This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
3
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетi
ХАБАРШЫ
«Филология ғылымдары» сериясы, №2 (64), 2018
Шығару жиiлiгi – жылына 4 нөмiр.
2000 ж. бастап шығады
Бас редактор п.ғ.д., профессор, академик
Б.Ө. Сманов
Бас редактордың орынбасары ф.ғ.д., профессор Б.Әбдіғазиұлы
Ғылыми редакторлар
ф.ғ.д., проф. С.Ж. Әбішева п.ғ.д., доцент Ж.Т. Дәулетбекова
ф.ғ.к. А.Д. Ибраева
Редакция алқасы: ф.ғ.д., проф.
У.М. Бахтикиреева (Ресей), PhD докторы, проф.
И.З. Белобровцева (Эстония), ф.ғ.д., проф.
Ердоған Алтынкайнак (Түркия), ф.ғ.д., проф.
А.К. Киклевич (Польша), ф.ғ.д., проф.
Нефагина Г.Л. (Польша), магистр, проф.
Нонако Сусуму (Жапония), п.ғ.д., проф.
Н.И. Ишекеев (Қырғызстан), ф.ғ.д., проф.
Жан Диңжиң (Қытай), п.ғ.д., проф.
Чан Дин Лам (Вьетнам), ф.ғ.к. Ж.А. Қоқанова (жауапты хатшы)
Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпарат министрлiгiнде 2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген
№10109-Ж
Басуға 16.11.2018 қол қойылды. Пiшiмi 60х84
1/8. Көлемi 22,5 е.б.т.
Таралымы 300 дана. Тапсырыс 429.
050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13.
Абай атындағы ҚазҰПУ
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң
«Ұлағат» баспасы
М А З М Ұ Н Ы
С О Д Е Р Ж А Н И Е
C O N T E N T
ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА
LINGUISTICS
Акбаров А. Значение перехода к латинскому алфавиту для Узбекистана: проблемы с алфавитом и орфографией.............
Akbarov A. The significance of the transition to the Latin alphabet for Uzbekistan: problems with the alphabet and
orthography
Абитова Ж.С. Қазақ тіл біліміндегі лингвокогнитология саласының зерттелуі.................................................................... Abitjva Zh.S. Linguocognitis research in kazakh linguistics
Алдаш А. Жаңа сөздердің игерілімі: когнитивті сана VS. тілдік сана...................................................................................... Aldash А. Learning new words: cognitive consciousness VS. language consciousness
АлдашеваК.С., Мынбаева А.П. Қазақстандағы тіл
саясаты және қазақ тілінің өміршеңдігі..................................... Aldasheva K.S., Mynbayeva A.P. Language policy in Kazakhstan and the vitality of the kazakh language
Бердалиева Р.Ш. Специфика невербальной модели общения казахского народа.........................................................
Berdalyieva R.Sh. Features of non-verbal communication models of the Kazakh people
Бияздықова Ә.Ә., Толебаева Ж.Д. «Бақыт» концептісінің түркілік дүниетанымдағы көрінісі.............................................. Biazdykova А.А., Tolebaeva Zh.D. View of the concept of
equivalent lexicon as a linguistic-cultural phenomenon
Zhakupova L.S., Nagiyatova L.B. Lingvocultural aspects of latin borrowings in English............................................................. Жакупова Л.С., Нагиятова Л.Б. Ағылшын тіліндегі Латын кірме сөздерінің лингвомәдени аспекттері Жиренов С.А. Орнитологиялық атаулардың лингвистика-лық аспектіде зерттелуі................................................................ Zhirenov S.A. Investigation of ornitological names in linguistic aspect Жұмабектен А.С., Абикенова Ж. Адам танымындағы қабылдау – наным-сенімнің бастау көзі...................................
7
12
17
22
28
34
42
50
55
61
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
4
Казахский национальный педагогический университет
имени Абая
ВЕСТНИК
Серия «Филологические науки», №2 (64), 2018
Выходит с 2000 года.
Периодичность – 4 номера в год
Главный редактор д.п.н., профессор, академик
Б.У. Сманов
Зам. гл. редактора д.ф.н., профессор Б.Абдигазиулы
Научные редакторы
д.ф.н., проф. С.Д. Абишева д.п.н., доцент Ж.Т. Даулетбекова
Zhumabekten A.S., Abykenova Zh. Perception of human knowledge – a belief source Иманкулова Ж.С. Фразеологизмдер прагматикасының
ерекшеліктері................................................................................ Imankulova Zh.S. Peculiarity of pragmatics of phraseologisms
Құлманов С.Қ., Қоқанова Ж.А. Латын графикасына транслитерациялауда басшылыққа алынатын құжаттар........ Kulmanov S.K., Kokanova Zh.A. Guided documents on the
transliteration to latin script
Сайбекова Н.У., Салқынбай А.Б. А.Байтұрсынұлы әліпбиіндегі дыбыс ерекшелігі................................................... Saibekova N.U., Salkinbai А.B. The sound peculiarity in A.Baitursynuly`s alphabet
Сүйерқұл Б.М., Умирова З.А. Қазақ әліпбиін латын жазуына көшіру жайында (өзбек тілінің тәжірибесі негізінде салыстырмалы талдау)............................................... Suiyerkul B.М., Umirova Z.А. On the issue of the transition of the Kazakh alphabet to Latin script (comparative analysis based
on experience of the Uzbek language) Сулеева Г.С., Джансеитова С.С., Машимбаева А.Ж. Мәдениет және өнер терминологиясына халықаралық терминдерді қабылдау мен оларды жазу мәселелері............... Suleeva G.S., Dzhanseitova S.S., Mashimbayeva A.Z. Іssues
of adopting and writing of international terms in the terminology of culture and art
Тымболова А.О., Қaлиевa Н.Ш. Тарихи және қазіргі түркі жазба тілдеріндегі ата/ана ұғымын білдіретін сөздердің фонетикалық және лексика-семантикалық
ерекшеліктері............................................................................... Tymbolova A.O., Kaliyeva N.Sh. Phonetic and lexical-semantic features of words representing the concept of "father" and "mother", in historical and modern written turkic languages
Ханбутаева Л.М. Речевые высказывания как
коммуникативная синтаксическая единица.............................. Khanbutayeva L.M. An utterance as a comminicative syntactic unit
ӘДЕБИЕТТАНУ
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
LITERATURE
Алекберли А.Ю. Эпос как этноглобализирующий жанр национальной памяти (на основе Западно Азербайджанского фольклора)................................................... Alakbarli A.Y. The epos as an ethno-globalizing genre of the
national memory (based on the Western Azerbaijani folklore) Атаев Ф.К. Вопросы влияния гейчинской ашугской среды на общеазербайджанское ашугское исскуство.........................
and publishing lists Number of copies 300, Order 429.
050010, Almaty, Dostyk avenue 13,
KazNPU anmed after Abai
Publishing House “Ulagat” of the Kazakh National Pedagogical University
named after Abai
Atayev F.K. Issues of the influence of the goycha ashugh environment on the generalized azerbaijani ashugh creatıvıty Керімбекова Б.Д., Қуанышбаева Ә.Н. ХХ ғасыр басындағы қазақ-қырғыз поэзиясында «уақыт/заман» ұғымдарының бейнеленуі...........................................................
Kerimbekova B. Kuanyshbayeva A. The reflection of the concepts of "Time / Hope” in the Kazakh and Kyrgyz poetryof the XX century
Қабылов Ә.Д. М.Мағауиннің алғашқы әңгімелеріндегі ирониялық астарлар.....................................................................
Kabylov A.D. Ironic discourse in early stories of M.Magauin
Герменевтический контекст и его возможности в интерпретации художественного текста................................... Sarsekeeva N.K., Kassymova R.T., Amanbayeva Yu.K.
Hermeneutic context and its possibilities in the interpretation of
the artistic text
Сыздықов С.Қ. Aқселеу Сейдімбектің «Ақиық» хикаятындағы ұлттық характер.................................................. Sizdikov S.K. The national charakter of the story is named «Аkiyk» by Аkseleu Seidimbekov
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ
PEDAGOGY AND METHODOLOGY PROBLEMS
Kaldykozova S., Riskeldieva Zh. Culture of the professional
speech of the future engineer......................................................... Қалдыкөзова С., Рыскелдиева Ж. Болашақ инженердің кәсіби тілде сөйлеу мәдениеті
АУДАРМАТАНУ
ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЕ
TRANSLATION
Khudaverdiyeva Т. Some aspects of the translation and exploration of the english folklore in Azerbaijan ......................... Худавердиева Т. Әзірбайжандағы ағылшын фольклорын аудару мен зерттеудің кейбір аспектілері
Булдыбаев Т.К., Акоева И.Г. Определение индикаторов оценки достоверности публикаций в сми для разработки методики определения степени вероятной достоверности отдельной публикации...............................................................
