≤´+ø£q+ (Assessment for Learning)

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nuÛÑ düq düìïy˚XÊ\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Zì H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&ÉT yê]ì |ü]o*dü÷Ô $<ë´]Δ

H˚s¡TÃ≈£î+≥THêï&Ü Ò<ë! @@ n+XÊ\˝À Çã“+~|ü&ÉT‘·THêï&ÉT? @@ n+XÊ\˝À eT]+‘· düVü‰j·T+ nedüs¡+

@ s¡ø£yÓTÆq düVü≤ø±s¡+ n+~+∫q≥¢sTT‘˚ H˚s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT? nH˚ $wüj·÷\qT <äèwæº À ñ+#·T≈£îì |ü]o*+#·&É+,


uÀ<Ûäq˝À e÷s¡TŒ #˚düTø=H˚+<äT≈£î #·s¡ \T #˚|ü≥º&Üìï nuÛÑ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ #˚ùd eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤+.

kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ |ü]o*+#·&ÉyÓ÷, |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·&ÉyÓ÷ #düTÔ+{≤+. ø±˙ |òü ≤‘ê\qT

Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì $<ë´]úøÏ @ @ n+XÊ\˝À düVü≤ø±s¡+ nedüs¡yÓ÷ >∑T]Ô+∫ #·s¡ \T #˚|ü≥º&É+˝À <äèwæºô|≥º&É+

»s¡>∑<äT. nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ eT÷˝≤´+ø£q+ |ü]o*+∫q ‘·sê«‘· yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&É+

m+‘√ nedüs¡+. |æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±\qT, Ç+{Ï|üìì |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT |æ\¢\T mø£ÿ&É ‘·|ü\T #˚düTÔHêïs¡T? mø£ÿ&É

Çã“+~|ü&ÉT‘·THêïs¡T nì ‘Ó\TdüTÔ+~. Bìïã{Ïº |æ\¢\T m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T nH˚ <ëìô|’ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˇø£

ne>±Vü≤q edüTÔ+~. Ç~ bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ.

5.10.3 nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+q+ (Assessment of Learning)

|æ\¢\T Äj·÷ $wüj·÷\qT b+‘·es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó*ù|<˚ nuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+. $<ë´s¡Tú\T

$$<Ûä nuÛÑ düq ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ $$<Ûä uÛ≤eq\qT, eéVü‰s¡ s¡÷bÕ\qT, Á|üøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T.

Ç˝≤ |æ\¢\T bı+~q C≤„Hêìï ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· |üØøÏå+#·&Éy˚T ªªnuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+μμ. Ç~ |æ\¢\

e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù‘·eTÚ‘·T+~. Ç~ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ò<ë u≤Vü≤´ìø£wü\ Ò<ë ¬s+&ç+{Ï#‘· eT÷˝≤´+ø£q+

#j·Tã&ÉT‘·T+~. á $<Ûëq+˝À #ê˝≤eT+~ $<ë´s¡Tú\T πøkÕ] πø$<Ûä+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #j·Tã&É‘ês¡T. kÕ<Ûës¡D+>±

≥sYà |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· ìs¡«Væ≤+# |üØø£å\T ªªnuÛÑ düq+ jÓTTø£ÿ eT÷˝≤´+ø£q+μμqT ‘Ó*j·TCÒkÕÔsTT. Ç~ |æ\¢\ nuÛÑ düq

kÕ<Ûäqô|’ ‘·T~ ìs¡íj·÷ìï Á|üø£{Ï+#˚ |ü<äΔ‹. nq>± Á‘Ó’e÷dæø£, ns¡Δyê]¸ø£, dü+e‘·‡sê+‘· |üØø£å\T yê{ÏøÏ

ñ<ëVü≤s¡D\T. Ç~ düy˚Tà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ.

5.11 eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*‡q n+XÊ\T (1`5 eT]j·TT 6`9 ‘·s¡>∑‘·T\T)

(Areas of Assessment (1-5 and 6-9 classes)

ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT (1`5 ‘·s¡>∑‘·T\T)

` Á|ü<∏äeT uÛ≤wü ‘Ó\T>∑T/ñs¡÷›

` >∑DÏ‘·+

` |ü]düsê\ $C≤„q+

` Ç+ ¢wüß

` ø£fi\T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä

` Äs√>∑ , yê´j·÷eT $<ä , jÓ÷>±, <Ûë´q+

` |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä

` $\Te\ $<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T

ñqï‘· bÕsƒ¡ƒXÊ\ kÕúsTT (1`9 ‘·s¡>∑‘·T\T)

` Á|ü<∏äeT uÛ≤wü

` ~«rj·T uÛ≤wü

` ‘·èrj·T uÛ≤wü

` >∑DÏ‘·+


` kÕe÷q´XÊÁdüÔ+

` kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+

` ø£fi\T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä

` Äs√>∑ , yê´j·÷eT $<ä , jÓ÷>±, <Ûë´q+

` |üì, ø£+|üP´≥sY $<ä

` $\Te\ $<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, yÓ’Ks¡T\T

5.12 y˚{Ïì eT÷˝≤´+qø£+ #˚j·÷*? (What to assess?)

uÛ≤wü\T:

1. $q&É+, Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+

2. #·<äe&É+,ns¡ú+#düT≈£îì Á|ü‹düŒ+~+#·&É+

3. kı+‘·+>± sêj·T&É+ (d”«j·Ts¡#·q)

4. |ü<äC≤˝≤_Ûeè~Δ

5. düè»Hê‘·àø£ e´ø°Ôø£s¡D, Á|üX+dü

6. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+

>∑DÏ‘·+:

1. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q, düeTdü kÕ<Ûäq (Problem Solving)

2. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+`ìs¡÷|üD (Reasoning and Proof)

3. e´ø°Ôø£s¡D (Communication)

4. dü+<Ûëq+ (Connections)

5. ÁbÕ‹ì<Ûä +`<äèo´ø£s¡D (Representation-Visulisation)

|ü]düsê\ $C≤„q+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q

2. Á|ü•ï+#·&É+ |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

3. Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T

4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T

5. u§eTà\T, e÷´|ü⁄\T j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+

6. yÓ’Ks¡T\T, Á|üX¯+dü, ì‘· J$‘· $ìjÓ÷>∑+

$C≤„q XÊÁdüÔ+


2. Á|ü•ï+#·&É+ |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

3. Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T



5. u§eTà\T, Á>±|òt\T j·T&É+, qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ <ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+

6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ` yÓ’Ks¡T\T Á|üX¯+dü Je yÓ’$<Ûä + ` ì‘· J$‘· $ìjÓ÷>∑+

kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+


2. $wüj·÷ìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+, yêÚ≤´ì+#·&É+


4. düeTø±©q, kÕe÷õø£ n+XÊ\ô|’ Á|ü‹düŒ+<äq

5. |ü≥HÓ’|ü⁄D≤´\T

6. düTì•‘·‘·«+ Á|üX+dü, yÓ’Ks¡T\T

ø£fi\T, kÕ+düÿè‹ø£ $<ä

1. s¡+>∑T\T y˚j·T&É+, ∫Á‘ê\T ^j·T&É+, n\+ø£]+#·&É+, qeT÷Hê\T u§eTà\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

2. {≤´HéÁ>±yéT, z]>±$T, ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T

3. Hê{Ïø£\T, @ø±+øÏø£\˝À q{Ï+#·&É+, ø=]jÓ÷Á>∑|ò”,

4. bÕ≥\T bÕ&É&É+, yê<ä |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑+, qè‘· + ` kÕúìø£ ø£fi≤s¡÷bÕ\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+, yÓTÆyéT

5. eTq dü+düÿè‹, ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘· +

Äs√>∑ , yê´j·÷eT$<ä

1. ÄdüøÏÔ>± bÕ˝§Zq&É+ ìj·TeT ìã+<Ûäq\T bÕ{Ï+#·&É+, Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô, Á|ü‘˚ ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T

2. jÓ÷>∑, <Ûë´q+, kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡, mHé.dæ.dæ.

3. ≈£î≥T+ã dü+ã+<Ûë\T, uÛÑÁ<ä‘·, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡

4. Äs√>∑ +, bÂwæø±Vü‰s¡+, eT+∫ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢.

5. e´øÏÔ>∑‘·, |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·, eT+∫ n\yê≥T¢

|üì, ø£+|üP´≥sY $<ä

1. qeT÷Hê\T edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø, |üìeTT≥T¢, kÕeTÁ– $ìjÓ÷>∑+.

2. e´≈£îÔ\ ùde\ $ìjÓ÷>∑+, ñ‘·‡yê\˝À bÕ˝§Zq&É+ (n+‘·s¡ ø£]≈£î\yéT ø±s¡ Áø£e÷\T, u≤<Ûä ‘·\T

ìs¡«]Ô+#·&É+)

3. ø£+|üP´≥sY Ä<Ûës¡+>± Hs¡TÃø√e&É+

4. ø£+|üP´≥sYqT $ìjÓ÷–+#·&É+

5. kÕe÷õø£ ø±s¡ Áø£e÷\T, ÁX¯eT<ëq+

$\Te\ $<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T

1. eT+∫, #Ó&ÉT $#·ø£åD≤C≤„q+, düÁ‘·Œes¡Ôq


2. sêC≤´+>∑ $\Te\T

3. düVü≤q+, <äj·T, ‘·<ÛëqTuÛÑ÷‹ yÓTT<ä\>∑T e´øÏÔ>∑‘· $\Te\T

4. JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T, Ä˝À#·Hê HÓ’|ü⁄D≤´\T

5. ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düVü‰<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\, Á|üuÛÑT‘·« ÄdüTÔ\ |ü≥¢ dü¬s’q yÓ’Ks¡T\T ø£*– ñ+&É&É+.

5.13 CCE ` m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*? ` $<ÛëHê\T

(CCE – How to assess? – Procedures)

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T |æ\¢\qT

dü+|üPs¡í+>± |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#˚ùd$>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹>∑~ ˝À|ü\ ãj·T≥ |æ\¢\qT |ü]o*dü÷Ô

#˚ùd n+XÊ\‘√bÕ≥T Áø£e÷qT>∑‘·+>± ìØí‘· ø±\eé<ÛäT\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü nedüs¡y˚T. Ç$

yêsê+‘·, |üø£å, e÷dü, ≥]àq Ÿ s¡÷bÕ\˝À ≈£L&Ü ñ+&É&É+ nedüs¡+. nsTT‘ @ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ nsTTq|üŒ{ÏøÏ

e#˚Ã |òü*‘ê\qT ã{Ïº @ Ç<ä›]˙ ˇø£]‘√ ˇø£]ì b˛\Ã≈£L&É<äT. n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T b˝≤ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T?

@$T Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T? nH n+XÊ\T |ü]o*+#·&É+‘√bÕ≥T Hs¡TÃ≈£îqï n+X+ dæús¡+>± ñ+&+<äT≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+

‘√&ÉŒ&Ü*. C≤„qeTT, ne>±Vü≤q $ìjÓ÷>∑+, $X‚¢wüD, q÷‘·q dü+<äsê“¤\˝À düs¡T›u≤≥T#düTø√e&ÉeTH n+XÊ\‘√u≤≥T

n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T, ñ<˚«>±\T, Á|ü‘˚ ø£ Ädü≈£îÔ\T, XÊØs¡ø£ b<äT>∑T<ä\ Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq $wüj·÷\T≈£L&Ü ì•‘·+>±

eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. á $<ÛäyÓTÆq eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T.

1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)

2. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (düy˚Tà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)

5.14 ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessment)

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+∫q nuÛÑ düq ø£è‘ê´\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT $<ë´]ú

@ $<Ûä+>± Hs¡TÃ≈£î+≥THêï&√ |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #j·T&É+ <ë«sê |æ\¢\ nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ø£èwæ#j·T&Üìï

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH~ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À, |æ\¢\≈£î Ädüsê>±

ì*∫ nuÛÑ düqqT y>∑e+‘·+ #düTø√&ÜìøÏ ñ|üø£]+#~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô nedüs¡yÓTÆq

dü+<äsê“¤\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î düVü‰j·Tø±]>± ì*∫ dü]~~› eTT+<äT≈£î q&ç|æ+#ê*. πøe\+ e÷s¡Tÿ\T,

Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü |æ\¢\≈£î yê] kÕeTsêú \ kÕ<ÛäHê dæú‹>∑‘·T\qT $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*|æ yê]øÏ dü¬s’q

dü÷#·q\T dü\Vü‰\T Ç∫Ã Áb˛‘·‡Væ≤+∫ nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À »]π> #·s¡Ã\T, |æ\¢\ düe÷<ÛëHê\T, bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À eT]j·TT ∫es¡ ñqï Á|üX¯ï\T, nuÛ≤´kÕ\ >∑T]+∫

#·]ÃdüTÔqï|ü&ÉT |æ\¢\T #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zì Ç#˚Ã düe÷<ÛëHê\T, |æ\¢\T sêdæq H√≥T|ü⁄düÔø±\T, ‘·s¡>∑‹ |üì, Ç+{Ï|üì,

ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, »≥Tº |üqT\T yÓTT<ä …’q yê{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T @$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs√, m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs¡H˚~ ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. BH˚ï ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤+.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À ìs¡+‘·s¡+ |ò”&éu≤´ø Çdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ ‘·eTqT ‘êeTT dü]#düT≈£îH

M\Tø£*ŒdüTÔ+~. nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.


ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|ü<Ûëq+>± Hê\T>∑T s¡ø±\ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*.

1. |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+`Á|ü‹düŒ+<äq\T (10 e÷s¡Tÿ\T)

2. sê‘· n+XÊ\T (H√≥T|ü⁄düÔø±\T, Ç+{Ï|üì yÓTTˆˆ$) (10 e÷s¡Tÿ\T)

3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T (10 e÷s¡Tÿ\T)

4. \|òüTT |üØø£å (dæ¢|t f…dtº) (20 e÷s¡Tÿ\T)

1. |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+`Á|ü‹düŒ+<äq\T

bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+# uÀ<ÛäHêuÛÑ düq düìïyXÊ\˝À |æ\¢\T bÕ˝§ZH $<Ûëq+, yês¡T Hs¡TÃ≈£îH Áø£e÷ìï, Á|ü>∑‹ì

‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ |æ\¢\T m˝≤ bÕ˝§Z+≥THêïs√? m˝≤

Á|ü‹düŒ+~düTÔHêïs√? |ü]o*+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. nuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T\˝À |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï Á|ü‹düŒ+<äq\qT $$<Ûä nuÛÑ düq düìïy˚XÊ\ <ë«sê |ü]o*+#·e#·TÃ.

bÕsƒê´+X¯+ô|’ »]π> #·s¡Ã\˝À

ø£è‘ê´\T, »≥Tº|üqT\T #düTÔqï|ü⁄&ÉT

ÁbÕC…≈£îº |üqT\˝À bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT

qeT÷Hê\T, e÷~s¡T\T, |ü{≤\T, Á>±|òt\T s¡÷bı+~düTÔqï|ü⁄&ÉT

düè»Hê‘·àø£ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥Tqï|ü⁄

yÓTÆ+&ée÷|æ+>¥ô|’ »]π> #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zqï|ü⁄&ÉT

bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝Àì, bÕsƒ¡+ ∫es¡ ñqï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT >∑T]+∫ #·]ÃdüTÔqï|ü⁄&ÉT.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À, ‘·s¡>∑‹>∑~ ãj·T≥ |æ\¢\qT |ü]o*+#ê*. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

#Óù|Œ bÕsƒ¡+ $+≥Tqï~, Òì~, |æ\¢\T |üs¡düŒs¡ #·s¡Ã\ (participation, discussion) ˝À bÕ˝§Z+≥TqïB, ÒìB

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |ü]o\q nH˚~ ø£ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

‘·s¡>∑‹>∑~ ãj·T≥ |æ\¢\ Áø£eT•ø£åD, Á|ües¡Ôq, $$<Ûä n+XÊ\≈£î Á|ü‹düŒ+<äq, ∫Á‘ê\T ^j·T≥+, bÕ≥\T

bÕ&É≥+, Ä≥\T Ä&É≥+, ÄVü‰s¡|ü⁄≥\yê≥T¢, Äs√>∑ |ü⁄ n\yê≥T¢, e´øÏÔ>∑‘· |ü]düs¡eTT\ |ü]XóÁuÛÑ‘·, $#·ø£åD≤ |ü]C≤„q+

yÓTT<ä …’q $wüj·÷\˝À |æ\¢\qT |ü]o*+#·&É+ <ë«sê eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. eT]j·TT |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä

kÕeTsêú \˝À b˝≤ ñHêï&√ n+#·Hê yj·Te#·TÃ. M]øÏ dü\Vü‰\T Ç∫Ã Ç+ø± yÓTs¡T>∑T|üs¡T≈£îH≥≥T¢ ‘·|ü⁄Œ\T dü]~<äT›≈£îH≥≥T¢

#˚j·Te#·TÃ.Bìø√dü+ ‘·s¡>∑‹>∑~ ˝À|ü\, ‘·s¡>∑‹>∑~ ãj·T≥ b\¢|ü⁄Œ&É÷ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´]úì |ü]o*dü÷Ô

ñ+&Ü*.

eTÚœø£ |üØø£å (Oral Test):

‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T nuÛÑ düq düìïyXÊ\ <ë«sê Hs¡TÃ≈£î+≥Tqï n+XÊ\qT >∑T]+∫ |ü]o*+#·&ÜìøÏ eTÚœø£

|üØø£åqT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. Á|ü‹s√p ‘·s¡>∑‹>∑~˝À bÕsƒ¡+ #ÓãT‘·Tqï dü+<äs¡“¤+˝À

$<ë´]úøÏ b+‘·es¡≈£î ns¡úeTsTT+<√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT s¡ø£s¡ø±\ Á|üX¯ï\T y˚dü÷Ô ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷

ñ+{≤&ÉT. Bìì ≈£L&Ü eTÚœø£ |üØø£å>± Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. $q&É+/ e÷{≤¢&É&É+ nH˚ kÕeTsêú ìï |üØøÏå+#·&ÜìøÏ $$<Ûä

dü+<äsê“¤\˝À s¡ø£s¡ø±\ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤düTÔ+{≤+. |æ\¢\T <Ûësêfi¯+>± #·<äe&É+, #·~$ ne>±Vü≤q #˚düTø=ì kı+‘·


e÷≥\˝À #Ó|üŒ&É+. n˝≤π> ª>∑DÏ‘·+˝Àμ eTH√>∑DÏ‘êìøÏ (H√{Ï …ø£ÿ\T) #Ó+~q n+XÊìï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT s¡ø£s¡ø±\T>±

Á|ü•ï+∫ ‘Ó\TdüTø=+≥÷ ñ+{≤s¡T. Ç˝≤ sê‘·|üPs¡«ø£+>± ø±≈£î+&Ü ªn&çπ>μ s¡÷|ü+˝À Á|ü•ï+#˚ $<ÛëHêìï eTÚœø£

|üØø£å>± #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ. Ç~ ø£ ìs¡T›wüºyÓTÆq düeTj·÷ìøÏ #Ó+~q~ ø±ø£ ìs¡+‘·s¡+>±, düeTÁ>∑+>±q÷ ø=qkÕπ> |üØø£å>±

>∑T]Ô+#ê*.

{°#·sY &Ó’Ø:

bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+# nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì, bÕ˝§Z+≥Tqï $<ÛëHêìï m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |ü]o*+∫

qyÓ÷<äT #˚düTø√e&ÜìøÏ {°#·sY&Ó’Ø ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT,

uÀ<ÛäHêq+‘·s¡+ $<ë´s¡Tú\ Á|ü‹düŒ+<äq\qT, ø=+<ä] $X‚wü Á|ü‹uÛÑqT, Ò<ë ne>±Vü≤Hê ÀbÕ\qT qyÓ÷<äT #j·T&ÜìøÏ,

Á|ü‘êé÷ïj·T e÷sêZ\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ø£qTø£ {°#·sY&Ó’Ø |æ\¢\ kÕeTsêú \qT

eT~+|ü⁄ #˚dæ qyÓ÷<äT#˚düTø√&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ s√EyêØ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ kÕ<Ûäq+>± uÛ≤$+#ê*.

2. |æ\¢\T sêdæq n+XÊ\T

|æ\¢\T ‘êeTT Hs¡TÃ≈£îqï n+XÊ\ô|’ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT CÀ&çdü÷Ô kı+‘·+>± sêkÕÔs¡T. Ç$ |æ\¢\T kÕ~Û+∫q

kÕeTsêú \ >∑T]+∫ ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ kÕ<ÛäHê\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝Àq÷, Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ |æ\¢\T

nH˚ø£ n+XÊ\qT sêkÕÔs¡T. M≥ìï+{Ïì ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*. |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹

>∑~˝À $$<Ûä bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q nHø£ $wüj·÷\qT H√≥T|ü⁄düÔø±\˝À, Ç+{Ï|üì |ü⁄düÔø±\˝À, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À

sêdü÷Ô ñ+{≤s¡T. M≥ìï+{Ï |ü]o*+∫q|ü&ÉT |æ\¢\T m˝≤ Hs¡TÃø=+≥THêïs¡T? Bìïã{Ïº yê] ne>±Vü≤q, Á|ü>∑‹ì

n+#·Hê yj·Te#·TÃ. mø£ÿ&Óø£ÿ&É ‘·|ü\T #düTÔHêïs¡T? |ü]o*+∫ kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ ‘·–q düVü≤ø±s¡+ n+~+#·&ÜìøÏ

M\Tø£\T>∑T‘·T+~.

(n) H√≥T |ü⁄düÔø±\T:

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝Àq÷, Ç+{Ïe<ä› ‘·eT H√≥T |ü⁄düÔø±˝À sêdæq »yêãT\T, #˚dæq …ø£ÿ\T yÓTT<ä …’q yê{Ïì

|ü]o*+∫ $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì ‘Ó\TdüTø√yê*. @ $wüj·T+˝À b+‘· yÓqTø£ã&ç ñHêï&ÉH~ ‘Ó\TdüTø√e&É+ <ë«sê $<ë´]úøÏ

nqTyÓ’q uÀ<ÛäHêuÛÑ düqqT n+~+#·&ÜìøÏ M\Tø£\>∑T‘·T+~. |æ\¢\+<ä]˙ H√{Ÿ|ü⁄düÔø£eTT\T ‘Ó#·TÃø√e&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

|æ\¢\ H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+˝À bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+X¯eTT\T, Á|üX¯ï\T, »yêãT\T, $$<Ûä n+X¯eTT\˝À yê]øÏ

q∫Ãq n+X¯eTT\T, Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëqeTT\T, u§eTà\T ^j·T≥+, $$<Ûä düeTdü \T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, |ü]ø£\Œq\T

yÓTT<ä …’q n+X¯eTT\qT Áyêj·T&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

(Ä) bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì Á|üXï\T, nuÛ≤´kÕ\T:

ìsêàD≤‘·àø£ nuÛÑ düq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+≥÷ kÕeTsêú \qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

s¡÷bı+<ësTT. ø±ã{Ïº |æ\¢\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À ≈£L&Ü #ê˝≤ n+XÊ\qT #·]Ã+#·&É+ eT]j·TT sêj·Te\dæ ñ+≥T+~.

bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À, bÕsƒ¡+ ∫es¡ ñ+&˚ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T, ø£è‘ê´\T˝Àì |ü{Ïºø£\T ì+|ü&É+, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D

|ü{Ïºø£\T ì+|ü&É+, nedüs¡yÓTÆq ìy~ø£ sêj·T&É+ yÓTT<ä …’qe˙ï bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À sêj·Te\dæ ñ+≥T+~. bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq,

#·s¡Ã\ dü+<äs¡“¤+˝ÀqT eT]j·TT bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À |æ\¢\T sêdæq $wüj·÷\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì yê]

Á|ü>∑‹ì n+#·Hê y˚j·÷*. bÕsƒ¡+ ∫es¡ Ç∫Ãq nuÛ≤´kÕ\≈£î |æ\¢\T Ä˝À∫+∫, kı+‘·+>± ‘·eT<Ó’q »yêãT\T

sêj·÷*. ¬>’&É¢ À, |ü⁄düÔø±\˝À #·÷dæ sêj·T≈£L&É<äT.


(Ç) |æ\¢\ &Ó’Ø:

|æ\¢\ ~q#·s¡ yê] düŒ+<äq\T, #·÷dæq $qï |òüT≥q\ nqTuÛÑ÷‘·T\T, nqTuÛÑyê\T yÓTT<ä …’q yê{Ïì bı+<äT|üs¡∫

sêdæq<˚ |æ\¢\ &Ó’Ø.

|æ\¢\ &Ó’Ø <ë«sê uÛ≤cÕ kÕeTsêú´\T, yê] ìC≤sTTr, n_Ûs¡T#·T\T, |ü<äC≤\+, Ädü≈£îÔ\T, uÛ≤wüqT

ñ|üjÓ÷–+#·T rs¡T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.

(á) dü+|òüT≥q s¡#·q (nHÓø√¶≥˝Ÿ ]ø±sY¶):

@<Ó’Hê ø£ dü+|òüT≥q Ò<ë düìïyX+˝À $<ë´]ú Á|ües¡ÔqqT >∑T]+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT sêj·T&ÜìøÏ ñ<›•+∫q

]ø±s¡T¶qT dü+|òüT≥q s¡#·q Ò<ë nq>√¶≥˝Ÿ ]ø±sY¶ n+{≤s¡T. Anecdote nq>± ˇø£ Á|ü‘˚ ø£ dü+|òüT≥qqT >∑T]+∫

dü+øÏå|üÔ+>± sêj·T&É+. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£ nHÓø√¶≥˝Ÿ ]ø±s¡T¶ (dü+|òüT≥q\ ]õwüºs¡T)qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. nHÓø√¶≥˝Ÿ

]ø±s¡T¶ qeT÷HêqT |ü]o*+#·+&ç.

ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À |æ\¢\T ô|<ä›yê]ì ÄXÃs¡ |üπsÃ rs¡T˝À Á|üe]ÔkÕÔs¡T. ø£ n+X+ |ü≥¢ |æ\¢\T <ÛäHê‘·àø£+>±

Ò<ë ãTTD≤‘·àø£+>± Á|ü‹düŒ+~+#˚ rs¡TqT |ü]o*+#·&ÜqìøÏ Ç~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

|æ\¢\ $X‚wü Á|ü‹uÛÑqT ø£qãπsÃ dü+uÛ≤wüD Ò<ë dü+<äs¡“¤+ >∑T]+∫ sêj·T&É+.

(Ç) b˛sYºbò *jÓ÷ (Portfolio):

$<ë´s¡Tú\T #dæq ø£è‘ê´\qT ùdø£]+∫q yê{Ïì Á|ü<äs¡Ùq\qT, |üìrs¡T $esê\qT dü+ø£\q+ #dæ uÛÑÁ<ä|üs¡#·&ÉyT

portfolio. $$<Ûä kÕúsTT\˝À yês¡T sêdæq yê{Ïì Á|ü<ä]Ù+#·e#·TÃ. M{Ïì e´øÏÔ>∑‘· portfolio n+{≤s¡T.

Á|ü‘˚ ø£ dü+|òüT≥q\qT, $X‚wü Á|ü‹uÛÑ ø£qã]∫q|ü⁄Œ&ÉT Ä Ä<Ûës¡ |üÁ‘ê\qT uÛÑÁ<ä|üs¡#·e#·TÃ.

|æ\¢\T sêdæq π>j·÷\T, ø£<∏ä\T, bÕ&ç+∫q π>j·÷\T, ^dæq ∫Á‘ê\T, ñ‘·Ôsê\T yÓTT<ä …’q$.

3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À πøe\+ $q&É+ <ë«sê Ò<ë #·<äe&É+ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+ nì ø±≈£î+&Ü #˚j·T&É+ <ë«sê,

nqTuÛÑe+ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ ø±s¡ Áø£eTy˚T ÁbÕC…≈£îº|üqT\T. Bì<ë«sê |æ\¢ À¢ |ü]o\q,

Á|üjÓ÷>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\T n_Ûeè~Δ#Ó+<äT‘êsTT. ñ‘ê‡Vü≤+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§Zq>∑\T>∑T‘ês¡T. uÛ≤wü\T,

uÛ≤ùw‘·s¡ n+XÊ\˝À |æ\¢\T kı+‘·+>± C≤„Hêìï bı+<ä&ÜìøÏ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. |æ\¢\T

ÁbÕC…≈£îº À bÕ˝§Zqï $<ÛëHêìï, s¡÷bı+~+∫q ìy˚~ø£\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

Occasion and Place A factual account of the incidentor situation as observed

Teachers comments orsuggestion

Name of the student: ......................................... Class:..................... Session: .....................

Teacher’s signature & Date


ªªÇ∫Ãq ˇø£ n+X¯+ MT<ä $<ë´]ú/ $<ë´s¡Tú\T ≈£L\+≈£wü+>± #·]Ã+∫ Ä düeTdü qT $$<Ûä ø√D≤\˝À $X‚¢wæ+∫,

|ü]o*+∫ ø£ ìy˚~ø£qT düeT]Œ+#·&É+μμ.Ç~ ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡Tú\≈£î »≥Tº ø£è‘· +>± ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT. á $<Ûëq+ e\q $<ë´]ú À

dü«j·T+ nuÛÑ düq+, ‘êqT ‘Ó\TdüT≈£îqï n+XÊ\ MT<ä ì»ìsêΔs¡D, ø=‘·Ô $wüj·÷\qT ùdø£]+#·&É+, qeT÷Hê\qT

‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, düeTdü qT $X‚¢wæ+#·&É+, Ç‘·s¡T\‘√ e÷{≤¢&É&É+ yÓTT<ä …’q >∑TD≤\T n\e&É‘êsTT.

ìy~ø£ s¡÷|üø£\Œq (Documentation):

|æ\¢\T ‘êeTT ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. |æ\¢\T ìs¡«Væ≤+#˚

ø±s¡ Áø£e÷\qT Áø£eT|ü<äΔ‹˝À sêdæ Çe«>∑*–‘ n~ ìy~ø£ ne⁄‘·T+~. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D yÓTT<ä\>∑T

yê{Ïì ˇø£ ]b˛sYº s¡÷|ü+˝À sêj·T&Üìï &Ü≈£îºyÓT+fÒwüHé Ò<ë ìy˚~ø£ s¡÷|üø£\Œq n+{≤s¡T. á |üqT\˝À yês¡T

ìs¡«Væ≤+∫q rs¡T, ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ sêj·÷*.

4. \|òüTT |üØø£å (Slip Test)

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ kÕeTsêú \ kÕ<ÛäqqT ø£ ∫qï |üØø£å s¡÷|ü+˝À ≈£L&Ü |ü]o*+#·e\dæ

ñ+≥T+~. nsTT‘, Ç~ kÕ<Ûës¡D j·T÷ì{Ÿ |üØø£å ø±<äT. Bì >∑T]+∫ eTT+<äT>±H Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+,

|üØø£å\ f…ÆyéT fÒãT Ÿ Á|üø£{Ï+#·&É+, ìØí‘· düeTj·T+˝ÀH |üØø£åqT ìs¡«Væ≤+#·&É+ e+{Ï$ ñ+&Ée⁄. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT

#Ó|æŒq bÕsƒê´+XÊ\˝À m+|æø£ #˚düT≈£îqï $<ë´ Á|üe÷D≤\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ n|üŒ{Ïø£|ü&˚ ìs¡«Væ≤+#˚ ˇø£ sê‘·

|üØø£å. Bì <ë«sê |æ\¢\ kÕeTsêú \ kÕ<ÛäqqT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìsêΔ]+#·&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~. Bìô|’ m˝≤+{Ï

eTT+<ädüTÔ düe÷#ês¡+ $<ë´s¡Tú\≈£î Çe«qedüs¡+ Ò<äT. Á|üX¯ï\qT q\¢ã\¢ô|’ >±ì, #ês¡Tºô|’ >±ì sêj·÷*. |ü⁄düÔø£+˝À

ñqï Á|üX¯ï\qT, nuÛ≤´kÕ\qT n˝≤π> Çe«≈£L&É<äT. |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêùd+<äT≈£î M\T>±

Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T#˚dæ Çyê«*.

bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ b|ü⁄Œ&Ó|ü⁄Œ&ÉT ìs¡«Væ≤+#ê*?

` ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ s√E yêØ ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+.

` $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Hê\T>∑T kÕs¡T¢ ]ø±s¡T¶ À qyÓ÷<äT #j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yêdüÔe+>± |ü]o*+∫,

qyÓ÷<äT #ùdÔH |æ\¢\≈£î, düe÷C≤ìøÏ Hê´j·T+ #dæqyêfifleTe⁄‘ê+.

` ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+

1. p …’ 2. Ä>∑wüßº 3. qe+ãsY 4. |òæÁãe] HÓ\\˝À qyÓ÷<äT #j·÷*.

` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ kÕeTsêú \ kÕ<ÛäqqT |ü]o*dü÷Ô Á|ü>∑‹ì ìsêΔ]+#ê*.

` Á|ü‹ s√E |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #j·÷*‡q nedüs¡+ Ò<äT.

` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ ìsêΔs¡D≈£î e∫Ã e÷s¡Tÿ\T Çyê«*.

` {°#·sY &Ó’Ø, H√≥T|ü⁄düÔø±\T dü]#dæ ñ+&É&É+, ÁbÕC…≈£îº ìy~ø£\T, ~~›q düe÷<Ûëq |üÁ‘ê\T Ä<Ûësê\T>±

ñ+#·Tø√yê*.

` Áπ>&ÉT ìs¡ísTT+#·&É+˝À $<ë´]ú kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*.

` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì bÕsTT+≥¢ ùdÿ\T‘√ dü÷∫+#ê*.


` düVü≤ bÕsƒê´+XÊ\˝À Áπ>&ÉT\‘√bÕ≥T $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T ≈£L&Ü sêj·÷*.

` øÏ+~ |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± e÷s¡Tÿ\ XÊ‘êìïã{Ïº Áπ>&ÉTìyê«*.

XÊ‘·+ Áπ>&ÉT

91-100 A+

71-90 A51-70 B+

41-50 B0-40 C

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+` \ø£åD≤\T:

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&˚ |æ\¢\T b˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïs√ |ü]o*+#·&É+.

nuÛÑ düqqT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡+ »]π>~ (on going assessment)nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~.

nuÛÑ düq+ b˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~ nH˚ $<Ûëq+ô|’ <äèwæºô|&ÉT‘·T+~.

n+‘·s¡Z‘·+>± ìs¡ísTT+#·T≈£îqï |ü<äΔ‘·T\T, \øå±´\ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.

n_Ûeè~Δ |üs¡#·e\dæq n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüTÔ+~.

uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T, $<ÛëHê\T yÓTT<ä …’qe˙ï ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M …’q düs¡∞ø£è‘·+ ø£*–e⁄+≥T+~.

Á|ü>∑‹ ø√dü+ Á|üj·T‹ïdüTÔ+~.

|üs¡düŒs¡+ Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ M\Tø£*ŒdüTÔ+~.

dü÷ø£åàkÕúsTT |ü]o\q.

|æ\¢\ &Ó’Ø\T, H√≥T|ü⁄düÔø±\T yÓTT<ä …’q kÕ<ÛäHê\ <ë«sê eT÷˝≤´+ø£q+ »s¡T>∑T‘·T+~.

5.15 dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (Summative Assessment)$<ë´]ú uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê Hs¡TÃø=qï n+XÊ\qT yÓTT‘·Ô+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&Üìï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. Ç$ ø√s¡T‡ yÓTT‘·Ô+ |üP]ÔnsTTq ‘·sê«‘· Ò<ë ìsêΔ]‘· bÕsƒê´Á|üD≤[ø£ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘·

|æ\¢\ kÕ<ÛäqqT |üØøÏå+#˚ |ü<äΔ‹. á |ü<äΔ‹˝À $<ë´]ú ‘êqT #·~$q ø√s¡T‡<ë«sê @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT?, m+‘· es¡≈£î

Hs¡TÃ≈£îHêï&ÉT? nH n+XÊ\qT |ü]o*+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± sê‘· (ù||üsY ô|ì‡ Ÿ) |üØø£å\ s¡÷|ü+˝À

e÷Á‘·yT ìs¡«Væ≤+# dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ¡ $wüj·÷\qT e÷Á‘·yT |üØøÏå+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` 2

|æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, sê‘· n+XÊ\T ÁbÕC…≈£îº |üqT\T \|òüTT |üØø£å bı+~q Áπ>&ÉT

Á|ü‹düŒ+<äq\T e÷s¡Tÿ\T

(10 e÷) (10 e÷) (10 e÷) (20 e÷)

‘Ó\T>∑T 8 7 9 16 40 m

Áπ>&ÉT\T m _G m m m m

$wüj

·T+


b+‘· Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T nì |üØøÏå+#·&É+. ≥]àq Ÿ, yê]¸ø£ ù|]≥ ìs¡«Væ≤+# dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ $<ë´s¡Tú\ø£T

yê] kÕ<ÛäqqT, e÷s¡Tÿ\T, sê´+≈£î\ s¡÷|ü+˝À n+<äCÒdüTÔ+~. ñrÔs¡í‘· kÕ~Û+#ês√ Ò<√ e÷Á‘·y˚T ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

$<ë´s¡Tú\T #·~$q n+XÊ\˙ï ne>±Vü≤q #düTø=ì dü«+‘·+>± |üØø£å\˝À sêj·Te\dæ sêe&É+ e\¢ |æ\¢ À¢ |üØø£å\|ü≥¢

uÛÑj·T+, yê´≈£î\‘· ñ+&É<äT. á ‘·s¡Vü‰ n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ |üØø£å\ ù|]≥ |æ\¢\ eT<Ûä ø£*π> nyê+#Û· j·T

b˛{°ì ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Bì dü«uÛ≤yêìï eT]+‘·>± ì•‘·+>± ns¡ú+#˚düT≈£î+<ë+.

Ç~ nuÛÑ düqqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd |ü<äΔ‹.

kÕ<Ûës¡D+>± ≥sYà, yê]¸ø£ |üØø£å\ s¡÷|ü+˝À Hs¡TÃ≈£îqï yÓTT‘êÔìï |üØøÏådüTÔ+~. nq>± Å‘Ó’e÷dæø£ (Quarterly),

ns¡Δ yê]¸ø£ (Half Yearly) eT]j·TT yê]¸ø£ (Annual) |üØø£å\T »s¡|ü&É+.

$<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T#dæq |üØøå± ù||üsY‘√ |ü]o*+#

|üØø£å |ü<äΔ‹.

|üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düu…®≈£îºyêØ>± ìsêΔ]+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘·+

s¡÷bı+~+#·Tø√yê* ($wüj·TyêØ uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£\qT |ü]o*+#·+&ç.)

eTÚœø£ |üØø£åqT Á|ü‘´ø£+>± ìs¡«Væ≤+#ê*‡q nedüs¡+ Ò<äT. eTÚœø£ |üØø£å≈£î dü+ã+~Û+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î

πø{≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·eT |ü]o\q\ Ä<Ûës¡+>± Ò<ë n+‘·≈£îeTT+<äT qyÓ÷<äT#˚dæq

bòÕπsà{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ Ä<Ûës¡+>± πø{≤sTT+∫ |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT#˚j·÷*.

sê‘· |üØø£å ø√dü+ Äj·÷ düã®≈£îº\yêØ>± ìsêΔ]+∫q uÛ≤s¡‘ê«\ Á|üø±s¡+ $<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üXÊï|üÁ‘·+

s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£\T

‘Ó\T>∑T

‘·s¡>∑‹

düyTà{ÏyébòÕπsà{Ïyé

|æ\¢\

uÛ≤>∑kÕ«eT´+

,Á|ü‹düŒ+<äq\T

n+X+

sê‘

·n+XÊ\

TÁbÕC

…≈£îº |üqT\

T\|òüTT |üØø£å

yÓTT‘·Ô+

$q&É+,

e÷{≤¢&É&É+

Á|üX+dü,

#·<äe&É+

sêj

·T&É+ düè»Hê‘·àø£‘·

|ü<äC≤\

+ /

uÛ≤c

Õ+XÊ\

T

yÓTT‘·Ô+

20% 20% 20% 40% 100% 20% 10% 20% 40% 10% ` ` 100%

10 10 10 20 50M 10 5 10 20 5 ` ` 50M

uÛ≤s¡‘·«+

e÷s

¡Tÿ\T

20% 20% 20% 40% 100% 10% 10% 20% 30% ` 10% 20% 100%

10 10 10 20 50M 5 5 10 15 ` 5 10 50M

20% 20% 20% 40% 100% 10% ` 20% 30% ` 20% 20% 100%

10 10 10 20 50M 10 ` 20 30 ` 20 20 100M

1`2

3`5

6`9

uÛ≤s¡‘·«+

e÷s

¡Tÿ\T

uÛ≤s¡‘·«+

e÷s

¡Tÿ\T

eTÚœø£+ sê‘· eTÚœø£+ sê‘· eTÚœø£+


dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡ ø±\+˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ïº yÓTT<ä{Ï

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+. nø√ºãsY e÷dü+˝À, ¬s+&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´ø£q+ e÷]Ã Ò<ë

@Á|æ˝Ÿ e÷dü+˝À ìs¡«Væ≤+#ê*. yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Á|üX¯ï|üÁ‘·+

s¡÷bı+~+#·Tø=H˚≥|ü&ÉT nø√ºãsY HÓ\es¡≈£î |üPs¡ÔsTTq dæ\ãdtqT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√yê*. n˝≤π> ¬s+&Ée

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Á|üXÊï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·T ø=H˚≥|ü&ÉT |üP]Ô bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï nq>±

nìï n<Ûë´j·÷\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

düy˚Tà{Ïyé Á|üXÊï|üÁ‘êìï s¡÷bı+~+∫q|ü⁄&ÉT nìïs¡ø±\ Á|üX¯ï\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*. nq>± yê´düs¡÷|ü

Á|üX¯ï\T, \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T, dü+øÏå|üÔ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T, \øå±´‘·à¤ø£ Á|üX¯ï\T yÓTT<ä\>∑Tq$.

ˇø£ kÕeTsêΔ ìøÏ #Ó+~q Á|üX¯ï\˙ï Á|üX¯ï|üÁ‘·+˝À πø $uÛ≤>∑+>± Çyê«*. ÁbÕ»≈£îº |üqT\qT Á|üX¯ï|üÁ‘·+˝À

Çe«sê<äT.

á Á|üXï\T |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îqï uÛ≤eq\ Ä<Ûës¡+>± $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ ‘ê]ÿø£+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, düè»Hê‘·àø£+>±

e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ ‘·q kı+‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT CÀ&ç+∫ sêj·T&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&Ü*.

ô|’ ¬s+&ÉT eT÷˝≤´+ø£Hê\˝À ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ |ü]o\q eTÚœø£, sê‘·s¡÷bÕ\˝À

n+#·HêyùdÔ, dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À sê‘·s¡÷|ü+˝À e÷Á‘·yT n+#·Hê yj·÷*‡ ñ+≥T+~. nsTT‘

ÁbÕ<∏ä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T\˝À nq>± 1, 2 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î eTÚœø£ |üØø£åqT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#ê*.

