Rimanakunchik - QUECHUA.pdf · munanku. Huk simi chinkachiyqa hatun kaqninchik chinkachiymi, ichaqa, pichus maychus kasqanqa mana rimasqan simillachu. • Huk runa simi chinkaptinqa

¿Imaraykutaq kallpachanapas wiñachinapas runa simikunatari?

MINISTERIO DE EDUCACIÓNREPÚBLICA DEL PERÚ

RimanakunchikRimanakunchik

Niraq niraq simikuna rimayqa niraq niraq kawsaykuna ukhupim tarikun

Kimsantin Anti mama llaqtakunapiqa yaqa pachak simikunam rimakun

Runa siminchikkunaqa llaqtanchikkunapa qhapaq kayninmi, chayraykutaqmi iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuypi amachasqataq kallpachasqataq kanan

• Ñawpa llaqtakunapa kawsayninpipas musuq llaqtakunapa kawsayninpipas achka simikuna rimayqa kallanqapunim.

• Huk similla rimaq llaqtakunapas huk niraqlla kawsaq llaqtakunapas tiqsi muyuntinpiqa manam riqsikunchu.

• Iskay simi rimaypas achka simikuna rimaypas imaymana llaqtakunapipas tarikullanpunim.

• Bolivia, Ecuador, Perú Mama llaqtakuna huñuykusqapiqa yaqa pachak runa simikunaraqmi rimakuchkan. Kay simikuna rimayqa kawsayninchikpa qhapaq kayninmi.

• Mama llaqtapa siminta rimachkaspapas wakin runa llaqtakunapiqa iskaytapas kimsatapas runa simikunataqa rimankupunim.

• Boliviapipas Ecuadorpipas Perúpipas runa simikunaqa llaqtapa qhapaq kawsayninmi, chaykunam Mama kamachikuykunapi qillqasqa kachkan.

• Iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyqa kay kimsantin Mama llaqtanchikkunapi runa siminchikkunapipunis kanan.

• Runa llaqtakunapa huñuyninkunapas allin yuyayniyuq wawankunapas, kaqtaq mistikunapas runa simikunataqa sinchitam wiñarichinkutaq ch’uyanchankutaq, kay yanapakuykunaqa iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyman yaykunanpunim.

Runakuna ukhupi chiqninakuyqa simikunapa chiqninakuyninpim rikuchikullantaq

Huk runa simi chinkachiyqa llapan runapaq ancha hatun llakim

• Runa llaqtakunapaqqa may ñawpaqkunamantaraq kallaqpuni kasqa runa kasqanrayku qhawarpariy, kawsaykunamanta muchuy, kaqtaq rurasqanmantapas yachasqanmantapas. Kayhina kawsaykuna kaptinmi runa simikunaqa hukkuna wakchayan, hukkunataq wak allpakunaman qatirparisqa tarikun, mana chaytaq k’uchunchasqa rikukun. Chayraykum, runakuna ukhupi chiqninakuyqa rimasqanchik simikuna chiqninakuypi rikuchikullantaq. Kayhina kawsayqa manam kikillanchu qhipanan, runakunapa rimasqan llapan simikunapipas rimaqninkunapa rimay munasqanmanhinam simikunaqa wiñariyta atin. Chayraykutaqmi iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyqa runa simikunapa wiñariyninta maskanantaq yanapanantaq.

• Huk runa simi chinkachiyqa chay simi rimaqkunapa yachaynin, kawsaynin chinkachiymi, kaqtaqmi kay pachamanta yuyaychakusqan chinkachiy.

• Runa simin chinkachiy patapi tarikuq llaqtakunaqa, chayraq yuyayta hap’ikuspa siminku kawsananpaq kallpachakunku, mana chaytaq chayraq musuqmanta yachapayta munanku. Huk simi chinkachiyqa hatun kaqninchik chinkachiymi, ichaqa, pichus maychus kasqanqa mana rimasqan simillachu.

• Huk runa simi chinkaptinqa rimaqninkuna wak kawsaymanña t’ikrayta qallarinku, chay llakikuna mana hamunanpaqqa llapan runa simikunata yachanataq kawsachinataq wiñachinataq.