120
127
132
138
141
146
151
158
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
6
Атанаева М.К., Оспанова У.А., Нурумов К.С.,
Булдыбаев Т.К., Акоева И.Г. Identification of indicators of assessing the reliability of publication in mass media for development of the method of determining the degree of
И.Г., Нурумов К.С. Использование лингвистических подходов в определении классов и информативных признаков в текстах.....................................................................
Атанаева М.К., Булдыбаев Т.К., Оспанова У.А.,
Акоева И.Г., Нурумов К.С. Applying the linguistic approaches to identification of classes and informative features in the texts
Мамедова Р.А. Вопросы просвещения в газете «Aчыг
сёз» («Свободное слово»).......................................................... Mammadova R.A. The cultural ıssues ın the “Açıq söz” (“achıg soz - open word") newspaper БІЗДІҢ АВТОРЛАР...................................................................
НАШИ АВТОРЫ…....................................................................
OUR AUTHORS……………………………………………..
165
170
176
178 180
Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті Алқасының (2003 жылғы 26 маусым №433-3 ж бұйрығы)
шешімі негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршы журналының «Психология» сериясын психология
ғылымдары бойынша диссертациялардың негізгі ғылыми нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне
енгізілгені туралы хабарлайды.
На основании решения Комитета по контролю в сфере образования и науки (приказ №433-3 ж от 26 июня
2003 г.) Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Психология» внесен в перечень изданий для публикаций основных
научных результатов диссертаций по психологическим наукам.
On the basis of decision of Committee for control in sphere of education and science (order №433-3 ж from June
26.2003) Bulletin of Abai Kazakh national pedagogical university, series «Psychology» is included into the list of issues to
publish the basic scientific results of dissertation of psychological sciences.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
7
ТІЛ БІЛІМІ ЛИНГВИСТИКА
LINGUISTICS
МРНТИ 16.21.31
Акбаров А.1
1Пусанский Университет Иностранных Языков, Южная Корея
ЗНАЧЕНИЕ ПЕРЕХОДА К ЛАТИНСКОМУ АЛФАВИТУ ДЛЯ УЗБЕКИСТАНА: ПРОБЛЕМЫ С АЛФАВИТОМ И ОРФОГРАФИЕЙ
Аннотация
Изучение норм правописания, как и сама наука лингивистика, имеет свою историю собственного
формирования и развития. С тех пор как появились проблемы в сфере языковых норм, за рубежом и в
республиках бывшого Союза были выполнены ряд теоретических и практических работ, посвященных
этому вопросу. Но, сущность норм правописания и их место в языковой системе до сих пор не решены в
достаточной и надлежащей степени. Государственная независимость, как и произошло в других сферах
общественной жизни, создала все условия для свободного определения вектора развития родного языка.
Закон Республики Узбекистан “О государственном языке”, принятый в 1989 году, кардинально изменил
все направления социальной жизни. В результате принятия данного Закона завершился почти полу-
торавековой период зависимого положения узбекского языка, древнему и необычайно богатому языку был
присвоен статус государственного, были полностью восстановлены все попранные ранее права.
Ключевые слова: узбекский язык, алфавит, орфография, звук
А.Акбаров1
1Пусан шетел тілдеріуниверситеті, Оңтүстік Корея
ӨЗБЕКСТАН ҮШІН ЛАТЫН АЛФАВИТІНЕ КӨШУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ:
ӘЛІПБИ МЕН ЕМЛЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Аңдатпа
Дұрыс жазу ережелерін үйретудің лингвистика ғылымы сияқты өзінің қалыптасуы мен даму тарихы
бар. Тілдік норма туралы мәселелер туындағаннан бастап-ақ шетелдерде, бұрынғы Кеңес үкіметі одағы
елдерінде осы сұрақтар төңірегінде бірнеше теориялық және практикалық жұмыстар жүргізілді. Бірақ әлі
күнге дейін дұрыс жазу нормасы және оның тілдік жүйедегі орны туралы мәселелердің толықтай дұрыс
шешімін таппаған тұстары бар. Мемлекеттің тәуелсіздігінің арқасында қоғамның әр түрлі басқа да
салалары сияқты ана тілінің де еркін дамуына жол ашылды. Өзбекстан мемлекетінің 1989 жылы
қабылданған «Тіл туралы заңы» әлеуметтік өмірдің барлық бағыттарын түбегейлі өзгертті. Аталған
заңның қабылдануы нәтижесінде өзбек тілінің бір жарым ғасырлық тарихында болмаған ескі және
ерекше бай тіліне мемлекеттік мәртебе беріліп, бұрынғы бұзылған құқықтары толықтай қалпына
келтірілді.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
8
A. Akbarov1
1Busan University of Foreign Studies, South Korea
THE SIGNIFICANCE OF THE TRANSITION TO THE LATIN
ALPHABET FOR UZBEKISTAN: PROBLEMS WITH THE ALPHABET AND ORTHOGRAPHY
Abstract
The study of spelling norms, like the science of linguistics itself, has its own history of formation and
development. Since there were problems in the sphere of linguistic norms, a number of theoretical and practical
works devoted to this issue were performed abroad and in the republics of the former union. But, the essence of
spelling norms and their place in the language system has not yet been solved to a sufficient and high degree. State
independence, as it happened in other spheres of public life, created all the conditions for a free definition of the
vector of development of the native language. The Law of the Republic of Uzbekistan "On the State Language",
adopted in 1989, radically changed all areas of social life. As a result of the adoption of this law, almost a half-
century has come to an end, due to the fact that it was destroyed.
Key words: uzbek language, alphabet, spelling, sound
Введение
Главную функцию языка как самого действенного и основного средства общения нельзя представить
без письменности. Все достижения в истории человечества, знания и опыт, уникальные открытия и
изобретения, совершенные гением человеческой мысли, жемчужины словесного искусства, являющиеся
продуктом далекого, но ясного художественного воображения, священные слова и мудрые изречения
великих просветителей и ученых, открывающие врата знаний и призывающих к духовному совершен-
ству, ярчайшие и самые бесцветные, страшные страницы в истории человечества и другая информация от
поколения к поколению передаются непосредственно через письменность – великого и одного из самых
важного изобретения человества. Все вышесказанные определения указывают на могучую силу и
непреодолимую мощь письма.
Изобретение письменности стало великой предтечей культурного развития человечества. Устная
речь по сути своей ограничена временем и пространством (расстоянием), и в целях устранения
временных и пространственных границ для общения между людьми и народами была придумана
письменность – великое изобретение, подчинящееся законам естественного развития (Акбаров, 2017).
Письменность появилась, если сравнивать с языком звуков, сравнительно недавно. По оценкам
специалистов язык звуков появился примерно 400-500 тыс. лет назад, а история общения через
письменные знаки насчитывает около 4000-5000 (а может и больше) лет.
Появление писменности и ее эволюционное развитие непосредственно связано с развитием обще-
ства, потребностью в общении людей, находящихся друг от друга на определенном расстоянии,
необходимостью фиксации и сохранении информации политического, правового, религиозного и
эстетического характера. Ход развития общества усиливает необходимость и потребность в обмене
разнообразной информацией, сохранении сведений, исторических фактов и дат. А это, в свою очередь,
требует постоянного совершенствования письменности. Все языки мира формировались и развивались
именно таким путем.
При образовании любой письменности ее основной целью становилась графическое или знаковое
отображение определенного звука, т.е. посредством буквы, иероглифа или другого знака указывалось
структура и звучание звуков, составлющих то или иное слово. Здесь следует не забывать и высказывание
известного казахского поэта и тюрколога Олжаса Сулеманова, который очень точно отметил: “Любая
письменность, в первую очередь, является выразителем идеологии той или иной религии. Выражение
государственности и культуры определенного народа посредством письма пришло потом. Каждая новая
религия распространялась по миру через свою письменность: Иудейство – посредством древнееврейского
языка и письма, христианство – греческого языка и латыни, буддизм – древнеиндийской письменности,
зороастризм – письменностью авесто, ислам – арабской вязью...” (Cулейменов, 1998).
Внедрение в ХХ веке нового узбекского алфавита
Согласно последним исследованиям тюркские народы, которые обладали высокой культурой,
начиная с VI-V веков до нашей эры начали применять орхоно-енисейскую письменность. Алфавит,
который на протяжении десяти веков был основным средством обмена информацией, очень точно
отображал структуру звуков тюркского языка. Начиная с IX-X веков, т.е. после принятия ислама
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
9
тюркскими народами, проживающими в Центральной Азии, почти все начали применять арабский
алфавит. Арабский алфавит применялся до начала ХХ века. На съезде тюркологов, который в 25 году
проходил в Баку было принято решение о переходе на латиницу всех тюркских народов, входяших в
состав Советского государства. Следует отметить, что все видные представители интеллегенции
утверждали, что для развития и совершенствования узбекского языка необходимо отказатся от арабского
алфавита и перейти на латиницу. Логическим завершением такой пропаганды стало принятие латинского
алфавита в 1929 году.