ìsêΔ]‘· dæ\ãdt Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± Á|üXï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#·Tø=ì eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷*.

Ç‘·s¡ dü+düú\T, e´≈£îÔ\T s¡÷bı+~+∫q Á|üXÊï|üÁ‘ê\T ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.◊‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üX¯ï|üÁ‘·+

s¡÷|üø£\Œq >∑T]+∫ dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡ düe÷y˚X¯+˝À #·]Ã+∫ düVü‰j·T+ bı+<äe#·TÃ.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üX¯ï|üÁ‘·+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ ªø°μ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*‡q nedüs¡+ Ò<äT.

m+<äTø£+fÒ düyTà{Ïyé Á|üXï|üÁ‘·+˝À Á|üXï\T dü«uÛ≤eØ‘ê´ kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ, $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± sêj·T&ÜìøÏ

M\T>± e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ïº ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\+<äs¡÷ πøs¡ø£yÓTÆq düe÷<Ûëq+ sêkÕÔs¡ì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT.

|æ\¢\T kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ Á|üXï |üÁ‘·+ ‘√&ÜŒ&Ü*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À dü÷∫+#·T≈£îqï <ëìø£Hêï

_ÛqïyÓTÆq düe÷<Ûëq+ |æ\¢\T ‘·eT kı+‘· Ä˝À#·q\T, nqTuÛÑyê\‘√ sêdæ e⁄+&Ée#·TÃ. n~ dü¬s’q~ nsTTq|ü⁄&ÉT

<ëìì ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

ˇø£ $<ë´Á|üe÷D+˝À Á|üX¯ï\˙ï ˇø£ $uÛ≤>∑+˝ÀH˚ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº Ä $<Ûë´Á|üe÷D≤ìøÏ bìï e÷s¡Tÿ\T

Ç#êÃs¡T? |æ\¢\T bìï e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+#ês¡T nH˚~ düT\uÛÑ+>± ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.

kÕ<Ûës¡D+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç+‘·≈£îeTT+<äT düe÷<Ûëq|üÁ‘ê\T ~~›qfÒ¢ Á|üdüTÔ‘·+ ≈£L&Ü düe÷<Ûëq |üÁ‘êìï

~~› e÷s¡Tÿ\T y˚j·Te#·TÃ. ◊‘˚ düe÷<ÛëHê\T $<ë´]úøÏ $<ë´]úøÏ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº C≤Á>∑‘·Ô>±

#·~$ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.

düe÷<Ûëq |üÁ‘·+ ~~›q ‘·s¡Tyê‘· ô|’q πø{≤sTT+∫q >∑&ÉT\˝À @ $<ë´Á|üe÷D≤ìøÏ bìï e÷s¡Tÿ\T e#êÃsTT?

yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT sêj·÷*.

Áπ>&ÉT ìs¡ísTT+#·&É+˝À $<ë´]ú kÕ~Û+∫q e÷s¡Tÿ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*. øÏ+~ |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± e÷s¡Tÿ\

XÊ‘êìïã{Ïº Áπ>&ÉTìyê«*.


düu…®≈£îº yêØ>± $<ë´Á|üe÷D≤\T, uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£\T, sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú Ä<ä«s¡ +˝À $wüj·T

ì|ü⁄DT\T s¡÷bı+~+∫q ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ e÷&É÷´ Ÿ À $es¡+>± Çe«&É+ »]–+~. yê{Ï Ä<Ûës¡+>±

Á|üX¯ï|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~#·Tø=ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷\´+ø£Hêìï ìs¡«Væ≤+#ê*. Bìï dü+e‘·‡s¡+˝À

3kÕs¡T¢ ìs¡«Væ≤+#ê*. (ôdô|º+ãsY, &çôd+ãsY/ »qe], @Á|æ Ÿ e÷kÕ\˝À).

5.16 düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ eT÷˝≤´+ø£q+ (Assessment of other curricular areas)

düVü≤bÕsƒ¡ n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+˝À Ç‘·s¡ bÕsƒ¡ $wüj·÷\ e÷~]>± ø±≈£î+&Ü πøe\+

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£+>± dü+e‘·‡s¡+˝À 3 kÕs¡T¢ e÷Á‘·y˚T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

M{ÏøÏ ìsêΔ]‘· sê‘· |üØø£å ñ+&É<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T |ü]o\q Ä<Ûës¡+>± Áπ>&ÉT\T Çyê«*.

düVü≤ bÕsƒê´+XÊ\˝À $<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.

|æ\¢\T bÕ £Z+≥Tqï rs¡TqT, Á|ü<ä]ÙdüTÔqï HÓ’|ü⁄D≤´\qT, Ä#·]düTÔqï $<ÛëHê\qT |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T

Çyê«*. M{Ï‘√bÕ≥T $es¡D≤‘·àø£ dü÷∫ø£\T ≈£L&Ü sêj·÷*.

düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T Hê\T>∑T. ˇø√ÿ n+X¯+ øÏ+<ä ◊<äT kÕeTsêú \T Çe«ã&Ü¶sTT. ˇø£ÿ kÕeTsêú ìøÏ 10

e÷s¡Tÿ\T. n+fÒ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìøÏ 50 e÷s¡Tÿ\T ñ+{≤sTT. yÓTT‘·Ô+ Hê\T>∑T n+XÊ\≈£î 200 e÷s¡Tÿ\T

ñ+{≤sTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ n+X¯+ øÏ+<ä Çe«ã&ç+~.

A+ ` #ê˝≤ u≤>∑Tqï~, ø=qkÕ–+#·+&çç. Ç~ n‘·T´‘·ÔeT+.

A ` u≤>∑Tqï~, ñqï‘· ÁX‚DÏøÏ Á|üj·T‹ï+#·+&ç. ñ‘·ÔeT+

B+ |òüsê« Ò<äT, ø£èwæ#ùdÔ Ç+ø± u≤>± #j·T>∑\s¡T.

kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú \T

Áø£.dü+. ù|s¡T

Ä≥\ À

bÕ˝§Zq&É+,

Áø°&Üdü÷Œ¤]Ô

(10 e÷.)

Áπ>&ÉT

(50

e÷.)

jÓ÷>±,

yÓT&çfÒwüHé,

kÂÿ{Ÿ‡, ¬>’&é‡,

mHé.dæ.dæ.

(10 e÷.)

e´øÏÔ>∑‘· |ü]düsê\

|ü]XóÁuÛÑ‘·

Äs√>∑ n\yê≥T¢

(10 e÷.)

uÛÑÁ<ä‘· `

Á|ü<∏äeT

∫øÏ‘·‡

(10 e÷.)

Äs√>∑ +,

b˛wüø±Vü‰s¡+,

eT+∫ ÄVü‰s¡

n\yê≥T¢

(10 e÷.)

$<ë´Á|üe÷D≤\T

uÛ≤.n. Á|üX¯ï,|ü] Á|üjÓ÷,πøåÁ‘· dü.HÓ’.,ÁbÕC… uÀ,|ü,q Á|ü,$,Je e÷s¡Tÿ\T Áπ>&ÉT

20 8 10 6 11 7 62 B+

B+ A B+ B+ B+ A

$esê\T

kÕeTsêú \T

bı+~q e÷s¡Tÿ\T

Áπ>&ÉT

øÏ+~ ñ<ëVü≤s¡DqT |ü]o*+#·+&ç. s¡õj·÷ bì$T<√ ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘√+~. JeXÊÁdüÔ+˝À düy˚Tà{Ïyé

ˇø£{Ï À ‘êqT bı+~q e÷s¡Tÿ\T, $<ë´Á|üe÷D≤\T b˝≤ ñHêïjÓ÷ |ü]o*+#·+&ç.


B ` HêeTe÷Á‘·+>± #j·T>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. eT]+‘· ø£èwæ nedüs¡+.

C ` ñbÕ<Ûë´j·TT&ç düVü≤ø±s¡+ nedüs¡+, Á|ü‘´ø£ ÁX<äΔô|{≤º*.

5.17 CCE ` ]õwüºs¡T, ]ø±s¡T¶\T (CCE - Registers and Records)

Äj·÷ e÷kÕ\˝À |üP]Ô#dæq bÕsƒê´+XÊ\ eT~+|ü⁄ #j·Te …qT. FA ìs¡+‘·s¡+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq˝À n+<äsê“¤>∑+

#dü÷Ô |æ\¢\ø£T Áπ>&ÉT\T ÇkÕÔ+. SA˝À sê‘· |üØø£å ìs¡«Væ≤+∫ n+<äT˝À ≈£L&Ü Áπ>&ÉT\T ÇkÕÔ+. $<ë´s¡Tú\T kÕ~Û+∫q

e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± 5 n+XÊ\ Áπ>&ç+>¥ ùdÿ˝Ÿ ` A+, A, B+, B and C ô|’ $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì ìsêΔ]kÕÔ+. e÷s¡Tÿ\

Ä<Ûë]‘· Áπ>&ÉT\T $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì n+#·Hêy˚j·T{≤ìøÏ düT\uÛÑeTsTTq e÷s¡Z+.

uÛ≤cÕ, uÛ≤ùw‘·s¡ n+XÊ\‘√bÕ≥T düVü≤bÕsƒê´+X¯eTT\sTTq Äs√>∑ + eT]j·TT yê´j·÷eT $<ä , kÕ+düÿè‹ø£

$<ä , $\Te\T eT]j·TT yÓ’Ks¡T\T ≈£L&É eT~+|ü⁄ #˚j·Tã&ÉT‘êsTT.

` SA1, SA2, SA3 (Summative Assessment) ìs¡«Væ≤+#˚ 3 dü+<äsê“¤\˝À düVü≤bÕsƒ¡ n+XÊ\T n+#·Hê

y˚j·Tã&ÉT‘êsTT. e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûë]‘· Áπ>&ç+>¥ düVü≤bÕsƒ¡ n+XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\≈£î Çe«ã&ÉT‘·T+~.

` Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q ‘·s¡>∑‹>∑~ / $wüj·T+ q≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ dædæÇ ]õwüºsYqT ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.

Ç+<äT˝À Á|ü‹ $<ë´]ú Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #kÕÔ&ÉT. á Á|ü>∑‹ì Á|ü>∑‹|üÁ‘·+/≈£îeTT Ò${Ÿ ]ø±s¡T¶ À bı+<äT|üs¡∫

‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î |ü]o\Hês¡ú+ |ü+|ækÕÔs¡T.

` ≈£îeTT Ò${Ÿ ]ø±sY¶ Á|ü‹ $<ë´]úøÏ 1`5, 6`10 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£î ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. Bìï 8e ‘·s¡>∑‹

|üP]Ô nsTTq |æ<ä|ü m*yÓT+≥Ø $<ä qT |üP]Ô#dæq≥T¢>± dü]º|òæ¬ø{Ÿ Á|ü<Ûëq+ #j·Tã&ÉT‘·T+~. á ≈£îeTT Ò{Ïyé

]ø±s¡T¶ À >∑&ç∫q 8 dü+e‘·‡sê\˝À |æ\¢yêì nìï n+XÊ\T nq>± Vü‰»s¡T, bÕsƒ¡ , bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\˝À

Á|ü>∑‹ eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ kÕe÷õø£, Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T Á|ü‹_+_ÛkÕÔsTT.

5.18 CCE ` ìs¡«Vü≤Dù≤<Ûä ‘·\T (CCE - Implementation - Roles & Responsibilities)

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT nìï bÕsƒê´+XÊ\˝Àì nìï kÕeTsêú \qT |ü]o*+∫

n+#·Hê y˚j·÷*.

bÕsƒê´+XÊ\ yêØ>± |ü]o*+∫q n+XÊ\qT ]õwüºsY À qyÓ÷<äT #˚ùd u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TTì~.

` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì |æ\¢\+<ä]ø° u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*‡+~ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, u≤<Ûä ‘· ìs¡«Væ≤+#ê*‡+~ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, Äj·÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\T BìøÏ

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. |üs¡ y˚øÏå+#ê*.

` ø±+ô|¢≈£î‡ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, |üs¡ y˚ø£åD u≤<Ûä ‘· Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì~.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D˝À mdtm+dæ, |æ{Ï@ ≈£L&Ü |üs¡ y˚ø£åD u≤<Ûä ‘· ìs¡«Væ≤+#ê*.

` eT+&É\ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D neT\T u≤<Ûä ‘· ìs¡«Væ≤+#ê*‡+~ eT+&É\ $<ë´ XÊU≤~Ûø±] (m+.Ç.z.)

eT]j·TT yê] dæã“+~.

` õ˝≤¢ kÕúsTT˝À dædæÇ ìs¡«Vü≤D, neT\T, |üs¡ y˚ø£åD õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] (&çÇz) u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.


5.19 CCE ` neT\T ` dü÷∫ø£\T ` Ä<Ûësê\T

(CCE - Indicators of implementation - Evidences)dædæÇ bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘·, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ dü+ã+~Û+∫q eT÷˝≤´+ø£q+. á Á|üXÊï|üÁ‘·+\qT K∫Ã¤‘·+>±

ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. ø±ì Ç‘·s¡ dü+düú\ qT+&ç >±ì e´≈£îÔ\ qT+&ç >±ì bı+<äsê<äT. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì

ô|’q $e]+∫q 5 n+XÊ\ Áπ>&ç+>¥ ùdÿ˝Ÿô|’ e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± ìsêú]+∫, qyÓ÷<äT #˚j·÷*. $<ë´ Á|üe÷D≤\˝À

$<ë´s¡Tú\T kÕ~Û+∫q Áπ>&É¢qT A+, A, B+, B and C >± >∑T]Ô+#ê*. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ìπs›•+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\

kÕ<Ûäq≈£î ø£è,f #˚j·÷*. Á|ü‹ $<ë´]úøÏ ìπs›•+∫q kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫q X¯øÏÔ, kÕeTsêú \T ñHêïj·Tì

$X¯«dæ+#ê*. $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ Ä<Ûës¡+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~ / bÕsƒ¡XÊ\≈£î Áπ>&ÉT Çe«ã&ÉT‘·T+~. Ç~ m+‘·eT+~

$<ë´s¡Tú\T A+ eT]j·TT A kÕ~Û+#ês¡H˚ <ëìô|’ ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~. düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ eT÷˝≤´+ø£q+q≈£î |ü\T

s¡ø±\ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\T ñ|üjÓ÷–+#·ã&ç, Áπ>&ç+>¥ Çe«ã&ÉT‘·T+~.

Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dædæÇ ]õwüºsYqT ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç+<äT˝À Á|ü‹ $wüj·÷ìøÏ #Ó+~q nuÛÑ düHê

dü÷∫ø£\T nq>± $<ë´ Á|üe÷D≤\T ø£ uÒdt …’Héô|’ m+‘· y˚Ts¡≈£î Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#ês¡H˚ $wüj·÷ìï Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À

qyÓ÷<äT #˚j·÷*. ≈£îeTT Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶ ≈£L&É ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç~ ¬s+&ÉT <äX¯\˝À ñ+≥T+~. 1 qT+&ç 5e

‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø£, 6 qT+&ç 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·. 8e ‘·s¡>∑‹ nq+‘·s¡+ dü]º|òæ¬ø{Ÿ Á|ü<Ûëq+

#˚j·Tã&ÉT‘·T+~. SCERT yês¡T dædæÇ neT\T≈£î nedüs¡eTsTTq e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«eTTqT, •ø£åD\qT, ø£s¡B|æø£\qT

‘·j·÷s¡T#˚dæ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î πøåÁ‘·kÕúsTT˝À |üì#˚ùd n~Ûø±s¡T\≈£î, &çdæÇ_øÏ n+~düTÔ+~. á ø±s¡ Áø£e÷\ìï+{Ïì

mdt.mdt.@. düeTq«j·T+‘√ mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. ìs¡«Væ≤düTÔ+~.

dædæÇ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï Ä<Ûësê\≈£î á øÏ+~ yê{Ïì >∑eTì+#ê*. ‘·<ë«sê ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À dædæÇ

neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï rs¡TqT n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ.

1) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îqï Á|üXÊï|üÁ‘ê\T, |æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±\T

2) bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì |æ\¢\ d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+, Á|üD≤[ø£\T, yê]¸ø£ eT]j·TT j·T÷ì{Ÿ/ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T

3) dæ.dæ.Ç. ]õwüºsY ìs¡«Vü≤D

4) ñbÕ<Ûë´j·TT\ &Ó’Ø

5) |æ\¢\ &Ó’Ø

6) b˛sYºbò˛*jÓ÷\T

7) nHÓø&={Ÿ‡

8) |ü]o\q ìy˚~ø£\T

9) #Óø*dtº\T

10) düe÷<Ûëq |üÁ‘ê\T

11) |æ\¢\ Á|ü<äs¡Ùq\T

12) bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Çe«ã&çq nuÛ≤´kÕ\T, Á|üX¯ï\≈£î |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± sêj·T&É+.

13) ÁbÕC…≈£îº |üqT\ ìy˚~ø£\T

14) ≈£îéTT Ò{Ïyé ]ø±sY¶

15) Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ]eP´ $Tì{Ÿ‡ ãTø˘.

16) ¬>’&ÉT¢, düº&ûyÓT{°]j·T˝Ÿ‡ ñ|üjÓ÷–+#·ø£b˛e&É+.



6. bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T |üì >∑+≥\T

(School Working Days - Working Hours)



6.2 H˚|ü<∏ä´+ (Context)

6.3 bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(School Working Days and Working Hours – Existing Situation)

6.4 RTE-2009 - bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` ôdø£åqT¢ $es¡D ` |ü<äC≤\+ $es¡D

(RTE-2009 - Sections and Details on School Working Days and WorkingHours and Terminology)

6.5 RTE ˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T neT\T

(School Working Days - Working Hours as per RTE - 2009 -Implementation)

6.6 |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(School Working Days - Working Hours - Implementation - Roles andResponsibilities)

6.7 |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(School Working Days, Working Hours – Indicators of Implementation)



|æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\

|æ\¢\T <«wü+‘√ #·÷ùd yê‘êes¡D+˝À ô|]–‘ b˛{≤¢&É&É+ n\es¡TÃø=+{≤s¡T. >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<

yê‘êes¡D+˝À ô|]–‘ eT+∫ \øå±´ìï @s¡Œs¡#·Tø=+{≤s¡T. |æ\¢\T uÛÑj·T+‘√ ô|]–‘ nuÛÑÁ<ä‘·≈£î ˝ÀHÍ‘ês¡T.

$XÊ«dü+ >∑\ dæú‹˝À J$ùdÔ $y#·q Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. |æ\¢\T π>* #j·Tã&ÉT‘·÷ ô|]–‘ dæ>∑TZ‘√ ≈£î+∫+#·Tø=+{≤s¡T.

ùdïVü≤|üP]‘· yê‘êes¡D+˝À ô|]–‘ ‘êeTT ìedæ+# Á|ü|ü+#·+ >=|üŒ<äqT≈£î+{≤s¡T. |æ\¢\T ªnjÓ÷´ bÕ|ü+μ nH

dæú‹˝À ô|]–‘ ‘·eTô|’ ‘êeTT C≤*|ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. Áù|e÷_Ûe÷Hê\ eT<Ûä ô|]–‘ |ü]|üPs¡í e´≈£îÔ\T>± ô|s¡T>∑T‘ês¡T.

` &√s√‹ ≤ H√ Ÿº

ñbÕ<Ûë´j·TT&ç u≤<Ûä ‘·

MTs¡T #Ó|æŒ+~ |æ\¢\T $Hê\qT≈£î+fÒ MTs¡T |æ\¢\T #Óù|Œ~ $q&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&É+&ç. yêfifløÏ uÀ~Û+#·e<äT›.

yêfiófl Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&É+&ç. yêfifl <ä>∑Zs¡ m|ü&É÷ ∫s¡Tqe⁄«‘√ ñ+&É&É+, yêfifl‘√ ø£*dæ qe«&É+

eTT+<äT>± MTs¡T Hs¡TÃø√+&ç. n|ü&ÉT |æ\¢\T MT≈£î $<ë´s¡Tú\T>± >±ø£ $TÁ‘·T˝≤¢>± ñ+{≤s¡T. MT <ä>∑Zs¡

Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ, MT‘√ Äq+<ä+ |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ, ø£cÕº\T MT‘√ #Ó|üø√e&ÜìøÏ eTT+<äT≈£î ekÕÔs¡T.

Hê <äèwæº À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç Á|üÁ|ü<∏äeT u≤<Ûä ‘· Ç~.

` ø£\Œø£+ #êe*, uÛ≤s¡rj·T $<ëúÛÑeHé

(kÂ»q´+ #·<äTe⁄)

düJe uÀ<Ûäq (Organic Teaching) ôd*«j·÷ ÄdüºHé yês¡ïsY

Á|ü‹ _&É¶ À ˇø£ eTVü‰düè»Hê‘·àø£‘· ñ+≥T+<äì ôd*«j·÷ qeTàø£+. n~ Hê>∑]≈£î\ ø£+fÒ Á|üø£è‹

ˇ&ç Àì düTKJe⁄\ø£+fÒ <ä>±|ü&É¶ ø£wüºJe⁄˝À¢ eT]+‘· ñ+≥T+<äì ÄyÓT $XÊ«dü+. á düè»Hê‘·àø£‘·qT eTq+

yÓ\T¢yÓ‹ÔùdÔ Ä _&É¶\T Á|ü|ü+#êìï |ü~\+>± ì\u…&É‘ês¡T. Ò≈£î+fÒ $<Ûä«+dü+ Ä kÕúHêìï ÄÁø£$TdüTÔ+~. n|ü&ÉT

düs¡«HêXq+ »s¡T>∑T‘·T+~. _&É¶ Àì á düè»qo\‘·qT yÓ*øÏrj·T&É+ m˝≤? nH< @ {°#·¬s’q ydüTø√e*‡q

Á|üXï. BìøÏ {°#·sY ø£fi≤ø±s¡T&ÉT ø±yê*. düèwæºø£s¡Ô ø±yê*. ìs¡+‘·sêH«wæ ø±yê*. ‘·q Vü≤è<äj·÷ìï yÓTT<ä≥ ‘·{Ïº

Ò|ü⁄ø√yê*. Ä {°#·sY á |üì #j·T>∑\&ÉH~ ôd*«j·÷ dæ<ëΔ+‘·+. n+<äTπø ÄyÓT yê#·ø±*ï e´‹πsøÏdüTÔ+~.

esYÿãTø‡ì <«wædüTÔ+~. Vü≤è<äj·TeTTqï {°#·πs $<ä ≈£î düs¡«dü«eT+≥T+~. _&É¶ À¢ì n+‘·Ø¢qyÓTÆq C≤„q+ qT+∫

|üdæyê&ÉT m<äTs=ÿqï J$‘·+ qT+∫ ø±yê*‡q+‘· kÕeTÁ– <=s¡T≈£î‘·T+<äì ÄyÓT nqTuÛÑe+. BìH ÄyÓT ªdüJeuÀ<Ûäqμ

n+≥T+~.



6. bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T, |üì>∑+≥\T

(School Working Days - Working hours)


(Basic Questions - Think and Reflect)1) bÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ @$T{Ï? (What is school?)2) bÕsƒ¡XÊ\ dü+dæ<äΔ‘· n+fÒ @$T{Ï? (What is school readyness?)3) @ @ ø£Á]≈£î\+ n+XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T #˚j·÷*?

(What curricular areas are to be implemented in school?)4) $<ë´ dü+u+<ÛäyÓTÆq ø±s¡ Áø£e÷\ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?

(What is the nature of academic programmes?)5) |üì, |üìøÏ πø{≤sTT+∫q düeTj·T+ n+fÒ @$T{Ï? (What is time on task?)6) uÀ<ÛäHê düeTj·T+ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø düeTj·T+ n+fÒ @$T{Ï?

(What is instructional time and preparation time?)7) uÀ<ÛäHêuÛÑ düq düeTj·T+˝À #˚j·÷*‡q$, #˚j·T≈£L&Éì$.

(Suggested do’s and dont’s during instructional time?)8) Á|üuÛ≤e e+‘·yÓTÆq e÷ì≥]+>¥ eT]j·TT düVü‰j·T+ #˚j·T&É+ eT]j·TT n+‘·s¡ ø£Á]≈£î\+ ø±s¡ Áø£e÷\

neT\T˝À Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘· @$T{Ï?

(Role of H.M. in effective monitoring and supporting and undertaking cross curricular eventsand reposnsibilities)


mìï eqs¡T\T ñHêï, m+‘· kÕeTÁ– ñHêï yê{Ïì Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± ‘·s¡>∑‹>∑~˝À $ìjÓ÷–+∫, dü‘·Œ¤*‘ê\T

kÕ~Û+#ê*‡+~ ñbÕ<Ûë´j·TT&˚. @ $<ë´ ø±s¡ Áø£eTyÓTÆHê $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ, Ä ø±s¡ Áø£eT+ πøåÁ‘·kÕúsTT˝À

neT\T ø±e&ÜìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñqï düeTj·T+, eqs¡T\T, <äèwæº À ñ+#·Tø=ì ‘·–q Á|üD≤[ø£‘√ eTT+<äT yÓfi≤fl*.

n|ü&˚ \ø£å kÕ<Ûäq »]– >∑TD≤‘·àø£ $<ä kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~. Bìø√dü+ n+<äTu≤≥T˝À ñqï |üì~Hê\T, dæ\ãdt,

ñbÕ<Ûë´j·TT\T, eqs¡T\T syÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì >∑T]Ô+∫ eTT+<äT>±H˚ ‘·–q Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

bÕsƒ¡XÊ\ |üì>∑+≥\T yÓTT‘·Ô+ |æ\¢\\ nuÛÑ düq+ ø√dü+ ñ<›•+#·ã&çqy˚ ø±ã{Ïº |æ\¢\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\

düeTj·÷ìï |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡T#·T≈£îH˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\ |üP]ÔdüeTj·÷ìï

|æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ $ìjÓ÷–+#ê* ‘·|üŒ ø=~›ùd|ü⁄ uÀ~Û+∫ $T>∑‘ê düeTj·T+ MTs¡T #·<äTe⁄ø√+&ç, ¬>’&É¢ À,

‘√{Ïyê] H√≥TãT≈£îÿ\˝À #·÷dæ sêdüTø√+&ç nì, @<Ó’Hê |üì #Ó|æŒ n+fÒ u§eTà\T ^j·TeTH√, Hê\T¬>’<äTkÕs¡T¢

sêj·TeTH√, ã{°º|ü≥ºeTH√ #Ó|æŒ |æ\¢\T nuÛÑ düq düeTj·÷ìï <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚j·T≈£L&É<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ≈£îØÃ˝À

≈£Ls¡TÃì ù||üs¡T #·<äe&É+ |æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±\T, »yêãT|üÁ‘ê\T ~<ä›&É+, eT<ÛëVü≤ïuÛÀ»q |ü<∏äø±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q

]õwüºs¡T¢, Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T¢, ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶\T, ]õwüºs¡T¢ e+{Ï Ç‘·s¡ |üqT\T


#˚j·Tsê<äT. Ç≥Te+{Ï |üqT\T ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009 Á|üø±s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ |üìy˚fi¯\≈£î

eTT+<äTø±ì, ‘·sê«‘·ø±ì #˚j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+ |üP]Ô>± |æ\¢\~. n~ yê] n_Ûeè~Δ ø√dü+ yÓ∫Ã+#ê*.

|æ\¢\ bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·÷ìï q÷{ÏøÏ q÷s¡TXÊ‘·+ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√yê\+fÒ n+<äT≈£î ‘·–q Á|üD≤[ø£qT

ñbÕ<Ûë´j·TT\T s¡÷bı+~+#·Tø=ì neT\T #j·÷*. |æ\¢\qT nuÛÑ düq+˝À |üP]Ô>± ©qeT>∑Tq≥T¢ #j·÷\+fÒ ø£*Œ+#ê*‡q

ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã\≈£î Á|üX¯ï\T <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q eP´Vü‰\T, kÕeTÁ–ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT+<äT>±H˚ #˚düTø√yê*. á

$wüj·T+˝À ñbÕ<Ûë´j·T ‘·j·÷Ø nH~ n‘· +‘· ø°\ø£+. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–ì, q\¢ã\¢ |üìì |üs¡düŒs¡ Á|ü‹düŒ+<äq/

#·s¡Ã dü+<äs¡“¤+>± $]$>± $ìjÓ÷–+#ê*. nuÛÑ düq+˝À yÓqTø£ã&çq |æ\¢\ nuÛÑ düq Á|ü>∑‹øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T »yêãT<ëØ

‘·Hêìï eVæ≤+#ê*. |æ\¢\+<äs¡÷ Ä•+∫q yTs¡≈£î Hs¡TÃ≈£î+fÒ n|ü⁄Œ& n~ HêD´‘·>∑\ $<ä πøe\+ 30 Òø£ 40 XÊ‘·+

eT+~ |æ\¢\T e÷Á‘·y˚T #˚j·T>∑*–‘˚ n~ HêDýÓTÆq $<ä ø±<äT. Ä bÕsƒ¡XÊ\ HêDýÓTÆq~ ø±<äT.

ÄsY.{Ï.Ç`2009 e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T, |üì>∑+≥\T, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ uÛ≤s¡‘ê«\˝À

rdüTø√yê*‡q e÷s¡TŒ\ø£T dü+ã+~Û+∫ á n<Ûë´j·T+˝À ù|s=ÿqï Á|ü‹bÕ<äq\T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ |ü+|æ+#·&É+ »]–+~.

6.3 bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(School Working Days and Working Hours – Existing Situation)Á|üdüTÔ‘·+ sêÅwüºkÕúsTT˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· eT]j·TT ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\ |üì~Hê\T πø s¡ø£+>±

ñqï|üŒ{ÏøÏ |üì>∑+≥\˝À ‘˚&Ü\T ñHêïsTT.

bÕsƒ¡XÊ\\ yêØ>± |üìyfi\T:

bÕsƒ¡XÊ\ |üìyfi\T

1. ÁbÕ<∏ä$Tø£ ñ.>∑+.9.00 qT+&ç kÕ. 3.35 es¡≈£î (eT.12.15 qT+&ç 1.15 \+#Y)

2. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· ñ.>∑+.9.00 qT+&ç kÕ. 4.05 es¡≈£î (eT.12.15 qT+&ç 1.15 \+#Y)

3. ñqï‘· ñ.>∑+.9.45 qT+&ç kÕ. 4.40 es¡≈£î (eT.12.35 qT+&ç 1.45 \+#Y)

yÓTT‘·Ô+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· eT]j·TT ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´s¡Tú\T >∑&çù| düeTj·T+ øÏ+~

$<Ûä+>± ñ+~.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\\T : 5 >∑+≥\ 10 ì$TcÕ\T ($sêeT düeTj·T+ ø±≈£î+&Ü)

ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T : 5 >∑+≥\ 40 ì$TcÕ\T ($sêeT düeTj·T+ ø±≈£î+&Ü)

ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T : 5 >∑+≥\ 40 ì$TcÕ\T ($sêeT düeTj·T+ ø±≈£î+&Ü)

á bÕsƒ¡XÊ\\ |üìy˚fi¯\ô|’ düe÷»+ e÷s¡TŒqT Ä•k Ô+~. m+<äTø£+fÒ

` $$<Ûä ø±s¡D≤\e\¢ |æ\¢\T/ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡XÊ\≈£î Ä\dü +>± sêe&É+ Ò<ë eTT+<äT>± yÓfi¯fl&É+ e\¢

bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+ eè<∏ë ne⁄‘·T+&É&É+.

` Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\T kÕj·T+Á‘·+ 4.30/5.00 >∑+≥\ es¡≈£î |üì#˚j·T&É+. ø±ì Á|üuÛÑT‘·« ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\

3.45 es¡≈£î e÷Á‘·y˚T |üì#˚j·T&É+. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ç~ ≈£L&Ü #·]ÃdüTÔHêïs¡T.

` ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\ e~* Ç+{ÏøÏ e#˚Ã düeTj·÷ìøÏ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ç+{ÏøÏ #˚s¡Tø√ø£b˛e&É+.


` $<ë´s¡Tú\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘·eT |æ\¢\T m≈£îÿe düeTj·T+ bÕsƒ¡XÊ\˝À ñ+fÒ m≈£îÿe $wüj·÷\T Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡H

n_ÛÁbÕj·T+ ø£*– ñ+&É&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É&É+e\¢ bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\ ìs¡«Vü≤D≈£î ‘·–q düeTj·T+ ñ+&Éø£b˛e&É+.

` kÕj·T+Á‘·+ bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·T+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É&É+ e\¢ …’ÁãØ ìs¡«Vü≤D≈£î neø±X¯+ Òø£b˛e&É+.

6.4 RTE-2009 - bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` ôdø£åqT¢ $es¡D ` |ü<äC≤\+ $es¡D

(RTE-2009 - Sections and Details on School Working Days and Working Hours andTerminology)

` ÄsY{ÏÇ`2009 Á|üø±s¡+ 6`14 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä ñqï u≤\\+<ä]øÏ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä qT n+~+#ê*‡ ñ+~.

` Bì Á|üø±s¡+ |üì ~Hê\T eT]j·TT |üì>∑+≥\T ù|s=ÿ+≥÷ ôdø£åHé 19, 25 \≈£î nqTã+<Ûä+>± ôw&É÷´˝Ÿ

Çe«&É+ »]–+~.

` á ôw&É÷´˝Ÿ˝À |æ\¢\+<ä]øÏ HêDýÓTÆq ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T

ù|s=ÿq&É+ »]–+~.

` ôw&É÷´˝Ÿ˝Àì Áø£.dü+.3˝À $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ø£ dü |üì~Hê\T / uÀ<ÛäHê >∑+≥\T dü÷∫+#·&É+ »]–+~.

` ôw&É÷´ Ÿ Àì Áø£.dü+.4˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î yêsêìøÏ ø£ dü |üì>∑+≥\T mìï ñ+&Ü˝À dü÷∫+#·&É+ »]–+~.

` á #·≥º+˝Àì ôw&É÷´˝Ÿ˝À ìπs›•+∫q ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T Á|ür bÕsƒ¡XÊ\ bÕ{Ï+#ê*. ˇø£y˚fi¯ M{Ï

ñ\¢+|òüTq »]–‘˚ (n˝≤ »s¡>∑q≥ºsTT‘˚) dü<äs¡T bÕsƒ¡XÊ\ >∑T]Ô+|ü⁄ s¡<äT› #˚kÕÔs¡T.

ÄsY{ÏÇ`2009 ôw&É÷´ Ÿ <ëì˝Àì n+XÊ\T:

ôw&É÷´˝Ÿ

(ôdø£åqT¢, 19, 25)

ã&çøÏ ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T

Áø£.dü+. n+X+ ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\T

3 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À i) ˇø£{Ï qT+&ç nsTT<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ¬s+&ÉT e+<ä\ |üì~Hê\T

ø£ dü |üì~Hê\T / ii) Äs¡T qT+∫ mì$T<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ¬s+&ÉT e+<ä\ Çs¡yÓ’ |üì~Hê\T

uÀ<ÛäHê >∑+≥\ dü+K´ iii) ˇø£{Ï qT+∫ nsTT<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À

mì$T~ e+<ä\ uÀ<ÛäHê >∑+≥\T.

iv) Äs¡T qT+∫ mì$T<äe ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À yÓsTT´

uÀ<ÛäHê >∑+≥\T

4 {°#·s¡¢≈£î yêsêìøÏ ` uÀ<ÛäqøÏ ø£ dü+ q\uÛ…’’ nsTT<äT >∑+≥\T (‘·j·÷Ø‘√ ø£*|æ)

ø£ dü |üì>∑+≥\T


#·≥º+˝À ù|s=ÿqï |ü<äC≤˝≤\T, $es¡D:

m) ôw&É÷´˝Ÿ: ôw&É÷´ Ÿ nq>± ÄsY{ÏÇ`2009 #·{≤ºìøÏ nqTã+<Ûä+>± Ç∫Ã+~.

_) ã&ç: ã&ç n+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+<äCÒdü÷Ô >∑T]Ô+|ü⁄bı+~, ‘·–q ìj·Te÷\‘√ q&ÉTdüTÔqï~.

dæ) $<ë´ dü+e‘·‡s¡+: ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛ≤ìøÏ eT]j·TT eTT–+|ü⁄≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£{Ï+∫q

ø±\|ü]$T‹.

&ç) bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\T: ø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Á|üuÛÑT‘·«+ ìπs›•+∫q yTs¡≈£î (ÄsY{ÏÇ`2009 Á|üø±s¡+) bÕsƒ¡XÊ\

|üì#ùd s√E\ dü+K´

Ç) uÀ<ÛäHê >∑+≥\T: bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*dæ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À >∑&çù|

düeTj·T+

m|òt){°#·s¡¢≈£î yêsêìøÏ ø£ dü |üì>∑+≥\T: ˇø£ ìπs›•‘· yês¡+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§ZH

düeTj·T+. Ç+<äT˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·j·÷ØøÏ nedüs¡yÓTÆq düeTj·T+ ≈£L&Ü ø£*dæ ñ+≥T+~.

õ) |”]j·T&é: ø±\|ü]$T‹ ø£*–q uÀ<ÛäHê düeTj·T+

6.5 RTE ˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± bÕsƒ¡XÊ\ |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` neT\T

(School Working Days - Working Hours as per RTE - 2009 - Implementation)

ÄsY{ÏÇ`2009 #·≥º+ô|’ ôw&É÷´˝Ÿ˝À ìπs›•+∫q y˚Ts¡≈£î uÀ<ÛäHê >∑+≥\T, |üì~Hê\T eT]j·TT bÕsƒê´+XÊ\

uÛ≤s¡‘·«+, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ yêsêìøÏ ø£˙dü |üì>∑+≥\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ neT\T|üs¡#·T≥≈£î bÕsƒ¡XÊ\ düeTj·÷ìï

ÄsY.{Ï.Ç`2009˝À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± øÏ+~$<Ûä+>± e÷s¡TŒ#˚j·T&É+ »]–+~. Bìô|’ Á|üuÛÑT‘·« ñ‘·Ôs¡T«\ ø√dü+

Á|ü‹bÕ<äq\T |ü+|æ+#·&É+ »]–+~.)

Áø£.dü+. bÕsƒ¡XÊ\ |üìy˚fi¯\T dü÷#·q\T

1. 1 qT+&ç 5 ‘·s¡‘·>∑‘·T\T ñ.9.00 qT+&ç |òüdtº u… Ÿ ` ñ.8.45 ì.

kÕ. 4.30 es¡≈£î ôdø£+&é u… Ÿ ` ñ. 8.50 ì.

2. 6 qT+&ç 8 / ñ. 9.00 qT+&ç ÁbÕs¡úq ` ñ. 8.50 qT+&ç

6 qT+&ç 10 ‘·s¡>∑‘·T\T kÕ. 4.30 es¡≈£î ` ñ.9.00 es¡≈£î

‘·s¡>∑‹ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ñ. 9.00 qT+&ç.

ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï ìj·Te÷\T, ÁbÕe÷DÏø±\qT <äèwæº À ô|≥Tºø=ì, ô|’ |üìy˚fi¯\qT nqTdü]+∫ bÕsƒ¡XÊ\

düeTj·T kÕ]DÏ (dü÷ÿ˝Ÿ f…Æ+fÒãT˝Ÿ)ì øÏ+~ $<Ûä+>± ìs¡ísTT+#·&ÉyÓTÆq~.

n˝≤π> $wüj·÷\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£>± |”]j·T&É¢qT πø{≤sTT+|ü⁄ |ü{Ïºø£qT ‘·s¡>∑‹yêØ>± øÏ+<ä dü÷∫+#·&É+

»]–+~.


bÕsƒ¡XÊ\\ düeTj·T kÕ]DÏ (f…Æ+-fÒãT˝Ÿ)

|”]j·T&é 1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T 6`8 / 6`10 ‘·s¡>∑‘·T\T

1e |”]j·T&é ñ. 9.00 qT+&ç 9.50 es¡≈£î ñ. 9.00 qT+&ç 9.50 es¡≈£î

2e |”]j·T&é 9.50 - 10.35 9.50 - 10.35

dü«\Œ $sêeT+ 10.35 - 10.45 10.35 - 10.45

3e |”]j·T&é 10.45 - 11.30 10.45 - 11.30

4e |”]j·T&é 11.30 - 12.15 11.30 - 12.15

uÛÀ»q $sêeT+ 12.15 - 01.15 12.15 - 01.15

5e |”]j·T&é 01.15 - 02.05 01.15 - 02.05

6e |”]j·T&é 02.05 - 02.50 02.05 - 02.50

dü«\Œ $sêeT+ 02.50 - 03.00 02.50 - 03.00

7e |”]j·T&é 03.00 - 03.45 03.00 - 03.45

8e |”]j·T&é 03.45 - 04.30 03.45 - 04.30

bÕsƒê´+XÊ\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·«+ (|”]j·T&É¢ πø{≤sTT+|ü⁄)

1 qT+&ç 5 ‘·s¡>∑‘·T\T 6`8 / 6`10 ‘·s¡>∑‘·T\T

$wüj·T+ |”]j·T&ÉT¢ $wüj·T+ |”]j·T&ÉT¢

Á|ü<∏äeTuÛ≤wü (‘Ó\T>∑T) 12 Á|ü<∏äeT uÛ≤wü (‘Ó\T>∑T) 6

~«rj·TuÛ≤wü (Ç+ ¢wüß) 6 ~«rj·TuÛ≤wü (Væ≤+B) 4

>∑DÏ‘·+ 12 ‘·èrj·TuÛ≤wü (Ç+ ¢wüß) 6

|ü]düsê\ $C≤„q+ 6 >∑DÏ‘·+ 8

XÊØs¡ø£, Äs√>∑ $<ä 4 uÛÖ‹ø£ XÊÁdüÔ+ 4

ø£fi¯\T ` kÕ+düÿè‹ø£ $<ä 2 JeXÊÁdüÔ+ 4

Hê≥´+`∫Á‘· ÒKq+`dü+^‘·+ 2 kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ 6

$\Te\$<ä , JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T 2 XÊØs¡ø£, Äs√>∑ $<ä 2

|üì $<ä , ø£+|üP´≥sY $<ä 2 ø£fi¯\T ` kÕ+düÿè‹ø£ $<ä 2

Hê≥´+`∫Á‘· ÒKq+`dü+^‘·+ 1

$\Te\$<ä , JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T 2

|üì nqTuÛÑe+ 1

ø£+|üP´≥sY $<ä 2

yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&ÉT¢ 48 yÓTT‘·Ô+ 48


bÕsƒê´+XÊ\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·«+ (|”]j·T&É¢ πø{≤sTT+|ü⁄)

1 2 3 4 5 6 7 8

k˛eT ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ ÄsYº Áø±|tº Ç+ ¢wt Ç$mdt |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

eT+>∑fi ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ ÄsYº Áø±|tº Ç+ ¢wt Ç$mdt |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

ãT<Ûä ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ |üì $<ä Ç+ ¢wt Ç$mdt m~∏ø˘‡ $\Te\T

>∑Ts¡T ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ |üì $<ä Ç+ ¢wt Ç$mdt |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

XóÁø£ ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ &ÜHé‡ eT÷´õø Ç+ ¢wt Ç$mdt m~∏ø˘‡ $\Te\T

Xì ‘Ó\T>∑T ‘Ó\T>∑T >∑DÏ‘·+ >∑DÏ‘·+ &ÜHé‡ eT÷´õø Ç+ ¢wt Ç$mdt |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

8e ‘·s¡>∑‹ ` düeTj·T kÕ]DÏ

1 2 3 4 5 6 7 8

k˛eT >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ ø£+|üP´≥sY $<ä Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T ãjÓ÷ôd’Hé‡ ÄsYº >∑DÏ‘·+

eT+>∑fi >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ ø£+|üP´≥sY $<ä Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T ãjÓ÷ôd’Hé‡ ÄsYº &ÜHé‡ eT÷´õø

ãT<Ûä >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ |æõø£ Ÿôd’Hé‡ Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T ãjÓ÷ôd’Hé‡ Á|ü.ñ. |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

>∑Ts¡T >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ |òæõø£ Ÿôd’Hé‡ Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T ãjÓ÷ôd’Hé‡ Á|ü.ñ. esYÿ m&ÉT πøwüHé

XóÁø£ >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ |òæõø£ Ÿôd’Hé‡ Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T m~∏ø˘‡ Á|ü.ñ. |òæõø£ Ÿ m&ÉT πøwüHé

Xì >∑DÏ‘·+ kÕ+|òæTø£ |òæõø£ Ÿôd’Hé‡ Ç+ ¢wt ‘Ó\T>∑T m~∏ø˘‡ Á|ü.ñ. >∑DÏ‘·+

düeTj·T kÕ]DÏ (f…Æ+fÒãT Ÿ) s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ{Ï+#ê*‡q dü÷#·q\T:

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ n+<äTu≤≥T

` düu…®≈£îº yêØ>± Ç∫Ãq ø£Á]≈£î\yéT yÓsTTfÒõ

` ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\ n+<äTu≤≥T

` ¬s+&ÉT es¡Tdü |”]j·T&É¢ À ªuÛ≤wüμ uÀ<Ûäq sê≈£î+&Ü #·÷&É≥+.