Simimanta kaqninchikpas kawsaymanta kaqninchikpas mama llaqtanchikkunapa mama kamachikuykunapim qillqasqa kachkan

Rimasqanchik simiqa kaqninchik, chaytam OIT Huñunchasqa Convenio 169 yupayniyuq qillqasqapi qillqamun. Chay qillqasqatam Bolivia, Ecuador, Perú Mama llaqtakunapas siq’imunku

Llapan mama llaqtakunapas qurpankupi kawsaq runa llaqtakunapa rimasqan simikunataqa yupaychanankutaq kawsachinankutaq

• Boliviapipas Ecuadorpipas Perúpipas simimanta kaqninchikpas kawsaymanta kaqninchikpas amachasqam tarikun. Chaykunaqa sapanka mama llaqtapa mama kamachikuyninpim qillqasqa tarikun. Runa simi rimaqpas tayta mamanpa kawsaynin kawsaq runakunapas kay kaqninchikkuna hunt’akunantaqa mañakuyta atinchikpunim.

• Runa huñunakuyninchikkunaqa rimasqanku simikuna kay llapan mama llaqtanchikpi uyarisqa kananta, rimasqa kananta mañakuchkanku. Kamachikuykunaqa manaraqmi kamakunchu, chaykunamantam rimakuchkanraq, ichaqa kamachikuykuna lluqsinantapas hunt’akunantapas makilla suyana kachkan.

• Chay OIT Huñunchasqam Convenio 169 yupayniyuqta mama llaqtanchikkuna siq’imun. Llapan runapas rimasqanchik simipis imatapas yachayta atinchik, chay kamachikuypim chayhina qillqasqa kachkan. Chay kaqninchikkunata ari riqsinanchiktaq, hunt’akunantataq mañakunanchik.

• Ñawpaq llaqtakunaqa rimasqanku simimanhina t’aqasqa karqanku, chaymantaqa colonia sutiyuq kawsaypiraq, qhipamanqa república sutiyuq kawsaypiñataq mama llaqtakunaqa runa llaqtakunata munasqanman t’aqarpariwanchik. Runa llaqtakunapas huñunakuyninkunapas iskay mama llaqtapiña rakisqa kaspapas rimasqanku simikuna kawsanantapas wiñarinantapas mañakuytaqa atinkupunim. Mama llaqtakunaqa kay mañakuykunatapas chay simikuna huk niraqlla qillqakunantapas hunt’ananpunim. Chayhina kaptinmi runa simi rimaq llaqtakunaqa kawsasqaykumanta yachayniyuq kasaqku, yachanaykupaq apaykachanakuna huklla kanqa, qillqasqakunapas huklla kanqa, ñawinchanakunapas aswan yachanaykupaq. Chayhina kaptinqa iskay mama llaqtapiña kaspapas huk simi rimaqkunaqa yachayniykutapas kawsayniykutapas riqsichinakusaqku.

Runa simikuna wiñarinanpaqqa munakunmi utqaylla imakuna ruraypas

Runa simikunaqa imamanta rimanapaqtaq, maykunapi rimanapaqtaq allin, chaykunata aswan wiñarichina

Runa siminchikkuna wiñarichiq, mama llaqtapi rimasqa simi wiñarichiq, tiqsi muyuntin runawan rimana simi wiñarichiq yachachinakuymi kay pacha munakun

• Iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuypi runa simi mana pantaspa wiñarinanpaqqa kay ruraykunam utqaylla munakun:

Kikin simi rimaq runakunapa yanapayninwan chay simikunamanta aswan yachaykuna rurakunan. Mayhina yachachiytaq aswan allin, simikuna yachanapaq imakunatataq apaykachana, chaykunamanta llamk’anaraq kachkan.Mama llaqtakunapiqa runapas yachakuqkunapas yupasqa kanchik, kay yupaykunapi simikunamantapas rimaqninkunamantapas aswan willakuykuna kanan.

• Runa simikunataqa manam iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyllachu kawsarichinqapas chaninchanqapas apaykachanqapas wiñarichinqapas. Chay simikunataqa ayllukunapa yanapayninwan, hawa llaqtakunapa munayninwan, suyuchakunapa kikin mama llaqtapa yanapayninwanmi rurakunqa.

• Runa simikunaqa mama llaqtakunapa llapan rurasqanpim apaykachakunan, chaymi runa simikunaqa llapan oficinakunapi, yachay wasikunapi, hampina wasikunapi, chaninchay wasikunapi, chakra, uywa rikuy wasikunapi, hukkunapipas rimakunantaq qillqakunantaq, chaymi yuyanchanataq ruranataq kachkan.

• Ayllunchikkunapipas hawa llaqtachanchikkunapipas runa siminchikkunataqa rimananchikpuni. Chayraykum, ayllunchikkunawanpas riqsisqa masinchikkunawanpas llaqta masinchikkunawanpas; huñunakuykunapipas rimanakuykunapipas huñunakuyninchikpi imataña ruraspapas runa siminchikpipuni ari rimanakunanchik.