Но, через сравнительно небольшой временной отрезок почти насильно был внедрен алфавит,
основанный на кириллице. Эта так называемая “реформа” была проведена исходя из того, что тюркские
народы СССР испытывают определенные трудности при изучении русского языка, который является
языком межнационального общения в многонациональном государстве. В результате почти все буквы
русского алфавита были включены в новый алфавит узбекского языка, даже такие буквы как “ъ”, “ь”, “е”,
“ё”, “ю”, “я” и “ц”, которые вообще не соответствовали звуковым характеристикам нашего языка, заняли
место в новом алфавите. Долгое время переход на алфавит, основанный на кириллице, разъяснялся как
необычайно положительным явлением в истории узбекской письменности и узбекского языка. А на
самом деле, переход на кириллицу национальных республик Средней Азии был чисто принудительным
актом советского тоталитарного режима. И действительно, кириллица не отражала структуру и фонетику
не только узбекского, но и других тюркских языков.
Современный узбекский литературный язык
Государственная незвисимость Узбекистана дала возможность самостоятельно развивать и
совершенствовать узбекский язык и письменность. Первый Президент Узбекистана Ислам Абдуганиевич
Каримов размышляя о том времени, подчеркнул следующее: “Естественно, что после достижения
независимости – наряду с другими вопросами духовной жизни нашего народа проблемы языка и
алфавита стали первостепенными задачами для того периода. И в особенности, первоочередными и
крайне важными считались решение задач по повышению значимости и статуса нашего родного языка,
обеспечению интеграционных процессов в мировую систему коммуникаций, созданию благоприятных
условий подрастающему поколению для всестороннего и прочного освоения иностранными языками и
информационными технологиями. Но, должен отметить, что при всей остроте указанных задач, при их
решении мы не поддались эмоциям, действовали обдуманно, учитывая все пожелания и мнение широкой
общественности” (Каримов, 2008).
Следует отметить, что по созданию и внедрению нового узбекского национального алфавита были
выдвинуты серьезные предложения и соображения. По вопросу формирования нового узбекского
алфавита были озвучены три основных направления: усовершенствование существующего алфавита,
основанного на кириллице, переход на латинскую графику и третье направление – возврат к арабскому
алфавиту. Несомненно, арабская письменность является уникальным средством, связывающий наш народ
с нашей богатой и священной историей, с нашими великими предками-учеными, внесших неоценимый
вклад в мировую науку и культуру, и, естественно, никто не вправе забывать это. Самая чистая и
справедливая религия в мире тоже зафиксирована и отображена именно на этом языке. Все вышесказан-
ное обязывает владеть арабским алфавитом и углубленно изучать арабский язык. Нет будущего без
прошлого. Арабский язык и письменность является незаменимым ключом для глубокого осознания и
понимания нашей священной тысячилетней истории. И мы обязаны это помнить.
Но, если мыслить разумно и открыто, то следует признать, что арабская графика не всегда полностью
отображет все структурные и звуковые особенности узбекского языка. Первые арабские языковеды,
например, Халил ибн Ахмад считал, что важнейшими для арабского языка являются согласные, а роль
гласных звуков второстепенной. Конечно, такая оценка – намек на своеобразность арабского языка.
Арабский алфавит и арабское письмо это прежде всего главенство согласных звуков, а воспроизведение
гласных звуков не является таким важным элементов как фиксация согласных. А тюркском языке роль
гласных и согласных одинаковая, они равнозначны. Именно поэтому согласные звуки тюркского языка
не всегда правильно отображаются при воспроизведении тюркских гласных звуков на арабском языке,
что и является серьезным препятствием для применения арабского алфавита.
Узбекский язык не является родственным арабскому языку, нет между ними близости, позволяющей
правильно озвучивать характерные звуки и буквосочетания обеих языков. В свое время великий ученый-
энциклопедист Абу Райхан Беруни подчеркивал не соответствие арабской письменности для полноцен-
ного отображения тюркского языка. Даже самый известный знаток и популяризатор тюркского языка
Махмуд Кашгари (XI век) признавал, что из-за сложности правильного обозначения тюркских звуков при
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
10
помощи арабского алфавита приходится вводить дополнительные знаки. Именно поэтому до сих пор не
утихают споры по поводу произношения и фонетики некоторых слов и буквосочетаний при чтении
произведений Алишера Навои и других представителей узбекской классической литературы. И следует
признать, что первопричиной такой неразберихи является вышеуказанные особенности арабского языка
(отнюдь не тюркского) и письма.
После того, как отказ от кириллицы и переход на латинскую графику большинством специалистов
был признан оптимальным решением по созданию национального алфавита, 2 сентября 1993 года Олий
Мажлисом Республики Узбекистан был принят Закон «О введении узбекского алфавита, основанного на
латинской графике». В преамбуле текста Закона говорится: «Настоящий Закон, основываясь на
Конституции Республики Узбекистан, исходя из положительного опыта перехода узбекской письмен-
ности на латинскую графику в 1929-1940 годах, учитывая пожелания представителей широкой обще-
ственности, направлен на создание благоприятных условий, ускоряющих всесторонний прогресс
республики и вхождение ее в систему мировой коммуникаций»
Согласно указанному закону некоторые буквы нового узбекского алфавита были созданы с помощью
надстрочных и подстрочных знаков (элементов), которые отсутствовали в современных печатных
устройствах. Такое положение дел требовало дополнительных затрат для адаптации существующей и
закупа новой техники. Поэтому было принято решение об отказе от букв с подстрочными и надстроч-
ными знаками и заменить их буквосочетаниями (парами определенных букв). Исходя из вышеизложен-
ного 6 мая 1995 года был принят Закон «О внесении изменений в закон Республики Узбекистан «О
введении узбекского алфавита, основанного на латинской графике». После внесения изменений был
принят узбекский алфавит, основанный на латинской графике, состоящий из 26 букв и 3 буквосочетаний.
24 августа 1995 года было принято постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан «Об
утверждении основных орфографических правил узбекского языка». В том же году был издан «Орфо-
графический словарь узбекского языка» (изд. «Укитувчи», составители: проф. Шавкат Рахматуллаев и
проф. Азим Ходжиев).
В настоящее время при письменном изложении литературного узбекского языка используется
алфавит состоящий из 29 букв, основанный на вышеуказанных правилах орфографии. Широкомасштаб-
ное и ускоренное развитие узбекского языка в годы независимости, закономерные изменения и
обновления, вносимые в современный язык, ясно указывают на необходимость совершенствования
правил существующей орфографии. Указ Первого Президента Республики Узбекистан №4797 от 13 мая
2016 года «Об организации Ташкентского государственного университета узбекского языка и литературы
имени Алишера Навои» четко обозначил одну из основных задач вновь создаваемого университета, т.е.
“подготовку научно обоснованных предложений по усовершенствованию системы звуков и их отображе-
нию в письменности, а также действующих правил орфографий”. В настоящее время рабочая группа
Ташкентского государственного университета узбекского языка и литературы имени Алишера Навои
работает над подготовкой таких предложений и рекомендаций согласно утвержденному плану.
Основной задачей любого алфавита явялется отображение не системы звуков народных наречий,
говора и диалекта различных регионов, а системы звуков общепринятого для всей страны литературного
языка. Для воспроизведения системы звуков диалектов и наречий существует специальный “фонети-
ческий алфавит”, его в науке “языковедение” называют “транскрипцией”. Наличие в узбекском алфавите
29 букв не означает такое же количество звуков в народных и региональных диалектах узбекского языка,
напротив, звуков намного больше, поэтому количество знаков, применямых в транскрипционном письме
узбекской диалектологии, значительно превышает количество букв и звуков узбекского литературного
языка. В алфавите выбираются надлежащие знаки - буквы для инвариантных звуков, т.е. фонем, а не для
звуков и их вариантов, имеющихся в языке. Например, в узбекском алфавите для фонемы “и” выбрана
буква “i”, и данная буква применяется для всех вариантов фонемы, т.е. для таких случаев как «qiziq»,
«bilan» и «sahifa» используются три варианта одной фонемы. Само собой разумеется, что назначение для
каждого варианта отдельной буквы было бы крайне непрактичным и ненаучным шагом. Честно говоря,
предложения и попытки по внедрению вот таких псевдонаучных новшеств вызывают удивление у
специалистов, радеющих за развитие и совершенствование существующего узбекского алфавита.
Конечно, в действующем алфавите узбекского языка есть места, где требуется принятие оптималь-
ных решений. По большому счету главным принципом любого идеального алфавита является выражение
одной фонемы одной буквой, и естественно, воспроизведение одной буквы только через одну фонему.
Здесь следует отметить, что стремления и попытки достичь именно такого порядка ведутся давно и,
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
11
скорее всего, никогда не прекратятся, но до сегодняшнего дня на земле пока не создан алфавит,
отвечающий указанному требованию.