ñ<ë. ‘Ó\T>∑T |”]j·T&é ‘·sê«‘· yÓ+≥H˚ Væ≤+B >±˙ Ä+>∑¢+ |”]j·T&é >±˙ sê≈£î+&Ü #·÷&É&É+.

6.6 |üì ~Hê\T, |üì >∑+≥\T ` neT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(School Working Days - Working Hours - Implemnetation - Roles andResponsibilities)

` bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\ neT\TqT |ü]o*+#·T u≤<Ûä ‘· |üs¡ yø£åD≤~Ûø±s¡T\‘√bÕ≥T Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ ≈£L&Ü

ñ+≥T+~.

` ø±>± Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À düeTj·TkÕ]DÏ neT\TqT |üs¡ y˚øÏå+#ê*‡q u≤<Ûä ‘· Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ç<˚.

Ç+<äT≈£î Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT øÏ+~ $wüj·÷\ô|’ <äèwæº kÕ]+#ê*:

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± b≈£îÿe nqTuÛÑe+ ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT. ø±e⁄q Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

‘·|üŒø£ ø£ düu…®≈£îºøÏ / ‘·s¡>∑‹øÏ u≤<Ûä ‘·rdüTø√yê*.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T Vü‰»s¡Tø±q|ü⁄Œ&ÉT Ä ‘·s¡>∑‹ì ≈£L&Ü Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT rdüTø=ì ø=‘·Ô $wüj·÷\T, HÓ’‹ø£

$\Te\T |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*.


` uÀ<ÛäHê >∑+≥\T ` yê{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+.

` n+<äTu≤≥T˝À ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT\ düeTj·÷ìï dü~«ìjÓ÷>∑|üs¡#·Tø√e&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+<äTu≤≥T˝À Òq|ü⁄&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·T @sêŒ≥T¢ #˚düTø√e&É+.

` @ ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\T ≈£L&Ü U≤∞>± ñ+&É≈£î+&Ü #·÷&É&É+. Bìø√dü+ …’ÁãØ, Ç‘·s¡ eqs¡T\qT

ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H≥≥T¢ #·÷&É&É+.

` ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À XÊØs¡ø£, Äs√>∑ $<ä , ø£fi\T, kÕ+düÿè‹ø£$<ä , Hê≥´+, ∫Á‘· ÒKq+, dü+^‘·+, $\Te\

$<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î dü+ã+~Û+∫q |”]j·T&É¢qT n+<äTu≤≥T˝À ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î πø{≤sTT+#·&É+.

` Á|ü‘´ø£ ø±s¡D≤\‘√ |üì~Hê\ dü+K´ ‘·–Z‘ yê{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± |üì#ùd≥≥T¢ Á|üD≤[ø£ dæ<äΔ+ #düTø√e&É+.

` ø£Á]≈£î\yéT yÓsTTfÒCŸ˝À ìπs›•+∫q |”]j·T&É¢ dü+K´ ‘·>∑Z≈£î+&Ü #·÷&É&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+<äTu≤≥T˝À Ò≈£î+fÒ |æ\¢ Ò kı+‘·+>± Äj·÷ ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·Tø=H˚≥≥T¢ ‘·–q

dü÷#·q\qT Çe«&É+. Ç+<äT≈£î Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT u≤<Ûä ‘·eVæ≤+#·&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø eT]j·TT uÀ<Ûäq≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£îqï Á|üD≤[ø£\qT |ü]o*+∫ ‘·>∑T

dü÷#·q\T Çe«&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷\T, |ü+&ÉT>∑\T ñ‘·‡yê\≈£î ‘·–q düeTj·÷ìï πø{≤sTT+#·Tø√e&É+.

` Äj·÷ ñ‘·‡yê\ ìs¡«Vü≤D≈£î eTT+<äT>±H˚ Á|üD≤[ø£ y˚düTø=ì ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä ‘·\T Äj·÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

n|üŒ–+#ê*. n+‘·s¡ ø£Á]≈£î\yéT ø±s¡ Áø£e÷\qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|üD≤[ø£ ydüTø=ì ø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&çì

ÇHé#êsY®>± ô|{Ïº ìs¡«Væ≤+#ê*.

|üì>∑+≥\T dü~«ìjÓ÷>∑ |üs¡#·Tø√yê\+fÒ eTT+<äT>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+dæ<äTΔ\T ø±yê*. n+<äTø£qT>∑TD+>± yê]

‘·j·÷Ø ñ+&Ü*. Ç+<äTø√dü+

` eTT+<äT>± Ä#·s¡D≤‘·àø£ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ dæ<äΔ+#˚düTø√yê*.

` |æ\¢\ kÕúsTTø£qT>∑TD+>± nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ñ+&˚ ≤ C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√yê*.

` nedüs¡yÓTÆq nuÛÑ düq kÕeTÁ– n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·Tø√yê*.

` |æ\¢\≈£î e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº |üqT\qT ø£*Œ+#ê*.

` |üì>∑+≥\ düÁø£eT $ìjÓ÷>∑+˝À ‘√{Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\, $wüj·T ì|ü⁄DT\ dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T d”«ø£]+#ê*.

` Á|ü‹ s√E #·<äTe⁄ø√e&É+ ø£ n\yê≥T>± #düTø√yê*. #·~$q ø=‘·Ô $wüj·÷\qT {°∫+>¥ esYÿ˝À sêdüTø=ì

|æ\¢\≈£î #ÓbÕŒ*.

ñbÕ<Ûë´j·TTì <ä>∑Zs¡ ñ+&Ü*‡q ø£ dü {Ï.m˝Ÿ.m+:

` bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

` uÀ~Û+#˚ düu…®≈£îº\≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ\udt ø±|”\T

` >∑‘· 5 dü+e‘·‡sê\˝À n+~+∫q e÷&É÷´fi¯ó¢

` {°#·sY‡ &Ó’Ø

` ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q ]õwüºsY

` ¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T / ì|òüT+≥Te⁄\T / e÷´>∑C…’qT¢


` ø£<∏ä\ |ü⁄düÔø±\T, Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T

` nø£&É$Tø˘ ¬>’&ÓHé‡ ]õwüºsY

` dü+e‘·‡s¡, j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£

` ¬s|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T, ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq |ü⁄düÔø±\T

` ÁX‚wüºyÓTÆq, u≤<Ûä ‘êj·TT‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\Tqï bÕsƒ¡XÊ\ e÷Á‘·y˚T Ä<äs¡Ùe+‘·yÓTÆq bÕsƒ¡XÊ\>± ñ+≥T+<äì

#Ó|üŒe#·TÃ. m+<äs√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\|üì>∑+≥\ø£+fÒ m≈£îÿe düeTj·T+ bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\‘√bÕ≥T

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§Z+≥÷ yê]øÏ >∑TD≤‘·àø£ $<ä qT n+~+#˚ ~X¯ À ø£èwæ #˚düTÔHêïs¡T. Çø£b˛‘˚

ø=+‘·eT+~ bÕsƒ¡XÊ\ |üì>∑+≥\˝À |üP]Ô düeTj·T+ uÀ<Ûäq≈£î πø{≤sTT+#·≈£î+&Ü Ç‘·s¡Á‘ê |üqT\T #dü÷Ô @<√

yÓTT≈£îÿã&ç>± ‘·eT ñ<√´>∑ düeTj·÷ìï eè<Ûë #˚düTÔHêïs¡T. eT]ø=+‘·eT+~ Á|üD≤[ø±ã<ä›+>± |üìy˚fi¯\qT

dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e&É+˝À $|òü\eTe⁄‘·÷ dü‘·eT‘·eTe⁄‘·THêïs¡T. nqedüs¡+>± ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T.

|üì>∑+≥\ dü~«ìjÓ÷>±ìøÏ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nqTdü]+#ê*‡q$:

` |æ\¢\≈£î e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº|üqT\qT ø£*Œ+#ê*.

` ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+#·uÀj˚T nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ $esê\qT &Ó’Ø˝À sêdüTø√yê*. Ä•+∫q, kÕ~Û+∫q

|òü*‘ê\≈£î #˚s¡TŒ\T, e÷s¡TŒ\T, Á|ü‹düŒ+<äq\T qyÓ÷<äT #˚düTø√yê*.

` nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\˝À |æ\¢\+<äs¡÷ bÕ˝§ZH˚˝≤ #·÷&Ü*. Á|üÁøÏj·T\˝À |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ n~Ûø£

ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*.

` q\¢ã\¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ #·]Ã+#ê*‡q n+XÊ\T, ø±HÓ‡|tº‡ sêdæ <ëì Ä<Ûës¡+>± ‘·s¡>∑‹˝À #·s¡Ã\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

` $<ë´s¡Tú\T #Ó|æŒq n+XÊ\T q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q\¢ã\¢ <ä>∑Zs¡ ì\ã&ç, $<ë´s¡Tú\ <ä>∑Zs¡≈£î

yÓfi¯ó‘·÷, $<ë´s¡Tú\qT >∑eTìdü÷Ô #·Ts¡T≈£î>± ñ+&ç nuÛ≤´düqqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ |üì>∑+≥\qT dü+|üPs¡í+>± uÀ<Ûäqπø πø{≤sTT+#ê\+fÒ, ñbÕ<Ûë´j·TT\T n+<äTø£qT>∑TD+>± ‘·eT

|üìrs¡TqT, eè‹Ô|üs¡HÓ’|ü⁄D≤´\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√yê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. Ç+<äTø√dü+ ôd\e⁄~Hê\qT

$ìjÓ÷–+#·Tø√yê*. kÕ<Ûës¡D+>± @&Ü~øÏ bÕsƒ¡XÊ\ |üì~Hê\Tø±≈£î+&Ü 165 qT+&ç 145 es¡≈£î $$<Ûä s¡ø±\

ôd\e⁄\T ñ+{≤sTT. á s√E\˝À uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\˝À edüTÔqï q÷‘·q b˛ø£&É\T, uÀ<ÛäHê|üs¡ |ü⁄düÔø±\T, ¬s|òü¬sqT‡

|ü⁄düÔø±\T e+{Ï$ #·~$ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#·Tø√yê*. ne>±Vü≤Hê+XÊ\qT ‘√{Ïyê]‘√ |ü+#·Tø√yê*. #·]Ã+#ê*. ø£

H√{ŸãTø˘ À sêdüTø√yê*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T |æ\¢\≈£î ø±ã{Ïº bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìøÏ n<äq+>± CÀ&ç+∫ ø=‘·Ô $wüj·÷\T

ñ<ëVü≤s¡D\‘√ uÀ~Û+#ê*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì $\Te\≈£î n<äq+>± $\Te\qT uÀ~Û+#ê*.

6.7. |üì~Hê\T, |üì>∑+≥\T ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(School Working Days, Working Hours – Indicators of Implementation)` bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì~qeTT\ #êsYº Á|ü<ä]Ù+∫ ñ+&É&É+.

` ø£Á]≈£î\yéT yÓsTTfÒõ |ü{Ïºø£ Á|ü<ä]Ù+∫ ñ+&É&É+.

` düeTj·TkÕ]DÏøÏ ‘·–q≥T¢>± uÀ<Ûäq »s¡>∑&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\yêØ>± düeTj·TkÕ]DÏ Á|ü<ä]Ù+∫ ñ+&É&É+.


` ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+<äTu≤≥T˝À Òq|ü⁄&ÉT #düT≈£îqï Á|ü‘êé÷ïj·T @sêŒ≥T≈£î dü+ã+~Û+∫q ]õwüºsY ìs¡«Vü≤D.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT U≤∞ düeTj·÷ìï, uÀ<Ûäq ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+.

` @ ‘·s¡>∑‹˝Àì |æ\¢\T ≈£L&Ü U≤∞>± ñ+&É≈£î+&Ü, @<√ ˇø£ |üì˝À, dü«j·T+ nuÛÑ düq+˝À ìeT>∑ïyÓTÆ

ñ+&É&É+.

` ø√`ø£Á]≈£î\sY j·÷øÏº${°dt düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñ+&É&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À $$<Ûä |ü+&ÉT>∑\T, ñ‘·‡yê\T, eTTK´~qeTT\T ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+&É&É+.

6.8 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·{≤ºìï |üø£&É“+B>± neT\T#˚j·÷*. #·≥º+˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>±

|üì~Hê\T, |üì>∑+≥\T sêÅwüºyê´|üÔ+>± nìï bÕsƒ¡XÊ\\T (Á|üuÛÑT‘·«, Á|üsTTy˚≥T j·÷»e÷Hê´\≈£î #Ó+~q$) $~Û>±

bÕ{Ï+#ê*. |æ\¢\≈£î πø{≤sTT+∫q uÀ<ÛäHê düeTj·T+ q÷{ÏøÏ q÷s¡TXÊ‘·+ dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*. Ç+<äTø£qT>∑TD+>±

ñbÕ<Ûë´j·T ‘·j·÷Ø ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˙ï kÕqT≈£L\, nuÛÑ düq, ùdïVü≤|üP]‘·, ÄVü‰¢<äø£s¡ yê‘êes¡D+‘√ ≈£L&ç

ñ+&Ü*. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± Ä#·s¡D≤‘·àø£ ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·T≈£îì |æ\¢\+<ä]ø° >∑TD≤‘·àø£

$<ä qT n+~+#˚~X¯ À ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ ø£èwæ#˚j·÷*. á ø£èwæ À bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT bÕÁ‘·qT

b˛wædü÷Ô n+<ä]ø° e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î\T>± ñ+&Ü*.

III

|æ\¢¢\πø Hê Vü≤è<äj·T+ n+øÏ‘·+

|æ\¢\≈£î uÀ~Û+#ê\+fÒ MTs¡T yêfifl+fÒ Çwüº|ü&Ü*. n|ü& |æ\¢ ˝À ÁXeTqT dü+‘√cÕìï

ùdïVü≤|üP]‘· uÛ≤yêìï, e÷qe‘ê«ìï eTq+ r]Ã~<ä›>∑\+. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Á|ü‹ |æ\¢yê&ç Vü≤è<äj·÷ìï

nH«wæ+#ê*, n_Ûe÷ì+#ê*, |æ\¢\ nqTsê>∑+˝À ‘êH ø£ |üdæyê&Ó’b˛yê*. |æ\¢*ï Áù|$T+#·&ÉeT+fÒ

|æ\¢\‘√ ø£*dæ e÷{≤¢&É&É+, #·]Ã+#·&É+, ø±s¡ ø£ ≤bÕ˝À¢ bÕ˝§Zq&É+, |æ\¢ À¢ |æ\¢\T>± e÷s¡&É+.

n|ü&ÉT e÷Á‘·yT |æ\¢\T, ‘·eT ≈£î≥T+u≤\˙ bÕsƒ¡XÊ\˙ |üì˙ C≤„Hê˙ï e÷‘·è<XÊ˙ï Áù|$T+#≥≥T¢

#Ój·T´>∑\+. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢yê&ç ≈£î≥T+ã+˝À ˇø£ düuÛÑT´ì>±, ˇø£ ‘·*¢>± ñ+&ç rsê*.

` düTôVAMT¢Hé d”ÿ


7. bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T

(School Management Committees)


(Basic Questions - Think and Reflect)7.2 H˚|ü<∏ä + (Context)7.3 ã&ç be]~? be]øÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*? b+<äT≈£î?

(To Whom the school belongs. To whom the school is accountable andWhy?)

7.4 bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D n+fÒ @$T{Ï?

(What is School Management?)7.5 RTE - 2009 - À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òü÷\ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q ôdø£åqT¢, $esê\T

ø£$T{° @sêŒ≥T, $<ÛäT\T

(RTE - 2009 About SMC - Formation of SMCs and SMCs Roles andResponsibilities)

7.6 RTE #·≥º+ ` |ü<ë\T, $es¡D (RTE - 2009 Terminology - Description)7.7 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ø£+fÒ eTT+<äT |ü]dæú‹

(Situation before SMCs comes into Existence)7.8 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T b+<äT≈£î? yê{Ïì b+<äT≈£î kÕ«>∑‹+#ê*?

(Why SMCs and Why should we welcome SMCs)7.9 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\T ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ ` Á|üuÛ≤e+

(SMC Meetings - Present Situations and its Impact)7.10 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\T ` neT\T ` $<ÛëHê\T

(Conducting SMC Meetings - Proceedures )7.11 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yX+˝À #·]Ã+∫ neT\T #j·Te\dæq$

(Items to be discussed in the SMC Meeting and its Implementation)7.12 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ |üìrs¡T ` neT\T ` dü÷∫ø£\T

(Functional aspects of SMCs - Implementation)7.13 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\ ìs¡«Vü≤D ` dü÷∫ø£\T

(Indicators of Implementation for Effective Conduct of SMC Meetings)7.14 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)


u≤\´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ\T bÕsƒ¡XÊ\

|æ\¢\T #ùd Á|ü‹ |üì ÁXyT. |üì #ùd Á|ü‹ _&É¶ u≤\ ø±]à≈£î& nH< Hê´j·TyÓTÆq yê<ä+. ã&çøÏ b˛ì |æ\¢\T

πsb˛ e÷b˛ |üìøÏ b˛ø£, Òø£ #Ój·T´ø£‘·|üŒ<äT. n|ü&ÉT eTq≈£î ¬s+&ÉT s¡ø±\ |æ\¢\T ø£ì|ækÕÔs¡T. ˇø£s¡T ÁX$T+#

|æ\¢\T n+fÒ u≤\ø±]à≈£î\T eTs=ø£s¡T |üP]Ô>± ã&ç À #·<äTe⁄≈£îHyês¡T. á |ü⁄Hê~ MT<äH ã&çøÏ b˛ì Á|ü‹ _&Ü¶

u≤\ø±]à≈£î&ÉH ‘ê‹«ø£ n+X+ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Ç˝≤ eTq+, ˇ|ü≈£îqï|ü&ÉT Á|ü‹ _&É¶≈£î u≤\´+ ˇø£ Vü≤≈£îÿ,

‘êqT $ø£dæ+#·&ÜìøÏ, ‘·q kÕeTsêú \qT yÓ*øÏrdüTø√e&ÜìøÏ >∑\ nìï neø±XÊ\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+ n‘·ì

Vü≤≈£îÿ. |üì @ s¡÷|ü+˝À ñHêï n~ _&É¶≈£î >∑\ á Vü≤≈£îÿqT ø±\sê#<.

|üP]Ô kÕúsTT˝À ã&ç À #·<äTe⁄ø=H |æ\¢\T e÷Á‘·yT #êøÏØøÏ <ä÷s¡+>± ñqï≥T¢ …ø£ÿ nì eTq+ q$Tà‘

|æ\¢*ï |üP]Ô>± ã&ç À ñ+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·yT yêfi¢ u≤\´|ü⁄ Vü≤≈£îÿ |ü]s¡øÏå+#·ã&ÉT‘·T+<äì eTq+ n+^ø£]+#ê*‡

ñ+≥T+~. |üìì ‘·|æŒ+∫ u≤\´|ü⁄ Vü≤≈£îÿì |ü]s¡øÏå+#~>±, ì\u…fÒº~>± eTq+ bÕsƒ¡XÊ\\ì #·÷&Ü*. Ç~ ã&çøÏ

ñ+&Ü*‡q ì»yÓTÆq \ø£åD+. Çø£ÿ& e´ø£ÔeTe⁄‘·T+~. n|ü&ÉT u≤\´|ü⁄ Vü≤≈£îÿqT ø±bÕ&É&É+, u≤\ ø±]àø£ eédüúqT

ìs¡÷à*+#·&É+, n+<ä]øÏ #·<äTe⁄ Hs¡Œ&É+ Çe˙ï πø >=\TdüT˝Àì *+≈£î\T>± eTq≈£î ø£ì|ækÕÔsTT. M{Ï À ˇø£

<ëìì $düà]+∫ eTs√<ëìï |ü≥Tºø√e&É+ e\¢ düeTdü @ e÷Á‘·+ |ü]cÕÿs¡+ ø±<ä , Ä Á|üj·T‘·ï+ $|òü\yÓTÆrs¡T‘·T+<äì

ns¡úeTe⁄‘·T+~. ø£kÕ] |æ\¢*ï |üìøÏ |ü+|æ+#·&É+ eT+∫~ ø±<äì, n~ ‘·|üŒìdü] nedüs¡+ ø±<ä |æŒùdÔ, |æ\¢*ï

ã&ç À #s¡Ã&É+ <ëìø£< »s¡T>∑T‘·T+~. n|ü&ÉT ã&ç qT+∫ düe÷»+ m≈£îÿe |òü ≤*ï Ä•düTÔ+~. <ëì yÓqTyÓ+fÒ

düe÷»+ ã&çì >∑T]+∫ |ü{Ïº+#·Tø√e&É+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´ uÀ<Ûäq˝À yêdæ <ëq+‘·f n< sêø£‘·|üŒì |ü]dæú‹

@s¡Œ&ÉT‘·T+~.

` ø° ˆ X‚ ˆ e÷$T&ç|üP&ç Hê>±s¡T®q

(kÂ»q´+ #·<äTe⁄)

düeTÁ>∑ $<ä m˝≤ ñ+≥T+<√ >±+BÛJ eTqø=ø£ <äs¡ÙHêìï#êÃs¡T. Äj·Tq e÷≥\T #·÷&É+&ç. ªÄ~ qT+&ç

Vü≤è<äj·T $ø±dü+ bı+~q _&É¶ $wüj·T+ rdüTø√+&ç. q÷\T e&Éø£&É+, eÁ&É+>∑+, ùd<Ûä´+ e+{Ï

ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq ø£ eè‹Ô À •ø£åD bı+<äT‘·÷, Ä ø£fi≈£î dü+ã+~Û+∫q C≤„q+, |üìeTT≥¢ $ìjÓ÷>∑+, yê{Ï ‘·j·÷Ø

H]Ãq _&É¶, n‘·qT. n+>∑kÂwüºe+, Äs√>∑ e+‘·yÓTÆq XØs¡+, nqTuÛÑeC≤„q+, ì‘· + m<äTs¡jT´ |üØø£å À¢ ñrÔs¡Tí&ÉT

ø±>∑*π> eTqXÙøÏÔ ø£*– ñ+{≤&É‘·qT. πøe\+ $<ä«‘·TÔ‘√ ≈£L&çq yÓT<ä&ÉT ø±<ä‘·ì~.

e÷qdæø£ $<ä ‘√ >∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï, ‘·q eè‹Ôì »j·TÁ|ü<ä+ #j·T>∑\ $$<Ûä XÊÁkÕÔ\ dü+|üPs¡í C≤„Hêìï

yTfi$+#·T≈£îì ñ+{≤&É‘·qT. eTH√˝≤¢dü+ ø√dü+ kÕVæ≤‘· |üsƒ¡Hêìï ≈£L&Ü »‘·|ü]ùdÔ, Ä $<ä dü+|üPs¡íeTe⁄‘·T+~.

Çø£ÿ&É eTqwüß´&É+fÒ πøe\+ yÓT<ä&√, <Vü≤yÓ÷, Vü≤è<äj·TyÓ÷, Ä‘·à @ ø£ÿ{À ø±Hø±<äT. |üPs¡íe÷qe⁄&ç $ø±kÕìøÏ

á nìï X≈£îÔ\ düyTàfiq+ nedüs¡+. Ç< $<ä >∑T]+∫q ì»yÓTÆq ns¡ΔXÊÁdüÔ+.μ

Ç≥Te+{Ï C≤„HêH«wüD e\¢, $<ë´Á|ü<Ûëq+ e ¢ e÷Á‘·yT e÷qe⁄&ÉT |ü⁄s√>∑$TkÕÔ&ÉT. ‘·q J$‘êìï,

Á|ü|ü+#êìï eT]+‘· e÷qMj·T+ #düTø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT.



7. bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òü÷\T

(School Managemnet Committee)


(Basic Questions - Think and Reflect)1) bÕsƒ¡XÊ\ kÕ~Û+#ê*‡q~ @$T? \øå±´\T?

(What is the purpose of the school - aims and objectives?)2) bÕsƒ¡XÊ\ me]~? (To whom the school belongs?)3) bÕsƒ¡XÊ\ u≤>∑T>∑ q&Éyê\+fÒ (ìs¡«Væ≤+|üã&Ü\+fÒ), Ä•+# \øå±´\qT bı+<ë\+fÒ mes¡T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*?

m+<äT≈£î?

(Who should take responsiblity for effective functioning of school and achieving it’s aims andwhy?)

4) mdt.myéT.dæ. m+<äT≈£î? <ëì ÄeX¯ ø£‘· @$T{Ï? (Why SMC? What is its purpose?)5) bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D n+fÒ @$T{Ï? Bì˝À @ @ ø±s¡ Áø£e÷\T/|üqT\T ñ+{≤sTT.

(What is school management? What are the major activities in school management?)6) mdt.myéT.dæ. jÓTTø£ÿ $<ÛäT\T, u≤<Ûä ‘·\T @$T{Ï?

(What are the roles and responsibilities of SMC?)7) mdt.myéT.dæ. düuÛÑT´\T bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ ø√dü+ bÕ˝§ZHê\+fÒ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\

bÕÁ‘·, u≤<Ûä ‘·\T, düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T @$T{Ï?

(What is the role of H.M and Teachers for effective involvment of SMC members in schooldevelopmnet?)

8) mdt.myéT.dæ. #ê˝≤ u≤>∑T>± |üì #˚düTÔ+<äq{≤ìøÏ ì<äs¡Ùq+ eT]j·TT dü÷∫ø£\T @$T{Ï?

(What are the indicators of effective functioning of SMCs?)


uÛ≤s¡‘·<X+˝À nHê~>± |æ\¢\ $<ä ≈£î düe÷»+ u≤<Ûä ‘· rdüTø=ì, ‘·q Ä<Ûä«s¡ +˝À bÕsƒ¡XÊ\\qT ìs¡«Væ≤+#~.

eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ìj·T$T+∫ HêDýÓTÆq $<ä , $\Te\T H˚]Œ+#˚yês¡T. bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D, ñbÕ<Ûë´j·TT\

ìj·÷eTø£+, yê] b˛wüD u≤<Ûä ‘· Äj·÷ Á>±e÷˝À¢ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷» ô|<ä›\T ø£*dæ $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#yês¡T.

á$<ÛäyÓTÆq u≤<Ûä ‘· #ê˝≤ $»j·Te+‘·+>± q&ç∫+~. uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ düe÷»+ rdüT≈£îH˚ á u≤<Ûä ‘·qT

Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï~. ‘·<ë«sê düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D Áø£eT+>± ‘·>∑TZ‘·÷ e∫Ã+~. ndü\T

yÓTT‘·Ô+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ b˛sTT+~. bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘· Ç|ü&ÉT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ç u≤<Ûä´‘· nsTT´+~.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T πøe\+ ô|’ n~Ûø±s¡T\πø u≤<Ûä ‘· eVæ≤düTÔHêïs¡T. ô|’ n~Ûø±s¡T Ò ‘·eTqT |æ\¢\ $wüj·T+˝À

n&É>±\ì uÛ≤$düTÔHêïs¡T? Á>±MTD ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ;<ä ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T bÕsƒ¡XÊ\\≈£î yÓ[fl ‘·eT |æ\¢\T m˝≤ #·<äTe⁄‘·THêïs¡T?

bÕsƒ¡XÊ\ m˝≤ |üì#˚düTÔqï~? ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT u≤<Ûä ‘·qT m˝≤ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T? nì n&çπ> |ü]dæú‘·T\T yê]øÏ


ø£*Œ+#·ã&É&É+ Ò<äT. Ç~ »]π>≥≥T¢ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·&É+ Ò<äT. ù|<ä ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ìs¡ø£åsêdüT´\T, n&É>∑ Òì

<ÛÓ’s¡ + yê]ì ã&çøÏ Äe Ò ñ+#·T‘·T+~.

Á|ü»\ø=s¡≈£î düe÷»+˝À nHø£ dü+düú\T @sêŒ≥T #j·Tã&Ü¶sTT. düe÷» dü+düú\˝À bÕsƒ¡XÊ\\~ Á|üeTTKkÕúq+.

düe÷» n_Ûeè~Δ n+‘ê Ä düe÷»+˝Àì $<ë´ |ü]dæú‹ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº $<ë´ kÕ<Ûäq≈£î Á|üuÛÑT‘·«+

bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T #dæ+~. Á|üdüTÔ‘· ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘·« j·÷»e÷q´+‘√bÕ≥T Áô|’y≥T j·÷»e÷Hê´\T ≈£L&Ü nHø£

s¡ø±\ bÕsƒ¡XÊ\\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. bÕsƒ¡XÊ\\≈£î, düe÷C≤ìøÏ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûä+ ñ+≥T+~. @ dü+düú ÀHÓ’Hê

Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·|üŒìdü]. Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ ìs¡«Væ≤+# @ dü+düú nsTTHê, ø±s¡ Áø£eT+ nsTTHê n<äT“¤‘·yÓTÆq

|òü*‘ê\qT kÕ~ÛdüTÔ+<äH˚~ #ê]Á‘·ø£ dü‘· +.

7.3 ã&ç be]~? be]øÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*? b+<äT≈£î?

(To Whom the school belongs. To whom the school is accountable and Why?)

ã&ç düe÷»+ jÓTTø£ÿ dü÷ø£åàs¡÷|ü+. düe÷C≤ìøÏ #Ó+~q |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç À#˚] $<ëúÛ≤´dü+ |üPs¡ÔsTTq

‘·sê«‘· ‹]– düe÷C≤_Ûeè~Δπø ø£èwæ#˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. uÛ≤$ uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\qT ‘·j·÷s¡T#˚ùd~ ã&ç. ø±ã{Ïº ã&ç

düe÷»+ yÓTT‘êÔìøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫ |üP]Ô u≤<Ûä ‘·qT eVæ≤+#˚ ã&ç yÓTT‘·Ô+ düe÷C≤ìøÏ

#Ó+~q~. düe÷»+˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿ] uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√H˚ ã&ç @sêŒ≥sTT+~. ø±ã{Ïº ã&ç ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À, ã&ç

Á|ü>∑‹˝À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·|üŒìdü].

ã&ç be]øÏ u≤<Ûää ‘· eVæ≤+#ê*? b+<äTø£T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*?

$<ë´s¡Tú À¢ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ã&ç @sêŒ≥T #XÊs¡T. ø±ã{Ïº ã&ç düe÷C≤ìøÏ, düe÷»+˝Àì

düuÛÑT´\≈£î u≤<Ûä ‘·eVæ≤+#·e\dæ ñ+≥T+~.

ã&ç À |üì#˚ùd yês¡T düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>±, ã&çøÏ u≤<Ûää ‘·eVæ≤+#˚ e´≈£îÔ\T>± yÓTT‘·Ô+ düe÷C≤ìøÏ

u≤<Ûä ‘·eVæ≤+#ê*. |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ã&ç |üP∫ø£‘·TÔìyê«*. ã&ç @s¡Œs¡#·T≈£îqï \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î »s¡T>∑T‘·Tqï

ø£èwæøÏ dü+ã+~Û+∫ düe÷C≤ìøÏ b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT $esê\T n+~+#ê*. ã&ç düeTdü´\qT düe÷»+ rs¡Ãe\dæ

ñ+≥T+~. n˝≤π> düe÷» düeTdü \ø£T dü+ã+~Û+∫q #·s¡Ã, |ü]cÕÿs¡+ ã&ç À »s¡|üe\dæ ñ+≥T+~.

7.4 bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D n+fÒ @$T{Ï?

(What is School Management?)

$<ë´ \øå±´\qT bÕsƒ¡XÊ\ <ë«sê kÕ~Û+#·T≥≈£î $<ë´ Á|üD≤[ø£ (ø£Á]≈£î\yéT) eT]j·TT Ç‘·s¡ ø±s¡ Áø£e÷\qT

#·ø£ÿ>± Á|üD≤[ø£ #˚düT≈£îì ‘·–q dü+dæ<äΔ‘·‘√ Á|üuÛ≤ee+‘·+>± neT\T#˚dæ, b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT eTq+ @ y˚Ts¡≈£î Ä•+∫q

\øå±´\qT kÕ~Û+#êeTì eT~+|ü⁄ #˚düTø=ì |ü⁄s√>∑‹ì kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚~ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´+.

bÕsƒ¡XÊ\ Ä•+# \øå±´\qT bı+<ä&ÜìøÏ $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷\qT bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤düTÔ+~. Çe«ã&çq ø£Á]≈£î\+

eT]j·TT $$<Ûä bÕsƒê´+XÊ\ neT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT eè‹Ô dü+ã+<ÛäyÓTÆq u≤<Ûä ‘·\qT düÁø£eT+>± ìs¡«]Ô+#≥≥T¢

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT u≤<Ûä ‘· eVæ≤+∫ |üs¡ y˚øÏå+#ê*. $<ë´s¡Tú\T Ä•+∫q kÕeTsêú \T bı+<ësê? Ò<ë? nqï~

≈£L&Ü $$<Ûä düã®≈£îº\ Á|üø±s¡+>± Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ düMTø£å ìs¡«Væ≤+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\T,

|æ\¢\ Á|ü>∑‹, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δô|’ düe÷»+, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î, SMC ≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ìy˚~+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\


|üìy˚fi¯\T, |üì~Hê\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\, |æ\¢\ Vü‰»s¡T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ ÁX¯<äΔô|{Ïº Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT u≤<Ûä ‘·

rdüTø√yê*. $q÷‘·ï ø±s¡ Áø£e÷\T, $<ë´$wüj·Tø£ ì|ü⁄DT\T, kÕ+düÿè‹ø£ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ ì|ü⁄DT\T, eè‘·TÔ\˝À

ì|ü⁄DT\qT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |æ*|æ+∫ ø±s¡ Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+#ê*. ã&ç À ø=‘·Ô ø±s¡ Áø£e÷\T, ø=‘·Ô<äq+ ø£ì|æ+#ê*.

$<ë´s¡Tú\qT ã&ç yê‘êes¡D+ ñ‘Ôõ‘·+ #˚j·÷*.

j·÷»e÷q´|ü⁄ |üqT\T (Management Tasks):

` bÕsƒ¡XÊ\ <ë«sê Ä•+#˚ \øå±´\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\ s¡÷|üø£\Œq, Á|üD≤[ø£.

` @ \øå±´\ ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T eT]j·TT |òü*‘ê\ô|’ $X‚¢wüD, |ü⁄qX¯Ãs¡D.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ ø√dü+ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø, ìs¡«Vü≤D.

` Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T/ $<ÛëHê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=ì yê{Ïì neT\T#˚j·T&É+.

` |æ\¢\≈£î HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq eT]j·TT y˚T<∏√|üs¡yÓTÆq ø£è‘ê´\T #·s¡Ã\<ë«sê nuÛÑ düq+ »]π>˝≤ #·÷&É&É+.

` #·<äTe⁄˝À eTT+<äTqï, yÓqTø£ã&çq |æ\¢\≈£î düe÷q neø±XÊ\T Ç∫Ã eTT+<äT≈£î yÓfi‚fl≥≥Tº #·÷&É&É+.

` |æ\¢\ XÊØs¡ø£, y˚T<∏√|üs¡yÓTÆq, HÓ’‹ø£, kÕ+|òæTø£ n_Ûeè~ÛΔô|’ Ä˝À#·q, ‘·>∑T ø±s¡ Áø£e÷\ s¡÷|üø£\Œq, neT\T

eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q+.

` $<ë´ Á|üD≤[ø£ (ø£Á]≈£î\yéT) ø±s¡ Áø£e÷\T, n+‘·s¡ $<ë´ Á|üD≤[ø£ (n+‘·sY ø£Á]≈£î\+) ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+∫ |üqT\ $uÛÑ»q, neT\T.

` HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq, HêDýÓTÆq nuÛ≤´düqô|’ Ä˝À#·q, neT\T, |üs¡ y˚ø£åD.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø, yê]¸ø£, j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, {°∫+>¥ H√≥T‡, {Ï.b Ÿ.byéT. ‘·j·÷Ø, uÀ<Ûäq.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À ñqï eqs¡T\ô|’ ne>±Vü≤q eT]j·TT yê{Ï $ìjÓ÷>∑+.

n$: Á>∑+<Ûë\j·T |ü⁄düÔø±\T, ñbÕ<Ûë´j·T ]|òü¬sHé‡ ãTø‡, ùdïVü≤u≤\ ø±sY¶‡, ôd’Hé‡ bøÏ«|tyÓT+{Ÿ, π>yéT‡ bøÏ«|tyÓT+{Ÿ,

e÷´|t‡, >√¢ãT, #êsYº‡, {Ï.$., πs&çjÓ÷, ø£+|üP´≥sY yÓTT<ä\>∑Tq$.

7.5 RTE - 2009 ˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òü÷\ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q ôdø£åqT¢, $esê\T ø£$T{°

@sêŒ≥T, $<ÛäT\T

(RTE - 2009 About SMC - Formation of SMCs and SMCs Roles and Responsibilities)

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° @sêŒ≥T:

` ÄsY{ÏÇ`2009 ôdø£åHé 21(1) Á|üø±s¡+ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ @sêŒ≥T #˚j·÷*.

` ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ ìã+<Ûäq 19 Á|üø±s¡+ #·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq 6 HÓ\\ ˝À|ü⁄ nHé

msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\\T ‘·|üŒ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° ‘·|üŒø£ @sêŒ≥T #˚j·÷*.

b|òt) ôdø£åHé 21(2) Á|üø±s¡+ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ á øÏ+~ $<ÛäT\T ìs¡«]ÔdüTÔ+~.

m) ã&ç |üìrs¡TqT |üs¡ yøÏå+#·&É+.

_) ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+.

dæ) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë Ç‘·s¡ eqs¡T\ qT+∫ nsTTHê n+~q ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>±ìï

|üs¡ yøÏå+#·&É+.


&ç) dæbòÕs¡düT #˚dæq Ç‘·s¡ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+.

` ôdø£åHé 21(2) Àì ªmμ qT+&ç ª&çμ es¡≈£î ìπs›•+#·ã&çq ø±¢E\˝À ù|s=ÿqï $<ÛäT\≈£î n<äq+>± ~>∑Te ‘Ó*|æq

$<ÛäT\qT bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° ìs¡«]Ô+#ê*‡ ñ+≥T+~.

` #·<äe&É+, sêj·T&É+, >∑DÏ‘· |ü]C≤„q+ ne>±Vü≤q e+{Ï n+XÊ\˝À |æ\¢\ nuÛÑ düqqT Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q

$<ë´s¡Tú\ qT+&ç sê+&ÉyéT>± m+#·Tø=ì Á|ü<ä]Ù+#·eTq&É+.

` |æ\¢\ ñbÕ<Ûë´j·TT\ ¬>’sêΩ»s¡Tô|’ ÁX<äΔ #·÷|ü&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT\, |æ\¢\ ¬>’sêΩ»s¡TqT ‘·–Z+# #·s¡ \T #|ü≥º&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À 6`14 dü+ˆˆ\ ej·TdüT‡˝À ñqï |æ\¢\+<ä] C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, ã&ç

ãj·T{Ï |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝À qyÓ÷<äT nj˚T´+<äT≈£î düeTs¡úe+‘·yÓTÆq #·s¡ \T #˚|ü≥º&É+.

` ôdø£åHé 24˝Àì ªmμ qT+&ç ªÇμes¡≈£î ø±¢E\T ({°#·s¡¢ $<ÛäT\T, düeTdü \ |ü]cÕÿs¡+), ôdø£åHé 28ì ({°#·s¡¢ Áô|’y{Ÿ

≥÷´wüHé\ô|’ ìùw<Ûä+) neT\T|ü]#˚≥≥T¢ #˚j·T&É+.

m) ã&çøÏ Vü‰»s¡T ø±e&É+˝À düeTj·÷ìï, Áø£eTã<äΔ›‘·qT bÕ{Ï+#˚ ≤ #·÷&É&É+.

_) ìπs›•+∫q düeTj·÷ìøÏ bÕsƒê´+XÊ\qT |üP]Ô#˚ùd˝≤ #·÷&É&É+.

dæ) bÕsƒê´+XÊ\˝À sêC≤´+>∑ $\Te\T, u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ, nuÛÑ düHêìï ì‘· J$‘êìøÏ nq«sTT+#·&É+,

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£q+ e+{Ï$ Á|ü‹_+_+#ê*.

&ç) |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îH˚ kÕeTsêú ìï n+#·Hêy˚dæ, <ëìøÏ nqT>∑TD+>± n<äq|ü⁄ uÀ<ÛäqqT, kÕúsTTøÏ ‘·–q

uÀ<ÛäqqT n+~+#ê*.