• Runa siminchikpi ayllunchikkunawan rimaspapas llaqtanchikpi rimaspapas iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyta ari yanapasunchik. Runa siminchikta rimaspaqa wawakunapa simikuna yachayninta mat’ipaykusunchik. Chaykunata ruraptinchik ari runa siminchikkunataqa hukkunapas uyarinqaku, rimanqaku, qillqanqaku, ñawinchanqaku, yachayninchikmantapas hukkunapa yachayninmantapas.

• Mamanchikpa rimasqan simipiqa aswan allintataq, aswan achkatataqmi yachanchik. • Runa siminchikkunata allinta pisi pisimanta yachaspaqa ñuqanchik kikinchik munakusunchik,

umanchikta huqarisunchik, kaqtaq siminchiktapas mana p’inqakuspa rimakusunchik.

• Tayta mamakunapas hawa llaqtanchikkunapa umalliqninkunapas runa siminchikkuna wiñarinantapunim munanku, ichaqa wawakuna kastilla simi yachanantapas mañakullankutaqmi; kastilla simitaqa runa simikuna mana rimaq runakuwan rimanakunanpaqmi yachayta munanku.

• Wak mama llaqtakunapa rimasqan simikunapas munakunmi. Chay wak simikunatapas iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuypiqa yachachikunallantaqmi. Ñuqaykupas chay simikunataqa yachayta atillaykutaqmi.

• Ñawpa machunchikkunapa rimasqan simitapas, huk runa simikunatapas yachanapuni, chaymi ñuqaykuqa hunt’asqa runa kasaqku, kaqtaq mama llaqtaykupas iskay kimsa simi rimaq kanqa. Iskay simi rimayqa allinmi, achka simi rimayqa qhapaq kaymi. Achka simi rimaq runaqa imatapas aswan allintam yachan.

• Iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyqa achka simi rimaq runatam maskachkan. Simikuna rimayqa kanantaq yachana wasipipas hawapipas, chayqa rurakunqa llapan runapa munayninwanmi.

Iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuyqa mayqan simikunatataq, hayk’aptaq, pikunamantaq, mayhinatataq simikunata yachachinqa, chaykunataraqmi maskanan

• Kay yachachinakuypiqa runa simikunapas kastilla simipas rimakunantaq qillqakunantaq allinchatapuni, iskayninpim ima willanakuypas mana pantaspa phawananraq.

• Iskaynin simikuna allintapuni wiñarinanpaqmi llamk’aykuna paqarinan; kaqtaq kay simikuna qillqaypiqa hukyana, chayqa qillqayllapi.

• Runa simikuna rimaqkunapaqpas chayraq yachaqkunapaqpas paqarinanmi mayhina yachaykunapas, kaqtaq yachanapaq qillqasqakunapas uyarinakunapas.

• Kastilla simi rimaqkunapaqpas chayraq yachaqkunapaqpas paqarinanmi mayhina yachaykunapas, mayhina yachachiypas, kaqtaq yachanapaq qillqasqakunapas uyarinakunapas.

• Mayhinataña huk llaqtapi simikunata apaykachana kaptinpas munakunpunim utqaylla yachachiqkunapas iskay simipi iskay kawsaypi yachachinakuy kamayukunapas, chay ruraykuna apaykachaq kamayukunapas.

Tra

du

cció

n: N

on

ato

Ru

fin

o C

hu

qu

ima

ma

ni V

ale

r / R

evis

ion

es:

Ca

rme

n G

lad

is A

losill

a M

ora

les,

Vic

toria

Ch

oq

ue

, D

elfín

Fa

rfá

n V

illa

CARE PERÚ Av. General Santa Cruz 659. L • Twww.care.org.pe • [email protected] • [email protected]

: ima 11, Perú eléfono: (511) 417-1100

CARE Teléfono: (593) 2 225 3615 • www.care.org.ec

ECUADOR: Carlos Montufar E15-14 y La Cumbre. Sector Bellavista. Quito - Ecuador.

CARE Bolivia • www.carebolivia.org

BOLIVIA: Pasaje Jauregui 2248, Sopocachi. La Paz, Teléfono: (591) 2 215 0700

Dirección Regional de Educación Puno: Jr. Bustamante Dueñas s/n urb. Chanu Chanu 2da. Etapa - Puno Telefax: (051) 366170 - 363850 - 364769 - 357005 • Pag. web: www.drepuno.gob.pe Persona de Contacto: Lic. Néstor Paredes Luque, Director Regional de Educación Puno

Fo

tos: C

AR

E P

ER

Ú / E

rne

sto

Jim

én

ez