В современном узбекском алфавите три фонемы представлены в виде буквосочетаний. Тут следует
особо выделить буквы «ch» и «ng». Например, буква «ch» вызывает определенные трудности при
изучении самого алфавита: буква «с» (и ее название, т.е. значение) не представлена в алфавите, поэтому
обучающий сначала должен разъяснить обучаемому правила применения этого знака (а это отдельный
процесс), а потом объяснить, когда нужно добавлять знак «h» для получения полноценной буквы и звука
(и это тоже отдельный процесс). Учитель (и, конечно же, ученик) для обучения (усвоения) одной буквы и
соответствующего звука тратят энергии и времени в два раза больше. Естественно, такое положение
нельзя считать удобным и благоприятным для обучения грамоте и правописанию.
У второго буквосочетания, т.е. у «ng» имеются не совсем удобоваримые моменты. Например, на
практике получается, что один звук делится на два, и в результате произношение получается ошибочным,
неправильным: ko‘r-din-giz (фактически должно быть: ko‘r-di-ngiz); кстати, и в кириллице пишется
именно так: кўр-дин-гиз (а фактически должно быть: кўр-ди-нгиз). О таких неправильных и неудобных
особенностях данного буквосочетания было много споров в истории отчественного языковедения и
предлагались различные варианты знаков для отображения этого звука (Жамолхонов & Сапаев, 2008).
Кроме указанных моментов есть ещё ряд букв, по которым целесообразно разработать и представить
обоснованные предложения и рекомендации.
Правильное пользование алфавитом определяют, в первую очередь и однозначно, сами правила
орфографии. Именно поэтому, разработка совершенных и удобных правил правописания является
решающим фактором в деле обеспечения грамотности населения. У общества, не знающего грамоту, не
может быть движения вперед и полноценного развития. Именно по этой причине особое внимание
уделяется вопросу правописания и орфографии при использовании нового алфавита. Правила новой
орфографии были разработаны ведущими языковедами, лингвистами и практиками страны, которые
были объединены в специальную рабочую группу (O‘qituvchi, 1995).
В настоящее время выявлены несколько положений в новом алфавите, которые необходимо
доработать и довести до совершенства правила использования некоторых букв и буквосочетаний.
Например, следует серьёзно поработать в таких направлениях, как правильное изложение ряда слов,
отображение некоторых букв в словах и терминах, позаимствованных из других языков, а также
орфография корневых слов, приставок и окончаний, правила разделения по слогам и т.д. Тут уместно
будет привести один пример из «Орфографического словаря узбекского языка» (1995): названий месяцев
года «октябрь» и «сентябрь» приведены в виде «oktabr» и «sentabr», а слова «актёр», «монтёр» и
«самолёт» изложены как «aktyor» «montyor» «samolyot», т.е. буква «ё» кириллицы даётся как букво-
сочетание «yo». Таким образом, нарушена последовательность в правилах отображения однотипных
гласных «я» и «ё» (в первом случае - «а», а во втором случае - yo). Как видно из вышеизложенного,
разработка научно обоснованных и удобных для практического применения предложений и
рекомендаций по усовершенствованию правил правописания для нового алфавита, которые позволили бы
наиболее правильно отобразить закономерности нашего языка, является одним из самых востребованных
задач настоящего времени.
Заключение В принципе, нет каких-либо не первостепенных задач, решение которых помогли бы развитию
независимого Узбекистана. Все вопросы и все проблемы важны для дальнейшего развития и процветания
страны. Только духовно совершенные личности с высокой культурой могут внести свою лепту в дело
укрепления независимости и дальнейшего развития страны. Без совершенного языка и письменности не
может быть ни духовности, ни высокой культуры. Создание нескольких республиканских комиссий,
которые в ближайшие пять лет будут заниматься реализацией Законов и Постановлений, принятых по
государственному языку, орфографии нового алфавита и топонимии, свидетельствует о большом
внимании правительства Узбекистан к вопросам языка и грамотности населения.
Успешная реализация и перспективность теоритических и практических работ в области совершен-
ствования языка в первую очередь зависят от научной обоснованности и правильной постановки самой
проблемы. Правильное отношение к нормам узбекского литературного языка, соблюдение его закономер-
ностей и основных правил и являются прочным фундаментом для научно обоснованных и перспективных
проектов по развитию, дальнейшему усовршенствованию такой важнейшей сферы общественной жизни
как родной язык и всеобщая грамотность.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
12
Список использованной литературы:
1 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 173 с.
2 Aкбаров A. Влияние современного лингвистического исследования и описания видо-временных форм
английского глагола в обучении языку (The Linguistic and Pedagogic Research Implications on Tense and
Aspect of the English Language), «Филологические науки. Научныедокладывысшейшколы», (International
5-кезең: қазіргі когнитивтік парадигмалар – ХХ ғасырдың аяғы мен бүгінгі күндер [4, 17].
Алғашқы кезеңнің өкілдері тілдің табиғаты туралы құнды пікірлер қалдырды. А.Байтұрсынұлының
тіл табиғатының ерекшелігін, тіл қызметінің жан-жақтылығын танытуға арналған ғылыми тұжырым-
дарын саралай келіп, оларды мазмұны мен көтерген мәселесінің бағыт-бағдарына қарай бірнеше топқа
жіктеуге болады.
1) Тілтаным теориясындағы тіл – ойлау-дүние бейнесі арақатынасына байланысты пікірлермен
сабақтас пайымдаулар.
2) Поэтикалық тіл табиғатын «қарапайым тілден» айыра танытуға арналған ғылыми тұжырымдары. А.Байтұрсынұлы сөз өнеріне тірек болатын адам санасының үш негізін атап көрсетеді: Ақыл, Қиял,
Көңіл. Әрі қарай: ақылдың ісі – аңдау, қиялдың ісі – меңзеу, көңілдің ісі – түю, талғау деп әрқайсына тән
қызметтерін талдайды. «Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенін-
ше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау» [7, 141]. Тілді танудың антропоцентристік парадигмасы
бойынша, адам санасы мен ойлау процесіндегі құбылыстар тіл арқылы ғана белгілі болады. Осы тұрғыда
ғалым ойлаудың екі түрін көрсетеді: тиісінше ойлау, түйісінше ойлау. «Тиісінше ойлау: заттың «бойына
біткен сипатын» ғана ойлап, сол тұрғыда сөзбен беру, түйісінше ойлау: зат туралы «адамның қосқан,
таңған сипаттары». Сондай-ақ ғалым тілдің (ойладың) тиіс жағына көрік керек емес, нақты шындық
керек, түйіс жағына көріктеу, әдемілеу қажет, ол қиял шығаратын сөз дейді. А.Байтұрсынұлы тіл арқылы
танылатын ойдың қиял, ақыл, негізімен қатар көңіл негізінің де бар екендігін дәлелдейді.
Тілді когнитивтік тұрғыдан қарастырған еңбектерде тіл адамға және дүниеге бағыттылған екі жақты
субстанция ретінде түсіндіріледі. Дүниенің тілде бейнеленуі А.Байтұрсынұлының пайымдауларында
«даналық» деген ұғым арқылы түсіндіріледі: «адамның зейіні бүтін ғаламды тануға жұмсалып, дүниедегі
бар нәрсенің барлығын, яки бар деп ұйғарылған нәрсенің бар-жоқтығын танып, белгілі бір қараға кел-
генде адамда үлкен бір ұғым пайда болады. Сол ұлы ұғым жүйесі даналық деп аталады. Даналықтың
мақсаты бүтін ғаламды танып, бүтін ғалам атанған дүниенің жұмбағын шешпек» [7, 211] Автордың
«даналық», «ұлы ұғым жүйесі» туралы ойлары тілтаным тарихындағы тіл арқылы берілетін «дүниенің
тілдік бейнесі» идеяларымен үндеседі.
Осы кезеңнің келесі өкілі – Қ.Жұбанов. Ғалым «Абай – қазақ әдебиетінің классигі», «Түрки әдебиет-
тер тілінің танымы» еңбектерінде автор тіліндегі жеке қолданыстарды, шығарма мазмұнындағы кейбір
фактілерді тарихи этнографиялық, мәдени таныммен сабақтастыра қарастырады. «Яғни, ол әдебиет сол
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
16
қауымның саяси құрылысын, мәдениет хәлін, дүниетану көзқарас дәрежесін, қысқасы нені жақсы, нені
жек көретінін бізден жасыра алмайды. Өйткені, сол адамның сөйлеген сөзі, істеген іс-әрекеті сол
қауымның бір бөлігінің болса да мүддесін елестетпей қоймайды деп біліміз», - деп жазады [8, 300].
«Хикмет» тілінің танымдық, философиялық құндылығына «асыл сөз» деп баға бере отырып, қазақ
әдебиетінің асыл қайнары – Хожа Ахмет Иассауи үлгі еткен түркі жазба поэзиясында жатқанын үлкен
патриоттық сезіммен сөз етеді. «... атай кететін бір жайт – «Хикметтің» кейбір толғауларының құрылысы
да, буын өлшеуі де басқалардан гөрі қазақ тіліндегі өлең-жырлардың буындық өлшеуіне ұқсас келеді», -
дей келе хикметтің лексикалық құрамына, өлең құрылысына талдау, салыстырулар жасайды [8, 321].