Ç) ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT $<ë´s¡Tú\ Vü‰»s¡T, kÕúsTT, Á|ü>∑‹øÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï m|üŒ{Ïø£|òü&ÉT

n+~+#ê*.

m|òt) @ {°#·s¡T ≈£L&Ü Áô|’y˚≥T ≥÷´wüq¢qT, Áô|’y˚≥T uÀ<ÛäHê|üqT\qT #˚|ü≥º≈£L&É<äT.

` bÕsƒ¡XÊ\ Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì u≤\\T qyÓ÷<Ó’, Á|ü‹s√E bÕsƒ¡XÊ\≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Vü‰»s¡j˚T´≥≥T¢

#·÷&É&É+.

` ÄsY.{Ï.Ç`2009 ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï Á|üe÷D≤\T, ìã+<Ûäq\T bÕ{Ï+#˚≥≥T¢ |üs¡ y˚øÏå+#ê*. n$:

1) ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À 1:30, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À 1:35 ñbÕ<Ûë´j·T, $<ë´]ú ìwüŒ‹Ô ñ+&É&É+

ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT˝À 150øÏ ô|’>± $<ë´s¡Tú\T+fÒ, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À 100≈£îô|’>± $<ë´s¡Tú\T+fÒ

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T+&É&É+ ÁbÕ<∏ä$Tø£kÕúsTT˝À 200 $T+∫‘˚ 1:40 Á|üø±s¡+ ñbÕ<Ûë´j·T, $<ë´]ú

ìwüŒ‹Ô ñ+&É&É+,

2) ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À ∫Á‘·ø£fi¯, yê´j·÷eT, eè‹Ô$<ä ≈£î bÕsYºf…Æ+ uÀ<Ûä≈£î\T ñ+&É&É+.

3) nìïø±˝≤\≈£î nqTyÓ’q uÛÑeq+ ñ+&É&É+, nedüs¡yÓTÆqìï ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T ñ+&É&É+, sê´+|ü⁄\T,

eTs¡T>∑T<=&ÉT¢,‘ê>∑T˙s¡T, e+≥>∑~, Ä≥düú\+, Á|üVü≤]>√&É ñ+&É&É+,

4) uÀ<Ûäq≈£î ø£ dü+ yêsêìøÏ 45 >∑+≥\T, ‘·j·÷ØøÏ n<äq|ü⁄ >∑+≥\T πø{≤sTT+#·&É+. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À

200 |üì~Hê\T, 800 uÀ<ÛäHê>∑+≥\T, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·kÕúsTT˝À 220 |üì~Hê\T, 1000 uÀ<ÛäHê>∑+≥\T

|üì#˚ùd˝≤ #·÷&É&É+.


5) nedüs¡yÓTÆqìï uÀ<ÛäHê |ü]ø£sê\T, Á>∑+<∏ë\j·T+, Áø°&Ü kÕeTÁ– ñ+&É&É+.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD˝À »]π> @ ∫qï ‘·|æŒ<ä+ >±ì eTTK´+>± XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ Væ≤+dü, bÕsƒ¡XÊ\

Á|üyX+ e´‹πsøÏ+#·&É+, ôdø£åHé 3(2) Á|üø±s¡+ ns¡Ω‘· ø£\ yê{Ïì düeT≈£Ls¡Ã&É+ e+{Ï n+XÊ\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ <äèwæºøÏ rdüT¬øfifl&É+.

` ôdø£åHé 4˝Àì n+XÊ\ ($<ë´s¡Tú\ ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z Á|ü‘´ø£ •ø£åD @sêŒ≥T) neT\T≈£î nedüsê\qT >∑T]Ô+#·&É+,

Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·&É+, |üs¡ yøÏå+#·&É+.

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\qT >∑T]Ô+#·&É+, yê]ì bÕsƒ¡XÊ\˝À qyÓ÷<äT #˚sTT+#·&É+, nuÛÑ düq kÂø£sê´\qT

ø£*Œ+#·&É+, |üs¡ y˚øÏå+#·&É+, yês¡T bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À bÕ˝§ZH˚≥≥T¢ #·÷&É&É+, m*yÓT+≥Ø $<ä qT

|üP]Ô #˚ùd≥≥T¢ #·÷&É&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ neT\T rs¡TqT |üs¡ y˚øÏå+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø£ Ks¡TÃ U≤‘ê (j·TT.dæ.\‘√ bÕ≥T) eT]j·TT Ä<ëj·T $esê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ãq ì<ÛäT\qT u≤´+≈£î˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’sY|üs¡‡Hé, yÓT+ãsYø£˙«qsY

ñeTà&ç U≤‘ê˝À »eT#˚j·÷*. á U≤‘êqT Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+, nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À Ä&ç{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ

n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. Á|ü‹ dü+e‘·‡sê+‘·+˝À ì<ÛäT\T $&ÉT<ä\ #˚ùd n<∏ë]{°øÏ $ìjÓ÷>∑ <ÛäèMø£s¡D

|üÁ‘ê\qT düeT]Œ+#ê*. Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>±ìï |üs¡ y˚øÏå+#·&É+, rsêàHê\T #˚j·T&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ #ês¡ºsY¶ nøö+f…+{Ÿ Ò<ë ˝Àø£ Ÿ |òü+&é Ä&ç≥sY Ò<ë düVü≤ø±s¡ XÊK Ä&ç≥sY

<ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ U≤‘ê\qT Ä&ç{Ÿ #˚sTT+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£ dü eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq eT]j·TT $ìjÓ÷>∑+.

` ã&ç À #˚]q |æ\¢\+<äs¡÷ Ä ã&ç À ∫e] ‘·s¡>∑‹ |üPs¡Ôj˚Tés¡≈£î ø=qkÕπ>˝≤ #·÷&É&É+.

` ‘·eT bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äTe⁄ |üPs¡ÔsTTq |æ\¢\T Á&ÜbÂ{Ÿ ø±≈£î+&Ü n+<ä]˙ düMT|ü bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ô|’ ‘·s¡>∑‘·T\˝À

#s¡Ã&É+.

` Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\˝À kÕ~Û+#ê*‡q ø£ dü nuÛÑ düq kÕeTsêú \T Ä $<ë´ dü+e‘·‡s¡y˚T kÕ~Û+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&É+.

` $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |üs¡ y˚øÏå+#·&É+, ‘·–q #·s¡ \T rdüTø√e&É+.

` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ neT\T rs¡T |ü]o*+#·&É+.

` bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, j·T÷ìbòÕ+\T, H√≥T|ü⁄düÔø±\T düø±\+˝À bı+<˚ ≤ #·÷&É&É+.

` Á|üX+kÕ|üPs¡«ø£yÓTÆq $#ês¡D »s¡|ü&É+.

` ˝ÀbÕ\qT m‹Ô#·÷|ü≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–q @ ø=+‘· Á|ü>∑‹qsTTHê Á|üX¯+dæ+#·&É+.

` |æ\¢\ |üqT\T, kÕ+düÿè‹ø£ n+XÊ\qT Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·T&É+.

` ø£$T{° düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D ìπs›•+∫q mC…+&Ü Á|üø±s¡+ ìs¡«Væ≤+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ ñ‘·‡yê\T, |ü+&ÉT>∑\ ìs¡«Vü≤D˝À düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n+~+#·&É+.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\>∑≈£î+&Ü #·÷&É&É+.


bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ @sêŒ≥T≈£î ìã+<Ûäq\T:

á ø£$T{° @sêŒ≥T øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+≥T+~.

` $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009˝Àì ôdø£åHé 19 düuŸôdø£åHé(1) Á|üø±s¡+ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À (>∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q Áô|’y˚{Ÿ

bÕsƒ¡XÊ\\T $TqVü‰) bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ ‘·|üŒø£ @sêŒ≥T #˚j·÷*.

` 1`5, 1`7, 1`8 ‘·s¡>∑‘·T\T ìs¡«Væ≤+#˚ ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ πø j·÷»e÷q´ dü+|òüT+

@sêŒ≥T #˚j·÷*. ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ 6`8 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+

@sêŒ≥T #˚j·÷*.

` ÁbÕ<∏ä$Tø£, ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ @sêŒ≥T#˚dæq j·÷»e÷q´ dü+|òü÷\qT eT+&É\ $<ë´~Ûø±],

Ç‘·s¡bÕsƒ¡XÊ\\ j·÷»e÷q´ dü+|òü÷\qT õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] s¡<äT› #˚ùdes¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´

dü+|òüT+ ø=qkÕ>∑T‘·T+~.

b) Á|ü‹ì<ÛäT\ mìïø£

` Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T/ dü+s¡ø£å≈£î\ qT+&ç eTT>∑TZ]ì Á|ü‹ì<ÛäT\T>± mqTïø√yê*. á eTT>∑TZ]˝À

Ç<ä›s¡T eTVæ≤fi\T nsTT ñ+&Ü*. eTT>∑TZ]˝À ø£ dü+ ˇø£ e´øÏÔ Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\≈£î #Ó+~q esêZìøÏ,

eTs=ø£e´øÏÔ ã\V”≤q esêZ\≈£î #Ó+~ ñ+&Ü*.

` ˇø£ ‘·s¡>∑‹˝À $<ë´s¡Tú\T Äs¡T>∑T] ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñ+fÒ eTs=ø£ ‘·s¡>∑‹ nq>± ô|’ Ò<ë øÏ+~ ‘·s¡>∑‹ì ø£*|æ

mìïø£ ìs¡«Væ≤+#ê*.

` mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛäT\ ø±\|ü]$T‹ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T ñ+≥T+~.

` nìï ôdø£åqT¢, e÷<Ûä e÷\qT ø£*|æ πø ‘·s¡>∑‹>± |ü]>∑DÏ+#ê*.

` ˇø£y˚fi¯ mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì~ÛøÏ #Ó+~q |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\qT e<ä*ô|&ç‘˚ Ä kÕúq+˝À ìØí‘· düeTj·÷ìøÏ

ø=‘·Ôyê]ì mqTïø√yê*.

_) Á|ü‘´ø£ ÄVü‰«ì‘·T\T

` bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T Ò<ë Ä kÕúq+˝À ÇHé#Ûê]® u≤<Ûä ‘·\T ìs¡«Væ≤düTÔqï ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT yÓT+ãsY

ø£ «qsY>± ñ+{≤s¡T.

` eT+&É\ $<ë´~Ûø±] eTs=ø£ {°#·sYqT Á|ü‹bÕ~+#ê*. kÕ<Ûës¡D+>± M]<ä›]˝À ˇø£s¡T Ád”Ô nsTT ñ+&Ü*.

` bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+ ñqï ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q ø±s=Œπs≥sY/ øöì‡\sY/ yês¡T¶ düuÛÑT´\T.

` bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤düTÔqï ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q n+>∑Héyê&û ø±s¡ ø£s¡Ô.

` bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤düTÔqï ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q eTVæ≤fi≤ Äs√>∑ ø±s¡ ø£s¡Ô.

` dü+ã+~Û‘· Á>±eT/ yês¡T¶ Àì eTVæ≤fi≤ düe÷K´ n<Ûä ≈£åîsê\T.

dæ) ø√`Äô|º&é düuÛÑT´\T

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î düVü≤ø£]+#˚ $<ëý˚‘·Ô\T, Á|üuÛÑT‘˚«‘·s¡ dü+düú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T, ‘·‘·«y˚‘·Ô\T e+{Ïyê] qT+&ç Ç<ä›]ì

mqTïø√ã&çq bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT düuÛÑT´\T ø√`Ä|tº #˚düTø√yê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ Äyêdü ÁbÕ+‘· düs¡Œ+#Y/ eTTì‡|ü Ÿ #Ó’s¡àHé/ y˚Tj·TsY bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ düe÷y˚XÊìøÏ

Vü‰»s¡Tø±e#·TÃ.


&ç) #Ó’s¡àHé, yÓ’dt #Ó’s¡àHé mìïø£

` Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ qT+&ç mqTïø√ã&çq Á|ü‹ì<ÛäT\ qT+&ç ø£]ì #Ó’s¡àHé>±, eTs=ø£]ì yÓ’dt#Ó’s¡àHé>± mqTïø√yê*.

M]<ä›]˝À ˇø£s¡T eTVæ≤fi¯ nsTT ñ+&Ü*. #Ó’s¡àHé, yÓ’dt #Ó’s¡àHé\˝À ˇø£s¡T ã\V”≤q esêZ\T Ò<ë Á|ü‹≈£L\

|ü]dæú‘·T\≈£î #Ó+~q esêZ\≈£î #Ó+~qyê¬s’ ñ+&Ü*.

Ç) mìïø£ $<Ûëq+

` Á|ü‹ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ bÕsƒ¡XÊ\\T ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ˇø£ HÓ\ ‘·sê«‘· ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, dü+s¡ø£å≈£î\‘√

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T yê]¸ø£ kÕ<Ûës¡D düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê*.

` |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T / dü+s¡ø£å≈£î\T, bÕsƒ¡XÊ\ ñbÕ<Ûë´j·T ãè+<ä+ n+<äs¡÷ düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»s¡Tø±yê*.

` >∑‘· $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ìs¡«Væ≤+∫q $<ë´ dü+ã+<Ûä, nuÛÑ düq ø£è‘ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫ bÕsƒ¡XÊ\ ìy˚~ø£

eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À neT\T #˚j·Te\dæq n+XÊ\ Á|üD≤[ø£ düeT]Œ+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ ø±s¡ Áø£e÷\T eT]j·TT ìs¡«Vü≤D dü+ã+<Ûä n+XÊ\qT Áø√&ûø£]+#ê*.

` Á|ü‹ $<ë´]ú ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ç<ä›s¡÷ düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»s¡Tø±e#·TÃ. ø±ì mìïø£ À bÕ˝§ZqT≥≈£î ˇø£ÿ]πø

z≥TVü≤≈£îÿ ñ+≥T+~.

` ˇø£{Ïø£+fÒ m≈£îÿe ‘·s¡>∑‘·T\˝À |æ\¢\T #·<äTe⁄‘·T+fÒ Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ mìïø£\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\˝À mes√ ø£s¡T

bÕ˝§Zqe#·TÃ.

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T mìïø£ ìs¡«Væ≤+#ê*.

` mìïø£ ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î 50% ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T/ dü+s¡ø£å≈£î\T Vü‰»s¡T ø±e\dæ ñ+≥T+~.

` #˚‘·T\T m‘·Ô&É+ <ë«sê, n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ&É+ <ë«sê mìïø£ ìs¡«Væ≤+#ê*. nkÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À s¡Vü≤dü

u≤´ …{Ÿ |ü<äΔ‹ì ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.

` Á|ü‹ ¬s+&ÉT HÓ\\ø√kÕ] bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ düe÷yXeTyê«*. yÓTT<ä{Ï düe÷yX+ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+

ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À, ∫e] düe÷y˚X¯+ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ∫es¡ À ìs¡«Væ≤+#ê*. ∫e] düe÷y˚X¯+˝À $<ë´

dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·Ô+ $<ë´ dü+ã+<Ûä Á|ü>∑‹ eT]j·TT ø±s¡ Áø£e÷\qT düMTøÏå+#·Tø√yê*.

` bÕsƒ¡ƒXÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ düuÛÑT´ …e¬s’Hê Á|ü‘˚ ø£ nC…+&Ü‘√ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê\ì ø√]‘˚ #Ó’s¡àHé

nqTeT‹‘√ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü‘´ø£ düe÷yX+ ìs¡«Væ≤+#ê* Ò<ë sêuÀjT düe÷yX+˝Àì nC…+&Ü˝À

Ä n+XÊ\T #·]Ã+#·T≥≈£î M\T>± #˚sêÃ*.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\‘√ eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q ø£$T{°, $<ë´ dü+ã+<Ûä n+XÊ\ düMTøå± ø£$T{°Ï,

ì<ÛäT\ |üs¡ y˚ø£åD ø£$T{° e+{Ï düuŸ ø£$T{°\T (ñ|üø£$T{°\T) @sêŒ≥T #˚j·÷*.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+, ñ|üø£$T{°\ düe÷yX $esê\qT ]õwüºs√¢ qyÓ÷<äT #dæ n+<äs¡T düuÛÑT´\+<ä]ø°

#·<äe&ÜìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ düe÷y˚X¯+˝À Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹ qT+&ç ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\qT mqTïø=ì #·<äe&É+,

sêj·T&É+, #·‘·T]«<Ûä Á|üÁøÏj·T\ e+{Ï yê{Ï À yê] kÕúsTTì Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*. n<˚$<Ûä+>± $<ë´s¡Tú\T,

ñbÕ<Ûë´j·TT\ Vü‰»s¡TqT düMTøÏå+∫ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î #·s¡ \T #˚|ü{≤º*.


` ÄyêdüÁbÕ+‘·+˝Àì 6`14 dü+ˆˆ\ |æ\¢\ $esê\qT ùdø£]+∫, ìs¡«Væ≤+#·&É+, Á|ü‹ _&É¶ ‘·s¡>∑‹øÏ ‘·–q

‘·s¡>∑‹˝À #˚], ∫e] es¡≈£î ø=qkÕπ>≥T¢ #·÷&É&É+, e\dü |æ\¢\T, Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î Á|ü‘˚ ø£

•ø£åDqT n+~+∫ bÕsƒ¡XÊ\˝À ø=qkÕπ>≥T¢ #·÷&É&É+ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ u≤<Ûä ‘·.

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT #Ó’s¡àHé ù|]≥ u≤´+≈£î˝À U≤‘ê ìs¡«Væ≤+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\≈£î n+<˚ ì<ÛäT\T,

$sêfi≤\qT á U≤‘ê<ë«sê ìs¡«Væ≤+∫, n+<ä]‘√ #·]Ã+∫, rsêàHê\T qyÓ÷<äT#dæ Ks¡TÃ #j·÷*. s¡o<äT\T

uÛÑÁ<ä|üs¡∫ Ä&ç{Ÿ #sTT+#ê*.

` Á|ü‹≈£L\ esêZ\≈£î #Ó+~qyês¡T n+fÒ ôw&É÷´˝Ÿ¶ ≈£î˝≤\T, ôw&É÷´˝Ÿ¶ ‘Ó>∑\T, nHê<∏ää\T, e\dü eT]j·TT

M~Û|æ\¢\T, Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\T, ôV≤#Y.◊.$. k˛øÏqyês¡T.

` u\V”≤q esêZ\≈£î #Ó+~qyês¡T n+fÒ yÓqø£ã&çq ‘·s¡>∑‘·T\T, yÓTÆHêØº\T, yê]¸ø±<ëj·T+ s¡÷.60,000/` ø£+fÒ

‘·≈£îÿe ñqï Ç‘·s¡T\T.

ÄsY{ÏÇ`2009 ôdø£åHé 21(1) Á|üø±s¡+ @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° ø£ dü+ ¬s+&ÉT

HÓ\\≈£î ø£kÕ] düe÷yXyÓTÆ ã&ç nedüsê\T, |æ\¢\ Á|ü>∑‹ düeTdü \T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì >∑T]+∫ #·]Ã+∫ düe÷yX+˝À

rdüT≈£îH rsêàHê\qT $Tì{Ÿ‡˝À ]ø±s¡T¶ #dæ n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. $Tì{Ÿ‡˝À sêdüT≈£îqïyê{Ï neT\TqT

|üs¡ yøÏå+#ê*.

7.6 RTE #·≥º+ |ü<ë\T, $es¡D

(RTE - 2009 Terminology - Description)

` ôdø£åHé 21(1) Á|üø±s¡+` ã&ÉT\˙ï kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ mìïø£sTTq Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\‘√, Ä ã&ç À #·<äTe⁄‘·Tqï

u≤\\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò<ë dü+s¡≈£å≈£î\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T #˚j·÷*.

nsTT‘ ã\V”≤q esêZ\T, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\ |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò<ë dü+s¡ø£å≈£î\≈£î

<ëe÷cÕ|ü<äΔ‹˝À ÁbÕ‹ì<Ûä + ø£*Œ+#ê*.

` ôdø£åHé 21(2) Á|üø±s¡+` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ á øÏ+~ $<ÛäT\qT ìs¡«]ÔdüTÔ+~.

ôdø£åHé 22 : ôdø£åHé 21, düuŸôdø£åHé(1) Á|üø±s¡+ @s¡Œ&çq Á|ü‹ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT #dæq $<Ûä+>±

ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#Ój·÷´*.

#·≥º+˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\≈£î dü+ã+~Û+∫ ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<ë\T $es¡D\T |ü]o*<ë›+.

` u≤\\T : 6`14 dü+e‘·‡sê\ u≤\, u≤*ø£\T.

` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T: u≤\\ düVü≤», düe‹ Ò<ë <ä‘·Ô‘· rdüT≈£îqï ‘·*¢ Ò<ë ‘·+Á&ç.

` ã&ç: ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+~dü÷Ô >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q ã&ç. B+{À¢ Ç$ ñ+{≤sTT.

m) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ˝Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ kÕú|æ+∫ <ëì j·÷»e÷q´+ ˝Ò<ë ìj·T+Á‘·D˝À

ñqï ã&ç.

_) ‘·q Ks¡TÃ˝À yÓTT‘·Ô+ø±ì, ø=+‘·uÛ≤>∑+ø±ì, düVü‰j·T+>± dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+

qT+&ç bı+<äT‘·Tqï msTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\.

dæ) Á|ü‘˚ ø£ eØZø£s¡D≈£î #Ó+~q ã&ç.


&ç) ‘·q Ks¡TÃ\≈£î dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç m≥Te+{Ï düVü‰j·T+ bı+<äì

nHémsTT&Ó&é bÕsƒ¡XÊ\.

` dü+s¡ø£å≈£î\T: u≤\T&ÉT/u≤*ø£ dü+s¡ø£åD u≤<Ûä ‘· ø£düº&û ø£*– ñqï e´≈£îÔ\T. Mfiófl düVü≤» dü+s¡ø£å≈£î\T ø±e#·TÃ,

ø√s¡Tº Ò<ë #·≥º|üs¡+>± Á|üø£{Ï+#·ã&çq Ò<ë ìj·T$T+|üã&çq dü+s¡ø£å≈£î\T ø±e#·TÃ.

` ã\V”≤q esêZ\ |æ\ ¢\T: dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Á|üø£≥q <ë«sê ù|s=ÿqï ø£ dü+ yÓTT‘·Ô+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe yê]¸ø£

Ä<ëj·T+ ñqï ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò<ë dü+s¡ø£å≈£î\≈£î #Ó+~q u≤\\T.

` Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\˝À ñqï ãè+<ë\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T n+fÒ ôw&É÷´ Ÿ¶≈£î˝≤\T, ôw&É÷´ Ÿ¶ ‘Ó>∑\T, kÕe÷õø£+>±,

$<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq es¡Z+ Ò<ë dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·« Á|üø£≥q <ë«sê ù|s=ÿqï ‘Ó>∑, kÕe÷õø£+>±,

$<ë´|üs¡+>± yÓqTø£ã&çq es¡Z+ Ò<ë dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·« Á|üø£≥q <ë«sê ù|s=ÿqï kÕe÷õø£, kÕ+düÿè‹ø£,

Ä]úø£, uÛÖ>√[ø£, uÛ≤wü, *+>∑ Ò<ë @ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\ e\¢HÓ’Hê >±ì Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\T m<äTs=ÿ+≥Tqï

ãè+<ë\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T.

` kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ n+fÒ... q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú Ò<ë q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+|òüT+ Ò<ë õ˝≤¢ |ü]wü‘Y Ò<ë q>∑s¡

|ü+#êj·Tr Ò<ë |ü+#êj·Tr @ ù|s¡T‘√ |æ\Teã&çq|üŒ{Ïø° ã&ç MT<ä |ü]bÕ\Hê dü+ã+<Ûä ìj·T+Á‘·D ø£*–q

dü+düúì dü÷∫düTÔ+~ Ò<ë neT\T˝À ñqï #·≥º+ Á|üø±s¡+ @<Ó’Hê Á>±eT, |ü≥ºD, q>∑s¡+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+>±

|üì#˚j·T&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+ bı+~q dü+düúì dü÷∫düTÔ+~.

eT]ø=ìï u≤<Ûä ‘·\T:

1) bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD nedüs¡yÓTÆq |æ\¢\qT >∑T]Ô+#ê*. yê]øÏ •ø£åDqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

` |æ\¢\T ‘êeTT #]q ‘·s¡>∑‹˝Àì $$<Ûä düu…®≈£îº\˝À ‘·–q kÕúsTT˝À Òq≥¢sTT‘ ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕ>∑T≥≈£î

nedüs¡yÓTÆq kÕúsTTì kÕ~Û+#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq Á|ü‘´ø£ •ø£åDqT n+<äCÒj·÷*. Ç+<äT≈£î |æ\¢\T ej·TdüT‡≈£î

‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À #˚]q ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT˝À ñHêïs√, Ò<√ >∑T]Ô+#ê*, ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕπ> kÕúsTT˝À

Òø£b˛‘˚ Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD≤ πø+Á<ë\˝À (mdt{Ïdæ À) #˚sêÃ*. Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD≤ πø+Á<ë\T (mdt{Ïdæ) Á|ü‘˚ ø£

uÀ<ÛäHêkÕeTÁ–‘√ uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T neT\T#˚dæ $<ë´s¡Tú\T ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT kÕ~Û+#·T≥≈£î |üì#˚kÕÔsTT.

Ç$ Äyêdü ‘·s¡Vü‰˝À (ÄsYmdt{Ïdæ), Äyêdü s¡Væ≤‘·+>± (mHéÄsYmdt{Ïdæ) ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.

2) Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD ‘·sê«‘· |æ\¢\qT yê] ej·TdüT‡≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À #˚sêÃ*.

` m+‘· ‘=+<äs¡>± M\sTT‘˚ n+‘· düeTj·T+ qT+&ç ¬s+&ÉT dü+ˆˆ\ ˝À|ü\ ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕπ> kÕúsTTì

kÕ~Û+∫q ‘·sê«‘· dü+ã+~Û‘· ‘·s¡>∑‹øÏ Vü‰»s¡j˚T´≥T¢ #·÷&Ü*. á u≤<Ûä ‘·qT bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´

ø£$T{° ìs¡«Væ≤+#ê*.

3) ã&çãj·T{Ï |æ\¢\qT >∑T]Ô+#·&É+, düMTø£]+#·&É+˝À dü«j·T+düVü‰j·Tø£ ãè+<ë\T, bÂs¡düe÷» dü+düú\T yÓTT<ä …’q$

#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚ ≤ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #·÷&Ü*.

` Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì n+<äs¡T ã&çá&ÉT |æ\¢\ $esê\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T, n+>∑Héyê&û ø±s¡ ø£s¡Ô\T,

dü«#·Ã¤+<ä dü+düú\ düVü≤ø±s¡+‘√ ùdø£]+#ê*. Á|ü‹ Ç+{Ï qT+&ç ã&ç á&ÉT |æ\¢\ düe÷#ês¡+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

Ç#·TÃq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\T #·÷&Ü*. düe÷#ês¡ ùdø£s¡D˝À bÕ˝§ZHê*.


4) ã&çãj·T{Ï |æ\¢\ø√dü+ Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD

` ã&çãj·T{Ï |æ\¢\qT ã&ç À #˚]Ãq|ü⁄&ÉT yês¡T #˚]q ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕπ> kÕúsTT Òì#√ yê]ì Á|ü‘˚ ø£

•ø£åD πø+Á<ë\˝À (mdt{Ïdæ) #˚]Ã ‘·s¡>∑‹˝À ø=qkÕπ> kÕúsTTì kÕ~Û+#˚ ≤ #·÷&Ü*.

5) Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\ >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\≈£î, Ç‘·s¡ bÂs¡ düe÷» dü+düú\≈£î

•ø£åDìyê«*.

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\+fÒ <äTs¡<äèwüºe+‘·T\T ø±s¡ì, yê]øÏ ñqï Ä{+ø±\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·÷\T

n+~ùdÔ kÕ<Ûës¡D |æ\¢\‘√ düe÷qeTH yêdüÔyêìï düe÷»+ >∑T]Ô+#˝≤ ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*. #Óe⁄\T

$qã&Éì u≤\\≈£î $q&ÜìøÏ düVü≤ø£]+#˚ j·T+Á‘ê\qT neTs¡Ã&É+ <ë«sê yês¡T Ç‘·s¡ u≤\\‘√

düe÷qeTì >∑T]Ô+#ê*. #·<äTe⁄˝À yÓqø£u≤≥T‘·q+ nH˚~ ñ+&É<äì Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T ø=ìï HÓ’|ü⁄D≤´\qT

ø£*– ñ+{≤s¡ì yê{Ï À Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD ìe«&É+ <ë«sê yê]ì ìcÕí‘·T\T>± #˚j·Te#·Ãì düe÷C≤ìøÏ

ne>±Vü≤q ø£*–+#ê*.

6) bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’sY|üs¡‡Hé ‘·q |ü]~Û Àì Á|ü‘´ø£ bÕsƒ¡XÊ\\T, Á|ü‹ Áô|’y{Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\ $esê\‘√

bÕ≥T düMT|ü ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ã\V”≤q esêZ\T, nqqT≈£L\ ãè+<ë\≈£î #Ó+~q |æ\¢\ C≤_‘êqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ ‘·s¡|òü⁄q #Ó’s¡àHé ÄyêdüÁbÕ+‘·+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\\T n+fÒ Á|üuÛÑT‘·«, kÕúìø£

dü+düú\, msTT&Ó&é, Áô|’y{Ÿ, >∑T]Ô+|ü⁄bı+<äì Ç+ø± Ç‘·s¡ nìï s¡ø±\ (qy√<äj·T, ¬sdæ&Óì¸j·T Ÿ yÓTT<ä\>∑T)

bÕsƒ¡XÊ\\ $esê\qT, n+<äT˝À #·~y ã\V”≤q, nqqT≈£L\ esêZ\ |æ\¢\ $esê\qT ≈£L&Ü ùdø£]+∫

ìs¡«Væ≤+#ê*.

7.7 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ø£+fÒ eTT+<äT |ü]dæú‹

(Situation before SMCs comes into Existence)

>∑‘·+˝À bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ ø£$T{°\ #·≥º+`1998 Á|üø±s¡+ Á>±eT $<ë´ø£$T{°\T, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ ø£$T{°\T,

nø£&É$Tø˘ e÷ì≥]+>¥ ø£$T{°\T @s¡Œ&çq|üŒ{Ïø° yê{Ï $<ÛäT\T, u≤<Ûä ‘·\ neT\T $wüj·T+˝À m≥Te+{Ï #·≥ºã<äΔyÓTÆq

|üs¡ y˚ø£åD, ìj·T+Á‘·D Òø£b˛e&É+‘√ bÕøÏåø£yÓTÆq |òü*‘ê\qT bı+<ä&É+ »]–+~.

u≤\\ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ (ÄsY{ÏÇ)`2009 neT\T≈£î πø+Á<ä kÕúq+ bÕsƒ¡XÊ\\T. ø±ã{Ïº

bÕsƒ¡XÊ\\T Á|ü»\ Äø±+ø£å\ y˚Ts¡≈£î |üì#˚dæq|ü&˚ yê{Ï eTqT>∑&É ø=qkÕ>∑T‘·÷ Ä•+∫q $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#˚

neø±X+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ eT]j·TT ùde\T #·≥ºã<äΔ+ ø±ø£b˛e&É+ e\¢ $<ë´ø£$T{°\ ìs¡«Vü≤D, neT\T HêeTe÷Á‘·+>±

»]–+<äH˚~ >∑‘·+˝À @sêŒ≥T #˚dæq $<ë´ ø£$T{°\ <ë«sê nqTuÛÑe+˝ÀøÏ e∫Ã+~.

bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D, n_Ûeè~Δ À Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø√dü+ ø£ #·≥ºã<äΔyÓTÆq ø£$T{° ÄeX¯ ø£‘·qT >∑T]Ô+∫,

Á|ü»\ n;Ûwüº+ y˚Ts¡≈£î ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´ Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009˝À ªbÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°μ\qT #·≥ºã<äΔyÓTÆq

ø£$T{°>± s¡÷bı+~+∫ yê{ÏøÏ ìπs›•‘· u≤<Ûä ‘·\qT, Vü≤≈£îÿ\qT ø£*Œ+#·&É+ »]–+~.

#·≥ºã<äΔ+ ø±ø£eTT+<äT HêeTe÷Á‘·+>± q&ç∫q bÕsƒ¡XÊ\ ø£$T{°\T #·≥º+ @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· ‘·eT≈£î \_Û+∫q

#·≥ºã<äΔyÓTÆq ôVA<ë‘√ eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>±, ‘·|üŒìdü]>± bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ À ‘·eTe+‘·T bÕÁ‘·qT b˛wæ+#·e\dæ

ñ+~.


7.8 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T b+<äT≈£î? yê{Ïì b+<äT≈£î kÕ«>∑‹+#ê*?

(Why SMCs and Why should we welcome SMCs)

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ <ë«sê ã&ç ìs¡«Væ≤düTÔqï Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì ô|<ä›\T, $<ë´_Ûe÷qT\T,

‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düVü≤ø±s¡+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\ ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\qT düT\uÛÑ+>± kÕ~Û+#·e#·TÃ. bÕsƒ¡XÊ\≈£î

ø£*Œ+# edü‘·T\ $wüj·T+˝À, ã&ç á&ÉT |æ\¢\qT ã&çøÏ s¡|æŒ+#·&É+˝À, ã&ç ãj·T{Ï |æ\¢\qT ‹]– ã&çøÏ s¡|æŒ+#·T≥˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î kÕúì≈£î\T düVü≤ø£]+#·&É+ <ë«sê dü‘·Œ¤*‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\

j·÷»e÷q´ ø£$T{°ì @s¡Œs¡∫ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä ‘·\qT $»j·Te+‘·+>± ìs¡«]Ô+#·T≥≈£î ø£èwæ #˚j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\

j·÷»e÷q´ ø£$T{° @sêŒ≥TqT kÕ«>∑‹+#ê*. kÕúìø£+>± m<äTs¡jT´ düeTdü \qT yê] düVü‰j·T+‘√ |ü]wüÿ]+#·Tø√yê*.

qyÓ÷<äT˝À, Vü‰»s¡T˝À, edü‘·T\ ø£\Œq˝À, >∑TD≤‘·àø£ $<ë´ kÕ<Ûäq˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düVü‰j·T+

rdüTø√yê*.

7.8 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T b+<äT≈£î? yê{Ïì b+<äT≈£î kÕ«>∑‹+#ê*?

(Why SMCs and Why should we welcome SMCs)

me] |æ\¢\sTT‘˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·<äTe⁄‘·THêïs√ yê]ì bÕsƒ¡XÊ\≈£î ÄVü‰«ì+∫, $$<Ûä n+XÊ\ô|’ (qyÓ÷<äT,

Vü‰»s¡T, Á|ü>∑‹, edü‘·T\ ø£\Œq...) #·]Ã+#·&É+ <ë«sê, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚j·T&É+ <ë«sê

bÕsƒ¡XÊ\\qT ã˝Àù|‘·+ #Ój·Té#·TÃ. Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´s¡Tú\dü+K´ ‘·>∑TZ‘·Tqï H˚{Ï |ü]dæú‘·T\˝À bÕsƒ¡XÊ\

j·÷»e÷q´ ø£$T{°\qT bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #j·T&É+ <ë«sê düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e#·TÃ.

$<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹øÏ Ä≥+ø£+ ø£*–+# n+XÊ\qT bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\‘√ #·]Ã+#·&É+<ë«sê n&É¶+≈£î\qT

n~Û>∑$T+#·e#·TÃ.

mdtm+dæì bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\ìï+{Ï À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚j·T&É+ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düeTdü \

uÛ≤s¡+ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T+~. düe÷» düuÛÑT´\ <ä>∑Z]øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yÓfi¯fl&É+ e\¢ ã&çπø ≤uÛÑ+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~. mes¡T,

me] <ä>∑Zs¡≈£î yÓfi≤fl* nH˚ Á|üX¯ï e∫Ãq|ü&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT Ò #=s¡e#·÷|æ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT ø£\ee\dæ ñ+≥T+~.

yê]ì düe÷y˚XÊ\≈£î dü«j·T+>± ÄVü‰«ì+#ê*. |æ\¢\T b˝≤ #·<äTe⁄‘·THêïs¡H˚~ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘Ó*dæq|ü⁄Œ&˚ yês¡T

Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\ düe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. düe÷» dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\TŒø√e&Éy˚T Á|ü<Ûëq+, ø±ì

mes¡T me] <ä>∑Zs¡≈£î yÓfi≤¢* nH˚~ ø±<äT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT ø£*ùd @ neø±XÊìï ã&ç e<äT\Tø√sê<äT. $<ë´ dü+ã+<Ûä,

` bÕsƒ¡XÊ\ |üP]Ô düeTj·÷ìï uÀ<ÛäHêuÛÑ düq≈£î ñ|üjÓ÷–+#·&É+.

` bø£ÿ&É e÷s¡TŒ\T, yÓTs¡T>∑T|üs¡TÃø√e&É+ nedüs¡yÓ÷ >∑T]Ô+∫ <ëìø√dü+ Á|üj·T‹ï+#ê*.

` |æ\¢\ HêDýÓTÆq #·<äTe⁄≈£î u≤<Ûä ‘· eVæ≤+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT bdt.byéT.dæ. ≈£î |æ\¢\ Á|ü>∑‹ Á|ü<äs¡Ùq≈£î

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·&É+.

` e∫Ãq Á>±+≥T\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\ n+<ä]‘√ ø£*dæ rsêàq+ #˚dæ ñ|üjÓ÷–+#·&É+.

` eTÚ*ø£ edü‘·T\ ø£\Œq $ìjÓ÷>∑+, ø£eT÷´ì{°, düeTej·TdüTÿ\ düVü‰j·T+‘√ n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+.

` dæ.dæ.Ç. neT\T, dæ.dæ.Ç. ]ø±sY¶, ≈£îéTT Ò{Ïyé ]ø±sY¶ ìs¡«Vü≤D, u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ô|’ ne>±Vü≤q,

|æ\¢\ dü«uÛ≤e+, nedüsê\T, nuÛ≤´düq dü«uÛ≤e+ô|’ ne>±Vü≤q, |ü≥Tº, neT\T.


düe÷» dü+ã+<Ûä $$<Ûä düπs«\T, kÕúìø£+>± »]π> ñ‘·‡yê\T, ø±s¡ Áø£e÷\T e+{Ï yê{Ï À bÕ˝§Zì ã&çøÏ, düe÷C≤ìøÏ

eT<Ûä dü+ã+<Ûë\qT ô|+bı+~+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° Áø£eTã<äΔ+>± düe÷y˚X¯eTe⁄‘·÷ bÕsƒ¡XÊ\ dæú‹>∑‘·T\qT, nedüsê\qT >∑T]+∫

#·]Ã+∫q≥¢sTT‘ bÕsƒ¡XÊ\qT eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#+<äT≈£î neø±X+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ

Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫, neT\T|üs¡#·&É+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\T rs¡&É+‘√bÕ≥T $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&É+

»s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT≈£î ø£$T{° düuÛÑT´\T ‘·eT u≤<Ûä ‘·\T ‘Ó\TdüTø√e&É+‘√ bÕ≥T düe÷yXÊ\≈£î Vü‰»s¡Tø±e&É+, Á|ü>∑‹˝À

uÛ≤>∑kÕ«eTT\Tø±e&É+ »s¡>±*. ‘·<ë«sê Á|üuÛÑT‘·«+, düe÷»+, bÕsƒ¡XÊ\\ eT<Ûä düeTq«j·Tø£s¡Ô>± ø£$T{° |üì#düTÔ+~.

ø±e⁄q bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø±ã<äΔ+>± |üì#˚j·T&ÜìøÏ >∑\ nedüsê\qT >∑T]Ô+∫, ìπs›•+#·T≈£îqï $<ë´ \øå±´\T

kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ìs¡+‘·s¡ kÕúìø£ |üs¡ yø£åD nedüs¡+. n+<äT≈£î bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ @sêŒ≥T ‘·|üŒìdü]. nsTT‘˚

Á|üdüTÔ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T ô|’ ñ<›XÊ´\≈£î nqT>∑TD+>± |üì #düTÔHêïj·÷? nH $wüj·T+ Ä˝À∫+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+∫q #√≥ |òü*‘ê\T dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+>± ñHêïsTT.

7.9 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\T ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ ` Á|üuÛ≤e+

(SMC Meetings - Present Situations and its Impact)sêÁwüº+˝Àì b≈£îÿe bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ |ü]dæú‹ b˝≤ ñ+<√ |ü]o*<ë›+.

` bdt.m+.dæ düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡yÓTÆq #=s¡e, ÄdüøÏÔ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T

#·÷|üø£b˛e&É+.

` ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î nqT≈£L\yÓTÆq y˚fi¯ À¢ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+.

` düuÛÑT´\≈£î eTT+<ädüTÔ düe÷#ês¡+ Çe«ø£b˛e&É+.

` düe÷#ês¡+ ‘Ó*dæqqT ø£$T{° düuÛÑT´\T Vü‰»s¡Tø±ø£b˛e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\≈£î ‘·eT u≤<Ûä ‘·\T, $<ÛäT\ô|’ ne>±Vü≤q Òø£b˛e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ düe÷y˚X¯+ HêeTe÷Á‘·+>±H˚ ìs¡«Væ≤+#·ã&É&É+.

` $$<Ûä b˛{°\T ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T ` øÏ«CŸ, yê´düs¡#·q, Á|üdü+>±\T, dü÷ÿ˝Ÿ π>yéT‡, kÕ+düÿè‹ø£

ø±s¡ Áø£e÷\T, …’ÁãØ Mø˘/ Ø&ç+>¥ Mø˘, ãTø˘ ]eP´ yÓTT<ä\>∑Tq$.

` |æ\¢\ düeTÁ>±_Ûeè~Δ nìï ø√D≤\˝À á n+‘·s¡ $<ë´ Á|üD≤[ø£ ÁøÏj·T\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~ΔøÏ ø√dü+ nedüs¡yÓTÆq ø±s¡ Áø£e÷\˝À bÕ˝§Zq&É+, |ü⁄düÔø£

düMTø£å, #·s¡Ã\T, ôd$THês¡¢ À bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï$ #˚j·÷*.

` ã&ç n_Ûeè~ΔøÏ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ø£eT÷´ì{° e´≈£îÔ\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·T&É+. düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T

Ä•+∫ eT+∫ ã&ç>± r]Ã~<ë›*.

` dü+e‘·‡sê+‘·+˝À ã&ç ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T, bı+~q Á|ü>∑‹ô|’ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

` yê]¸ø£ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.


` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î ‘êeTT düuÛÑT´\eTH˚ $wüj·T+ ≈£L&Ü ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+.

` ø£$T{° düuÛÑT´\˝À ◊ø£eT‘· + Òø£b˛e&É+, düs¡sTTq ìs¡íj·÷\T rdüTø√ø£b˛e&É+.

` ì]›wüºyÓTÆq mC…+&Ü s¡÷bı+~+#·Tø√ø£b˛e&É+.

` ìπs›•‘· mC…+&Ü Á|üø±s¡+ düe÷y˚X¯ ìs¡«Vü≤D »s¡>∑ø£b˛e&É+.

` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, ì<ÛäT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\, $<ë´s¡Tú\ Vü‰»s¡T e+{Ï n+XÊ\T #·s¡Ã+#·≈£î+&Ü HêeTe÷Á‘·+>±

ìs¡«Væ≤+#·&É+.

` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì n+fÒ #·<äe&É+, sêj·T&É+, …ø£ÿ\T #˚j·T&É+ e+{Ï yê{Ïì $<ë´s¡Tú\‘√ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eTT+<äT

Á|ü<ä]Ù+#·ø£b˛e&É+.

` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì >∑T]+∫ #·]Ã+#·ø£b˛e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î eT+ps¡sTTq Á>±+≥T\ $esê\T, Ks¡TÃ $esê\T ‘Ó*j·T|üs¡#·ø£b˛e&É+.

` ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛sTTHê $Tì{Ÿ‡ sêdæ ‘·<äT|ü] dü+‘·ø±\T #˚sTT+#·&É+.

Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ Á|üuÛ≤e+:

ô|’q #Ó|æŒq≥T¢>± bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ düe÷yXÊ\T yÓTT≈£îÿã&ç>± kÕ>∑T‘·T+&É&É+ eT]j·TT ø£$T{°\T

ñ+&ç u≤<Ûä ‘·\T düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ì yêdüÔe |ü]dæú‘·T\T, Á|ü>∑‹, nedüsê\T ø£$T{°

düuÛÑT´\≈£î ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ À Ä≥+ø±\T @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT. ã&ç b˝≤ q&ÉTdüTÔ+~? |æ\¢\T

b˝≤ #·<äTe⁄‘·THêïs¡T? nì n&çπ> eédüú Òø£b˛e&É+e\¢ bÕsƒ¡XÊ\\ø£T, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Áø£eT+>± »yêãT<ë]‘·q+

Ò≈£î+&Ü b˛‘·Tqï~. Ç+<äTe\q ≈£L&Ü H˚{ÏøÏ <ë<ë|ü⁄ 40% eT+~ |æ\¢\T eTq ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·<äe&É+,

sêj·T&É+ #˚j·T Òø£b˛‘·THêïs¡T. ø±e⁄q bÕsƒ¡XÊ\ |æ\¢\ #·<äTe⁄ $wüj·T+˝À $eø£å‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î,

düe÷C≤ìøÏ »yêãT<ëØ‘·q+ eVæ≤+#ê*.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìjÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq |üìrs¡T, Äj·Tq / ÄyÓT Hêj·Tø£‘·«+, u≤<Ûä ‘· eVæ≤+# dü«uÛ≤e+

>∑T]+∫, bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T »]π> ø±s¡ Áø£e÷\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. yês¡T Á|üuÛ≤eo\Tsê, eT+∫ Hêj·T≈£î˝≤,

e÷s¡TŒø√dü+, eT+∫ø√dü+ ìs¡+‘·s¡+ ‘·|æ+#˚yêsê, u≤<Ûä ‘· rdüT≈£îH˚yêsê nì ‘Ó\TdüTÔ+~.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ düe÷y˚XÊ\qT Áø£eTã<äΔ+>± ìπs›•‘· mC…+&Ü Á|üø±s¡+ ìs¡«Væ≤dü÷Ô eT+∫ |òü*‘ê\qT

bı+~q bÕsƒ¡XÊ\\÷ eTq sêÅwüº+˝À ñHêïsTT.

ˇø£ $<ë´]ú ‘·+Á&ç e÷ ne÷àsTT m˝≤ #·<äTe⁄‘·Tqï~? s√p bÕsƒ¡XÊ\≈£î Vü‰»s¡e⁄‘·Tqï<ë?

nì ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&çì n&ç–q|ü&ÉT MT ne÷àsTT mes¡T? @+ ù|s¡T? nì ñbÕ<Ûë´j·TT\T n&çπ>

|ü]dæú‘·T\T ñ+fÒ Ä bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D m˝≤ »s¡T>∑T‘·T+<√ Ä˝À∫+#·+&ç. ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘êeTT

uÀ~ÛdüTÔqï ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\+<ä] |æ\¢\ ù|s¡T¢, yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, yê] ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ä + >∑T]+∫

‘Ó*dæ ñ+&Ü*. |æ\¢\ H˚|ü<∏ä + ‘Ó*dæq|ü⁄&ÉT |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹˝À, bÕsƒ¡XÊ\˝À m<äTs=ÿH˚ Çã“+<äT\qT

düT\uÛÑ+>± ‘=\–+#·e#·TÃqT.


7.10 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\T ` neT\T ` $<ÛëHê\T

(Conducting SMC Meetings - Proceedures)

ÄsY{ÏÇ`2009 Á|üø±s¡+ ¬s+&ÉT HÓ\\≈£î ˇø£kÕ] bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ (mdtm+dæ) düe÷y˚X¯+

ìs¡«Væ≤+#ê*.

düe÷yXÊìøÏ eTT+<äT:

` düe÷y˚X¯ ‘˚Bì, düeTj·÷ìï ìs¡ísTT+#ê*. n~ ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&Ü*.

` düe÷y˚X¯|ü⁄ mC…+&Ü @sêŒ≥T #˚düTø√yê* (kÕúìø£ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>±)

` düe÷y˚XÊìøÏ ø£ dü+ 3 s√E\ eTT+<äT ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î düe÷y˚X¯|ü⁄ ‘˚~, düeTj·T+, mC…+&Ü\‘√ ≈£L&çq

ÄVü‰«q |üÁ‘êìï n+~+∫, s¡o<äT bı+<ë*.

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT yê]‘√ dü«j·T+>± e÷{≤¢&Ü*. ø£*dæ düe÷y˚XÊìøÏ s¡eTàì ø√sê*.

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T/ ñbÕ<Ûë´j·TT\T mC…+&Ü n+XÊ\≈£î nqT>∑TD+>± ø±e\dæq ]ø±s¡T¶\T, ]õwüºs¡T¢,

Á|ü<äs¡Ùq n+XÊ\T dæ<äΔ+ #˚j·÷*.

` düuÛÑT´\T >∑T+Á&É+>± ≈£Ls√Ãe&ÜìøÏ, Á|ü<äs¡Ùq≈£î M\T>± düe÷yX düú ≤ìï dæ<äΔ+ #j·÷*. ‘ê>∑T˙s¡T yÓTT<ä\>∑T

edü‘·T\T ø£*Œ+#ê*.

düe÷yX düeTj·T+˝À...

` Vü‰»¬s’q düuÛÑT´\ #˚‘· Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T˝À dü+ã+~Û‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+‘·ø±\T #˚sTT+#ê*.

` >∑‘· e÷dü|ü⁄ rsêàHê\ n+XÊ\ neT\Tô|’ düMTø£å »s¡bÕ*.

` mC…+&Ü n+XÊ\qT Á|ü<ä]Ù+#ê*. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T #·s¡ÃqT n+X¯+ yêØ>± yÓTT<ä\Tô|{≤º*.

` #·]Ã+∫q n+XÊ\ìï+{Ïì rsêàHê\ |ü⁄düÔø£+˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT sêj·÷*.

Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ Á|ü>∑‹ kÕ~Û+∫q bÕsƒ¡XÊ\\ ñ<ëVü≤s¡D\T ø√ø=\¢\T. l $»j·÷q+<é

>∑T+≥÷s¡T |ü≥ºD+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q düeTj·T+˝À 50 eT+~ $<ë´s¡Tú\T+fÒ Á|üdüTÔ‘·+

$<ë´s¡Tú\ qyÓ÷<äT 600\≈£î #˚]+~. n‘·qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√, düe÷» düuÛÑT´\‘√, ô|<ä›\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T

ô|+bı+~+#·Tø√e&É+ e\¢ Ç~ kÕ<Ûä eTsTT´+~. Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷\˝À, C≤‘·s¡\˝À,

ñ‘·‡yê\˝À bÕ˝§Zq&É+, |æ\¢\T, ô|<ä›\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕe÷õø£ n+XÊ\≈£î ‘·–q dü÷#·q\T, düVü≤ø±s¡+

n+~+#·&É+ (Äs√>∑ , eékÕj·T $wüj·÷\˝À me]ì ø£\yê*, @+ #j·÷* e+{Ï$...) <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\qT

düe÷C≤ìøÏ düìïVæ≤‘·+ #j·T>∑*>±s¡T. bÕsƒ¡XÊ\≈£î nedüs¡yÓTÆq eTÚ*ø£ dü<äTbÕj·÷\T düeT≈£Ls¡TÃø√>∑*>±s¡T.

n&ç–+<˚ ‘·&Ée⁄>± düe÷» düuÛÑT´\T eTT+<äT≈£î e∫Ã bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\sTT´, bÕsƒ¡XÊ\

ìs¡«Vü≤D $»j·Te+‘êìøÏ ‘·eTe+‘·T düVü≤ø±s¡+ n+~+#ês¡T. düe÷» düuÛÑT´\≈£î Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìô|’

eT+∫ n_ÛÁbÕj·T&É+, qeTàø£+ ñ+fÒ ‘·eT |æ\¢\qT, u≤<Ûä ‘·qT Ä bÕsƒ¡XÊ\≈£î n|üŒ–kÕÔs¡T. BìøÏ ø±e*‡+~

eTq+ M\Tqï|ü&É ≤¢ Á>±e÷˝À¢øÏ yÓ[fl ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT |üsêeT]Ù+∫ eT+∫#Ó&É¶\T ‘Ó\TdüTø√yê*.


` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì |æ\¢\#˚ Á|ü‘· ø£å+>± Á|ü<ä]Ù+#ê*, #·]Ã+#ê*. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\#˚ e÷{≤¢&ç+|ü CÒj·÷*. n+fÒ

q\¢ã\¢ô|’ |æ\¢\#˚ sêsTT+#·&É+, …ø£ÿ\T #˚sTT+#·&É+, #·~$+#·&É+ e+{Ï$ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T / bdt.byéT.dæ.

düuÛÑT´\T #˚j·÷*.

` $<ë´s¡Tú\ Vü‰»s¡T, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, nuÛÑ düq kÕúsTT, ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>∑+, bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\ô|’ #·]Ã+#ê*.

#˚|ü≥ºuÀj˚T #·s¡ \qT ìs¡ísTT+#ê*. $Tq{Ÿ‡ ãTø˘ À qyÓ÷<äT#˚j·÷*.

` #·]Ã+∫q Á|ür n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ #|ü≥ºuÀjT #·s¡ \qT me¬se]øÏ @ u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+#ê˝À ìs¡ísTT+#ê*.

` ã&ç ãj·T≥ |æ\¢\qT ãfifl˝À ‹]– #]Œ+#·&ÜìøÏ ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î u≤<Ûä ‘·\T πø{≤sTT+#ê*.

` ÁbÕs¡úq≈£î Vü‰»s¡Tø±e\dæq, eT<Ûë´Vü≤ïuÛÀ»Hêìï |üØo*+#·e\dæq ø£$T{° düuÛÑT´\ ù|s¡¢qT ìs¡ísTT+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î nedüs¡yÓTÆq edü‘·T\ ø£\Œq≈£î $sêfi≤\T ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ ø£\dæ ùdø£]+#ê*.

` Ä e÷dü|ü⁄ Á|ü‘˚ ø£ dü+<äsê“¤\ >∑T]+∫ (ñ<ë: eT<äsY‡&˚, #·<äTe⁄\ |ü+&ÉT>∑ yÓTT<ä\>∑Tq$) yê{Ï Á|ü‘˚ ø£‘·qT

>∑T]+∫ $e]+#ê*. yê]ì ÄVü‰«ì+#ê*. Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ |ü]düsê\qT, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»Hêìï ø£$T{° düuÛÑT´\#˚ |ü]o*+|üCÒj·÷*.

` rsêàHê\ |ü⁄düÔø£+˝À rsêàHê\T, Á|ü>∑‹ì sêdæ Vü‰»¬s’q düuÛÑT´\#˚ $~Û>± dü+‘·ø£+ #˚sTT+#ê*.

` sêuÀe⁄ düe÷y˚XÊìøÏ mC…+&Ü s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

düe÷yX nq+‘·s¡+:

` rsêàHê\ Á|ü‹ì eT+&É\ $<ë´~Ûø±]øÏ düeT]Œ+#ê*.

` rsêàHê˝À¢ Á|ükÕÔ$+∫q n+XÊ\T neT\T »]π>˝≤ ø£$T{° |üs¡ y˚øÏå+#ê*. n+<äT≈£î Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

` ìs¡+‘·s¡+>± ¬>’sêΩ»s¡e⁄‘·Tqï |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+|æ+#˚ ≤ ÁX¯<äΔeVæ≤+#ê*.

7.11 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yX+˝À #·]Ã+∫ neT\T #j·Te\dæq$

(Items to be discussed in the SMC Meeting and its Implementation)

` Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑+.

` ã&çãj·T{Ï |æ\¢\qT >∑T]Ô+∫, ø±s¡D≤\T |üØ•*+∫, eT∞¢ã&ç À #˚s¡Ã&É+.

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T>∑\ |æ\¢\qT >∑T]Ô+∫, ‘·–q @sêŒ≥T¢ #˚j·T&É+.

` Á|ü‹ $<ë´]ú nìï düu…®≈£îº\˝À ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT˝À ñHêïs√, Ò<√ |ü]o*+∫ yê{Ï kÕ<Ûäq≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√

#·]Ã+∫ ‘·>∑T #·s¡ \T rdüTø√e&É+. Ç+<äT≈£î |æ\¢\ Á|ü>∑‹ uÛ≤wü,>∑DÏ‘·+, Ä+>∑¢+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\

eTT+<äT Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

` {°#·s¡¢ MT<ä $<˚ ‘·s¡ $<ÛäT\ uÛ≤s¡+ |ü&É≈£î+&Ü #·÷&É&É+.

` Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü {°#·s¡T¢ ã&çøÏ e∫Ã uÀ~Û+#˚ ≤ #·÷&É&É+.

` |æ\¢\T ã&ç˝À #˚s¡&ÜìøÏ ìsêø£]+#·&É+, ñ∫‘· kÂø£sê´\T düeT≈£Ls¡Ãø£b˛e&É+ e+{Ï |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\

ñ\¢+|òüTq Ò<ë ‹s¡düÿs¡D πødüT\qT kÕúìø£ n~Ûø±s¡T\ <äèwæºøÏ rdüT≈£îsêe&É+.


` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ HêD´‘·>± ñ+&˚≥≥Tº #·÷&É&É+, |æ\¢*ï n&ç– ‘Ó\TdüTø√e&É+, |üs¡ y˚øÏå+#·&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ nøö+{Ÿ ìs¡«Væ≤+#·&É+.

` |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ\T, kÂø£sê´\ ñ\¢+|òüTq πødüT\ |òæsê´<äT\ |ü]o\q.

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\T>∑\ u≤\\ #·<äTe⁄|üP]Ô #˚ùd+<äT≈£î nedüs¡eTj˚T´ dü<äTbÕj·÷\T düeT≈£Ls¡Ã&É+.

` |æ\¢\T ã&çøÏ ¬>’sêΩ»s¡T ø±≈£î+&Ü #·÷&É&É+.

` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, j·T÷ìbòÕs¡+, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T e+{Ï Á|üuÛÑT‘·«+ ø£*Œ+#˚ kÂø£sê´\T düÁø£eT+>± |ü+|æD°,

$ìjÓ÷–+|üã&˚≥T¢ #·÷&É&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Væ≤+#˚ nìï düMTøå± düe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§Zì n_Ûeè~ΔøÏ düVü≤ø£]+#·&É+.

7.12 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ |üìrs¡T ` neT\T ` dü÷∫ø£\T

(Functional aspects of SMCs - Implementation)

ÄsY{ÏÇ`2009 #·≥º+˝À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\ $<ÛäT\T, u≤<Ûä ‘·\ >∑T]+∫ #·]Ã+#ê+ ø£<ë. Ç$

bÕsƒ¡XÊ\˝À dü]>±Z neT\e⁄‘·THêïjÓ÷ Ò<√qqï $wüj·÷ìï y˚{Ïì #·÷dæ ‘Ó\TdüTø√e#√Ã ˇø£kÕ] #·÷<ë›+.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&É+, Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ ìØí‘· düeTj·T+˝À |üqT\T |üP]Ôø±e&É+.

` HÓ\yêØ düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫.

` ÄVü‰«q |üÁ‘ê\ |ü+|æD° ]õwüºsY/ô|ò’ Ÿ.

` Vü‰»s¡T |ü⁄düÔø£+, $Tì{Ÿ‡ |ü⁄düÔø£+.

` $Tì{Ÿ‡˝À ]ø±sY¶ #˚dæq n+XÊ\ neT\T

` ì<ÛäT\T düÁø£eT+>± $ìjÓ÷–+|üã&ç ñ+&É&É+, kÕe÷õø£ ‘·ìF ìs¡«Væ≤+#·&É+.

` ø±´wtãTø˘, s¡o<äT\T ñ+&É&É+.

` ø=qT>√\T #˚dæq kÕeTÁ– bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É&É+.

` |æ\¢\T düÁø£eT+>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î Vü‰»s¡T ø±e&É+.

` ã&ç ãj·T≥ |æ\¢\T Òø£b˛e&É+.

` nìï düu…®≈£îº\˝À |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìsêú]+∫q nuÛÑ düq kÕúsTTì ø£*– ñ+&É&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T y˚fi¯≈£î bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêe&É+, |üP]Ô düeTj·T+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀH˚ >∑&É|ü&É+.

` düe÷»+ qT+&ç bÕsƒ¡XÊ\≈£î ì<ÛäT\T, düVü≤ø±s¡+ n+~ ñ+&É&É+, bÕsƒ¡XÊ\ edü‘·T\ ø£\Œq˝À Á|ü>∑‹.

` bÕsƒ¡XÊ\ eTÚ[ø£ edü‘·T\qT ø£*– ñ+&É&É+.

` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ düÁø£eT+>± neT\T »s¡T>∑T‘·÷ ñ+&É&É+.

` j·T÷ìbòÕs¡+, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\e+{Ï$ $<ë´s¡Tú\+<ä]øÏ n+<ä&É+.

7.13 bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düe÷yXÊ\ ìs¡«Vü≤D ` dü÷∫ø£\T

(Indicators of Implementation for Effective Conduct of SMC Meetings)

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ç Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ |üqT\T |üP]Ôø±e&É+, n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#·&É+.


` ÄVü‰«q |üÁ‘·eTT\ ]õwüºsY / ô|ò’ Ÿ ñ+&Ü*. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î eTT{Ïºq≥T¢>± s¡o<äT\T ñ+&Ü*.

` $Tì{Ÿ‡ |ü⁄düÔø£+ Vü‰»s¡T |ü⁄düÔø£+.

` ìπs›•+∫q nC…+&Ü n+XÊ\ ]õwüºsY.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\ C≤_‘ê bÕsƒ¡XÊ\ >√&É≈£î Á|ü<ä]Ù+∫ ñ+&Ü*.

` >∑‘· düe÷y˚XÊ\ Hê{Ï eTTU≤´+XÊ\qT ‘Ó*ù| #ês¡Tº\T bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ düeTdü \qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#˚ ø£$T{° düuÛÑT´\ $esê\T.

` Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì 6`14 dü+ˆˆsê\ |æ\¢\ $esê\ |ü⁄düÔø£+.

` ã&ç ãj·T{Ï |æ\¢\ $esê\ |ü⁄düÔø£+.

` |æ\¢\ |üqT\T ` Á|ü>∑‹ Á|ü<äs¡Ùq\T.

` düe÷»+ qT+&ç bı+~q $sêfi≤\T. edüTÔe⁄\T, Ç‘·s¡ düVü‰j·T+ $esê\T.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T y˚fi¯≈£î ã&çøÏ sêe&É+, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À düeTj·÷ìï >∑&É|ü&É+.


bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\T #·≥º Á|üø±s¡+ ‘·eT u≤<Ûä ‘·\qT >∑T]Ô+∫ n‘· +‘· #·Ts¡T≈£î>± $<ÛäT\qT

ìs¡«]dü÷Ô, ìs¡+‘·s¡+ bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ùdü÷Ô, Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡e⁄‘·÷, bÕsƒ¡XÊ\ yêdüÔ$ø£

dæú‹>∑‘·T\ô|’ |ü]|üPs¡íyÓTÆq ne>±Vü≤q ø£*– ñqï|ü&˚ bÕsƒ¡XÊ\ nìï s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~ ìπs›•‘· \øå±´\qT

kÕ~Û+#˚ neø±X¯eTT+~.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° À yÓT+ãsY ø£ «qsY nsTTq Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\˝Àì

ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° Àì düuÛÑT´\≈£î ìs¡+‘·s¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥÷ Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü

düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤dü÷Ô bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ À bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+#˚ ≤ #·÷&Ü*‡q

ÄeX¯ ø£‘· m+‘Ó’Hê ñ+~.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ düe÷y˚XÊ\T ‘·s¡#·T>±, $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ nH˚~

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ #=s¡e eT]j·TT ÄdüøÏÔô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. mdt.m+.dæ. ñbÕ<Ûë´j·TT\

$<ÛäT\≈£î, bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\≈£î Ä≥+ø£+ nì uÛ≤$+#·sê<äT. $<ë´s¡Tú\T, yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T Ò≈£b˛‘˚ bÕsƒ¡XÊ\\

eTqT>∑&É ø£wüºeTì >∑T]Ô+∫ yê] |æ\¢\ Á|ü>∑‹øÏ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

düe÷» düuÛÑT´\ düVü≤ø±s¡+, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\\qT nìï s¡ø±\T>±

ã˝Àù|‘·+ #˚j·Te#·TÃ.

III


8. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£




8.2 H˚|ü<∏ä´+ (Context)

8.3 bÕsƒ¡XÊ\\T b+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT? ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, |æ\¢\T, düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\

qT+&ç @$T Ä•düTÔHêïs¡T?

(Why Schools have been established. What are the expectations ofsociety, parents and children from school)

8.4 RTE - 2009 - ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£

(RTE-2009 - School Development Plan )

8.5 bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ` ñ+&Ü*‡q n+XÊ\T ` s¡÷|üø£\Œq ` neT\T

(SDP - Items to be included, Preparing plans and its Implementation )

8.6 SDP nedüs¡+ @$T{Ï? b+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·Tø√yê*?

(Why SDP and Why to develop?)

8.7 SDP Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ eT]j·TT <ëì Á|üuÛ≤e+

(SDP - Existing situation and its Impact)

8.8 SDP neT\T u≤<Ûä ‘·\T ` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, bdt.byéT.dæ. #ÛÓ’s¡àHé düuÛÑT´\T

(SDP - Implementation - Roles and Responsibilities - HM, Chairmanand Members of SMC)

8.9 SDP - neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(SDP - Indicators of implementation )

8.10 SDP˝Àì n+XÊ\T

(Items under SDP )

8.11 qeT÷Hê SDP ` bòÕsêà{Ÿ

(SDP Model Format)



>∑Ts¡T•wüß´\ dü+ã+<Ûä+

$<ë´ uÀ<Ûäq˝À nìï{Ïø£Hêï ø°\ø£yÓTÆ+~ @~? >∑Ts¡T•wüß´\ eT<Ûä n$uÛ≤»ýÓTÆq düVü≤» ùdïVü≤

ã+<ÛäyT. nsTT‘ á jÓ÷>∑ ‘· ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m|ü&ÉT \_ÛdüTÔ+~? |æ\¢ À¢ |æ\¢yê&ç>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

e÷]b˛>∑*Zq|ü&. ñbÕ<Ûë´j·TTìï >∑T]+∫ m˝≤+{Ï nqTuÛÑ÷‹ |æ\¢\≈£î+&Ü*? düVü≤bÕ{Ï nH

uÛ≤eH.

|æ\¢\ |ü≥¢ á »yêãT<ëØ‘·q+ me]øÏ kÕ<Ûä´+ ø±<äT? Vü≤è<äj·÷+‘·sê\˝À <ë–,

C≤\Tyêsê*‡q |üdæ‘·q+ ô|<ä›]ø£|ü⁄f…&Ü]˝À Ç+øÏb˛sTTq yê]πø. >∑Ts¡T•wüß´\ eT<Ûä ø±yê*‡+~

kÕìïVæ≤‘· yTHê? ø±<äT. Ä+‘·s¡+–ø£ nuÛÒ<ä+. n~ Ò≈£î+&Ü >∑Ts¡Te⁄ Ç#Ã~ Ò<äT. •wüß´&ÉT rdüTø=HB

Ò<äT.

` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\˝À #]q|üŒ{Ï qT+&ç nø£ÿ&ç yê‘êes¡D+˝À yê‘·‡˝≤´qTsê>±\T, ÁX<äΔ‘√

≈£L&çq dü+s¡ø£åD ñqï|ü& uÛÑÁ<ä‘· ñqï<äì uÛ≤$kÕÔs¡T. eTTK´+>± ‘·eT≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À ñqï

dü+ã+<Ûë\˝À uÛÑÁ<ä‘· ñqï<äì uÛ≤$ùdÔ $<ë´s¡Tú\T ùd«#·Ã¤>±, düTìï‘·+>±, ìwüÿ≥|ü+>± düŒ+~+#·>∑\s¡T.

yê] $<ëúÛ≤´dü+ ìsê≥+ø£+>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~. n|ü& yês¡T bÕsƒ¡ $wüj·÷\H ø±ø£ yê] #·T≥÷º

»s¡T>∑T‘·Tqï yê{Ï |ü≥¢ ≈£L&Ü düVü≤»yÓTÆq ≈£î‘·÷Vü≤\+, ÁX<äΔ #·÷|ü⁄‘·÷ ñ‘ê‡Vü≤+>± yê{Ï >∑T]+∫

Hs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ùd«#·Ã¤>± Á|ü•ïkÕÔs¡T. dü«‘·+Á‘·+>± Ä˝À∫kÕÔs¡T. #·]ÃkÕÔs¡T ùV≤‘·Tã<ä›+>±qT, Áu≤+‹øÏ

˝Àeq≈£î+&ÜqT Ä˝À∫+#·>∑*π> XøÏÔ kÕeTsêú \qT ô|+#·Tø√e&ÉyT $<ä . @ $<ÛäyÓTÆq ìs¡“+<Ûä+ Òq|ü&

Hs¡TÃø√e&É+ nH~ kÕ<Ûä +.

` õ&ÉT¶ ø£èwüíeT÷]Ô

bÕ‹πøfi¢ øÏ+<ä≥ eTVü‰‘êà>±+BÛ C≤‹ ø√dü+ ø=‘·Ô ‘·s¡Vü‰ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´ |ü<∏äø±ìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.

n~ uÒdæø $<ë´ ñ<ä eT+>± Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä qT kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ düìïVæ≤‘·+>±,

dü+>∑‘·+>± #Ój·÷´\˙, n+<äTø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£eT+˝À ø=+‘· ø±sTTø£ ÁXeTq÷, ñ‘êŒ<äø£

ÁXeTq÷ ≈£L&Ü yTfi$+#ê\ì Äj·Tq uÛ≤$+#ês¡T. n~ uÛ≤s¡‘·<X $<ë´ #·]Á‘· ÀH eTVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq

eT\T|ü⁄, mH√ï Á_{Ïwt bÕ\q <X+˝À dæúØø£]dü÷Ô e∫Ãq |ü⁄düÔø£ πø+Á<ä, |üØøå±<Ûë]‘·, ìwüÃ¤\ $<ë´

eédüú MT<ä n<=ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T. n<=ø£ C≤rj·T ñ<«>±ìï ÒeHÓ‹Ô+~.

Ä eTÚ[ø£ \ø£åD≤\T Ç$: (1) $<ä ˝À ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡ ø£ ≤|ü+ Á|ü<Ûëq uÛ≤>∑+ ø±e&É+, (2)

bÕsƒ¡XÊ\ ø£]≈£î\+ì ñ‘êŒ<äø£ ø±s¡ ø£ ≤|ü+‘√q÷, bÕsƒ¡XÊ\ #·T≥÷º ñ+& uÛÖ‹ø£ kÕe÷õø£ |ü]düsê\≈£î

düìïVæ≤‘·+>± rdüT≈£îb˛e&É+, (3) bÕsƒ¡XÊ\≈£L, kÕúìø£ düe÷C≤ìøÏ eT<Ûä Äràj·T dü+ã+<Ûëìï

@s¡Œs¡#·&É+.



8. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£




1) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ n+fÒ @$T{Ï? (What is meant by school development?)2) bÕsƒ¡XÊ\\ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ @$T{Ï $X‚¢wæ+#·+&ç?

(What is present situation of school functioning, situation analysis?)3) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ @ @ eP´Vü‰\T eT]j·TT eqs¡T\T nedüs¡+?

(What strategy and resources are required for school development?)4) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ n+fÒ @$T{Ï? Ç~ m+<äT≈£î nedüs¡+?

(What is SDP and why is it required?)5) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*? mes¡T bÕ˝§ZHê*?

(How to develop SDP ? Who will participate?)6) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø, neT\T, Á|üuÛ≤e+, eT÷˝≤´+ø£q <äX¯\T.

(SDP development - Implementation - Impact evaluation and steps?)7) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ neT\T˝À me]øÏ @ @ u≤<Ûä ‘·\T?

(What are the roles and responsibilities of the persons in the implementation of SDP?)8) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ u≤>± neT\T ne⁄‘·Tqï~ nì ‘Ó\Œ&ÜìøÏ dü÷∫ø£\T

(Indicators of implementation)


bÕsƒ¡XÊ\ ‘êqT ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nes¡yÓTÆq eqs¡T\qT >∑T]Ô+∫, düeT≈£Ls¡TÃø=ì,

neT\T≈£î u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#˚ e´≈£îÔ\qT >∑T]Ô+∫ ìØí‘· ø±\eé~Û À, n+<ä] uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ \øå±´\qT kÕ~Û+#·&É+

nH˚$ eTT+<äT>±H˚ Ä˝À∫+∫ n+#·Hê\‘√ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+#·T≥≈£î s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚ Á|üD≤[πø ªbÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ

Á|üD≤[ø£μ.

8.3 bÕsƒ¡XÊ\\T b+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT? ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, |æ\¢\T, düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç

@$T Ä•düTÔHêïs¡T?

(Why Schools have been established. What are the expectations of society, parentsand children from school)

düe÷» nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± sêC≤´+>∑ dü÷Œ¤]Ô‘√ Á|ü»\ø=s¡≈£î @sêŒ≥T #˚dæq dü+düú bÕsƒ¡XÊ\. ªã&çμ

n+fÒ ˇø£ uÛÖ>√[ø£ Á|ü<˚X¯+, uÛÑeq+, edüTÔ kÕeTÁ– ø±<äT. ã&ç n+fÒ n_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q~. ã&ç À ø=ìï

Á|üÁøÏj·T\T, ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê*. e÷qe dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=Hê*. Ä•+∫q |òü*‘ê\T (outputs) sêyê*.


düe÷»+ ø√dü+ ã&ç @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ä düe÷C≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq e´≈£îÔ\T>± |æ\¢\qT ã&ç r]Ã~<ë›*. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\

Á|üuÛ≤e+ düe÷»+ô|’ |üP]ÔkÕúsTT˝À ñ+≥T+~. ã&ç á&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç À #˚] #·<äTe⁄≈£îH˚ ˇø£ Á|ü<˚X¯+>±

ø±≈£î+&Ü |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ø±dü+, uÛÑ$wü ‘Y bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä›ã&É&É+, düe÷» nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>±

|æ\¢\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ã&ç ‘·q u≤<Ûä ‘·>± >∑T]Ô+#ê*. ø=ìï düu…®≈£îº\˝À ì|ü⁄D‘· kÕ~Û+#·&É+ ø±≈£î+&Ü |æ\¢\

HÓ’|ü⁄D≤´\qT >∑T]Ô+∫ yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ Á|üÁøÏj·T ã&ç À »s¡>±*. bÕsƒê\T #·~$+#·&É+, yê{Ïì |üP]Ô#˚j·T&É+, |üØø£å\T

ìs¡«Væ≤+∫, e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T Á|üø£{Ï+#·&É+ e+{Ï$ ã&ç u≤<Ûä ‘· À¢ ∫qï $uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T nì >∑T]Ô+#ê*. |æ\¢\

Vü≤≈£îÿ\qT ø±bÕ&ç, |æ\¢\ HÓ’|ü⁄D≤´\qT >∑T]Ô+∫, yê]øÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T ìs¡«Væ≤+∫, yê]

düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·&É+ ã&ç qT+&ç Ä•düTÔqï eTTKýÓTÆq n+XÊ\T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T M{ÏøÏ nqT>∑TD+>± ã&ç

ø±s¡ Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì neT\T #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. Çe˙ï $»j·Te+‘·+ ø±yê\+fÒ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î

ˇø£ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·|üŒìdü]>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ïº ã&çøÏ ˇø£ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#˚düTø=ì <ëì neT\T <ë«sê

Ä•+∫q \øå±´\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç @$T Ä•düTÔHêïs¡T?

kÕ<Ûës¡D+>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç øÏ+~ n+XÊ\qT Ä•kÕÔs¡T.

` ‘·eT |æ\¢\T Äq+<ä+>± u≤>± #·<äyê\ì, H˚s¡TÃø√yê\ì, eT+∫ eTìwæ>± b<ä>±\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

` ‘·eT |æ\¢\qT <ä+&ç+#·≈£L&É<äì Ä•kÕÔs¡T.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T s√p ã&çøÏ sêyê\ì, ‘·eT |æ\¢\≈£î #·ø£ÿ>±/ u≤>± #·<äTe⁄ #ÓbÕŒ\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

` |æ\¢\≈£î #·<äe⁄‘√bÕ≥T Ä≥\T, bÕ≥\T, HÓ’‹ø£ $\Te\T H˚sêŒ\ì, |æ\¢\qT o\e+‘·T\T>± r]Ã~<ë›\ì,

` ‘·eT |æ\¢\ Ädü≈£îÔ\≈£î, HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<Ûäq »s¡>±\ì,

` eT+∫ #·<äTe⁄\T, n\yê≥T¢, JeqHÓ’|ü⁄D≤´\T n\es¡TÃø√yê\ì, ã&ç Çe˙ï n+~+#ê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

|æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç @$T Ä•düTÔHêïs¡T?

` <ä+&Éq\T ñ+&É≈£L&É<äT, ÄbÕ´j·T‘·, uÛÑÁ<ä‘·, Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡ yê‘êes¡D+ ñ+&Ü\ì,

` ‘·eT Á|ü>∑‹øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕ≥T|ü&Ü\ì, nq>± ns¡úeTj˚T´˝≤ u≤>± #·<äTe⁄ #ÓbÕŒ\ì,

` Ä≥\T Ä&Ü\ì, ‘√{Ïyê]‘√ e÷{≤¢&Ü\ì, >∑&ÉbÕ\ì,

` ‘·eTqT >∑T]Ô+#ê\ì, ‘·eTqT |ü{Ïº+#·Tø√yê\ì,

` ã&ç ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ ùd«#·Ã¤qT, >ös¡yêìï, ùdïVü≤‘·‘ê«ìï, ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\≈£î $\Te Çe«&Üìï

` ‘·q<Ó’q XË’*˝À nuÛÑ dæ+#·T≥≈£î ‘·–q yê‘êes¡D≤ìï ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.

düe÷»+ bÕsƒ¡XÊ\\ qT+&ç @$T Ä•düTÔ+~?

` düe÷»+ ‘·q nedüsê\T rsê\ì

` |æ\¢\T düè»qo\Ts¡T>± s¡÷bı+<ë\ì

` |æ\¢\T e÷qMj·T $\Te\T ø£\yêØ>± ‘·j·÷s¡Tø±yê\ì, ùd«#êÃ¤, düe÷q‘·«+ ø£*– ñ+&Ü\ì, Ç‘·s¡T\qT

>ös¡$+#ê\ì.

` ‘·eTø±fi¯flô|’ ‘êeTT ì\ã&ç be]ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü ñ+&Ü\ì

` uÛÑ$wü ‘·TÔ≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\T>±, bÂs¡T\T>± |æ\¢\T r]Ã~<ä›ã&Ü\ì ø√s¡T≈£î+≥T+~.


Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ á nìï n+XÊ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì ˇø£ <ës¡Ùìø£‘· (vision) Á|üø±s¡+ ø=ìï \øå±´\qT

ìπs›•+#·Tø=ì bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. bÕsƒ¡XÊ\\T ìsê›]+#·T≈£îqï \øå±´\qT <äèwæº À

ñ+#·Tø=ì bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. Ç+<äTø√dü+ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ $X‚¢wüD, kÕ~Û+#ê*‡q

Á|ü>∑‹, n+<äTu≤≥T˝Àì eqs¡T\T, düeT≈£Ls¡TÃø√yê*‡q eqs¡T\T, ø±\eé~Û, eP´Vü‰\T.... yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì

Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.

8.4 RTE-2009 - ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£

(RTE-2009 - School Development Plan)ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 ôdø£åHé 21 düuŸôdø£åHé (1) Á|üø±s¡+ Á|ü‹ ã&ç À ã&ç j·÷»e÷q´

dü+|òü÷ìï @sêŒ≥T#j·÷*.

düuŸôdø£åHé (2) Á|üø±s¡+ ã&ç j·÷»e÷q´ dü+|òüT+ á øÏ+~ $<ÛäT\qT ìs¡«]ÔdüTÔ+~.

b) ã&ç |üìrs¡TqT |üs¡ yøÏå+#·&É+.

_) ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, dæbòÕs¡düT #˚j·T≥+.

dæ) dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë @ Ç‘·s¡ eqs¡T\ qT+∫ nsTTHê n+~q ì<ÛäT\ $ìjÓ÷>±ìï

|üs¡ yøÏå+#·&É+.

&ç) dæbòÕs¡düT #˚dæq Ç‘·s¡ $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·&É+.

` ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ >∑T]+∫ ÄsY.{Ï.Ç.`2009 ôdø£åHé 22 düuŸôdø£åHé (1) ˝À Á|ü‹ã&ç j·÷»e÷q´

dü+|òüT+ dæbòÕs¡düT #˚dæq $<Ûä+>± ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.

` düuŸôdø£åHé (2) Á|üø±s¡+ dü+<äsê“¤ìï ã{Ïº Á|üD≤[ø£\≈£î n+~+#˚ Á>±+≥¢≈£î düuŸôdø£åHé (1) Á|üø±s¡+

‘·j·÷s¡T#˚dæq ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ Ä<Ûës¡eTe⁄‘·T+~.

8.5 bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ` ñ+&Ü*‡q n+XÊ\T ` s¡÷|üø£\Œq ` neT\T

(SDP - Items to be included, Preparing plans and its Implementation )

bÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ ÄsY.{Ï.Ç.`2009 Á|üø±s¡+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+<äCÒdü÷Ô dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£

Á|üuÛÑT‘·«+ <ëì j·÷»e÷q´+ Ò<ë ìj·T+Á‘·D˝À ñqï dü+düú.

bÕsƒ¡XÊ\ u≤\\+<ä]˝À $<ë´kÕ<Ûäq≈£î ø£èwæ#ùd πø+Á<ä+. u≤\\ kÕeTsêú \î, Ädü≈£îÔ\î, yÓ’Ks¡T\T, HÓ’|ü⁄D≤´\e+{Ï

yê{Ïì $ø£dæ+|üCÒùd düú\+. ùd«#êÃ¤|üP]‘· yê‘êes¡D+˝À ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø°Ôø£]+∫, ‘√{Ï yê]‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√

#·]Ãdü÷Ô ‘·eT≈£î ‘Ó*dæq n+XÊ\qT |ü+#·T≈£î+≥÷, ‘Ó*j·Tì n+XÊ\ >∑T]+∫ düe÷<ÛëHê\qT nH«wædü÷Ô, |ü]XÀ~Ûdü÷Ô

u≤\\T nuÛÑ dæ+#·&ÜìøÏ M\T ø£*Œ+#~ bÕsƒ¡XÊ\. u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δì kÕ~Û+∫, yê]ì düe÷» nedüsê\≈£î

nqT>∑TD+>± ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± r]Ã~~›, sêC≤´+>∑+ ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î @sêŒ≥T#dæq düeTC≤ìøÏ

nedüs¡yÓTÆq kÕe÷õø£ dü+düú bÕsƒ¡XÊ\.

ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\ ô|’ \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î ‘·q<Ó’q <äèø£Œ<∏ä+ <ës¡Ùìø£‘·‘√ |üì#j·÷*‡ ñ+≥T+~. bÕsƒ¡XÊ\ ‘êqT

@sêŒ≥T #˚düTø=qï \øå±´\ kÕ<Ûäq˝À Á|üdüTÔ‘·+ @ dæú‹˝À ñ+~? Á|ü>∑‹ b˝≤ ñ+~? |üP]ÔkÕúsTT \øå±´\ kÕ<Ûääq≈£î

b˝≤+{Ï ø£èwæ #˚j·÷*? e+{Ï n+XÊ\T bÕsƒ¡XÊ\ s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç

ñ+≥T+~.


ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*.

Ç+<äTø√dü+ eTT+<äT>± Á>±eTdüuÛÑqT @sêŒ≥T#˚j·÷*. á düuÛÑ≈£î ~>∑Te ‘Ó*|æq yê]ì ÄVü‰«ì+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\˝À qyÓ÷<äsTTq |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, kÕúìø£ dü+düú\ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T, eTVæ≤fi≤ düe÷K´\T, bÕsƒ¡XÊ\

|ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï $<ë´s¡+>∑+˝À |üì#˚düTÔqï Á|üeTTK dü«#·Ã¤+<ä ùdyê dü+düú ñqï≥¢sTT‘˚ Ä dü+düú

Á|ü‹ì~Û.

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ n+fÒ

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈£î s¡÷bı+~+#˚~.

` bÕsƒ¡XÊ\ kÕ~Û+#ê*‡q \øå±´\T, nedüsê\T >∑T]Ô+#˚~ eT]j·TT eqs¡T\qT düeT≈£Ls¡TÃø=H˚~. \øå±´\qT

kÕ~Û+#·T≥ø=s¡≈£î Á|üD≤[ø£, neT\T.

` $<ë´$wüj·Tø£ n+XÊ\qT #·]Ã+#˚~` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\T ` b˝≤ eTT+<äT≈£î yÓfi≤fl*.

` ìπs›•‘· düeTj·T+˝À neT\T |ü]∫ nqT≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#˚~.

` me¬ses¡T @j˚T u≤<Ûä ‘·\T ìs¡«Væ≤+#ê˝À dü÷∫+#˚~. b+‘· düeTj·T+˝À kÕ~Û+#˚~ ‘Ó*ù|~.

` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT, ñbÕ<Ûë´j·TT\qT, düe÷C≤ìï uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #˚dæ, neT\T|ü]∫, n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#˚~.

` ìπs›•+∫q \øå±´\qT kÕ~Û+#·T≥˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |üs¡ y˚øÏå+#˚~, düMTøÏå+#˚~.

` Á|üD≤[ø£ À M{Ïì ≈£L&Ü bı+<äT|üs¡#·e\dæ ñqï~.