Келесі екінші, үшінші кезеңдерде ғалымдар А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтардың ізімен тілдік бірлік-
тердің танымдық қызметін саралай түседі. Тек төртінші кезеңде, ХХ ғасырдың 70 жылдарының аяқ
шенінде қоғам және ақыл-ойдың дамуы барысында тілді құрылымдық сипаты жөнінен зерттеу аздық
ететіні айқын көріне бастайды. Тілді диохронды түрде зерттеуге мән беріліп, ұлт тарихымен, ұлт дүние-
танымымен тамырластыра зерттеу кең етек алады. Осы бағыттың басты көрінісі тіл білімінің этно-
лингвистика, лингвомәдениеттану тәрізді жаңа салаларымен негізделді. Мұндай бағыттағы зерттеулердің
негізі қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева т.б. ғалымдар еңбектері
арқылы қаланды.
Ұлттың түрлі кезеңдеріндегі тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, дүниені қабылдауын, сенімін, діни
көзқарастарын, тұтынған бұйым-заттарын ұлттың тіліндегі көне сөздер, афоризмдер, аңыз-ертегілер
арқылы зерттеліп, қазақ тілтанымының, лингвомәдениеттанымының негізі салынды. Бұған Р.Сыздықтың
лері, Ж.Манкееваның тарихитанымдық, лингвомәдениеттанымдық зерттеулері дәлел бола алады. Бұл –
тілді ойлау мен таным контексінде зерттеудің алғашқы баспалдағы еді. Қазақ тіл білімінде когнитивтік
линвистиканың ұлттық негізде алып тасып, кең қанат жаюы тілді дара тұлғаның танымы мен психикасы
арқылы зерттеп, танудың лингвофилософиялық, лингвопсихологиялық негіздемесін жасаған лингвит
ғалым Қ.Жаманбаеваның «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері» деп аталатын еңбегімен тығыз
байланысты.
Бесінші кезең – қазіргі когнитивтік парадигмалар – ХХ ғасырдың аяғы мен бүгінгі күндер. Бұл кезең-
де ғалымдар «тіл – мәдениет – өркениет» үштігінің ұлттық дүние бейнесін жасауда констант бола алаты-
нын дәлелдейді. Отандық зерттеушілер М.Күштаеваның «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы
мен лингвомәдени мазмұны», А.Смайловтың «Әйел» концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің
лингвомәдени сипаты», М.Абдрахманованың «Көз» концепті: лингвомәдени және танымдық парадигма-
сы», А.Байғұтованың «Қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипаты», Ж.Қошанованың «Қазақ тіліндегі
байлық – кедейлік концептісі: танымдық сипаты мен қызметі», Ж.Жампейісованың «Ақ-қара» концепті:
оппозициясы мен қызметі», С.Жиреновтың «Ақын-жыраулар өлеңдеріндегі өмір-өлім концептісі» атты
еңбектері – осының дәлелі.
Қазіргі тіл білімінде концепті үш түрлі бағытта талданып, қарастырылады: лингвистикалық,
когнитивтік, мәдениеттанымдық. Концептіні лингвистикалық тұрғыда қарастырған дұрыс деп санайтын
зерттеушілер (Д.С. Лихачев, В.Н. Телия) концептіні сөздің коннотативті элементтерімен қоса алғандағы
барлық мағыналық әлеуеті, концепт сөздің кез келген мағынасында өмір сүреді деп қарайды.
Концептіні көптеген зерттеушілер бір тілде сөйлеушілерге ортақ концептуалдық ойлау жүйесі,
«мәдениеттің кілт сөздері» деп көрсетеді. Концептінің мәнін когнитивтік тұрғыда қарастыруды ұсынатын
зерттеушілер (З.Д. Попова, Е.С. Кубрякова) «ауқымды ойлаудың бірлігі» ретінде қарастыра келіп,
концептінің тілдегі фразеологизмдерге, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге, мәтіндерге, мәтіндер байланыс-
тығына талдау арқылы жан-жақты ашылып түсіндірілетінін жазады [4, 17]. Концептіні лингвистикалық
тұрғыдан зерттегенде негізінен үш тәсіл анықталған. Біріншіден, кең мағынада концепті қатарына
мағынасы ұлттық тілдік сананың мазмұнын құрайтын және тіл өкілі дүниесінің қарапайым бейнесін
қалыптастыратын лексемалар кіреді. Осындай концепт жиынтығы ұлт мәдениеті шоғырланатын тілдің
концептілік өрісін құрайды. Екіншіден, тар мағынада концепт қатарына тілдік мәдени ерекшелігімен
белгіленген немесе белгілі этномәдениеттің өкілін сипаттайтын семантикалық білім кіреді. Үшіншіден,
концепт тікелей адам санасымен байланысты. Концептілерді зерттеу халықтың менталитетін жақсы
түсінуге, рухына еніп, сол ұлттың әлемдік бейнесін осы ұлттың көзімен көруге мүмкіндік жасайды.
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына, тарихына, тәжірибесіне,
дініне тікелей тәуелді. Бұл пікірімізді ғалым Е.С. Қасеновтің «Концептісінің көрінісі индивидуалды
түсінікте және поэтикалы бейнеленуінде автордың жеке ситуациялары мен метафоралау тәсілдері арқылы
танылады» тұжырымымен қуаттай түсуге болады [8, 74]. Концепт қатып қалған семиотикалық жүйе
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
17
емес, белгілі бір ұлттың мәдениеті негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға
берілген ақпараттың концептуалдану – адамның танымдық үдерісінің маңызды бір бөлігі. Ол адамға
берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен концепті-
лік жүйенің жасалуына жол ашады.
Концептілік зерттеулердегі таным мәселесін тіл тұрғысынан қарастыру қазақ тіл білімінде тек
егемендік алғаннан кейін ғана келді. Өйткені бұл саланың зерттелуі мен дамуына қажетті жағдайлармен
қоса, сол зерттеулердің нәтижесі жауап бере алатын сұрақтар да дәл осы кезде туындады. Қазақстанның
гуманитарлық ғылымдарындағы елеулі өзгерістер ұлттық мәселелердің өзгеше қойылуы кезеңімен сәйкес
келгендіктен болар, қазақ тіл білімінде концептінің зерттелуі когнитивті лингвистиканың аясында да,
лингвомәдениеттанумен де тығыз қарастырылып келеді.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Досова А.Т. Қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қызметі // Қостанай МУ ғылыми журналы, 2009. – №2. – 45 б.
2 Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия РАН. Серия лит. и яз., 1993. – №1. – 38 б. 3 Степанов Ю.С. Основы общего языкознания. – Москва: Просвещание, 1966. – 67 б. 4 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.– Алматы: АнАрыс, 2007. – 17 б. 5 Потебня А.А. Мысль и язык. – Москва: ГИУ, 1989. – 46-47 б. 6 Досова А.Т. Т.Ахтанов прозасының стилистикалық ерекшеліктері мен танымдық көрінісі. – Қостанай, 2008.
– 84-85 б. 7 Байтұрсынұлы А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 141-217 б. 8 Қасенов Е.С. І.Жансүгіров поэзиясындағы «жалғыздық» концептісінің лингвокогнитивтік сипаты // Абай
атындағы ҚазҰПУ, Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, 2017. – №4. – 74-75 б.
ӘОЖ 811.512.122’373
ГРНТИ 16.01.07
А.Алдаш1
1А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты,
Алматы қ., Қазақстан
ЖАҢА СӨЗДЕРДІҢ ИГЕРІЛІМІ: КОГНИТИВТІ САНА VS. ТІЛДІК САНА
Аңдатпа Соңғы ширек ғасыр көлемінде қазақ әдеби тілі лексикалық құрамының толығуы ең алдымен ұлт
тілінің ішкі әлеуетін пайдаланудың қарқынды үдерістері арқылы сипатталады. Қазақ неологиясы мен неографиясының проблемалары бірқатар еңбектерде зерттелген парадигмалардың, оның ішінде әдеби нормалар мен сөз мәдениетінің аясында қарастырылды. Қазіргі кезеңде жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануын негіздеу үшін қоғам мүшелерінің когнитивті және тілдің санасында жаңа сөздердің қалайша актуалданатынын анықтау маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Мақалада когнитивтік сана, коммуникативтік сана және тілдік сана түсініктерінің кейбір аспектілерін анықтауға ұмтылыс жасалады және осының негізінде әскери іс бойынша жаңа терминдердің ойсанада орнығуы мен қолданысқа түсуінің тетіктері мен үдерістері талданады.
Түйін сөздер: когнитивті сана, тілдік сана, жаңа сөз, неология, коммуникативті сана, қазақыландыру, адамның лексиконы.