` nedüs¡yÓTÆq bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ dü+K´ (‘·s¡>∑‹ yêØ>±)

` nìï s¡ø±\ yê‘êes¡D≤\qT ‘·≥Tºø√>∑\ <äè&ÛÉyÓTÆq uÛÑeq+

` ‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s¡ +

` j·T÷ìbòÕs¡+

` |æ\¢ À¢ ø£ dü kÕeTsêú \sTTq #·<äe&É+, sêj·T&É+, …ø£ÿ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì n+<ä] |æ\¢\‘√ kÕ~Û+#·&É+.

` b˛wüø£$\Te\Tqï eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+

` Ä≥düú\+

` ñ˝≤¢dü+ ø=s¡≈£î $$<Ûä nuÛ≤´dü ÁøÏj·T\T

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\ u≤\\≈£î Á|ü‘˚ ø£ kÂø£sê´\T

` Á|ür ‘·s¡>∑‹˝Àì nìï düu…®≈£îº\˝À |æ\¢\+<ä]˝À kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫ mø£ÿ&É m≈£îÿe <äèwæº ñ+#ê˝À Á|üD≤[ø£ Á|ü‹_+_düTÔ+~. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì

|æ\¢\+<ä]ø° ùdïVü≤|üP]‘·yÓTÆq, Äq+<ä<ëj·Tø£yÓTÆq yê‘êes¡D≤ìï n+~+#·T≥˝À Á|üD≤[ø£ Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À ñ+&Ü*‡q n+XÊ\T <äèwæºô|{≤º*‡q n+XÊ\T:

` |æ\¢\ qyÓ÷<äT, ì\ø£&É, Vü‰»s¡T.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î uÛÖ‹ø£ edü‘·T\ ø£\Œq, ñqï edü‘·T\ ñ|üjÓ÷>∑+.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ ìj·÷eTø£+

` eqs¡T\ düMTø£s¡D ` dü~«ìjÓ÷>∑+


` bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£qT Ä•+∫q y˚Ts¡≈£î \øå±´‘·àø£+>± neT\T#˚j·T&É+.

` >∑TD≤‘·àø£ $<ä qT n+~+#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\T ‘·eT ‘·s¡>∑‹ kÕúsTTøÏ ìπs›•+#·ã&çq kÕeTsêú \T

kÕ~Û+#·>∑\>∑&É+.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\T ø±bÕ&É&É+.

` u≤\\+<ä]ø° düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É&É+.

` ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ô|+#·&É+.

` $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·T&É+, Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

` ôw&É÷´˝Ÿ˝À ù|s=ÿqï Á|üe÷D≤\ y˚Ts¡≈£î n<äq|ü⁄ uÛÖ‹ø£ kÂø£sê´\T, |ü]ø£sê\T.

` bÕsƒ¡XÊ\ bÕ]X¯ó<äΔ +, bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘·, Äs√>∑ + eT]j·TT |ü]X¯óÁuÛÑ‘·.

` u≤\\ yÓ’ø£ ≤´ìï ‘=*<äX¯ ÀH˚ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ Á|ü‘˚ ø£<äèwæº kÕ]+#·&É+.

` ñbÕ<Ûë´j·T dü+dæ<äΔ‘· eT]j·TT eè‹ÔHÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+|ü⁄<ä\.

` HêDýÓTÆq $<ëúÀ<Ûäqø√dü+ Á|üdüTÔ‘·+ neT\T#˚düTÔqï uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T, düu…®≈£îº dü«uÛ≤e+, |æ\¢\ dü«uÛ≤yêìøÏ

nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\˝À sêe\dæq e÷s¡TŒ\T.

` n<äq|ü⁄ n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ Ä]úø£ nedüsê\T, dü+e‘·‡s¡+ yêØ>± Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|üs¡#ê*.

` eqs¡T\qT >∑T]Ô+#·&É+, dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À, Á|ü>∑‹˝À bdt.byéT.dæ. düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+.

` Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD πø+Á<ë\≈£î nedüs¡eTsTTq ì<ÛäT\T, ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, j·T÷ìbòÕsê\T eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\

u≤<Ûä ‘·\ ìs¡«Vü≤D≈£î ø±e\dæq n<äq|ü⁄ Ä]úø£ nedüsê\T e+{Ï yê{Ïì dü+e‘·‡s¡+ yêØ>± Á|üD≤[ø£ À

bı+<äT|üs¡#ê*.

Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ô|’ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’sY|üs¡‡Hé, ø£ «qsY

dü+‘·ø£+ #˚dæ Ä]úø£ dü+e‘·‡s¡+ eTT–ùd˝À|ü⁄ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, neT\T:

ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ jÓTTø£ÿ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹, ÁbÕ<Ûëq´‘·\ yêØ>± nedüsê\T, nø£ÿ&É \_Û+#˚ eqs¡T\ e+{Ï nH˚ø£

n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Ä ÁbÕ+‘· $<ë´ |ü]dæú‹ô|’ Ä Äyêdü+˝Àì Á|ü»\≈£î, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î |üP]Ô ne>±Vü≤q ñ+≥T+~.

ø±e⁄q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ ø=s¡≈£î #˚ùd Á|üD≤[ø£ À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT, kÕúì≈£î\≈£î uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #˚dæ yê]øÏ bÕsƒ¡XÊ\

|ü≥¢ j·÷»e÷q´ uÛ≤eq ø£*–+∫q|ü⁄&˚ ìsêΔ]+∫q \øå±´\qT #˚s¡Tø√>∑\+.

Ç+<äTø=s¡≈£î ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 (ÄsY{ÏÇ`2009) bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°\≈£î

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~› Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø eT]j·TT neT\T˝À düeTT∫‘· kÕúq+ ø£*Œ+∫+~. bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\

Ä<Ûä«s¡ +˝À kÕúìø£ Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ @s¡Œ&çq bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\T, $<ë´_Ûe÷qT\T

ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ yêØ>± ‘ê‘êÿ*ø£ Á|üD≤[ø± ùdº{ŸyÓT+{ŸqT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

` Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·&É+ m˝≤?

` Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷ØøÏ eTT+<äT,

` Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø düeTj·T+˝À,


` Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø nq+‘·s¡+ #j·Te\dæq n+XÊ\qT >∑T]Ô+#ê*. n+<äTø£qT>∑TD+>± u≤<Ûä ‘·\T |ü+#·Tø=ì

Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT düuÛÑT´\

uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ n+<äs¡T ø£*dæ ñeTà&ç>± |üs¡düŒs¡+ #·]Ã+∫ dü$Twæº>± ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*. ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À

uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø±e&É+ ˇø£ eT+∫ neø±X¯+>± uÛ≤$+#ê*. ‘·eT e+‘·T düVü≤ø±sêìï n+~+#ê*.

Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷ØøÏ eTT+<äT: bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#ê*‡q Á|ü<Ûëq u≤<Ûä ‘· yÓT+ãsY ø£ «qsY>±

bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ô|’H˚ ñ+≥T+~.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ düVü≤ø±s¡+‘√ Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝Àì ã&ç á&ÉT |æ\¢\ qyÓ÷<äT, Vü‰»s¡T, kÕúsTT, ã&çãj·T{Ï

|æ\¢\ $esê\e+{Ï n+XÊ\T, ÁbÕ<Ûëq´‘·\ yêØ>± bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\T, $<ë´$wüj·Tø£ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹,

m<äTs=ÿH˚ Ç‘·s¡ düeTdü \ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·Tø√yê*.

` düe÷yX ‘Bì, düeTj·T+, #·s¡Ã˙j·÷+XÊ\qT j·÷»e÷q´ø£$T{° #Ó’s¡àHé, yÓ’dt#Ó’s¡àHé>±] ÄyÓ÷<ä+‘√ yÓT+ãsY

ø£ «q¬s’q Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡ísTT+∫ ø£$T{° düuÛÑT´\≈£î, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\+<ä]ø° *œ‘·|üPs¡«ø£+>± düe÷#êsêìï

eTT+<äT>±H ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

` n+>∑Héyê&û ø±s¡ ø£s¡Ô, yês¡T¶ düuÛÑT´\T/ øöì‡\sY, eTVæ≤fi≤ düe÷K´ n<Ûä ≈£åîsê\T, eTVæ≤fi≤ Äs√>∑ ø±s¡ ø£s¡Ô

‘·|üŒìdü]>± Vü‰»s¡>∑Tq≥T¢ #·÷&Ü*.

` düuÛÑT´\≈£î düe÷#ês¡+ n+~+∫q $esê\T uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*.

` düe÷yX ìs¡«Vü≤D≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕeTÁ–ì, @sêŒ≥¢qT (≈£Ls¡TÃH+<äT≈£î @sêŒ≥T¢, ‘ê>∑T˙s¡T, $Tq{Ÿ‡ ]õwüºsY,

mC…+&Ü n+XÊ\T, düuÛÑT´\ Vü‰»s¡T ]õwüºsY yÓTT<ä\>∑Tq$) ìØí‘· düeTj·÷ìøÏ eTT+<˚ düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.

düe÷yX düeTj·T+˝À...

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’s¡àHé n<Ûä ø£å‘·q düe÷y˚XÊìï Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

` ÁbÕs¡úq nq+‘·s¡+ bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü>∑‹ ìy˚~ø£qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T düeT]Œ+∫, ìπs›•+∫q ÁbıbòÕsêà˝Àì

n+XÊ\ø£T dü+ã+~Û+∫ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹, @$T kÕ~Û+#ê*? eqs¡T\ \uÛÑ ‘·, neT\T |üs¡#·e\dæq eP´Vü‰\

>∑T]+∫ #·]Ã+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|ü‹ n+X¯+˝À ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\T, neø±XÊ\T, nes√<Ûë\qT ≈£L\+ø£wü+>±

#·]Ã+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À ÁbÕ<Ûëq´‘·\ yêØ>± #˚|üfÒº n+XÊ\T kÕ~Û+#·T≥≈£î neT\T #˚j·÷*‡q

eP´Vü‰\qT #·]Ã+∫ düuÛÑT´\+<äs¡÷ #·]Ã+∫ ìs¡íj·T+ rdüTø√yê*.

` ÄyÓ÷<ä+ bı+~q nìï n+XÊ\≈£î ne\+_+#ê*‡q Á|ü‘˚ ø£ eP´Vü‰\T, eqs¡T\ düMTø£s¡D, u≤<Ûä ‘·\

|ü+|æD°, |üP]Ô #j·÷*‡q düeTj·T+, düVü≤ø±s¡+ n+~+# yê] $esê\T, u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#yês¡T b+‘·ø±\+˝À

|üP]Ô#˚kÕÔs¡H˚ $wüj·÷\qT ìØí‘· ÁbıbòÕsêà˝À bı+<äT|üs¡#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø ø=s¡≈£î ìs¡«Væ≤+∫q düe÷yX+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&ç #·]Ã+∫q n+XÊ\ìï+{Ïì

$Tq{Ÿ‡ ]õwüºsY À ]ø±s¡T¶#j·÷*. ‘·<äq+‘·s¡+ düuÛÑT´\+<äs¡T ÄyÓ÷~+∫q≥T¢>± n+<ä]#‘· dü+‘·ø±\T rdüTø√yê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ düe÷yXÊìøÏ $#Ãdæq ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î, düVü≤ø£]+∫ u≤<Ûä ‘·\T |ü+#·Tø=qï yê]øÏ


<Ûäqýê<ë\T ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô Á|ü‹ e÷dü+ ∫es¡ À Á|üD≤[ø£ neT\T rs¡TqT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ‘·|üŒìdü]>±

Vü‰»s¡Tø±yê\ì düuÛÑT´\qT ø√s¡T‘·÷ ‘·<äT|ü] düe÷y˚X¯ ‘˚~ì ‘Ó*j·TCÒkÕÔeTì ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ düe÷y˚XÊìï

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T eTT–+#ê*.

düe÷yXÊq+‘·s¡+:

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À düuÛÑT´\+<äs¡÷ ÄyÓ÷~+∫q n+XÊ\≈£î ne\+_+#ê*‡q eP´Vü‰\T, u≤<Ûä ‘·\T,

|üP]Ô#˚j·÷*‡q düeTj·T+, düVü≤ø±s¡+ rdüTø√yê*‡q yê] $esê\‘√ ˇø£ ùdº{ŸyÓT+{ŸqT ‘·j·÷s¡T#˚dæ

ø±sê´\j·T+˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ˇø£ Á|ü‹ì ô|’ n~Ûø±s¡T\≈£î n+<äCÒj·÷*.

` n+XÊ\ yêØ>± u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+∫qyê]ì, yê]øÏ düVü≤ø£]+#ê*‡q yê]ì düeTq«j·T+ #dü÷Ô m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

|üs¡ y˚øÏå+#ê*. bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ n+<äs¡÷ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ‘·j·÷s¡T#˚düTø=ì p …’ 1 qT+&ç neT\T

|üs¡Tdü÷Ô HÓ\ø=ø£ |üsê´j·T+ düMTøÏå+#·Tø=ì qe+ãs¡T˝À Á|ü>∑‹ì #·]Ã+#·Tø=ì Á|üD≤[ø£ Àì n+XÊ\T neT\T

»]π>˝≤, \ø£å´ kÕ<Ûäq »]π>˝≤ #·÷&Ü*. neT\Tô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üP]Ô u≤<Ûä´‘·\T rdüTø=ì

neT\T#j·÷*.

8.6 SDP nedüs¡+ @$T{Ï? b+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·Tø√yê*?

(Why SDP and Why to develop)

Á|üD≤[ø£ Ò≈£î+&Ü @ |ü #˚j·T Ò+! ø£ y˚fi¯ #˚dæHê <ëìe\¢ dü‘·Œ¤*‘ê\T kÕ~Û+#·&É+ ø£wüº+. Á|üD≤[ø±e\¢

\øå±´\ ~X¯ À e#˚Ã nes√<Ûë\qT eTT+<äT>±H˚ >∑T]Ô+∫, eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√ n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\ \ø£å +

e+<ä XÊ‘·+ qyÓ÷<äT, Vü‰»s¡T, |æ\¢\+<ä]˝À ‘·s¡>∑‹kÕúsTT kÕ<Ûäq nsTT‘˚ n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\T, e´≈£îÔ\T,

ì<ÛäT\ e+{Ï yê{Ïì düeT≈£Ls¡TÃø=qT≥≈£î Á|üD≤[ø£ ‘·|üŒìdü]. @<Ó’Hê ø£ n+X+ düs¡sTTq kÕúsTT˝À Òø£b˛‘ n+<äT≈£î

ø±s¡D≤\T >∑T]Ô+∫ düs¡sTTq #·s¡ \T #˚|ü≥º&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. |æ\¢\+<ä]˝À ‘·–q kÕeTsêú \T Òø£b˛‘˚ ‘·–q+‘·

eT+~ {°#·s¡T¢, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, Vü‰»s¡T, ñbÕ<Ûë´j·T dü+dæ<äΔ‘·, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–, nqTdü]düTÔqï uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T,

düMTø£å\T e+{Ï yê{Ïì |ü]o*+∫ kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq≈£î ø£èwæ#j·TT≥≈£î eT]j·TT u≤\\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûäq≈£î

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì, Á|üD≤[ø£ Àì

n+XÊ\ kÕ<Ûäq≈£î nqTdü]+#ê*‡q eP´Vü‰\T #·]Ã+#·Tø=ì neT\T #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø˝À <äèwæº À ñ+#·Tø√e\dæq n+XÊ\T:

Á|ü‹ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ Á|ü‹ n+X¯+˝À (eqs¡T\T, HêD´‘·, Vü‰»s¡T....) Á|üdüTÔ‘· dæú‹ì >∑T]Ô+∫ Ä

$<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À nìï n+XÊ\˝À kÕ~Û+#ê*‡q \øå±´\qT $X‚¢wæ+#·Tø=ì ìsê›]+#·Tø√yê*. >∑‘·+˝À @+

kÕ~Û+#·>∑*>±+? Á|üdüTÔ‘·+ @+ kÕ~Û+#ê*? ‘·T~ \ø£å kÕ<Ûäq≈£î ìØí‘· ø±\eé<ÛäT\˝À @yT$T \øå±´\T ìπs›•+#·Tø√yê˝À

Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|üs¡TÃø√yê*. bes¡T @$T #˚j·÷\ì ≈£L&Ü ìπs›•+#·Tø√yê*.

Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ $X‚¢wüD: Vü‰»s¡T, uÀ<Ûäq HêD´‘·, uÀ<Ûäq $<ÛëHê\T, |æ\¢\ Á|ü>∑‹, ã&ç À ñqï eqs¡T\

$ìjÓ÷>∑+, Ä≥\T, bÕ≥\T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\T b˝≤ ñHêïs¡T? Ä•+∫q kÕúsTT˝À ñHêïsê? Ò<ë?

b+‘· yÓqTø£ã&Ü¶s¡T? ø±s¡D≤\T @$T{Ï? nì eTq+ @yTs¡≈£î bÕsƒ¡XÊ\\ \øå±´\T kÕ~Û+#ês? nì $X‚¢wæ+#·Tø√yê*.


bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø düeTj·T+˝À u˝≤\T, ã\V”≤q‘·\T, neø±XÊ\T, nes√<Ûë\qT #·]Ã+#ê*.

@ n+X+˝À düs¡sTTq Á|ü>∑‹ Ò<√ <ëìô|’ eT]+‘· <äèwæºkÕ]+#ê*. ø£ bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø£ À Ä ÁbÕ+‘· |ü]dæú‘·T\qTã{Ïº

@<Ó’Hê $q÷‘·ï ø±s¡ Áø£eT+ neT\T#˚ùdÔ <ëì Á|ü>∑‹, #˚j·÷*‡q e÷s¡TŒ\ô|’ #·]Ã+#ê*. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ À #˚]Ãq

n+XÊ\ô|’ b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düMTøÏå+#·Tø√yê*, Á|ü>∑‹ kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚düTø√yê*.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ dü+|òüT+˝Àì Á|ü‹ düuÛÑT´&ÉT Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T Á|ü<ä]Ù+∫ |æ\¢ À¢ HêDýÓTÆq $<ä qT kÕ~Û+#·T≥≈£î,

eqs¡T\qT düeTs¡úe+‘·+>± $ìjÓ÷–+#·T≥≈£î, d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ e+{Ï ø°\ø±+XÊ\ô|’ <äèwæºô|{Ïº bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ

Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*.

Á|üD≤[ø£\T kÕúìø£+>± b+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·Tø√yê*?

πø+Á<äkÕúsTT Á|üD≤[ø£\T kÕúìø£ düeTdü \qT, nedüsê\qT >∑T]Ô+#· Òe⁄. kÕúìø£ eqs¡T\ >∑T]+∫q ne>±Vü≤q

ñ+&É<äT. be]øÏ b˝≤+{Ï u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+#ê˝À yê] $esê\T ‘Ó*j·Te⁄. ø£qTø£ ‘·–q düVü≤ø±s¡+ n+<ä<äT.

kÕúì≈£î\≈£î á Á|üD≤[ø£ ‘·eT≈£î ìπs›•+#·ã&çq~ nH uÛ≤eq ñ+&É<äT, ‘·<ë«sê Á|üD≤[ø£ nqT≈£îqï+‘· $»j·Te+‘·+

ø±ø£b˛e#·TÃ. bÕsƒ¡XÊ\˝À ‘·–q $<Ûä+>± n_Ûeè~Δ »s¡>∑&É+, nedüsê\T rs¡&É+ e+{Ï$ »s¡>∑ø£b˛e#·TÃ. kÕúìø£

nedüsê\T, düeTdü \T rsê\Hêï, Á|üD≤[ø£\ \ø£å + HÓs¡y˚sê\Hêï kÕúì≈£î\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ‘·|üŒìdü]. Bìe\¢ ‘·eT~

nH˚ uÛ≤eq ø£*– u≤<Ûä ‘·\qT ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ ñ‘ê‡Vü≤+>± eTT+<äT≈£î ekÕÔs¡T. kÕúìø£ uÛ≤>∑kÕ«eT´+, eqs¡T\

$ìjÓ÷>∑+ düÁø£eT+>± »]– Á|üD≤[ø£ $»j·Te+‘·+ ø±e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.

πøåÁ‘·kÕúsTT (bÕsƒ¡XÊ\ Äyêdü kÕúsTT)˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T/ Á|ü»\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ s¡÷bı+~+∫q Á|üD≤[ø£ e\¢

bÕsƒ¡XÊ\ kÕ~Û+#ê*‡q \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq yêdüÔ$ø£ nedüsê\T, ‘·<äqT>∑TD+>± eqs¡T\ düMTø£s¡D,

u≤<Ûä ‘·\ |ü+|æD° e+{Ï $wüj·÷\˝À düŒwüº‘· edüTÔ+~. ìπs›•‘· düeTj·T+˝À \øå±´\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ. á bÕsƒ¡XÊ\

eTq~ nH˚ uÛ≤eq ô|+bı+<äT‘·T+~. ø±e⁄q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ Á|ü<ÛëH√<›X¯ + Ä bÕsƒ¡XÊ\ |ü]~Û Àì

u≤\\+<äs¡T m≥Te+{Ï $eø£å‘·≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\˝À #], m≥Te+{Ï Ä≥+ø£+ Ò≈£î+&Ü HêDýÓTÆq m*yÓT+≥Ø

$<ä qT |üP]Ô #˚j·TT≥≈£î nedüs¡yÓTÆq nìï n+XÊ\qT >∑T]Ô+∫ neT\T #˚j·T&É+.

8.7 SDP Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹ eT]j·TT <ëì Á|üuÛ≤e+

(SDP - Existing situation and its Impact)|æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø˝À bÕ˝§Zq&É+, yê] u≤<Ûä ‘·\qT ìs¡«]Ô+#·&É+˝Àq÷

uÛ≤>∑kÕ«eTT\sTTq|ü⁄&ÉT bÕsƒ¡XÊ\ nìïs¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~. ø±ì Á|üdüTÔ‘·+ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø, neT\T

m˝≤ ñ+<√ |ü]o*<ë›+.

` ã&ç |üìrs¡TqT bes¡T |ü]o*+#·&É+ Ò<äT.

` $<ë´\øå±´\qT á ã&ç @yTs¡≈£î kÕ~Û+∫+~? kÕ~Û+#·&ÜìøÏ @ @ >∑TD≤‘·àø£ ø±s¡ Áø£e÷\T ã&ç neT\T#düTÔ+~

nì bes¡÷ #·÷&É&É+ Ò<äT.

` >∑TD≤‘·àø£ uÀ<Ûäq, |æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd ø£è‘ê´\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T @$<Ûä+>±

‘·j·÷s¡e⁄‘·THêïs¡T? b˝≤+{Ï {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ ‘·j·÷s¡T#˚düT≈£î+≥THêïs¡T? nH˚ yê{Ïô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T,

Ç‘·s¡ |üs¡ y˚ø£åø£ n~Ûø±s¡T\T ÁX¯<äΔ ô|≥º&É+ Ò<äT.


` bÕsƒ¡XÊ\\T ‘·eTø£+≥÷ ˇø£ Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ Ò<äT.

` πøe\+ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, Ç<ä›s¡T eTT>∑TZs¡T ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\˝À ≈£Ls=Ãì nedüsê\qT

>∑T]Ô+∫ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#˚düTÔHêïs¡T.

` Á>±eTdüuÛÑ À #·]Ã+#·&É+ Ò<äT. πøe\+ ø=+<äs¡T ‘·j·÷s¡T #˚dæq n+XÊ\qT ìsêΔ]dü÷Ô dü+‘·ø±\ ùdø£s¡D

e÷Á‘·y˚T m≈£îÿe>± »s¡T>∑T‘·Tqï~.

` kÕúìø£ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+ô|’ ÄdüøÏÔ #·÷|æ+#·ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç ì<ÛäT\T @ y˚Ts¡≈£î, m˝≤

sêã{≤º À Ä˝À∫dü÷Ô Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~düTÔHêïs¡T.

` Á|üD≤[ø£ >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Á|ü»\≈£î n+<ä≈£î+&ÜH˚ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø |üPs¡Ôe⁄‘·T+~.

` dæ\ãdt |üP]Ô#˚j·T&Éy˚T ˇø£ ô|<ä› \ø£å +>± ô|≥Tºø=ì b≈£îÿe bÕsƒ¡XÊ\\T |üì#˚düTÔHêïsTT.

` HêDýÓTÆq $<ä qT n+~+#·&É+ ø=s¡≈£î #˚|üfÒº #·s¡ \ >∑T]+∫ Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|üs¡#·&É+ Ò<äT. ‘ê‘êÿ*ø£

Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*Œ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.

<ëì Á|üuÛ≤e+:

` kÕ~Û+#ê*‡q \øå±´\ô|’ ø£ düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q Òø£b˛e&É+ e\¢ yê{Ïì kÕ~Û+#ê\H Á|üj·T‘·ï+ »s¡>∑&É+ Ò<äT.

` Á|ü»\+<äs¡÷ uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø± Òø£b˛e&É+ e\¢ ‘·eT~ nH kı+‘· uÛ≤eq yê]˝À ø£\>∑&É+ Ò<äT.

` bÕsƒ¡XÊ\≈£î, $<ë´s¡Tú\≈£î ø±e\dæq nedüsê\qT ÁbÕ<Ûëq´‘·\ yêØ>± Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|üs¡#·&É+ Ò<äT,

‘·<ë«sê n$ rs¡&É+ Ò<äT.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·&É+˝À düe÷»+ ÁX¯<äΔ #·÷|ü&É+ Ò<äT.

` kÕúìø£ eqs¡T\ düMTø£s¡D ` $ìjÓ÷>∑+ »s¡>∑&É+ Ò<äT.

` |æ\¢\ qyÓ÷<äT, Vü‰»s¡T, ì\T|ü⁄<ä\, HêD´‘· e+{Ïyê{Ïô|’ Á|üD≤[ø£ Á|üuÛ≤e+ ø£qã&É&É+ Ò<äT.

` kÕeTsêú \ y˚Ts¡≈£î >∑TD≤‘·àø£ $<ë´ kÕ<Ûäq »s¡>∑&É+ Ò<äT.

8.8 SDP neT\T u≤<Ûä ‘·\T ` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, bdt.byéT.dæ. #ÛÓ’s¡àHé düuÛÑT´\T

(SDP - Implementation - Roles and Responsibilities - HM, Chairman and Membersof SMC)

bÕsƒ¡XÊ\ nìï s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ, \øå±´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>± ‘·j·÷s¡T#düT≈£îqï yê]¸ø£

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT neT\T |üs¡#·&É+˝À Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’s¡àHé,

düuÛÑT´\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ê*.

` düe÷yX+˝À #·]Ã+∫q n+XÊ\ neT\T rs¡TqT b|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düMTøÏå+#·Tø√yê*. nqTø=qï kÕúsTT˝À \øå±´\

kÕ<Ûäq Òø£b˛‘˚ n+<äT≈£î ø±s¡D≤\T >∑T]Ô+∫ n$ |üPs¡Ôj˚T´≥≥T¢ ‘·>∑T #·s¡ \T rdüTø√yê*. n|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT

Á|üdüTÔ‘· dæú‹, kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ì, kÕ~Û+#·e\dæq \øå±´ìï, düMTøÏå+#·Tø√yê*. Á|ü>∑‹, eqs¡T\ e+{Ï n+XÊ\qT

<äèwæº À ñ+#·Tø=ì Bs¡Èø±\, dü«\Œø±\ \øå±´\qT $$<Ûä ø±\eé<ÛäT\˝À ìsêΔ]+#·Tø√yê*. yê{Ïì kÕ~Û+#·T≥≈£î

ø£èwæ#j·÷*.


Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ (yÓT+ãsY ø£ «qsY) $<ÛäT\Tù≤<Ûä ‘·\T:

` s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£qT bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.

` Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+ neT\T |üs¡#·e\dæq n+XÊ\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT |üs¡ y˚øÏådü÷Ô neT\T |ü]#˚ ≤ #·s¡ \T

rdüTø√yê*.

` Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|ü]Ãq nedüsê\T, ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\≈£î dü+ã+~Û+∫ »]–q n_Ûeè~Δì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT

|ü]o*+#ê*.

` >∑T]Ô+∫q nedüsê\T, ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\T |üPs¡ÔsTTq |æ<ä|ü $esê\T düuÛÑT´\+<ä]øÏ ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

` ÁbÕ<Ûëq´‘· Áø£eT+˝À dü÷∫+#·Tø=qï n+XÊ\˝À @yÓ’Hê yÓqTø£ã&ç ñqï≥¢sTT‘˚ eTs=ø£ |üsê´j·T+ düe÷y˚X¯+

@sêŒ≥T #˚düTø=ì, #·]Ã+∫ nedüs¡yÓTÆq |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

` kÕ~Û+∫q n_Ûeè~Δì HÓ\HÓ ≤ bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷y˚X¯+˝À ‘Ó\bÕ*.

` eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+ düÁø£eT+>± »]π>˝≤ #·÷&Ü*.

` düe÷y˚X¯ n+XÊ\qT, düMTø£å n+XÊ\qT, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\˝À kÕ~Û+∫q

n+XÊ\qT ô|’ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\≈£î m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT düe÷#ês¡+ n+~+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° #Ó’s¡àHé $<ÛäT\Tù≤<Ûä ‘·\T:

ã&çn_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫ #Ó’sY|üs¡‡Hé á øÏ+~ yê{Ïì ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.

` Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç n+<˚ ì<ÛäT\T düÁø£eT+>± $ìjÓ÷>∑+ nj˚T´˝≤ #·÷&É&É+, ã&ç n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ À

ìs¡ísTT+#·Tø=qï Á|üø±s¡+ Ks¡TÃ#j·T&É+.

` ã&ç á&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ ã&ç À 100% qyÓ÷<äT nj˚T´˝≤ #·s¡ \T rdüTø√e&É+, düÁø£eT+>± Vü‰»s¡j˚T´˝≤

#·÷&É&É+.

` |æ\¢\ nuÛÑ düHê kÕeTsêú \qT >∑eTì+#·&É+, \øå±´\qT ìπs›•+∫ ‘·s¡>∑‹ yêØ kÕeTsêú \T kÕ~Û+#˚ ≤

düMTø£å À #·]Ã+#·&É+.

` Á|üD≤[ø£ À dü÷∫+#·Tø=qï bÕsƒ¡XÊ\ eTÚ[ø£ dü<äTbÕj·÷\ ø£\Œq≈£î ø£èwæ#˚j·T&É+.

` eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+˝À HêDýÓTÆq ÄVü‰s¡+ n+<˚ ≤ #·÷&É&É+.

` $<ë´s¡Tú\≈£î n+~+#˚ kÂø£sê´\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, j·T÷ìbòÕs¡+ e+{Ï$ düø±\+˝À düÁø£eT+>± n+<˚ ≤

#·÷&É&É+.

` bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø£ Ä<ëj·T+ ` Ks¡TÃ\T …ø£ÿ\T ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e&É+.

` u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD≈£î Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì neT\T˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+#·&É+.

` düuÛÑT´\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡j˚T´≥T¢ #·÷&É&É+.

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° düuÛÑT´\T $<ÛäT\T u≤<Ûä ‘·\T:

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° s¡÷bı+~+∫q Á|üD≤[ø£qT Áø£eTã<äΔ+>± neT\T #˚j·T&É+ e\¢ bÕsƒ¡XÊ\qT

eT]+‘· düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#+<äT≈£î neø±X+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n_Ûeè~› Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+∫ neT\T |üs¡#·&É+

nH˚ eTTKýÓTÆq ÄX¯j·T+ HÓs¡y˚sê\+fÒ düuÛÑT´\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\yê«*. ø£$T{° düuÛÑT´\T á øÏ+~ u≤<Ûä ‘·\T, $<ÛäT\T

ìs¡«]Ô+#ê*‡ ñ+≥T+~.


` düuÛÑT´\T bÕsƒ¡XÊ\ nedüsê\T >∑T]Ô+∫ yê{Ïì ø£*Œ+#·T≥≈£î ø£èwæ#˚j·÷*.

` {°#·s¡¢ düeTdü \T ‘Ó\TdüTø=ì düeTdü \ ìyês¡D≈£î Á|üj·T‹ï+#ê*.

` ã&çe÷ìq |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #˚]Œ+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚j·÷*.

` düuÛÑT´\˝À ◊ø£eT‘· + Òø£b˛e&É+ e\q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~ΔøÏ Ä≥+ø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì >∑T]Ô+#ê*.

` $<ä ÁbÕ<Ûëq´‘· |ü≥¢ ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

` düuÛÑT´\ Vü‰»s¡T, Áø£eT•ø£åD≈£î nedüs¡yÓTÆq ø£≥Tºu≤≥T¢ ø£*– ñ+&Ü*.

` sê»ø°j·÷\T, ≈£î\+, eT‘·+, ÁbÕ+‘·+ e+{Ï $uÛÒ<ë\T #·÷|ü≈£î+&Ü, Á>∑÷|ü⁄\T>± @s¡Œ&É≈£î+&Ü, bÕsƒ¡XÊ\

n_Ûeè~ΔøÏ bÕ≥T|ü&Ü*.

` ª#·<äTe⁄ø√e&É+ |æ\¢\ Vü≤≈£îÿ ` #·~$+#·&É+ ô|<ä›\ u≤<Ûä ‘·μ>± Á|üD≤[ø£qT neT\T |üs¡#·&É+˝À ‘·eT |üP]Ô

düVü≤ø±s¡+, uÛ≤>∑kÕ«eT´+ n+~+#ê*.

8.9 SDP - neT\T≈£î dü÷∫ø£\T

(SDP - Indicators of implementation )

bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ neT\T »s¡T>∑T‘·Tqï rs¡TqT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î øÏ+~ dü÷∫ø£\T ñ|üø£]kÕÔsTT.

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ >∑T]+∫ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]ø°, mdt.m+.dæ düuÛÑT´\≈£î |üP]Ô ne>±Vü≤q

ñ+≥T+~. Ä $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À @ @ ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#ê~? @+ kÕ~Û+#ê\qT≈£î+≥THêïs√

düŒwüº+>± #Ó|üŒ>∑\>±*.

` s¡÷bı+~+∫q bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~.

` düMTøå± düe÷y˚XÊ\ Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T.

` düMTøå± düe÷y˚XÊ\ rsêàHê\ ]õwüºs¡T.

` eqs¡T\ düMTø£s¡D eT]j·TT $ìjÓ÷>∑+ ]ø±sY¶

` u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+∫q yê] $esê\T.

` $$<Ûä n+XÊ\ Á|ü>∑‹øÏ ì<äs¡ÙHê\ ]ø±sY¶ ` (]eP´ Ä<Ûës¡+>±)

` bÕsƒ¡XÊ\ ø£$T{° düuÛÑT´\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î $$<Ûä n+XÊ\ düe÷#ês¡+ n+~+∫q $esê\T.

ìπs›•+#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ nyÓ÷<äjÓ÷>∑ yÓTÆq Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#·Tø=ì, Á|üD≤[ø£ Á|üø±s¡+

u≤<Ûä ‘·\T |ü+#·Tø=ì n+<ä] düVü≤ø±s¡+ rdüTø=ì ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ <ë«sê ‘·–q |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.

8.10 SDP ˝Àì n+XÊ\T

(Items under SDP)b) $<ë´s¡Tú\ $esê\T:

1. qyÓ÷<äT

2. Vü‰»s¡T

3. ì\ø£&É


_) >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T:

4. >∑TD≤‘·àø£ $<ë´ uÀ<Ûäq, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T

n) ‘Ó\T>∑T

Ä) Væ≤+B

Ç) Ä+>∑¢+

á) >∑DÏ‘·+

ñ) |ü]düsê\ $C≤„q+/ ôd’Hé‡

}) kÕ+|òæTø£

5. düVü≤bÕsƒ¡ $wüj·÷\ ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D

n) ø£fi¯\T eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ $<ä

Ä) Äs√>∑ +, yê´j·÷eT$<ä , jÓ÷>±, yÓT&çfÒwüHéÇ) |üì, ø£+|üP´≥sY$<ä

á) $\Te\ $<ä , Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T

6. ñbÕ<Ûë´j·TT\ dü+dæ<äΔ‘·, Á|üD≤[ø£\T, ñbÕ<Ûë´j·T &Ó’Ø

7. eqs¡T\ dü~«ìjÓ÷>∑+

n) Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T

Ä) ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T

Ç) uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–

á) f…*$»Hé

ñ) πs&çjÓ÷

}) ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T

b) ôd’Hé‡ kÕeTÁ–

@) #ês¡Tº\T, |ü{≤\T, qeT÷Hê\T

8. $<ë´s¡Tú\ ø£ dü kÕúsTT\T

Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹˝À, Á|ü‹ düu…®≈£îº À ø£ dü nuÛÑ düq kÕúsTT\T

(#·<äe&É+, sêj·T&É+, …ø£ÿ\T #˚j·T&É+)

9. nìï düu…®≈£îº\˝À ‘·s¡>∑‹øÏ ìsêú]+∫q kÕeTsêú \T $<ë´Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Ä•+# |òü*‘ê\T

10. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T

(dæ.dæ.Ç., ]õwüºs¡T, ≈£îéTT Ò{Ïyé ]ø±s¡T¶\T)

dæ) eqs¡T\T eT]j·TT eTÚ*ø£ edü‘·T\T ø£\Œq eT]j·TT yê{Ï $ìjÓ÷>∑+

11. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÖ‹ø£ edü‘·T\T

n) bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑeq+, ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T

Ä) $<äT´‘Y

Ç) ‘ê>∑T˙s¡T


á) eTs¡T>∑T<=&ÉT¢

ñ) Á|üVü≤]>√&É

}) |òü]ï#·sY

b) |ü#·Ã<äq+ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·

@) Ä≥\ kÕeTÁ–

12. |æ\¢\ kÂø£sê´\T

n) bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

Ä) j·T÷ìbòÕs¡+

Ç) eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+

á) kÕÿ\sYwæ|ü⁄Œ\T

ñ) Ä≥\ kÕeTÁ–


bÕsƒ¡XÊ\ <ë«sê Ä•+# \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î ø£ ne>±Vü≤q‘√ Á|ü‹ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ø±s¡ Áø£e÷\qT bÕ¢Hé #˚düTø=ì yê{Ïì düeTs¡úe+‘·+>± ø£*dæ ìs¡«Væ≤+#·Tø√yê*. bÕsƒ¡XÊ\ ø£ #·ø£ÿì Á|ü<˚X¯+. |æ\¢\

}Vü≤\≈£î ‘·–q s¡÷|ü+ Ç∫Ã yê] ø£\\qT kÕø±s¡+ #˚ùd+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï dü+düú. á ã&ç n_Ûeè~ΔøÏ

m\¢y˚fi¯ ≤ Ä˝À∫+#ê*.

` yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT eT÷&ÉT ≥sYà\˝À ô|’ n+XÊ\ neT\Trs¡T eT]j·TT kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ô|’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·T\T,

ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT bdt.byéT.dæ. \T ø£*dæ n+X+ yêØ>± Á|ü>∑‹ì sêj·÷*. e∫Ãq düeTdü \qT ≈£L&Ü

sêj·÷*.

Áø£.

dü+n+X+

Á|üdüTÔ‘· n+X¯+

yêØ>± dæú‹ $X‚¢wüD\ø£å´+

eP´Vü‰\T eT]j·TT

eqs¡T\Tø±\eé~Û

u≤<Ûä ‘·

eVæ≤+#yês¡T

eT÷˝≤´+ø£q+

(kÕ~Û+∫q~ /

˝Òì~)

8.11 qeT÷Hê SDP ` bòÕsêà{Ÿ (SDP Model Format)

13. Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑+

n) bdt.bdt.b.

Ä) ÄsY.byéT.bdt.b.

Ç) Ç‘·s¡eTT\T

&ç) bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\T

14. ìs¡«Væ≤+#·e\dæq n+XÊ\T

n) bdt.byéT.dæ. düe÷yX+, |æ\¢\ Á|ü>∑‹ Á|ü<äs¡Ùq

Ä) bÕsƒ¡XÊ\ yê]¸ø√‘·‡e+

Ç) |æ\¢\ Á|ü‹uÛ≤b˛{°\T

á) n+‘·s¡ ø£Á]≈£î\yéT ø±s¡ Áø£e÷\T

ñ) Ç‘·s¡ b˛{°\T


9. |üs¡ y˚ø£åD eT]j·TT düMTø£å\T

(Monitoring and Reviews)



9.2 H˚|ü<∏ä´+ (Context)9.3 e÷ì≥]+>¥ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(Monitoring - Existing Situation)

9.4 RTE-2005 - e÷ì≥]+>¥

(RTE-2005 on Monitoring)

9.5 bÕsƒ¡XÊ\\T, Ç‘·s¡ $<ë´ dü+düú\T eT]j·TT dü+ã+~Û‘· e´≈£îÔ\ |üìrs¡Tô|’ e÷ì≥]+>¥ $<ÛëHê\T

(Monitoring the functional aspects of schools, educational institutes,offices, and related persons - procedures )

9.6 e÷ì≥]+>¥ ` $<ÛäT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Monitoring - Roles and Responsibilities)9.7 e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q s¡+>±\T/ n+XÊ\T ` e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q n+XÊ\T.

MEO, Dy.E.O., DIET/CTE/DEO. (Areas and Items of Monitoring pertaiingto MEO, Dy.E.O., DIET/CTE/DEO)

9.8 e÷ì≥]+>¥ dü+<äs¡“¤+>± |ü]o*+#ê*‡q ]õwüºsY‡, ]ø±s¡T¶\T ` bÕsƒ¡XÊ\, dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢ø‡,

MRC, DIET etc.(Registers and Records to be observed doing monitoring – School, SchoolComplex, MRC, DIET etc.)

9.9 dü+düú\ eT]j·TT e´≈£îÔ\ |üìrs¡Tô|’ düMTø£å\T ` ìs¡«Vü≤D

(Review of performance of institutions and individuals)

9.10 e÷ì≥]+>¥ eT]j·TT düMTø£å\ ìs¡«Vü≤D `neT\T≈£î dü÷∫ø£\T, Ä<Ûësê\T

(Monitoring and reviews - Indicators of implementation and evidence)

9.11 eTT–+|ü⁄

(Conclusion)


e÷qyê[ H&ÉT eTTqTô|qï&É÷ ms¡T>∑ì dü+øå√uÛÑ|ü⁄≥+#·T\yÓ’|ü⁄ |üj·Tìk Ô+~. Ä<ÛäTìø£ $C≤„qXÊÁdüÔ+

eTq nH˚ø±H˚ø£ düeTdü *ï |ü]wüÿ]+∫q e÷≥ yêdüÔey˚T. ø±˙ eTq+ $∫Á‘·+>± ˝À˝À|ü\ ˇ+≥]

yêfiófl>± $T>∑T\T‘·THêï+. n_Ûeè~Δø° e÷qyê‘·à≈£L eT<Ûä düeT‘·T\´‘· ø£s¡TyÓ’q ø±\+˝À eTqeTTHêï+.

Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq ndæú‘·«+ø√dü+ ø±yê*‡+~ ø£ eTVü≤‘·Ôs¡ HÓ’‹ø£, Ä<Ûë´‹àø£ $|ü¢e+.

` düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé

eTq+ m+‘· Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\yÓTÆHê ø±e#·TÃ. n+‘ê eTq Á|ü‹uÛÑ‘√H˚, ÁX¯eT‘√H˚

‘Ó*j·T#Ó|üŒe#·TÃqqT≈£î+fÒ n~ e{Ïº ÁuÛÑeT! |æ\¢*ï uÛ≤>∑kÕ«eTT*ï #Ój·T´&É+˝ÀH˚ eTq $»j·TeT+‘ê

Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\T ‘·j·÷s¡T#Ój·T´&É+, ÁãVü≤à$<˚ MT ø±<äT. eTqdüT ô|&ç‘˚ Á|ü‹

ˇø£ÿs¡T Ä |üì #Ój·T´>∑\s¡T. ˇø£ ∫qï ø£è‘ê´H˚ï |ü\T s¡÷bÕ\T>± eT\T#·Tø√e#·TÃ, |ü\T $wüj·÷\T

Bì‘√ uÀ~Û+#·e#·TÃ. ø±yê*‡+<ä ≤¢ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ düè»Hê‘·àø£‘· ñ+&É&ÉyT. n~ Òì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

|æ\¢\ düè»Hê‘·àø£‘·qT yÓ*øÏ‹j·T´q÷ Ò&ÉT yê]ì düVü≤uÛ≤>∑T*ï #Ój·T´q÷ Ò&ÉT. ` @ø£\e´

|æ\¢\ Á|ü|ü+#·+

∫qï |æ\¢ ≤¢H˚ yêfi¯fl Á|ü|ü+#·+ m+‘√ ∫qï~. yêfi¯fl Äq+<ä+, ÄdüøÏÔ, Äø±+ø£å ≈£L&Ü m+‘√

∫qï~. m+‘· ∫qï<Ó’‘˚H˚+ Ä Á|ü|ü+#·+ yêfi¯fløÏ n+‘· n<äT“¤‘·yÓTÆ+~, dü+|üPs¡íyÓTÆ+~. eTq+ ô|<ä›\+

‘Ó*d” ‘Ó*j·Tø£ yêfi¯flHêÁ|ü|ü+#·+ qT+&ç <ä÷s¡+ #˚düTÔ+{≤+. yêfi¯fl Àø±ìï #·T\≈£q>± #·÷düTÔ+{≤+.

eTq Ç+‘· ô|<ä› Á|ü|ü+#·+ uÛÑ$wü ‘·TÔ yêfi¯fl Ç+‘· ∫qï Á|ü|ü+#·+MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+<äì eTq+

eT]∫b˛‘·T+{≤+. yêfi¯fl Á|ü|ü+#·+˝À n&ÉT>∑Tô|{Ïº yêfi¯fl˝À ø£*dæ b˛e&É+˝À, yêfi¯fl˝≤ nqTuÛÑ÷‹

bı+<ä&É+˝À m+‘· Äq+<äeTT+<√ n+‘· |üs¡e÷s¡úeTT+<äì ô|<ä›\T>± eTq+ >∑Ts¡TÔ+#·T≈£î+fÒ m+‘·

u≤>∑T+≥T+~! s¡M+Á<ÛäHê<∏é sƒê>∑÷sY

ø=+<äs¡T $<ë´]úì Ä<äs¡Ùyê<ä |ü<äΔ‘·T˝À¢ $<ëé+‘·TDÏí #j·÷\ì Á|üj·T‹ïùdÔ eTs=ø=+<äs¡T yÓ’C≤„ìø£

|ü<äΔ‘·T˝À¢ $<ëé+‘·Tìï #Ój·÷´\ì Á|üj·T‹ï+#ês¡T. á ¬s+&ÉT ‘ê‹Ô«ø£ |ü<äΔ‘·T\ H|ü<∏ä +˝À eT‘·<Ûë]àø£

dü+düú\T $<ä H=ø£ o\$<ä >±, HÓ’‹ø£ ø±s¡ Áø£eT+>± ø=qkÕ–+#ê\ì eTs=ø£yÓ’|ü⁄ Á|üj·T‹ï+#êsTT.

eT÷&Ée~, n_Ûeè~Δ Á|ü<Ûëq \ø£å + eTìwæ Äø±+ø£å\ |ü]|üPs¡í kÕ|òü\éTì qeTà&É+. n‘·ì e´øÏÔ‘·«+

dü+|üqï+ ø±e&É+. n‘·&=ø£ e´øÏÔ>±, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´ì>±, kÕe÷õ≈£î&ç>±, bÂs¡Tì>±, edü÷Ô‘·Œ‹Ô<ës¡T&ç>±,

ø=‘·Ô kÕπø+‹ø£ kÕ<ÛäHê*ï ø£qT>=Hyê&ç>±, düè»Hê‘·àø£ kÕ«|æï≈£î&ç>± n‘·&ç nìï s¡ø±\ u≤<Ûä ‘·\÷,

Äø±+ø£å\÷ yê{Ï düeTdüÔ dü+øÏ¢wüº‘· Àq÷ e´ø°Ôø£s¡D≈£î H√#·Tø√e&É+.

ªe÷ ∫e] $XÊ«dü+: πøe\+ J$‘·ø±\|ü⁄ düeTÁ>∑ n<Ûä j·Tq+ e÷Á‘·yT |üPs¡íe÷qe⁄&çì

s¡÷bı+~+#·>∑\T>∑T‘·T+<äì. $$<Ûä s¡ø±\ |ü]$T‘·T\T, Ä+ø£å\T eTìwæì ∫ÛHêï_Ûqï+ #düTÔqï ø=B›

n≥Te+{Ï |üPs¡í e÷qe⁄&ç nedüs¡+ HêHê{Ïø° ô|s¡T>∑T‘·÷ek Ô+<äì. H&ÉT C≤„qeTH~ J$‘·ø±˝≤ìøÏ

dü]|ü&Ü ˇø£ÿkÕ] ≈£L&É ô|≥Tº≈£îH kÕeTÁ– ø±<äT. n~ J$‘·ø±\+ bı&ÉT>∑T‘ê s¡÷bı+~+#·T≈£î+≥÷

sêe\dæq, eTq¬ø’ eTq+ ì]à+#·Tø√e\dæq ˇø£ ‘Ó*$&ç. J$+#·&ÉyÓT{≤¢H√ Hs¡TÃø√e&É+, <ëHï yT+

…]ï+>¥ ≥T _ n+≥THêï+μ. yêÁ&e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT (ø=ìï ø£\\T ø=ìï yÓTfi≈£îe\T)


9. e÷ì≥]+>¥

(Monitoring)


(Basic Questions - Think and Reflect)1) bÕsƒ¡XÊ\, e÷ì≥]+>¥ eT]j·TT $<ä XÊK dü+ã+<ÛäyÓTÆq e÷ì≥]+>¥ n+fÒ @$T{Ï?

(What is school monitoring ? What is educational monitoring?)2) e÷ì≥]+>¥ m+<äT≈£î #j·÷* ñ<›X´+. (What is the purpose of monitoring?)3) y˚{Ïì e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*` m˝≤? (What to monitor and how?)4) HêD´‘· e÷ì≥]+>¥ n+fÒ @$T{Ï? (What is quality monitoring?)5) u≤>∑T>± e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷\+fÒ e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\≈£î m˝≤+{Ï $wüj·T ì|ü⁄D‘· ñ+&Ü*? <ëìøÏ

yês¡T m˝≤ ‘·j·÷s¡T ø±yê*?

(What preparation and expertise is required on the part of monitoring staff ?)6) $<ä ˝À HêD´‘· ô|+#·&É+˝À e÷ì≥]+>¥ m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?

(Role of monitoring in improving quality of education ?)7) ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n+~e«&É+ n+fÒ @$T{Ï?

(What is on job support ? )8) mes¡T me]ì e÷ì≥]+>¥ #˚kÕÔs¡T, m|ü&Ó|ü&ÉT? @$T e÷ì≥]+>¥ #˚kÕÔs¡T?

(Who will monitor, what and whom and how frequently ?)9) düMTø£å n+fÒ m$T{Ï? m+<äT≈£î, m|ü&ÉT #˚j·÷*? #·<äTe⁄˝À HêD´‘· ô|+#·&É+˝À e÷ì≥]+>¥ m˝≤

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?

(What is review ? Why it is required and its role in improving the quality of education?)10) Á|üuÛ≤e e+‘·yÓTÆq e÷ì≥]+>¥ eT]j·TT düMTø£å≈£î dü÷∫ø£\T @$T{Ï?

(What are the indicators of effective monitoring and review ?)11) e÷ì≥]+>¥, düMTø£å\ ]b˛s¡Tº\T me]øÏ |ü+bÕ*? me]øÏ nedüs¡+? Ç$ m˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T?

(What is the feedback and reporting machinism and to whom to present and how these reportscan be utilised?)


14 dü+e‘·‡sê\T ej·TdüT‡>∑\ u≤\u≤*ø£\+<ä]øÏ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä$<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä$<ä

Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~. á #·≥º+ u≤\u≤*ø£\+<äs¡÷ #·<äTe⁄ø√e&ÜìøÏ M\T>± ‘·–q kÂø£sê´\T,

>∑TD≤‘·àø£‘·, HêD´‘·‘√ ≈£L&çq #·<äTe⁄ n+~+#·&ÜìøÏ ìj·Te÷\T, ìã+<Ûäq\T s¡÷bı+~+∫+~.

á #·≥º+ |üø£&É“+B>± neT\T ø±e&ÜìøÏ |ü{ÏwüºyÓTÆq e÷ì≥]+>¥ eédüú ˇø£{Ï ñ+&Ü*. <ëìøÏ ‘·–q

$~Û$<ÛëHê\T ìπs›•+#·Tø√yê*. á n<Ûë´j·T+˝À eTq+ Á|üdüTÔ‘· e÷ì≥]+>¥ $<Ûëq+ @ $<Ûä+>± ñ+~? #·≥º+˝Àì


$$<Ûä ôdø£åqT¢, düuŸôdø£åqT¢ e÷ì≥]+>¥ ÄeX¯ ø£‘·qT Á|ü‘· ø£å+>±, |üs√ø£å+>± m˝≤ Á|ükÕÔ$+#êsTT? #·≥º+ neT\T˝À

e÷ì{]+>¥ @$<Ûä+>± ñ+&Ü*? me¬ses¡T @@ u≤<Ûä ‘·\T #|ü{≤º*? á Áø£eT+˝À $$<Ûä XÊK\ u≤<Ûä ‘·\T @$T{Ï?

e+{Ï |ü\T n+XÊ\>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

9.3 e÷ì≥]+>¥ ` Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹

(Monitoring - Existing situation)` kÕs¡«Á‹ø£ m*yÓT+≥Ø $<ä kÕ<Ûäq ø√dü+ sêÅwüº $<ë´XÊK nH˚ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T neT\T|üs¡TdüTÔqï $wüj·T+

MT≈£î ‘Ó*dæ+<. á ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T rs¡TqT |üs¡ yøÏå+#·&ÜìøÏ e÷ì≥]+>¥ $<ÛëHêìï ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#ês¡T.

ø±˙ nH˚ø£ ø±s¡D≤\ e\¢ e÷ì≥]+>¥ nH˚~ Ä•+∫q $<Ûä+>± »s¡>∑&É+ Ò<äT. Á|üdüTÔ‘· e÷ì≥]+>¥ m˝≤

ñ+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ ñ∫‘·, ìs¡“+<Ûä $<ä Vü≤≈£îÿ #·≥º+ neT\TqT Ä•+∫q $<Ûä+>± e÷ì≥]+>¥ #j·T&ÜìøÏ

‘·–q Á|üD≤[ø£ eTq+ s¡÷bı+~+#·Tø√e#·TÃ. e÷ì{]+>¥ À m<äTs¡j˚T´ nes√<Ûë\T n~Û>∑$T+#·e#·TÃ.

Á|üdüTÔ‘· e÷ì≥]+>¥ |ü]dæú‹ øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+~.

` $$<Ûä $<ë´ dü+düú\˝À neT\e⁄‘·Tqï $<ë´|üs¡ ø±s¡ Áø£e÷\ ø=s¡≈£î Ä•+∫q yTs¡≈£î e÷ì≥]+>¥ »s¡>∑&É+ Ò<äT.

ˇø£ <äX¯ ~X¯ ìπs›X¯+ #˚ùdyês¡T Òs¡T. bÕsƒ¡XÊ\\ø£T, ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Ädüsê \_Û+#·&É+ Ò<äT.

` dü+ã+~Û‘· XÊK˝À Ç‘·s¡ |üqT\ ˇ‹Ô&çe\¢ e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*‡q e´≈£îÔ\T bÕsƒ¡XÊ\\ dü+<äs¡Ùq≈£î, πøåÁ‘·

dü+<äs¡Ùq≈£î düeTj·÷ìï πø{≤sTT+#·˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. b≈£îÿe s√E\T, düeTj·T+ ø±sê´\j·÷\πø

|ü]$T‘·eTe⁄‘·THêïs¡T.

` |æ\¢\ #·<äTe⁄˝À HêD´‘·, HêDýÓTÆq uÀ<Ûäq, |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕúsTT\T yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+ $$<Ûä kÕúsTT\˝À ñ

qï $<ë´XÊK n~Ûø±s¡T\ Á|ü<∏äeT ø£s¡Ôe´+. ø±˙ yês¡T 80`90 XÊ‘·+ düeTj·T+ |ü]bÕ\Hê dü+ã+~Û‘·

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\πø πø{≤sTTdüTÔHêïs¡T. ø±e⁄q Áø£eT+>± uÀ<ÛäHê HêD´‘·, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø, |æ\¢\ nuÛÑ düq

kÕúsTT\T s√E s√E≈£î |ü&çb˛‘·THêïsTT.

` e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\ b˛düTº\T, &Ó’{Ÿ, dæ.{Ï.Ç.\˝À …ø£Ãs¡sY b˛düTº\T n~Ûø£ dü+K´˝À

Bs¡Èø±\+>± U≤∞>± ñ+&É&É+ e\¢ e÷ì≥]+>¥ »s¡>∑&É+ Ò<äT.

` ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À e÷ì≥]+>¥ ø√dü+ ìj·T$T‘·T …’q yê]πø e÷ì≥]+>¥ô|’ ne>±Vü≤q Òø£b˛e&É+,

e÷ì≥]+>¥ dü+<äs¡“¤+˝À #˚j·÷*‡+<˚$T{À ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+‘√bÕ≥T $<ë´ eédüú À #√≥T#˚düT≈£îqï ø=‘·Ô

b˛ø£&É\T, HêDýÓTÆq uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\ô|’ ne>±Vü≤q Òø£b˛e&É+.

` ø=ìï ø±s¡D≤\e\¢ $<ë´ ø±s¡ Áø£e÷\T ‘·eT≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ø±eì düe÷»+ uÛ≤$+#·&É+. |òü*‘·+>±

bÕsƒ¡XÊ\ e÷ì≥]+>¥ Á|üÁøÏj·T˝À düe÷»+ #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘· b˛wæ+#·&É+ Ò<äT.

` mø£ÿ&Ó’‘˚ e÷ì≥]+>¥ »s¡T>∑T‘·T+<√ nø£ÿ&É ‘·–q ìsêàD≤‘·àø£ nqTdüs¡D°j·T #·s¡ \T #˚|ü≥º&É+ Ò<äT.

` e÷ì≥]+>¥ |ü≥¢ dü¬s’q yÓ’K] Òø£b˛e&É+ e\¢ e÷ì≥]+>¥ ÁbÕeTTK´‘·, Á|üuÛ≤e+ >∑T]+∫ dü]>± ne>±Vü≤q

@s¡Œs¡#·Tø√ Òø£b˛‘·THêïs¡T.

` e÷ì≥]+>¥ e´≈£îÔ\ |üìrs¡TqT düMTøÏå+#˚ düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+#·ø£b˛e&É+, Ä$ |üP]Ô#˚j·Tø£b˛e&É+.

` düVü≤#·s¡ ñ<√´>∑T\‘√ ñqï dü‘·‡+ã+<Ûë\T Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄‘êj·TH˚ uÛÑj·T+‘√ Ä•+∫q rs¡T˝À e÷ì≥]+>¥

#j·T Òø£b˛e&É+. bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À¢, ô|’ kÕúsTT˝À¢ ‘·–q #·s¡ \T rdüTø√ø£b˛e&É+, u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·ø£b˛e&É+.


` e÷ì≥]+>¥ |üÁ‘ê\T $X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, $es¡D≤‘·àø£+>± ñ+&Éø£b˛e&É+.

` nH˚ø£ s¡ø±\ |ü<∏äø±\T, ø±s¡ Áø£e÷\T neT\e⁄‘·Tqï+<äTe\¢ e÷ì≥]+>¥ |ü\T s¡÷bÕ\˝À, $$<Ûä <äX¯\˝À

ñ+&É&É+‘√ <ëì ÁbÕeTTK´‘· ‘·>∑Z&É+, <˚ì¬øes¡T u≤<ÛäT´˝À ‘˚\TÃø√e&É+˝À >∑+<äs¡>√fi¯+ ‘· …‘·Ô&É+.

ô|’q ù|s=ÿqï n+XÊ\T e÷ì≥]+>¥ yÓ’|òü ≤´\ >∑T]+∫ Á|üdüTŒ¤≥+>± #ÓãT‘·THêïsTT. ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä

Vü≤≈£îÿ #·≥º+ neT\T rs¡T m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT düMTøÏå+∫ neT\T˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï nes√<Ûë\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ

‘·–q Á|üD≤[ø£qT s¡÷bı+~+#·T≈£îì neT\T |üs¡#ê*‡ ñ+~. Ç+<äTø√dü+ eTT+<äT>± ndü\T e÷ì≥]+>¥ >∑T]+∫

ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä$<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ#·≥º+ Á|ü‘· ø£å+>±, |üs√ø£å+>± @+ #ÓãT‘·Tqï<√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

9.4 RTE-2005 - e÷ì≥]+>¥

(RTE-2005 on Monitoring)ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 ìã+<Ûäq\˝À n<Ûë´j·T+`1 ôdø£åHé(2)˝À ªªkÕúìø£

Á|üuÛÑT‘·«+μμ n+fÒ q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+düú Ò<ë q>∑s¡ bÕ\ø£ dü+|òüT+ Ò<ë õ˝≤¢ |ü]wü‘Y Ò<ë q>∑s¡ |ü+#êsTTr Ò<ë

|ü+#êj·Tr. @ ù|s¡T‘√ |æ\eã&çq|üŒ{Ïø° ã&ç MT<ä |ü]bÕ\Hêdü+ã+<Ûä ìj·T+Á‘·D ø£*Zq dü+düúì dü÷∫düTÔ+~ Ò<ë

neT\T˝À ñqï #·≥º Á|üø±s¡+ @<Ó’Hê Á>±eT, |ü≥ºD, q>∑s¡+˝À kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+>± |üì#Ój·T´&ÜìøÏ n~Ûø±s¡+ bı+~q

dü+düúì dü÷∫düTÔ+~.

ø±e⁄q Á>±eT kÕúsTT˝À Á>±eT |ü+#êj·Trì eT+&É\kÕúsTT˝À eT+&É\ |ü]wü‘Y, õ˝≤¢kÕúsTT˝À õ˝≤¢ |ü]wü‘Y,

q>∑s¡kÕúsTT˝À q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú ‘·eT ÄBÛq+˝Àì ÁbÕ+‘·+ Ò<ë Äyêdü ÁbÕ+‘·+˝À ñqï u≤\\+<ä]ø° ñ∫‘·

ìs¡“+<Ûä ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT n+~+#·&ÜìøÏ #·≥º+˝Àì (ôdø£åHé. 9`m) Á|üø±s¡+ #·<äTe⁄ø√&ÜìøÏ (ôdø£åHé6)˝À ù|s=ÿqï

$<Ûä+>± |ü]düs¡ÁbÕ+‘·+˝À ã&ç n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ ≤ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. #·≥º+ ôdø£åHé 6˝À ã&çì kÕú|æ+#˚

$wüj·TyÓTÆ dü+ã+~Û‘· kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« u≤<Ûä ‘·qT øÏ+~ $<Ûä+>± #Ó|æŒ+~.

ªªá #·≥º+˝Àì n+XÊ\qT neT\T #Ój·T´{≤ìøÏ dæbòÕs¡düT #˚dæq |ü]düs¡ ÁbÕ+‘· |ü]~Û À ã&ç Òø£b˛‘˚ á

#·≥º+ neT\T˝ÀøÏ e∫Ãq eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À|ü⁄ dü+ã+~Û‘· Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ ã&çì kÕú|ædüTÔ+~μμ

ø±e⁄q kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ã&çá&ÉT |æ\¢\+<ä]øÏ ã&çì n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ 100% qyÓ÷<äT≈£î

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#·T≥≈£î #·≥º+ ø=ìï dü÷#·q\T #˚dæ+~.

` Á|ü‹ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ #·≥º+ dæbòÕs¡düT #dæq $<Ûä+>± ‘·q |ü]~Û À ìedædüTÔqï |ü<ëï\T>∑T @fi¢ À|ü⁄ u≤\\\+<ä]

$esê\≈£î #Ó+~q ]ø±s¡T¶\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.

` Á|ü‹ u≤\T&ÉT Ò<ë u≤*ø£ ã&ç À Á|üy˚X¯+ bı+~, bÕsƒ¡XÊ\≈£î Vü‰»s¡e⁄‘·÷ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô#˚ùd˝≤

|üs¡ y˚ø£åD u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

` u\V”≤q esêZ\≈£î, Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT m<äTs=ÿ+≥Tqï ãè+<ë\≈£î #Ó+~q |æ\¢\T @ $<ÛäyÓTÆq $eø£å‘·≈£î

>∑T]ø±≈£î+&Ü ã&ç À #˚] ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô #˚j·T≥+˝À Ä≥+ø±\T Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.

` e\dü ≈£î≥T+u≤\ |æ\¢\≈£î ≈£L&Ü ã&ç À Á|üy˚X¯+ bı+<˚ ≤ #·÷&É&É+.

` ã&ç À Á|üy˚XÊìøÏ m+|æø£ $<Ûëq+, ø±|æfÒwüHé |ò”E/ s¡TdüT+ ñ+&É≈£î+&Ü #·÷&É&É+.

` ej·TdüT‡ ìsêΔs¡D ø±s¡D+‘√ u≤\T&ÉT/ u≤*ø£≈£î ã&ç À Á|üy˚XÊìï ‹s¡düÿ]+#·sê<äT.

` u≤\ ã&ç À #˚s¡&ÜìøÏ >∑&ÉTe⁄ ô|≥º≈£î+&Ü yês¡T m|ü&ÉT Á|üy˚X¯+ ø√]‘˚ n|ü&ÉT #˚s¡TÃø√e&É+.


` ‘·eT _&É¶ Ò<ë dü+s¡ø£åD˝À ñqï u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT |ü]düs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Œ+∫ ÁbÕ<∏ä$Tø£

$<ä qT n+~+#·&É+ Á|ü‹ ‘·*¢<ä+Á&ç Ò<ë dü+s¡ø£å≈£îì u≤<Ûä ‘·.

ø±e⁄q ô|’q dü÷∫+∫q #·≥º+˝Àì ìã+<Ûäq\˙ï |æ\¢\+<äs¡T bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚] #·<äTe⁄ø=qkÕ–+#˚˝≤

ñbÕ<Ûë´j·TT\T/ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T kÕúìø£ dü+düú\T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê\ì dü÷∫+∫+~.

ôdø£åHé 4˝À ù|s=ÿqï $<Ûä+>± Á|ü‘˚ ø£ •ø£åD≤ kÂø£sê´\qT ø£*Œ+#·&É+ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·« u≤<Ûä ‘· nì ≈£L&Ü

ù|s=ÿ+~. ô|’ n+XÊ\ e÷ì≥]+>¥qT #˚|ü{≤º*.

ôdø£åHé 4 Á|üø±s¡+ 6, 7 @fi¯ó¢ ì+&çq u≤\T&ÉT / u≤*ø£ ã&ç À #˚s¡Ãø£b˛sTTHê Ò<ë #˚]ÃHê ‘·s¡Tyê‘·

ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô #˚j·T Òø£b˛sTTHê yê]ì yê] ej·TdüT‡≈£î ‘·–q ‘·s¡>∑‹˝À #˚s¡TÃø√yê*. ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q

kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘˚.

nsTT‘˚ á $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä ˝À Á|üy˚X¯+ bı+~q u≤\\T |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\T ì+&çq ‘·s¡yê‘·

≈£L&Ü ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä qT |üP]Ô#˚ùd es¡≈£î ñ∫‘· $<ä qT bı+<˚ Vü≤≈£îÿqT ø£*– ñHêïs¡T.

ô|’ ìã+<Ûäq\ <äècÕº Á|ü‹ u≤\T&ÉT / u≤*ø£ ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À Á|üy˚X¯+ ø√]q|ü⁄&ÉT kÕúsTTøÏ dü]|ü&ÉT

kÕeTsêú \T Òeì Á|üy˚X¯+ ‹s¡düÿ]+#·sê<äT. Ä u≤\T&ÉT / u≤*ø£qT ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À #˚sêÃ*. Ms¡T

nuÛÑ düq˝À n+<ä] |æ\¢\‘√ ø£*dæ #·<äTe⁄ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ M\T>± Ä kÕúsTTøÏ dü]|ü& kÕeTsêú \qT |æ\¢\T kÕ~Û+#˝≤

ñbÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. Ç+<äTø√dü+ ìØí‘· düeTj·T+ πø{≤sTT+#·Tø=ì Á|üD≤[ø£qT neT\T |üs¡#ê*.

nedüs¡yÓTÆq nuÛÑ düq kÕeTÁ–ì |æ\¢\≈£î n+~+#ê*. Ç+<äT≈£î kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë Á|üuÛÑT‘·«+ |æ\¢\≈£î ø±e\dæq

nuÛÑ düHê kÕeTÁ– n+~+# u≤<Ûä ‘· rdüTø√yê*. Ms¡T ej·TdüT‡≈£î ‘·>∑Z ‘·s¡>∑‹˝À ìsê›]‘· kÕeTsêú \T ø£*– ‘·s¡>∑‹˝À

ø=qkÕ>∑T‘·THêïsê? Ò<ë e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*.

ôdø£åHé 18(1)˝À Á|üuÛÑT‘·«+ Ò<ë kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ kÕú|æ+∫ <ëì j·÷»e÷q´+˝À Ò<ë ìj·T+Á‘·D˝À q&ç#

ã&ç ø±≈£î+&Ü, dæbòÕs¡düT #dæq $<Ûä+>± <äs¡U≤düTÔ #düT≈£îì, dü+ã+~Û‘· nBÛø£è‘· dü+düú qT+∫ >∑T]Ô+|ü⁄ <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+

bı+<ä≈£î+&Ü @ Ç‘·s¡ ã&çì kÕú|æ+#·≈£L&É<äT. |üì #Ój·T´ìj·T´≈£L&É<äT nì düŒwüº+>± #·≥º+ ù|s=ÿ+~. ø±e⁄q kÕúìø£

Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q |ü]düsê\˝À >∑T]Ô+|ü⁄, <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ Ò≈£î+&Ü mes¡T ≈£L&Ü ã&çì kÕú|æ+#·≈£î+&Ü #·÷&Ü*.

u≤\u≤*ø£\+<äs¡T >∑T]Ô+|ü⁄, <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘·+ ñqï ãfi¢ À #˚] m˝≤+{Ï ˇ‹Ô&ÉT\≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü, ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñ

∫‘· ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä bı+<˚ ≤ e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*.

bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]q Á|ü‹ u≤\T&ÉT/ u≤*ø£qT #·<äTe⁄ ù|s¡T‘√ <ä+&ç+#·sê<äT. yÓqø£ã&çq esêZ\T, Á|ü‹≈£L\

|ü]dæú‘·T\T m<äTs=ÿ+≥Tqï |æ\¢\ |ü≥¢ M]øÏ #·<äTe⁄sê<äH˚ #·T\ø£ uÛ≤e+‘√ #·÷&É≈£L&É<äT. M]ì ≈£L&Ü nìï esêZ\

|æ\¢ ‘√ düe÷q+>± ø£*dæ ñ+&˝≤, ≈£Ls=ÃH˝≤, nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ bÕ˝§ZH˝≤ bÕsƒ¡XÊ\ Á|ües¡Ôq ñ+&Ü*. #·≥º+˝Àì

ôdø£åHé 17(1) @ u≤\T&çì/ u≤*ø£qT ≈£L&Ü XÊØs¡ø£ <ä+&Éq, e÷qdæø£ y˚~Û+|ü⁄\≈£î >∑T]#˚j·T≈£L&É<äì ‘Ó*|æ+~.

ø±e⁄q #·<äTe⁄ ù|s¡T‘√, #·<äTe⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ ø±s¡ Áø£e÷\ ù|s¡¢‘√ (mø‡ø£s¡qT¢, ÁbÕC…≈£îº es¡Tÿ\T, yê]¸ø√‘·‡yê\T

yÓTT<ä …’q$) |ò”E\T/&ÉãT“\T edü÷\T #˚j·T&É+, |æ\¢\T ø±s¡ Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|æq|ü⁄&ÉT yê]ì

s¡TdüTeTT ù|s¡T‘√ bÕ˝§Zq˙j·Tø£b˛e&É+, nee÷q|üs¡#·&É+ ≤+{Ï$ @ $<ë´ dü+düú #j·T≈£L&É<äT. ø±e⁄q ô|’ $wüj·÷\˝À

kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ e÷ì≥]+>¥ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #]q |æ\¢\+<äs¡T >∑TD≤‘·àø£ $<ä qT bı+<ë*. Ç+<äTø√dü+ $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ n<Ûë´j·T+`5˝Àì

ôdø£åHé 29˝À 1,2 düuŸôdø£åHé\ <ë«sê ø=ìï dü÷#·q\T #˚dæ+~. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+. >∑TD≤‘·àø£ $<ä neT\T˝À Ç$ @

yTs¡≈£î neT\T »s¡T>∑T‘·THêïj·TH~ e÷ì≥]+>¥ #j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ôdø£åHé 29`2m À sêC≤´+>∑+˝À bı+<äT|üs¡∫q


$\Te\≈£î uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À @ y˚Ts¡≈£î neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ç+~? |æ\¢\T m˝≤+{Ï $\Te\T ø£*–

e⁄Hêïs¡T? C≤rj·T dü+|ü<ä s¡ø£åD˝À yê] bÕÁ‘· m˝≤ ñ+~? |æ\¢\ yÓ’Ks¡T\T, n_ÛÁbÕj·÷\T m˝≤ ñHêïsTT? nH˚$

|üs¡ y˚ø£åD #˚j·÷*.

|æ\¢\T ã{°º|ü{Ïº #·<äe≈£î+&Ü uÛÑj·T+, Ä+<√fiq e+{Ï yê{Ï qT+&ç yê]ì $eTTøÏÔ #dæ yês¡T ‘·eT nqTuÛÑyê\qT

ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·&É+˝À bÕsƒ¡XÊ\ ‘√&ÉŒ&Ü*.

ôdø£åHé 9˝À ø±¢E (á) Á|üø±s¡+ |ü<ëï\T>∑T dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î u≤\\≈£î dü+ã+~Û+∫q ]ø±s¡T¶\qT

ìs¡«Væ≤+#·e\dæq nedüs¡+ >∑T]+∫ ÄsY{ÏÇ`2009 ‘Ó*j·TCÒdæ+~. Bì Á|üø±s¡+ $<ë´s¡Tú\T bÕsƒ¡XÊ\˝À #]q|üŒ{Ï

qT+&ç n‘·ìøÏ dü+ã+~Û+∫q nìï $wüj·÷\qT ]ø±s¡T¶\˝À #·÷|æ+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. ø±e⁄q n≥Te+{Ï

]ø±s¡T¶\T bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+<√ Ò<√ ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ ªe÷ì≥]+>¥μ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ñ

+~. ø±ã{Ïº Á|ü‹ kÕúsTT˝À ª]ø±s¡T¶μ eT]j·TT ª]õwüºsY‡μ n+<äs¡÷ ‘·|üŒø£ ìs¡«Væ≤+#ê*. ìs¡«Vü≤D rs¡TqT e÷ì≥]+>¥

#˚dæ yê{Ïì dü]>± ìs¡«Væ≤+#˚ ≤ #·÷&Ü*.

e÷ì≥]+>¥ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫ ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009 $düŒwüº+>± ù|s=ÿqï

$wüj·T+ eTq+ >∑eTì+#ê+. nsTT‘˚ #·≥º+ ù|s=ÿqï $<Ûä+>± e÷ì≥]+>¥ neT\T $<Ûëq+ m˝≤ ñ+&Ü˝À

‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

9.5 bÕsƒ¡XÊ\\T, Ç‘·s¡ $<ë´ dü+düú\T eT]j·TT dü+ã+~Û‘· e´≈£îÔ\ |üìrs¡Tô|’ e÷ì≥]+>¥ `$<ÛëHê\T

(Monitoring the functional aspects of schools, educational institutes, offices, andrelated persons - procedures)

` $<ë´ eédüú À $$<ÛäkÕúsTT\˝À >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\ neT\TqT e÷ì≥]+>¥ u≤<Ûä ‘·qT bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, eT+&É\ kÕúsTT˝À eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\T, &ç$»Hé kÕúsTT˝À õ˝≤¢ ñ|ü $<ë´~Ûø±s¡T\T,

õ˝≤¢ kÕúsTT˝À õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±] #˚|ü{≤º*.

` ôdø£åHé 21˝Àì düuŸôdø£åHé 2(m) Á|üø±s¡+ düe÷»+ |üøå±q bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° (mdtm+dæ) e÷ì≥]+>¥

u≤<Ûä ‘·qT #|ü{≤º*.

` õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±] yês¡+˝À ø£ dü+ 2 s√E\T m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*.

dü+<ä]Ù+∫q bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\qT ø£ dü+ >∑+≥bÕ≥T düMTøÏå+#ê*. n˝≤π> Ç‘·s¡ e÷ì≥]+>¥

n~Ûø±s¡T\ |ü]o\q ]ø±s¡T¶\qT |ü]o*+#ê*.

` õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±] yês¡+˝À ø£ dü+ 3s√E\T m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*.

bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\qT, ]ø±s¡T¶\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*.

` õ˝≤¢ ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ •ø£åD≤ dü+düú Á|æì‡bÕ˝Ÿ yês¡+˝À 2 s√E\T m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\\T dü+<ä]Ù+∫

bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*. |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

` eT+&É\ $<ë´~Ûø±] yês¡+˝À ø£ dü+ 4 s√E\T eT+&É\ |ü]~Û Àì m*yÓT+≥Ø bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT

e÷ì≥]+>¥ #˚dæ ‘·q |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

` e÷ì≥]+>¥ u≤<Ûä ‘·\T ø£\ n~Ûø±s¡T\+<äs¡÷ e÷ì≥]+>¥ u≤<Ûä ‘·qT Ç‘·s¡ |üqT\ kÕ≈£î‘√ ìs¡¢ø£å + #j·Tsê<äT.

|æ\¢\ #·<äTe⁄≈£î u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

` bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{° (mdtm+dæ) $~Û>± Á|ü‹ HÓ\ Hê\Ze X¯ìyês¡+ bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+#ê*.

‘·q |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.


` eT+&É\ $<ë´~Ûø±] ‘·q |ü]~Û À bÕsƒ¡XÊ\\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ düMTøå± düe÷y˚X¯+ Á|ü‹ HÓ\ yÓTT<ä{Ï

yês¡+˝À ìs¡«Væ≤+∫ bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT düMTøÏå+#ê*. n˝≤π> õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±], õ˝≤¢ ñbÕ<Ûë´j·T $<ä

•ø£åD≤ dü+düú Á|æì‡bÕ˝Ÿ Á|ü‹HÓ\ 15e ‘˚~q eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\T, õ˝≤¢ ñ|ü $<ë´~Ûø±s¡T\ düMTøå±

düe÷y˚XÊìï ìs¡«Væ≤+∫ bÕsƒ¡XÊ\\ |ü]dæú‹ì düMTøÏå+#ê*.

` ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ ìj·Te÷e[`2010, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì ôdø£åHé 3(17) Á|üø±s¡+ eT+&É\

]k˛s¡T‡ |üs¡‡Hé eT+&É\ kÕúsTT m*yÓT+{Ø $<ë´ ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«sTTdü÷Ô ‘·q |ü]o\q\qT

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ düMTøå± düe÷y˚X¯+˝À #·]Ã+#·&ÜìøÏ düeT]Œ+#ê*.

9.6 e÷ì≥]+>¥ ` $<ÛäT\T ` u≤<Ûä ‘·\T

(Monitoring - Roles and Responsibilities)

e÷ì≥]+>¥ ‘·<äT|ü] #j·÷*‡q ø±s¡ Áø£e÷\ (nqTdüs¡D°j·T ø£è‘ê´\T) u≤<Ûä ‘·\T, me]ì mes¡T e÷ì≥]+>¥

#˚j·÷*, e÷ì≥]+>¥ m|ü&Ó|ü&ÉT, mø£ÿ&É #˚j·÷* yÓTT<ä\>∑T $esê\T øÏ+~ |ü{Ïºø£ À ñHêïsTT.

e÷ì≥]+>¥

#j·÷*‡qyês¡T

C≤sTT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY/

sêÅwüº kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T

C≤sTT+{Ÿ &Ó’¬sø£ºsY/

sêÅwüº kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T

&çÇz, Á|æì‡bÕ˝Ÿ &Ó’{Ÿ / dæ{ÏÇ /

◊.b.b.dt.Ç.

õ˝≤¢ ñ|ü $<ë´~Ûø±] /

&çÇz/Á|æì‡bÕ Ÿ &Ó’{Ÿ/dæ{ÏÇ

&çÇz/õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±]/

Á|æì‡bÕ Ÿ &Ó’{Ÿ/dæ{ÏÇ

&çÇz/õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±]/

Á|æì‡bÕ Ÿ &Ó’{Ÿ/dæ{ÏÇ/bÕsƒ¡XÊ\

j·÷»e÷q´ ø£$T{°

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, m+.Ç.z./

ø±+ô|¢≈£î‡ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T/

bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ø£$T{°\T/

&çÇz/õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±]/

Á|æì‡bÕ Ÿ &Ó’{Ÿ/dæ{ÏÇ

me]ì e÷ì≥]+>¥

#j·÷*

õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

&Ó’{Ÿ / dæ{ÏÇ Á|æì‡bÕ˝Ÿ

◊.b.b.dt.Ç.Á|æì‡bÕ˝Ÿ

õ˝≤¢ ñ|ü $<ë´~Ûø±]

eT+&É\ $<ë´~Ûø±]

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T

(dü÷ÿ Ÿ ø±+|t¢≈£î‡)


(bÕ<∏ä$Tø£,

ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T)

ñbÕ<Ûë´j·TT\T

m|ü&ÉT

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\≈£î

ˇø£kÕ]

@ j˚T dü+düú\≈£î

e÷ì≥]+>¥≈£î |ü+bÕ*

bÕsƒ¡XÊ\/m+ÄsYdæ/ dæÄsYdæ/

õ˝≤¢ $<ë´XÊK ø±s¡ \j·T+

ÄsY.$.byéT. ÄsY.byéT.bdt.b.

ÁbÕC…≈£îº ø±sê´\j·÷\T

bÕsƒ¡XÊ\/m+ÄsYdæ/

dæÄsYdæ/&Ó’{Ÿ, dæ.{Ï.Ç.,

◊.b.b.dt.Ç.

bÕsƒ¡XÊ\/m+ÄsYdæ/dæÄsYdæ

bÕsƒ¡XÊ\/m+ÄsYdæ/dæÄsYdæ

dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡ bÕsƒ¡XÊ\\T

ÁbÕ<∏ä$Tø£/

ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\\T

‘·s¡>∑‹>∑~ Ä#·s¡D\T,

|æ\¢\ $<ë´ Á|üe÷D≤\

kÕúsTT\T, neT\T düVü≤

bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T

HÓ\ø=ø£kÕ]

HÓ\ø=ø£kÕ]

yêsêìøÏ

2 s√E\T

yêsêìøÏ

3 s√E\T

HÓ\ø=ø£kÕ]

yêsêìøÏ

2 s√E\T

yêsêìøÏ

3 Òø£ 4

s√E\T

bÕsƒ¡XÊ\\T/

ø£fi≤XÊ\\T/

ø±sê \j·÷\T

dü+<äs¡Ùq


9.7 e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q s¡+>±\T/ n+XÊ\T e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q n+XÊ\T MEO, Dy.E.O.,DIET/CTE/DEO.(Areas and Items of Monitoring pertaiing to MEO, Dy.E.O., DIET/CTE/DEO)

dü+ã+~Û‘· e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À $$<Ûä n+XÊ\qT / s¡+>±\qT e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡

ñ+≥T+~. ˇø£ Á|üeTã<äΔyÓTÆq, |üø£&É“+B Á|üD≤[ø£‘√, ˇø£ $»Hé‘√ e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*. n+XÊ\ Á|ü>∑‹ì

düMTøÏå+∫ ‘·q |ü]o\q\qT qyÓ÷<äT#j·TT≥≈£î e÷ì≥]+>¥ bòÕsêà≥¢qT dæ<ä›+ #düT≈£îì Äj·÷ <äX\˝À e÷ì≥]+>¥

#˚|ü{≤º*. qyÓ÷<äT#˚dæq e÷ì≥]+>¥ bòÕsêà≥¢î bÕsƒ¡XÊ\\qT dü+<ä]Ù+#ês¡q&ÜìøÏ ˇø£ ì<äs¡Ùq+. Á|ü‹ n~Ûø±]

M{Ïì ô|’n~Ûø±] ‘·ìFøÏ dæ<äΔ+>± ñ+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q n+XÊ\T/ s¡+>±\T:

1. qyÓ÷<äT: ã&çá&ÉT |æ\¢\+<äs¡÷ (100%) bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ qyÓ÷<äj˚T´˝≤ #·÷&É&É+. ã&ç ãj·T≥ |æ\¢\T,

u≤\ø±]à≈£î\ $esê\T ùdø£]+∫ dæ<äΔ+>± ñ+#·Tø√e&É+, yê]ì ≈£L&Ü ã&ç À #πsÃ+<äT≈£î Á|üj·T‹ï+#·&É+.

2. Vü‰»s¡T: ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, düe÷»+ |æ\¢\+<äs¡÷ bÕsƒ¡XÊ\≈£î ¬s>∑T´\sY>± Vü‰»s¡j˚T´˝≤,

#·<äTe⁄ø=qkÕ–+#˚ ≤ #˚j·T&É+.