Алдаш А.
1
1Институт языкознании им. А.Байтурсынова,
г. Алматы, Казахстан
УСВОЕНИЕ НОВЫХ СЛОВ: КОГНИТИВНОЕ СОЗНАНИЕ VS. ЯЗЫКОВОЕ СОЗНАНИЕ
Аннотация За последние четверть века пополнение лексического состава казахского литературного языка
сопровождается интенсификацией процессов использования в литературном языке прежде всего внутренних потенциальных ресурсов национального языка. В ряде исследований проблемы казахской неологии и неографии, в т.ч. казахизация терминологического корпуса казахского языка продолжают
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
18
решаться в рамках уже осмысленных парадигм, в основном в аспектах литературных норм и культуры речи. На сегодняшний день для обоснования кодификации и нормализации новых слов одной из важных проблем казахской неологии является выявление специфики актуализации образов при восприятии новой единицы номинации в когнитивном и речевом сознаниях индивидов.
В статье рассматриваются некоторые аспекты ряда фундаментальных понятий когнитивной
лингвистики, как языковое сознание vs. коммуникативное сознание vs. речевое мышление. На материале
новых слов – казахизированных терминов и терминосочетаний по погранологии анализируются
механизмы и процессы, способствующие на понимание и хранение языка в сознании индивидов.
Ключевые слова: когнитивное сознание, речевое мышление, новое слово, неология, коммуника-
тивное сознание, казахизация, лексикон человека
А.Aldash1
2The Institute of Linguistics named after A.Baitursynov,
Kazakhstan, Almaty
LEARNING NEW WORDS: COGNITIVE CONSCIOUSNESS VS. LANGUAGE CONSCIOUSNESS
Annotation
Over the past quarter century, the replenishment of the lexical composition of the Kazakh literary language is
accompanied by an intensification of the processes of using primarily internal potential resources of the national
languagein the literary language. In a number of studies the problems of Kazakh neology and neography,
includingkazakhization of the terminological corpus of the Kazakh language, continues to be solved within the
framework of already meaningful paradigms, mainly in the aspects of literary norms and the culture of speech. To
this date, to substantiate the codification and normalization of new words, one of the important problems of
Kazakh neology is the identification of the specificity of images in the perception of a new nomination unit
cognitive and speech consciousness of individuals.
This article examines some aspects of a number of fundamental concepts of cognitive linguistics, such as
linguistic consciousness vs communicative consciousness vs speech thinking. On the material of new words i.e.
Kazakh-language terms and term-combinations according to borderline, mechanisms and processes that
contribute to the understanding and storage of language in the minds of individuals are analyzed.
Key words: cognitive consciousness, speech thinking, new word, neology, communicative consciousness,
Kazakhization, human lexicon.
Қазақ ғылымының тарих, тіл, әдебиет, мәдениет, философия, психология, психолингвистика,
әлеуметтік лингвистика салаларында соңғы ширек ғасыр көлемінде сана, ойсана, ұлттық пайымдау, ұлттық
ойлау, қоғамдық сана, ұлттық сана, жеке сана, тілдік сана тәрізді тың терминдер жоғары жиілікпен
қолданыла бастады. Бұл аталымдарды әр ғылым саласы өз аспектісінде талдайды, өз бағыттары арқылы
ұғындырады. Дегенмен мәселенің анығы - ұлттық пайымдау, ұлттық ойлау, қоғамдық сана, ұлттық сана,
жеке сана, тілдік сана дегендер бір-бірімен өзара диалектикалық тығыз байланыстағы, біріне-бірі тәуелді,
бірінен-бірі туындайтын ұғымдар. Мәселен, қоғамдық сана – қоғамдағы саналуан пікірлердің, бағыттардың,
саяси-ғылыми қисындардың, идеялар мен сенімдердің жиынтығын жеке адамның қабылдауы, түйсінуі,
мойындауы, өзінің қызметі мен тіршілік іс-әрекетінде басшылыққа алуы [1]. Ал жеке адам қоғамдағы
өндірістік-экономикалық қатынастарға, рухани-мәдени құндылықтарға бейімделеді, қоғамдық сананың
ұстанымдарымен санасады. Осы арқылы жеке сана қалыптасады. Жеке сана қоғамдық сананың деңгейі
арқылы дамып, жетіледі, сонымен қатар жеке сана қоғамдық сананы байытады, өйткені жеке санасы
жоғары адамдар қоғамдағы өзгерістерді терең саналылықпен түсінеді де, саяси, рухани-мәдени бағыт-
тардың үйлесімді дамуына айтарлықтай үлес қосады, қоғамның басқа мүшелерінің қарапайым санасының
қоғамның халықтың дамуындағы прогрессивті бағыттармен сәйкес келуіне әсер етеді.
Ұлттық сана турасында философиялық және психологиялық тұрғыдан қорытылған пікірлер сан түрлі
және күрделі. Ғылыми көзқарастарда ұлттық сана мен ұлттық ойсана (национальное самосознание) бір
түсінік ретінде қарастырылады да, оның құрылымы саяси, әлеуметтік, экономикалық, адамгершілік,
эстетикалық, философиялық, және діни көзқарастарды қамтитындығы көрсетіледі. Көптеген тұжырым-
дарды бағамдағанда айқын анықталатыны – ұлттық сана және оның негізгі компоненті болып табылатын
ұлттық ойсана тұтас ұлттың және ұлттың әрбір өкілінің ұлт ретінде тұтастықта болуды жоғары деңгейде
сезінуі, ұлттың материалдық және рухани құндылықтарына саналы қарым-қатынастың орнығуы,
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
19
құндылықтарды бағалаудың қажеттілігін сезінуі, өзге этникалық қоғамдастықтармен тату қарым-қатынас
жасаудың қажеттілігін түсінуі. Белгілі бір этностың ұзақ мерзім бойындағы тарихында қалыптасқан
ұлттық ойсана әрқашанда қарапайым санадан жоғары тұрады, рухани, әлеуметтік үстемдікке, негативті
наным-сенімдердің қалыптасуына жол бермейді.
Қазақ елінде әрбір халықтың ұлттық санасының прогрессивті бағытта орнығуы, одан әрі жетілдірілуі
үшін саяси-идеологиялық іс-шаралар үйлесімді жүзеге асырылып келе жатқандықтан және осының
нәтижесінде қазақ мемлекеті аумағында өмір сүріп жатқан этностардың ұлттық санасы мен ұлттық
ойсанасы жүйелі конструкция ретінде қалыптасу, жетілу сатысына қарай биіктей түсті.
Баяндалған қысқаша шолудан туындайтын маңызды жайт – ұлттық сана/ойсана ұлттық бірдейлес-
тікті (национальная идентичность), белгілі бір ұлттың өкілі екендігін жоғары саналылықпен терең түсіну
дегенді ұғындырады. Ал ұлттық бірдейлестікті түсіну жеке адамның – халықтың әрбір мүшесінің
когнитивті санасына (өз халқының ұлттық қоғамдастық ретіндегі тарихы мен мәдениетін, тілін, ұлттық
ерекшеліктерін білуіне және оларға қалай қарайтынына), эмоционалды-бағалауына (ұлттық сипаттардың
баршасына құрметпен қарауына немесе оны бағаламауына, ұлттық ар-намыстың болуына) және қоғам
мүшесінің мінез-құлқына барып тіреледі. Ұлттық сананың қандай деңгейде екендігін айқындайтын белгі,
тегінде, ұлт өкілінің өз халқының ұлттық бірдейлестігі үшін қосатын/қосқан үлесінің қаншалықты
екендігіне байланысты болса керек.
Соңғы жылдары әлемдік лингвистикада тілдік сана, когнитивті сана және коммуникативті сана деп
аталатын ұғым-аталымдар кеңінен талқылануда. Қазақ тілтанымындағы когнитивті лингвистикаға,
әлемнің тілдік бейнесіне қатысты еңбектерде де осы аспектілер ішінара қарастырылады. Бұл мәселелер
төңірегінде ғылыми қисындар мен тұжырымдар сан түрлі және күрделі: бір-бірімен тоғысатын, бір-
бірінен алшақ түсетін пікірлер мол. Оларды егжей-тегжейлі таратып айту біздің міндетімізге енбейді.
Тұрақтала бастаған тұжырымдардың бірі – тілдік сана (сөйлеу ойсанасы деген ұғыммен теңбе-тең қарас-
тыруға болады; бұл «речевое мышление» дегенді білдіреді) – адамның санасында тілдің сақталуының,
сөйлесудің барлық ерекшелігін түсінудің психикалық тетіктерінің жиынтығы [2]. Демек, тілдік сана –
когнитивті сананың бір бөлшегі. Тілдік сана тілді үйрене бастаған кезден бастап-ақ адамның когниция-
сында орныға бастайды, тілдің барлық сипаты туралы білім жетіле түскен сайын тілдік сана да беки, дами
түседі, нәтижесінде жеке адам кез келген жағдаятта тілге қатысты барлық мағлұматын іріктеп, жағдаят-
тың нормасын мен қағидаларына сай қолдана алатын дәрежеге жетеді. Осыған байланысты тілдік сана
мен коммуникативтік сананың арасындағы сипаттарды анықтаудың да қажеттігі туындайды. Өйткені
тілдің қолданысқа түсуі адамның коммуникативтік қызметіне тікелей қатысты. Тілдік санада тіл туралы
барлық мағлұмат сақталады, ал коммуникативтік сана осы мағлұматты қай ретте қалай пайдаланудың
мүмкіндіктерін көрсетеді.
Лингвистика ғылымындағы маңызды түсініктер жайында ақпарат ұсынудың басты себебі – ресми-
іскери, әлеуметтік тұрмыстық және еңбек қарым-қатынастарында бірнеше тіл қатар игерілетін қазіргі
көпэтносты қазақстандық қоғам мүшелерінің когнициясында қазақ тілінің коммуникативтік категория-
ларының орнығу жолдарына қатысты аз-кем пікір түйіндеу. Бұл ретте біздің негізгі нысанамыз – қазақ
тілін жетік меңгерген немесе қазақ тілінде түсінісе алатын қоғам мүшелері; өйткені олардың тілдік санасы
мен коммуникативтік санасында қазақыландырылған жаңа терминдер қандай деңгейде, қолданысы
қандай, қолданысқа түсуі үшін адам когнициясына кедергі тудыратындар не деген мәселелер ұлттық
ойсананы, қоғамның саяси бағытына саналы көзқарасты қалыптастыруда айрықша маңызды.
Баршамызға мәлім бірнеше фактор бар, олар: а) ұзақ жылдар көлемінде негізгі қарым-қатынас тілі,
білім алу тілі орыс тілі болғандықтан, қоғам мүшелерінің қазақ тілінде ақпарат алу / ақпарат жеткізу
актілерінің өзінде негізгі ұғым-түсініктердің орыс тіліндегі атаулары араласа қолданылады (мысалы,
қазақ тіліндегі баламалары норма ретінде бекігеніне қарамастан күнделікті әлеуметтік-тұрмыстық тілде
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
28
МРНТИ 16.01.11
Бердалиева Р.Ш.1
1Международный казахско-турецкий университет им. Ходжа Ахмета Ясави,
г. Туркистан, Казахстан
СПЕЦИФИКА НЕВЕРБАЛЬНОЙ МОДЕЛИ ОБЩЕНИЯ КАЗАХСКОГО НАРОДА
Аннотация В статье рассматриваются компоненты невербальной модели общения казахского народа. Автором
установлена невербальная модель казахского языка, главной особенностью которой является наличие лакунизированного компонента, содержащего в себе этикетные нормы поведения, жесты-табу, а также жесты-реалии, имеющие место только в казахской языковой культуре. На основе анализа невербальных средств русского и казахского языков, включенных в словари невербальных средств, выявлено, что не существует «международного» языка жестов, невербальный язык всегда национален как вербальная речь. В статье описан целый ряд невербальных компонентов, которые присущи только казахскому языку. Результаты проведенного анализа невербальных средств показали, что в отношении жестов-табу не существуют альтернативных вариантов замены.
1 Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті,
Түркістан қ., Қазақстан
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БЕЙВЕРБАЛДЫ ТІЛДЕСІМ МОДЕЛІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Аңдатпа Мақалада қазақ халқының бейвербалды тілдесім моделінің компоненттері қарастырылады. Мақала
авторы қазақ халқының бейвербалды тілдесім моделін жасақтап, оның басты ерекшелігі ретінде лакунды компонентін анықтады. Бұл лакунды компоненттің құрамына тек қана қазақ халқына тән мінез-құлықтың этикетті нормалары, тыйым салынған ым-ишараттар, накты ым ишараттар жатқызылды. Қазақ және орыс тілінің бейвербалды амалдар сөздіктеріне енген ым ишараттарды зерттеу нәтижесінде «халықаралық» бейвербалды амалдар тілі болуы мүмкін емес, бұл амалдар әр дайым ұлттық ерекшеліктерімен танылады.
Мақалада тек қазақ тіліне тән бірнеше бейвербалды амалдар қарастырылған. Тыйым салынған ым ишараттарды зерттеу барысында олардың балама алмасу нұсқаларының жоқтығы анықталды.
Түйін сөздер: бейвербалды моделі, лакунданған компонент, реалды ым-ишарат, ым-табу, ұлттық мәдениет, бейвербалды құралдар сөздігі, менталитет.
R.Sh. Berdalyieva
1
1Khoja Аkhmet Yassawi international kazakh-turkish university,
Turkistan, Kazakhstan
FEATURES OF NON-VERBAL COMMUNICATION MODELS OF THE KAZAKH PEOPLE
Annotation The article examines the components of the non-verbal communication model of the Kazakh people. The
author established a non-verbal model of the Kazakh language, the main feature of which is the presence of a lacunized component that contains etiquette norms of behavior, taboo gestures, and gestures-realities that take place only in the Kazakh language culture. Based on the analysis of non-verbal means of Russian and Kazakh languages included in dictionaries of non-verbal means, it is revealed that there is no "international" sign language, it is always national as verbal speech. The article describes a number of non-verbal components that are inherent only in the Kazakh language, which do not exist in Russian at all. The results of the analysis of non-verbal means showed that there are no alternative replacements for taboo gestures.
Key words: non-verbal model, lacunized component, gestures-realities, gestures-taboo, national culture, dictionary of non-verbal means, mentality.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
29
В настоящее время невербальная сторона общения стала предметом изучения как традиционных, так и
развивающихся направлений лингвистики, как семиотика, социолингвистика, психолингвистика,
сопоставительное языкознание, этнолингвистика и др. (Ч.Пирс, Ч.Моррис, У.Вайнрайх, Л.С. Выготский,
Л.В. Щерба, А.А. Леонтьев, И.Н. Горелов, Ю.Д. Апресян, Н.Д. Арутюнова, А.Вежбицкая и др.).
В процессе контактирования представителей различных культур в сфере общественной жизни
интерес к изучению национально-культурной специфики межкультурной коммуникации заметно возрос
(Э.Холл, Л.Самовар, Р.Портер, Ф.Боас, С.Г. Тер-Минасова, Е.Ф. Тарасов, Т.Е. Железанова и др.).
Специфические черты в общении проявляются не только на вербальном, но находят отражение и на
невербальном уровне. Различные народы по-разному используют невербальные средства как знаковые
элементы. Значения этих невербальных средств бывают обусловлены определенной средой, соответ-
ственно представители разных народов отличаются друг от друга картиной мимического поведения и
Ареальные жесты заняли в общей картине словаря невербальных средств казахского народа около
50% всех описанных кинетических средств. Ко второй группе отнесены жесты, совпадающие по смыслу и сфере употребления, но различные в
исполнении. Эквивалентные жесты заняли около 15% кинетических средств, входящих в «Толковый словарь мимики и жестов в казахском языке» (Б.К. Момынова, С.Б. Бейсембаева). В качестве примера приведем некоторые из них: ұртын томпайту - жест, обозначающий «хорошо» (каз.яз.) /поднять большой палец - одобрение, похвала, положительная оценка кого или чего либо (рус.яз.); ернін тістеу.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
33
Используется как знак «замолчи». (каз.яз.) / приложить палец к губам. Призыв к молчанию, тишине. (рус.яз.).
Наибольший интерес представила третья группа реальных жестов, присущих только одному культурно-языковому сообществу. Среди рассмотренных невербальных средств автор выявил жесты, отсутствующие в коммуникативном поведении русского народа и присущие только казахской языковой культуре. Именно эта группа жестов наиболее ярко свидетельствует о национальном характере жестовой коммуникации казахского народа. Группа жестов - реалий заняла около 35% из общего числа описанных в словаре жестов и других невербальных средств общения.
Қос қолды кеудеге қою − приложить обе руки к груди. «О, наш жырау!... Воин склонил голову перед певцом» (И.Есенберлин. Кочевники). Здесь наблюдается неточный перевод жеста «қос қолын кеудесіне қойып».
Қолды кеудеге апарып, бас ию − приложив руку к груди, склонить голову. «Здравствуйте, почтенные господа генералы, − сказала молодая женщина в саукеле, с длинными прекрасными волосами. Девушка, стоявшая рядом не знала по-русски, поэтому по древнему обычаю приветствуя генералов, склонила голову, приложив обе руки к груди» (И.Есенберлин. Кочевники).
Данный жест приветствия имеет яркую национальную окраску: так приветствовали в древности и мужчины и женщины, выражая тем самым глубокое уважение и почтение к старшим или людям из высокого социального слоя общества.
Қол құсырып, иілу − наклониться всем корпусом вперед, приложить, скрестив обе руки к груди. Жест приветствия. «Хан Белой Орды Джаныбек, перед которым трепетали враги, подошел к холму и, как сын перед мудрым престарелым отцом, склонился в глубоком земном поклоне» (И.Есенберлин. Кочевники).