3. ì\ø£&É: ø£ dü+ 14 dü+ˆˆsê\ ej·TdüT‡ e#˚Ãdü]øÏ Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T (u≤\u≤*ø£\T) Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ã&çøÏ

Vü‰»s¡e⁄‘·÷ ìsêΔ]‘· ‘·s¡>∑‘·T\T, #·<äTe⁄ |üP]Ô#˚j·T&É+.

4. edü‹ kÂø£s¡ +: bÕsƒ¡XÊ\˝À ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ nedüs¡eTj˚T´ ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÂø£sê´\T n+fÒ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\T,

Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T, <äèX´ÁXeD ñ|üø£s¡D≤\T, Á|ü‘´ø£ nedüsê\T >∑\ |æ\¢\≈£î ‘·–q @sêŒ≥T¢, dü]|ü&ÉT dü+K´˝À

eTs¡T>∑T<=&ÉT¢, ‘ê>∑T˙{Ï edü‹, Ä≥düú\+, Áø°&Ü kÕeTÁ– yÓTT<ä\>∑Tq$ düeT≈£Ls¡Ã&É+, ñqï eqs¡T\T

$ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ≤ #·÷&É&É+.

5. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T: á Á|üÁøÏj·T ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\¢\ eT<Ûä ns¡úe+‘·yÓTÆq Ç+≥sêø£åHé‘√ ≈£L&ç ñ

+&É&É+. Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ ‘·s¡>∑‹ >∑~ qT+&ç Á|üC≤kÕ«$Tø£ dü+düÿè‹ì Ä•düTÔHêï+. Bìø£qT>∑TDyÓTÆq

yê‘êes¡D+ ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ ñ+&É&É+. uÛ≤>∑kÕ«eT´ $<ÛëHê\qT ne\+_Û+#·&É+. eTq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À

$$<Ûä kÕúsTT\T ø£*–q |æ\¢\T ñ+{≤s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ä+‘√ |æ\¢\+<ä] nuÛÑ düq

nedüsê\T rs¡Ã&É+, dü$Tà[‘· $<ä n+<˚ ≤ #·÷&É&É+. q\¢ã\¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ ÄdüøÏÔø£s¡+>± uÀ~Û+#·&É+,

#·s¡Ã\T »s¡|ü&É+. ø£è‘ê´\<ë«sê, #˚j·T&É+ <ë«sê, nqTuÛÑyê\<ë«sê H˚s¡TÃø√e&É+.

6. ñbÕ<Ûë´j·T ‘·j·÷Ø eT]j·TT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–: ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ nuÛÑ düq $TÁ‘·

yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·&Üìï eTq+ Ä•düTÔHêï+. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq ø£è‘ê´\T ñ+&Ü*.

‘·<äqT>∑TD+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\‘√, dü¬s’q nuÛÑ düq kÕeTÁ–‘√ dü+dæ<äTΔ\T nj˚T´˝≤

#·÷&É&É+. |ü]düsê\˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï Ks¡TÃ Òì, ‘·≈£îÿe Ks¡TÃø£\ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–/Ç+{≤sêøÏºyé

nuÛÑ düq kÕeTÁ–ì s¡÷bı+~+#·T≈£îì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, |æ\¢\T $ìjÓ÷–+#˚ ≤

#·÷&É&É+. á yÓTT‘·Ô+ Á|üÁøÏj·T˝À düe÷» uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ≈£L&Ü ñ+&˚ ≤ #·÷&É&É+.

7. eqs¡T\ $ìjÓ÷>∑+: eqs¡T\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T` uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T, e÷qe eqs¡T\T. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–`

#ês¡T¶\T, ∫Á‘ê|ü{≤\T, e÷´|ü⁄\T, Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T, ùdïVü≤u≤\ ø±s¡T¶\T, qeT÷Hê\T, bÕ¢wtø±s¡T¶\T,


ø£<∏ëø±s¡T¶\T, &Ü$TH√ø±s¡T¶\T, Ç$ nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ñHêïsTT. M{Ïì @ y˚Ts¡≈£î |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T

$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T. kÕe÷õø£ dü+düú\T yÓTT<ä …’q$ uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T nsTT‘˚ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚

$wüj·T ì|ü⁄DT\T (ñbÕ<Ûë´j˚T‘·s¡) n+fÒ $$<Ûä eè‘·TÔ\yêfi¯ó¢, kÕe÷õø£ ùdyê ø±s¡ ø£s¡Ô\T, ]f…Æs¡T¶ ñ

<√´>∑T\T, düe÷» ùde≈£î\T, Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T, yÓTT<ä\>∑Tyês¡T e÷qe eqs¡T\ øÏ+~øÏ ekÕÔs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

á eqs¡T\qT ‘·eT uÀ<ÛäHê \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ≤ #·÷&É&É+.

8. Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑+: e∫Ãq Á>±+≥T\ $esê\T, Ks¡TÃ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì H√{°düT uÀs¡T¶ô|’ sêj·÷*.

Á>±+≥T\ Ks¡TÃ ø√dü+ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, j·÷»e÷q´ ø£$T{°\‘√ #·]Ã+∫ dü+j·TTø£Ô+>±

b˝≤ Ks¡TÃ#˚j·÷˝À rsêàq+ #˚j·÷*. Ç$ dü+ã+~Û‘· ]õwüºsY À qyÓ÷<äT #˚j·÷*. Á|ü‘˚ ø£ ñ<›X¯+‘√

n+~+#˚ &ÉãT“ yÓTT‘·Ôy˚T Á>±+≥T. bÕsƒ¡XÊ\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ Á>±+≥T, ñbÕ<Ûë´j·T Á>±+≥T, ìs¡«Vü≤D Á>±+≥T

e+{Ï$ n+<äCÒkÕÔs¡T. |æ\¢\düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ bÕsƒ¡XÊ\≈£î n+~+∫q Á>±+≥T\qT $ìjÓ÷–+#˚ ≤ ñ

bÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘·–q düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n+~+# u≤<Ûä ‘· bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ ø£$T{°<. ø±ã{Ïº ø£$T{°

düuÛÑT´\+<ä]ø° bÕsƒ¡XÊ\≈£î n+<˚ Á>±+≥T\ô|’ |üP]Ô ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. |üs¡ y˚ø£åD n~Ûø±s¡T\T Ks¡TÃô|’ ñ

bÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T ø£*dæ #˚dæq rsêàHê\T |ü]o*+#ê*. ø=qï kÕeTÁ–ì #·÷&Ü*. ì<ÛäT\T

Ks¡TÃ #˚ùd≥≥T¢ e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*.

9. ôdø£åHé 29, düuŸs¡÷\T 2(4) Á|üø±s¡+: dü+Á|ü<ëj·T |üØø£å\ kÕúq+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ »]π>˝≤

#·÷&É&É+. Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dæ.dæ.Ç. ]õwüºsY eT]j·TT ≈£îéTT Ò{Ïyé ]ø±sY¶ ìs¡«Vü≤D |üs¡ y˚øÏå+#ê*.

Ä<Ûësê\T |ü]o*+#ê*.

10. u≤\$TÁ‘· yê‘êes¡D+: u≤\\+<äs¡÷ ÄVü‰¢<äø£s¡ yê‘êes¡D+˝À #·Ts¡T≈£î>±, y˚>∑+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T. á

yê‘êyês¡D+ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘·+>± ñ+&Ü*. |æ\¢ ‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ñ+&Ü*. Á|üdüTÔ‘· #·≥º+

XÊØs¡ø£ <ä+&ÉqqT ìùw~Û+∫+~. n˝≤π> <ä÷wæ+#·&É+, øÏ+#·|üs¡#·&É+, eT+<ä*+#·&É+ |æ\¢\qT u≤~ÛkÕÔsTT.

|æ\¢\|ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ Áù|eT|üPs¡«ø£+>± ùdïVæ≤‘·T˝≤¢, ‘·‘·Ô«y‘·Ô ≤¢, e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î\T>± eéVü≤]+#˝≤

#·÷&Ü*. |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&Ü*. yê] düeTdü \qT, ø√]ø£\qT ‘Ó\TdüTø√yê*.

11. bÕsƒ¡XÊ\ j·÷»e÷q´ düe÷y˚XÊ\T/ ñbÕ<Ûë´j·TT\T`‘·*¢<ä+Á&ÉT\ düe÷y˚XÊ\T. bÕsƒ¡XÊ\˝À u≤\\+<äs¡T

#ùd ø£è‘ê´\T, ø£qã]# Á|ü‹uÛ≤bÕ≥yê\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î düe÷C≤ìøÏ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘Ó*j·T|üsêÃ*. y~ø£>±

mdt.m+.dæ./|æ.{Ï.@. düe÷y˚XÊ\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*. bÕsƒ¡XÊ\ bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ñ+fÒ bÕsƒ¡XÊ\

ø±s¡ ø£ ≤bÕ˝À¢ düe÷»+ #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+≥T+~. bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\T ‘·q~>± uÛ≤$düTÔ+~. ø±s¡ Áø£e÷\T

eT]+‘· u≤>± ìs¡«Væ≤+#·&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. ø±ã{Ïº Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Á|ü‹HÓ ≤ m+.mdt.dæ. düe÷yXÊ\T/

|æ.{Ï.@. düe÷y˚XÊ\T Ä•+∫q $<Ûä+>± »]π>˝≤ #·÷&É&É+. BìøÏ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

$Tì{Ÿ‡ |ü⁄düÔø£+ ìs¡«Vü≤D |üs¡ yøÏå+#ê*.

12. u≤\u≤*ø£\≈£î n+~+# eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+, ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, j·T÷ìbòÕ+ yÓTT<ä\>∑Tq$ düÁø£eT+>±,

düø±\+˝À u≤\\+<ä]øÏ n+<˝≤ #·÷&É&É+. n+<äø£b˛‘ ô|’ n~Ûø±s¡T\qT bdt.byéT.dæ. <ë«sê dü+Á|ü~+#ê*.

13. bÕsƒ¡XÊ\ nôd+;¢, ñ‘·‡yê\T, |ü+&ÉT>∑\T, $q÷‘·ï ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T yÓTT<ä\>∑T nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ düÁø£eT+>±,

Ä•+∫q $<Ûä+>± ìs¡«Væ≤+#˚ ≤ #·÷&É&É+. n+‘·s¡ ø£Á]≈£î\yéT ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T »]π>≥≥T¢ #·÷&Ü*.


ô|’ n+XÊ\T/ s¡+>±\˝À bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡TqT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*‡q u≤<Ûä ‘· dü+ã+~Û‘·

n~Ûø±s¡T\T, düe÷C≤ìøÏ ñ+~. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± »s¡>±*‡q ˇø±H=ø£ n‘· +‘· ø°\ø£ Á|üÁøÏj·T. u≤>± |üì

#˚dæq bÕsƒ¡XÊ\\qT n_Ûq+~+#ê*. #˚j·Tì bÕsƒ¡XÊ\\≈£î dü÷Œ¤]Ôì ø£*–+#˚ ≤ ø£èwæ #˚j·÷*.

dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\T e÷ì≥]+>¥ #j·÷*‡q n+XÊ\T/ s¡+>±\T:

MEO, MRC/ Dy.EO, Division Level` eT+&É\+/ &ç$»Hé Àì bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹, Á|ü>∑‹˝À eTT+<äTqï bÕsƒ¡XÊ\\T, yÓqTø£ã&É¶ bÕsƒ¡XÊ\\T.

` MEO/ Dy.EO bÕsƒ¡XÊ\\ dü+<äs¡Ù, ì+|üã&çq e÷ì≥]+>¥ |üÁ‘ê\T

` MRC Á>∑+<∏ë\j·T ìs¡«Vü≤D, e÷&É÷´˝Ÿ‡ stock and issue registers` Stock and issue registers, textbooks, equipment, furniture` Funds utilissation - rsêàHê\T, cash book etc.` HÓ\yêØ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\‘√ düMTø£å düe÷y˚XÊ\T ` $Tì{Ÿ‡ |ü⁄düÔø£+

` |æ\¢\ nuÛÑ düq+, Á|ü>∑‹ ø√dü+ MEO/ Dy.EO rdüTø=ì neT\T|üs¡TdüTÔqï ø±s¡ ø£ ≤bÕ\T

` ]ø±s¡T¶\T, ]õwüºs¡¢ ìs¡«Vü≤D

` ≥÷sY &Ó’Ø

õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD dü+düú (DIET)` $<ë´s¡Tú\, n<Ûë´|ü≈£î\ Vü‰»s¡T

` Á|” düØ«dt Áb˛Á>±yéT‡ ø±´ …+&ÉsY Á|üø±s¡+>± neT\T

` $q÷‘·ï ø±s¡ Áø£e÷\ Á|üD≤[ø£, neT\T

` School visits-visit reports` Participation in review meeting` Library $ìjÓ÷>∑+

` Funds utilisation - students fee, govt. funds - rsêàHê\T

` Stock and issue registers` Staff meetings - minutes book` Innovations` Research studies - Action research` Lab school activities

õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±] (DEO)

` School visits-visit reports` õ˝≤¢ À $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹, eT+&É\ yêØ>± yÓqTø£ã&É¶ eT+&É ≤\T

` bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ düs¡|òüsê

` õ˝≤¢ kÕúsTT˝À MEO, Dy.EO \‘√ düMTø£å\T, minutes of the meeting` õ˝≤¢ À HêDýÓTÆq $<ä ø=s¡≈£î rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\T, neT\T|üs¡TdüTÔqï ø±s¡ Áø£e÷\T


` ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T

` ø√ ø£Á]≈£î\+ ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T

` q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, ø£Á]≈£î\+ neT\T˝À rdüT≈£îqï #·s¡ \T`Ä<Ûësê\T

9.8 e÷ì≥]+>¥ dü+<äs¡“¤+>± |ü]o*+#ê*‡q ]õwüºs¡T¢, ]ø±s¡T¶\T bÕsƒ¡XÊ\, dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢ø‡, MRC,

DIET etc.(Registers and Records to be observed doing monitoring – School, School Complex,MRC, DIET etc.)

e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T, e÷ì≥]+>¥ #˚|üfÒº dü+<äs¡“¤+˝À eTTKýÓTÆq ]ø±s¡T¶\T, ]õwüºs¡T¢ |ü]o*+#ê*.

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT:

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T

` |æ\¢\ Vü‰»s¡T ]õwüºs¡T¢

` ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q ]õwüºs¡T¢

` ñbÕ<Ûë´j·T &Ó’Ø\T

` ø±´wtãTø

` ì<ÛäT\T /Á>±+≥T ]õwüºs¡T, Ks¡TÃ≈£î #˚dæq rsêàHê\T, ø=qï kÕeTÁ– |ü]o\q

` Á|ü>∑‹ ìy˚~ø£\T, ]b˛s¡Tº\T

` yê]¸ø£, j·T÷ì{Ÿ / bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\T

` mdtm+dæ düe÷y˚XÊ\ ]õwüºs¡T, $Tì{Ÿ‡ ãTø˘

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ düMTøå± düe÷y˚XÊ\T ]õwüºs¡T¢, $Tì{Ÿ‡ ãTø˘

` kÕº≈£î ]õwüºs¡T

` Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\ ]õwüºs¡T¢ eT]j·TT kÕºø˘ ÇwüO´ ]õwüºsY

` ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ |ü+|æD° ]õwüºs¡T

` |æ\¢\ ôV≤˝ŸÔø±s¡T¶\T yÓTT<ä\>∑Tq$

` bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~Δ Á|üD≤[ø£

` bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ &Ü≈£îyÓT+fÒwüHé ìy˚~ø£\T ]õwüºs¡T

dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡:

` Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑ ]õwüºs¡T, rsêàHê\T

` ø±´wtãTø

` kÕºø˘ ]õwüºs¡T

` dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡ düe÷y˚XÊ\ $Tì{Ÿ‡ ]õwüºs¡T

` düe÷y˚XÊ\ nC…+&Ü, rsêàHê\ ]õwüºs¡T yÓTT<ä\>∑Tq$.

eT+&É\ eqs¡T\ πø+Á<ä+:

` ≥÷sY &Ó’Ø\T eT]j·TT ì+|üã&çq e÷ì≥]+>¥ |üÁ‘ê\T


` esYÿ&ÉHé ùdº{ŸyÓT+≥T¢

` >∑TD≤‘·àø£ $<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q ìy˚~ø£\T

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\ düe÷y˚XÊ\ ]õwüºs¡T $Tì{Ÿ‡ ]õwüºs¡T

` nf…+&ÓHé‡ ]õwüºs¡T

` m+.ÄsY.|æ., m+.Ç.z. yêsê+‘·|ü⁄ düMTøå± ]õwüºs¡T¢

` ø±s¡ Áø£e÷\ &Ü≈£îýÓT+fÒwüHé ìy~ø£\T`]õwüºs¡T¢

` ñ∫‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ |ü+|æDÏ ]õwüºs¡T

` »HêuÛ≤ ]õwüºs¡T¢

` ñbÕ<Ûë´j·TT\ $esê\ ]õwüºs¡T¢

` •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\ ìy˚~ø£\T

` e÷&É÷´fi¢ kÕºø˘ eT]j·TT |ü+|æD° ]õwüºs¡T

` Á|ü‘˚ ø£ nedüsê\Tø£\ |æ\¢\ $esê\ ]õwüºs¡T, ñ|üø£s¡D≤\ |ü+|æD° ]õwüºs¡T

` Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\ ]õwüºs¡T

` Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑ ]õwüºs¡T

` kÕºø˘ ]õwüºs¡T

` ø±´wtãTø

` y˚‘·Hê\ ]õwüºs¡T yÓTTˆˆ$

õ˝≤¢ ñbÕ<Ûë´j·T $<ä •ø£åD dü+düú\T:

` ≥÷sY &Ó’Ø\T, esYÿ&ÉHé ùdº{ŸyÓT+{Ÿ‡

` e÷ì≥]+>¥ bòÕsêà{Ÿ‡ (|üP]+∫q$)

` eT+&É ≤\T, bÕsƒ¡XÊ\\ <ä‘·Ô‘· rdüT≈£îqï …ø£Ãs¡s¡¢ $esê\T

` ñbÕ<Ûë´j·T •ø£åD\ &Ü≈£îyÓT+fÒwüHé ]õwüºs¡T

` Á>±+≥T\ $ìjÓ÷>∑ ]õwüºsY

` ø±´wtãTø

` kÕºø˘ ãTø˘ eT]j·TT ÇwüO´ ]õwüºsY

` Vü‰»s¡T ]õwüºsY yÓTT<ä\>∑Tq$

` ø±s¡ Áø£e÷\ &Ü≈£îýÓT+fÒwüHé ]õwüºsY

9.9 dü+düú\ eT]j·TT e´≈£îÔ\ |üìrs¡Tô|’ düMTø£å\T ` ìs¡«Vü≤D

(Review of performance of institutions and individuals)

düeTs¡úe+‘·+>± \øå±´‘·àø£+>± düMTø£å\T #|ü{≤º*. m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT \ø£å kÕ<Ûäq˝À m<äs¡jT´ düeTdü \qT >∑T]Ô+∫

yê{Ïì n~Û>∑$T+#˚ ≤ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. yê{Ïì neT\T #˚j·T&ÜìøÏ u≤<Ûä ‘·\T |ü+#·T≈£îì |üì#˚ùdÔ

‘·|üŒ≈£î+&Ü \øå±´\T kÕ~Û+#·>∑\+.


kÕúsTT\ yêØ>± |üìrs¡T düMTø£å\T:

` b

düe÷y˚X¯ nC…+&Ü

1. |æ\¢\ Á|ü>∑‹

2. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

3. ÁbÕã¢yéT‡ & ÇwüO´dt

4. |æ\¢\ Vü‰»s¡T

5. bÕsƒ¡ |ü<∏äø±\T yÓTTˆˆq$

6. düVü≤bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T

7. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, eT<Ûë´Vü≤ïuÀ»q+

1. |æ\¢\ Á|ü>∑‹

2. bÕsƒ¡ |ü<∏äø±\T/&Ó’Ø\T

3. ø±s¡ Áø£e÷\neT\T yÓTTˆˆq$


5. dæ.dæ.Ç.


1. bÕsƒ¡XÊ\\ / |æ\¢\ Á|ü>∑‹

2. dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡ düe÷y˚XÊ\T

3. bÕsƒ¡XÊ\kÕúsTT düe÷y˚XÊ\T

4. Á>±+≥T $ìjÓ÷>∑+

5. ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T yÓTTˆˆq$

6. e÷ì≥]+>¥, bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡Ùq\T


8. dæ.dæ.Ç.


1. bÕsƒ¡XÊ\\ / |æ\¢\ Á|ü>∑‹

2. dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡ düe÷y˚XÊ\T

3. bÕsƒ¡XÊ\kÕúsTT düe÷y˚XÊ\T

4. Á>±+≥T $ìjÓ÷>∑+


6. e÷ì≥]+>¥, bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡Ùq\T


8. dæ.dæ.Ç.


1. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ eT+&É\yêØ>±

2. dü÷ÿ˝Ÿ ø±+ô|¢ø˘‡ |üìrs¡T

3. bÕsƒ¡XÊ\\ |üìrs¡T


5. dü+<äs¡Ùq\T


7. dæ.dæ.Ç.


1. |æ\¢\ Á|ü>∑‹ õ˝≤¢yêØ>±

2. ø±s¡ Áø£e÷\ neT\T

3. dü+<äs¡Ùq\T, ìy~ø£\T


5. dæ.dæ.Ç.


ìy˚~ø£\T me]øÏ

düeT]Œ+#ê*?

` ø£¢düºsY


` eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\T

` ñ|ü$<ë´~Ûø±]

` eT+&É\ $<ë´~Ûø±]

` õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±]

` õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±]

` õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

` õ˝≤¢ ñbÕ<Ûë´j·T $<ä

•ø£åD dü+düú Á|æì‡bÕ˝Ÿ

` õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

` ÄsY.C….&ç.

` mdt.|æ.&ç.

` bÕsƒ¡XÊ\ $<ä &Ó’¬sø£ºsY

` ø±s¡ <ä]Ù

düMTø£å À bÕ˝§Zq`

e\dæq yês¡T

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T

` mdt.m+.dæ.


` ñbÕ<Ûë´j·TT\T

` ø±+ô|¢≈£î‡



` eT+&É\ $<ë´XÊU

n~Ûø±s¡T\T

` &Ó’{Ÿ …ø£Ãs¡sY‡

` bÕsƒ¡XÊ\


` dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡


` õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±s¡T¢

` &Ó’{Ÿ kÕº|òt

` eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\T

` õ˝≤¢ ñ|ü$<ë´~Ûø±s¡T\T

` õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

` &Ó’{Ÿ kÕº|òt

` õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±s¡T\T

` Á|æì‡bÕ Ÿ‡, &Ó’{Ÿ

` &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt dü÷ÿ˝Ÿ

m&ÉT πøwüHé

` |æ.z., ÄsY.$.m+.,

` ÄsY.m+.mdt.m.,

` mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.,

dü+#ê\≈£î\T

` sêÅwüº |ü<∏äø£ dü+#ê\≈£î\T,

ÄsY$m+, ÄsYm+mdtm,

C&DSE yÓTTˆˆyês¡T

kÕúsTT

bÕsƒ¡XÊ\ ` ÁbÕ<∏ä$Tø£,

ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·, ñqï‘·

dü÷ÿ Ÿ ø±+ô|¢≈£î‡

eT+&É\+

&ç$»Hé

õ˝≤¢

sêÅwüº+

Áø£.

dü+.

1.

2.

3.

4.

5.

6.


9.10 e÷ì≥]+>¥ eT]j·TT düMTø£å\ ìs¡«Vü≤D ` neT\T≈£î dü÷∫ø£\T, Ä<Ûësê\T

(Monitoring and reviews - Indicators of implementation and evidence)$$<Ûä kÕúsTT\˝À e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T #˚|üfÒº e÷ì≥]+>¥ $<Ûëq+ neT\T≈£î dü÷∫ø£\T/ Ä<Ûësê\T

øÏ+~ $<Ûä+>± ñHêïsTT. M{Ï Ä<Ûës¡+>± n~Ûø±s¡T\ e÷ì≥]+>¥ $~Û$<ÛëHê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚kÕÔs¡T. M{Ï

Ä<Ûës¡+>± e÷ì≥]+>¥≈£î dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä kÕúsTT˝À ñ+&Ü*‡q e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\ |üìrs¡TqT n+#·Hêyj·T&É+

»s¡T>∑T‘·T+~.

neT\T dü÷∫ø£\T/ Ä<Ûësê\T:

` nø£&É$Tø˘ ¬>’&ÓHé‡ ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT#˚dæq dü÷q#·\T, dü\Vü‰\T

` bÕsƒ¡XÊ\qT dü+<ä]Ù+∫q $$<Ûä e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\#˚ |üP]+∫q e÷ì≥]+>¥ bòÕsêà≥T¢

` mdt.m+.dæ. düuÛÑT´\T/düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»¬s’ #˚dæq rsêàHê\T, bÕsƒ¡XÊ\ dü+<äs¡Ùq˝À |ü]o*+∫q n+XÊ\T,

dü÷#·q\T qyÓ÷<äT #˚dæq $Tì{Ÿ‡ ]õwüºs¡T¢

` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T ìs¡«Væ≤düTÔqï ñbÕ<Ûë´j·TT\ düe÷y˚XÊ\ ]õwüºs¡T¢.

` eT+&É\ kÕúsTT˝À eT+&É\ $<ë´~Ûø±] e÷ì≥]+>¥ dü+<äs¡“¤+>± |üP]+∫q bÕsƒ¡XÊ\ e÷ì≥]+>¥ |üÁ‘ê\T.

` dæ.dæ.Ç. eT]j·TT düVü≤bÕsƒê´+XÊ\ neT\T

` eT+&É\ kÕúsTT˝À $Tì{Ÿ‡ ]ø±sY¶ #˚dæq ]õwüºsY

` eT+&É\ $<ë´~Ûø±] ‘·q |ü]~Û Àì Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î |ü+|æ+∫q $Tì{Ÿ‡ $esê\T.

` dü+ã+~Û‘· e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T |üP]+∫q bÕsƒ¡XÊ\/ø£¢wüºsY/eT+&É\ ]k˛sY‡ πø+Á<ä+ kÕúsTT e÷ì≥]+>¥

bòÕsêà≥T¢, düMTøå± düe÷y˚XÊ\ $Tì{Ÿ‡

` dü+ã+~Û‘· e÷ì≥]+>¥ n~Ûø±s¡T\T ‘ê‘êÿ*ø£ ≥÷sY Á|üD≤[ø£\T.

` |æ\¢\ Á|ü>∑‹ kÕúsTT\ ìy˚~ø£\T, bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü>∑‹ ìy˚~ø£\T, ø£¢düºsY, eT+&É\ ìy˚~ø£\T yÓTT<ä\>∑Tq$.

` $$<Ûä kÕúsTT\˝À Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü »]π> düMTøå± düe÷yXÊ\T yê{Ï $Tì{Ÿ‡ ]ø±sY¶ #dæ ‘·>∑T #·s¡ \ >∑T]+∫

n+<ä]øÏ |ü+|æ+#·&É+. yê{Ï neT\T eT]j·TT Á|ü>∑‹ ‘·<äT|ü] düe÷yXÊ\˝À #·s¡Ã.

9.11 eTT–+|ü⁄ (Conclusion)ñ∫‘· ìs¡“+<Ûä $<ä ≈£î u≤\\ Vü≤≈£îÿ #·≥º+, 2009˝À ù|s=ÿqï n+XÊ\ neT\TqT |üs¡ yøÏå+#ê*‡q u≤<Ûä ‘·

dü+ã+~Û‘· n~Ûø±s¡T\‘√ u≤≥T kÕúìø£ dü+düú\ô|’ ñ+~. Äj·÷ kÕúsTT\˝À bÕsƒ¡XÊ\kÕúsTT yÓTT<ä\Tø=ì sêÁwüºkÕúsTT

es¡≈£î $$<Ûä <äX¯\˝À ì]úwüº ø±\+˝À #·≥º+ neT\T rs¡TqT e÷ì≥]+>¥ #˚j·÷*. nqTdüs¡D°j·T #·s¡ \T #˚|ü{≤º*.

á e÷ì≥]+>¥ e\¢,

` bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç sêÅwüºkÕúsTT es¡≈£î >∑TD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£î+{≤sTT.

` #·≥º+ neT\T˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï düeTdü \T/ nes√<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

` ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹ >∑<äT\˝À <ä+&Éq s¡Væ≤‘·, ùd«#êÃ¤j·TT‘· yê‘êes¡D+ HÓ\ø=\Œ>∑\T>∑T‘ês¡T. |æ\¢\

uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\≈£î $\TeìkÕÔs¡T.

` |æ\¢\ #·<äTe⁄‘√ Á|ü‘· ø£å, |üs√ø£å dü+ã+<Ûä+ ñqï Á|ü‹ ˇø£ÿ]˝À »yêãT<ëØ‘·q+ ô|+bı+<äT‘·T+~.


` e÷ì≥]+>¥ ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T, eè‹Ô|üs¡HÓ’|ü⁄D≤´ìøÏ yÓTs¡T>∑T\T ~<äT›‘√+~.

` e÷ì≥]+>¥qT |üø£&É“+B>± neT\T#˚ùdÔ |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ kÕ<Ûä eTe⁄‘·T+~.

` e÷ì≥]+>¥ ‘·<äT|ü] #|üfÒº düMTø£å\T, nqTdüs¡D°j·T #·s¡ \ e\¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, n~Ûø±s¡T\˝À Ä‘·à$XÊ«dü+

ô|+bı+<ä&Éy˚Tø±≈£î+&Ü yê]øÏ #·ø£ÿ{Ï e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ \_ÛdüTÔ+~.

III

ôd’qT‡

ôd’qT‡ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ n+fÒ $C≤„q+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ, kÕe÷õø£ Á|ü>∑‹|ü≥¢ ÄdüøÏÔ, Ä<ÛäTìø£‘·|ü≥¢ ÄdüøÏÔ,

ùV≤‘·T‘·‘·«+ MT<ä e÷qMj·T <äèø£Œ<∏ä+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ, uÛÑ$wü ‘·TÔ|ü≥¢ e÷qe eTVü‰yT<∏ädüT‡ |ü≥¢, nbÕs¡yÓTÆq

$XÊ«düyT, ôd’qT‡|ü≥¢ $XÊ«dü+.

á ÄdüøÏÔ |æ\¢\≈£î düVü≤»+>±H ñ+≥T+~. Á|ü•ï+#·&É+˝À Bìì eTq+ #·÷&=#·TÃ. ªªÇ˝≤

m+<äT≈£î+~? n˝≤ m+<äT≈£î Ò<äT?μμ nH |æ\¢\ X‘·düVü≤ÁkÕ~Ûø£ Á|üXï\T ô|<ä›\≈£î n\ŒyÓTÆq$>±,

ns¡ús¡Væ≤‘·yÓTÆq$>± ñ+&=#·TÃ. ø±ì yê{Ï À¢H e÷qe yT<∏ädüT‡ ndü …’q \ø£åD+ ìs¡+‘·sêH«wüD ‘·‘·«+

<ë– ñ+~. á ‘·‘ê«ìï eT]+‘· |ü<äTHÓøÏÿdüTÔHêïyÓ÷, Ä≥¬øøÏÿdüTÔHêïyÓ÷ nqï< {°#·s¡T¢>± eTq+ ydüTø√yê*‡q

Á|üXï.

ˇø£ düu…®≈£îº u≤>± #Ó|üŒ&É+ n+fÒ, u≤>± Hs¡TÃø√e&É+ n+fÒ ≥TsêsTT Ä düu…®≈£îºqT Áù|$T+#˝≤

#Ój·T´&ÉyT nì $<ëý‘·Ô\+{≤s¡T. eT] e÷qe Hê>∑]ø£‘·qT >∑TVü≤\ qT+∫ Á>∑Vü‰\ <ëø± q&ç|æ+∫q

ôd’qT‡ |ü≥¢ eTq uÀ<Ûäq m+‘· Áù|eT |ü⁄{Ïº+#·>∑\T>∑T‘·T+~?

ªªôd’qT‡≈£î Vü≤è<äj·T+ ñ+~. ôd’qT‡≈£î dü>∑s¡« #·]Á‘· ñ+~.μμ nì ôd’qT‡qT >∑T]Ô+∫ uÀ~ÛùdÔ ôd’qT‡

kÕVæ≤‘· +˝≤ eTqdüTqT ñ~«>∑ï+ #düTÔ+~. #·]Á‘· ≤ ÄyXuÛÑ]‘·+>± e÷s¡TdüTÔ+~. ôd’qT‡ Á|ü>∑‹˝À

kÕe÷qT´&ç bÕÁ‘·qT, J$‘·+˝À ôd’qT‡≈£î ñqï düJe dü+ã+<Ûëìï $&ÉeTs¡∫ #Ó|üŒ>∑*–‘ |æ\¢\T ‘·eT

‘·èwüíqT ôd’qT‡˝À rs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. ‘·eT Á|ü|ü+#êìï ôd’qT‡˝À yÓ‘·≈£îÿ+{≤s¡T. ‘êeTT ôd’qT‡>±, ôd’qT‡ ‘êeTT>±

e÷s¡T‘ês¡T.

Bìø±ÿe*‡+~ ô|<ä› ô|<ä› Á|üjÓ÷>∑XÊ\\T ø±<äT, |ü]ø£sê\T ø±<äT, |ü]düsê\ qT+∫, J$‘êìï+∫,

ôd’qT‡qT yÓ‹øÏ|ü{Ïºe«>∑\ kÕeTs¡Δ +, düè»qo\‘·. n‹ dü÷ø£åà Á|üø£è‹ s¡Vü≤kÕ´ìï ns¡{Ï|ü+&ÉT y=*∫ô|{Ïºq≥T¢

ì‘· J$‘·+‘√ s¡+>∑]+∫ ∫qï∫qï Á|üjÓ÷>±\‘√ ‘Ó*j·TC…|üŒ>∑\Z&É+. Ç~ ø£ nH«wüD, Ç~ ø£ ø£fi,

Ç~ ø£ XÊÁdüÔ+, Ç<=ø£ ø£s¡Ôe´+, Ç<=ø£ n|üs¡÷|ü uÀ<Ûäq s¡Vü≤dü +. ª@ø£\e´μ $<ë´dü+düú qT+∫ eTq+

Bìì eTq+ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. eTq ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ nq«sTT+#·e#·TÃ. eTq |æ\¢*ï ôd’qT‡ Á|æj·TT\T>±

e÷s¡Ãe#·TÃ.



nHø£ nø£ås¡|üPs¡« düe÷C≤\T, Ä~eTdüe÷C≤\T ‘·eT dü+‘·‹ì ñ‘·ÔeT kÕ+|òæTø£ Je⁄\T>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ nø£åsê\‘√

ì$T‘·Ô+ Ò≈£î+&ÜH ˇø£ n‘·T´‘·ÔeT J$‘· $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·T≈£îqï ñ<ëVü≤s¡D\T e÷qe|ü]D≤eT XÊÁdüÔ+˝À

ø√ø=\¢\T>± ñHêïsTT. $<ä n+fÒ ˇø£ ‘·s¡+ eTs=ø£ ‘·sêìøÏ Jeq dü+düÿè‹ì n+~+#·&É+. Ä dü+düÿè‹ πøe\+

nqTø£s¡D e\¢ n+<~ ø±<äT. Ò<ë n~ πøe\+ eTqT>∑&É kÕeTs¡Δ eT÷ ø±<äT. n~ πøe\+ HÓ’|ü⁄D´+ ≈£L&Ü ø±<äT.

n~ J$+#·&É+˝Àì Äq+<ëìï nqTuÛÑ$+#·&Üìï H˚s¡TÃø√e&É+. $<ä´ n+fÒ H˚s¡TÃø√e&ÉyÓT{≤¢H√

Hs¡TÃø√e&ÉyTqì eTVü≤˙j·T $<ëý‘·Ô\+‘ê #Ó|üPÔ e∫Ã+~+<äTπø. $<ä |æ\¢yê&ç Àì Ä‘·àøÏ •ø£åDìyê«\˙, n~

n‘·ì ÀyÓ\T>∑Tì $ø£dæ+|ü#j·÷\˙ >±+BÛJ nq&É+˝Àì ñ<›X$T<. $<ä |æ\¢yê&çì Á|ü|ü+#· πø+Á<ä+˝ÀøÏ rdüT≈£îb˛>∑\

eTVü≤‘·Ôs¡ ñ|üø£s¡DeT˙, dü+dÿüè‹ n˙ >∑T]Ô+#·&É+‘√ #ê\<äT. n~ eTVü≤˙j·T e÷qyêq+<äeTì ≈£L&Ü eTq+ >∑T]Ô+#ê*.

ù|¢{À dæ+b˛õj·÷H√ï Ò<ë ùwøÏ‡Œj·TsY ªøÏ+>¥ *j·TsYμ Hê≥ø±H√ï #·<äe&É+˝À Ò<ë »|ü j·T ∫Á‘·ø£fiH√,

ÄÁ|òæø£Hé Ä~eTC≤‘·T\ <ës¡T •\Œø£fiH√, uÛ≤s¡rj·T uÛÑs¡‘·Hê{≤´H√ï #·÷&É>∑*–, Äq+~+#·>∑\>∑&É+ J$‘·ø±\ $<ë´]úøÏ

e÷Á‘·yT kÕ<Ûä |ü&ÉT‘·T+~. Ä Äq+<ëìøÏ πøe\+ e´øÏÔ eTqT>∑&É≈£î nedüs¡yÓTÆq HÓ’|ü⁄D´+ #ê\<äT. Ò<ë ø=~›bÕ{Ï

|ü]düsê\ |ü]C≤„qeT÷ #ê\<äT. n~ ‘·q˙, m<ä{ÏeTìwæ ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄ø=ì kÕeTs¡dü |üPs¡«ø£+>± ‘·eT¬ø’ ‘êyÓTTø£

Á|ü|ü+#êìï ì]à+#·Tø√>∑\ dü+düÿè‹ e\¢ e÷Á‘·yT kÕ<Ûä |ü&ÉT‘·T+~.


H&ÉT >√¢ã …’CÒwüHé ù|]≥ Á|ü|ü+#·+ >√¢ã Ÿ ≈£îÁ>±eT+>± e÷]b˛sTTq |ü]dæú‹˝À Ç|üŒ{Ï $<ë´ eédüúqT |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT

eTq≈£î ø£*π> $düàj·÷ìï, ÄÁ>∑Vü‰ìï, dü+øå√uÛ≤ìï $e]+#·&ÜìøÏ á e÷≥\T ≈£L&Ü #ê\e⁄. nsTTHê düŒwüº‘· ø√dü+

Bìï eTs=ø£kÕ] dü÷ú\+>± dü+Á>∑V”≤ø£s¡D #Ój·÷´\+fÒ Ç˝≤ #Ó|üŒe#·TÃ.

` H{Ï $<ä düeTÁ>∑ $<ä ø±<äT. n~ πøe\+ H{Ï e÷¬sÿ{Ÿ≈£î nqTyÓ’q Ø‹˝À edüTÔùde\ ñ‘·Œ‹Ôì oÁ|òüT‘·s¡+

#Ój·T´&ÜìøÏ, n~Ûø£‘·s¡+ #Ój·T´&ÜìøÏ, ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+ #Ój·T´&ÜìøÏ nqTyÓ’q Ø‹˝À ø=ìï HÓ’|ü⁄D≤´*ï Çe«&É+,

ñqï HÓ’|ü⁄D≤´*ï ñqïrø£]+#·&É+, ø=‘·Ô HÓ’|ü⁄D≤´*ï nH«wæ+#·&É+ e÷Á‘·yT.

` Bìø° $<ë´qTuÛÑe Á|ü<Ûëq \øå±´ …’q Ä‹àø£ C≤>∑è‹øÏ, o\ìsêàD≤ìøÏ, düVü≤Jeq dü+düÿè‹øÏ @MT dü+ã+<Ûä+ Ò<äT.

mø£ÿ&ÉHêï dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢ ø£ì|æ+∫Hê n~ j·÷<Ûäè∫Ã¤ø£yÓ÷ Ò<ë Ç+ø± q•+#·&ÜìøÏ Ç#·Ã–+#·ì dü+Á|ü<ësTTø£

$<ë´dü+düú\ neX‚wüyÓ÷ ‘·|üŒ eTπsMT ø±<äT.

` á HÓ’|ü⁄D≤´*ï n+~+#·&ÉyT H{Ï $<ë´ $<Ûëq Á|ü<Ûëq \ø£å eTì eTq+ n+^ø£]+∫Hê ≈£L&Ü, Ä \øå±´ìï

HÓs¡ys¡Ã&É+˝À ô|’øÏ kÕs¡«Á‹ø£‘· ñqï≥T¢ ø£ì|ædüTÔHêï, ìC≤ìøÏ n~ ˝À|ü À¢|ü\ e÷qe düe÷C≤ìï düT|”]j·TsY,

Ç˙Œ¤]j·TsY düeT÷Vü‰\T>± $&É>=≥º&É+ ‘·|üŒ eTπsMT ø±<äT.

` á $&ÉBj·T&É+ e\¢ e÷qe düe÷»+˝À n‘· +‘· ì|ü⁄DT …’q ø=~›eT+~‘√ ≈£L&çq düeT÷Vü≤+ ø£ yÓ’|üP, ‘·eT≈£î

>±ì, ‘·eT düe÷C≤\≈£î >±ì, ‘·eT edü÷Ô‘·Œ‹ÔøÏ >±˙, Ò<ë ‘·eT düVü≤JeHêìøÏ >±ì @ e÷Á‘·eT÷ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éì

ø£ dü j·÷+Á‹ø£ n‘· ~Ûø£ dü+U≤´≈£î\ düeT÷Vü≤+ eTs=ø£yÓ’|üP @s¡Œ&É‘êsTT.

` $<ä ì düVü≤Jeq dü+düÿè‹>± ø±ø£ HÓ’|ü⁄D´ düeTTbÕs¡®q>± e÷Á‘·yT bÕsƒ¡XÊ\\÷, $<ë´\j·÷\÷ Á|ü‹bÕ~düTÔqï+<äTe\¢

eTqTwüß˝Àum¢ düVü≤ø±s¡ uÛ≤yêìøÏ ã<äT\T nHês√>∑ ø£s¡yÓTÆq b˛{°eTqdüÔ‘·«+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

` á b˛{° e\¢ n‘· +‘· ì|ü⁄DT …’q yêfiflø°, @ e÷Á‘·+ HÓ’|ü⁄D´+ Òìyê]ø° ≈£L&Ü ‘·eT ‘·eT ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\‘√,

bıs¡T>∑Tyê]‘√, düVü≤#·s¡T\‘√, kÕ{ÏeTqTwüß\‘√ ø£*dæ J$+#·&ÉyÓT˝≤H√ uÀ<Ûä|ü&É<äT.


Right To Education Act - DIET KURNOOLdietkurnool.weebly.com/uploads/1/6/4/1/16418350/rte_module.pdf5 ÄsY.{Ï.Ç. ` 2009 ñbÕ

Documents