Тізерлеп, қол қусырып, тағзым ету − опуститься на одно колено, приложив руки к груди. Жест приветствия. «Встав на колено, прижав руки к груди, поздоровался (визирь)» (З.Шашкин. Ұядан ұшқандар).
Қол жаю - держать руки на уровне груди, раскрыв ладони вверх. Жест, используемый при чтении молитвы. Жест национальный, связанный с традициями ислама. Данная этнокинема встречается среди религиозных людей, ее довольное широкое функционирование наблюдается в самых разнообразных ситуациях. «Мулла положил серебряный рубль в карман, раскрыл ладони, прочитал про себя молитву, затем провел ладонями по лицу». (С.Муканов. Школа жизни).
Комплексный анализ невербальных средств общения позволил автору установить специфику невербальных средств. Невербальные средства выполняют те же функции, что и язык. Основными функциями невербальных средств являются снабжение информацией, информация о внутреннем состоянии людей, регулировка межличностных отношений посредством голоса, жеста, мимики, молчания, выражение симпатии, экспрессивная функция, функция социального контроля, которая наиболее четко прослеживается при прямой коммуникации и указывает на социальный статус общающихся. Невербальные средства обладают свойством полифункциональности, способностью выполнять одновременно различные функции в одной и той же ситуации, а также имеют подсознательный и спонтанный характер. Все имеющиеся функции невербальных средств можно свести к двум основным: восприятию и воздействию.
В ходе анализа невербальных средств казахской и русской языковых культур автор впервые обобщил сведения о том, что: 1) в казахском языке жесты-реалии занимают большое место, среди рассмотренных 125 жестов, включенных в словарь Б.Момыновой и С.Бейсембаевой, 40 знаков явились чисто националь-ными, что еще раз подтверждает ментальный характер произвольных кинетических движений человека; 2) остальные знаки жестов эквивалентны, они существуют и в казахской и в русской культуре, однако выражаются по-разному. Следует отметить, что в описании и употреблении этих жестов нет резких разграничений, в зависимости от ситуации могут иметь различные варианты исполнения и употребления; 3) в большинстве случаев жесты приветствия, прощания, выражения согласия и несогласия идентичны в обеих культурах.
На основе проведенного анализа невербальных средств автор впервые установил невербальную модель общения казахского народа, которая включила в себя кроме обязательных компонентов, как межкультурная коммуникация (культура и общение); каналы невербального общения: визуальный (жесты, мимика, телодвижения), акустический (голос, интонация, молчание), тактильный (прикосновения), проксемический (пространство, дистанция) и их функции; особенности отражения ментальной картины; взаимодействие вербальных и невербальных средств коммуникации, так и лакунизированный компонент (этнокультурный информационный канал: знание, этикет, табу).
Автором определено, что культура невербальной коммуникации в первую очередь содержит в себе этикетные нормы поведения человека. В связи с этим изучение этикетных норм поведения, в том числе и
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
34
невербального, позволяет понять сущность культуры поведения вообще. Этикетной нормой невербаль-ного поведения является знание налагаемых культурой запретов на использование того или иного жеста, т.е. жестов-табу. Национальная специфика ярче выражена в ритуальных жестах-табу, которые имеют смысл только лишь в данной культуре. Что касается системы жестов в казахском языке, то она социально обусловлена и присуща лишь данному языковому сообществу, т.е. язык жестов дается как кинесика людей конкретной нации. Автор выявил, что не существует «международного» языка жестов, он всегда национален как вербальная речь. Так, например, целый ряд невербальных компонентов, присущих казах-скому языку либо вообще не существует в русском языке, либо имеют в нем другое значение.В отношении жестов-табу не существуют альтернативных вариантов замены. Таким образом, использова-ние невербальных компонентов коммуникации в казахском языке тесно связано с этикетной нормой казахской национальной культуры.
канд…фил.наук. – М., 1987. – 189 с. 4 Крейдлин Г.Е. Невербальная семиотика: Язык тела и естественный язык. ‒ М.: Новое
литературное обозрение, 2004. ‒ 584 с. 5 Колесов В.В. Концепт культуры: образ-понятие-символ // Вестник СПбГУ, Серия 2, История,
языкознание, литературоведение,1992. - №3. – С. 30-40. 6 Туманова А.Б. Языковая картина мира в художественном дискурсе писателя-билингва.
Дис..докт.филол.наук. – Алматы, 2008. – 248 с. 7 Капанадзе Л.А., Красильникова Е.В. Роль жеста в разговорной речи // См. прилож. в кн.: Русская
разговорная речь. – М.: Наука, 1973. – 257 с. 8. Воробьева Е.И. Содержание и структура понятия «лингвострановедческая компетенция учителя
иностранного языка». – Л., 1999. – 65 с. 9. Бердалиева Р.Ш. Невербальная модель поведения казахского народа. // PROBLEMS OF MODERNS
CIENCE AND EDUCATION. Проблемы современной науки и образования. 2016. № 5(47). – С. 160-163. 10. Бердалиева Р.Ш. О некоторых особенностях единиц жестового языка PROBLEMS OF
MODERNSCIENCE AND EDUCATION "Проблемы современной науки и образования", 2016. № 1 (83), Москва. – С. 84-87.
МРНТИ 16.01.11
Ә.Ә. Бияздықова1, Ж.Д. Толебаева
2
1Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы
2Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,
Алматы қ., Қазақстан
«БАҚЫТ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТҮРКІЛІК ДҮНИЕТАНЫМДАҒЫ КӨРІНІСІ
Аңдатпа
Когнитивті тіл білімінің негізгі нысаны болып табылатын концепт ұғымы көп қатпарлы түсінік береді. Концептіні анықтау үшін дүниенің кейбір ерекшеліктері мен заттық құндылықтары, олардың объектілермен қатынасы, олардың қызметі мен оларға берілген ұлттық сананың сипаты әрі бағасы айқындалуы қажет. Ұлт мәдениеті, діні, салт-дәстүрі және тілімен біте қайнасып, ұлттың болмысын бойына сіңірген танымдық түсінік беретін сөздер тілімізде өте көп. Солардың бірі – бақыт концептісі. Аталған концепт – кез келген этноста қалыптасқан универсалды, дерексіз күрделі құбылыс. Түркі мәде-ниеті мен ғылымының атасы саналған әл-Фараби және түркілік ғұлама Қожа Ахмет Ясауи, түркі ойшылы Жүсіп Баласағұн, сонымен қатар қазақ ойшылдары ұлы Абай мен Шәкәрім пайымдарындағы «бақыт» концептісінің берілуі аталған ұғымның көп қырлылығын аша түседі. Сонымен қатар, бұл мақалада «бақыт» концептінің жалпы түркі дүниесіндегі мәні мен мағынасы туралы мағлұмат айтылады.
Кілт сөздер: концепт, когнитивті тіл білімі, «бақыт» концептісі, түркі дүниетанымы, құт
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
35
Бияздыкова А.А.1, Толебаева Ж.Д.
2
1Казахская национальная академия искусств имени Т.К. Жургенова
г. Алматы, Казахстан 2Казахский национальный педагогический университет им. Абая,
г. Алматы, Казахстан
ПОЯВЛЕНИЕ КОНЦЕПТА «СЧАСТЬЕ» В ТЮРКСКОМ МИРОВОЗРЕНИИ
Аннотация
В статье дается определение основного объекта когнитивного языкознания – концепта. Для определе-
ния концепта необходимо выявить некоторые жизненные особенности и материальные ценности, их связи с
объектами, их функции и данные им национальные характеристики и оценки. В нашем языке много слов,
определяющих национальную культуру, религию, традиции и обычаи, характеризующих быт и жизнь
народа и имеющих специфическую национальную обусловленность. Одно из них – концепт «счастье».
Данный концепт – универсален, он встречается у всех этносов, сложное абстрактное явлениия. Основатель
тюркской культуры и науки аль-Фараби, тюркские мыслители Кожа Ахмет Яссауи и Жусип баласагун, а
также казахские мыслители Абай и Шакарим пытались раскрытьзначение концепта «счастье». Таким
образом, в статье дается информация о концепте «счастье» и его содержании и значении в тюркском мире.
метод компонентного анализа, заключающийся в выделении дифференциальных и интегральных сем в
значениях слов, противопоставления денотативных сем по различительным признакам.
Ключевые слова: безэквивалентная лексика, актуализация, денотативные и коннотативные семы,
семантические оттенки маркированных единиц.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
43
С.С. Джансеитова1, Г.С. Сулеева
1, К.E. Расулбек
1
1Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы,
Алматы қ., Қазақстан
БАЛАМАСЫЗ ЛЕКСИКА ЛИНГВОМӘДЕНИ ФЕНОМЕН РЕТІНДЕ
Аңдатпа Бұл мақала ғалым-лингвистердің еңбектері негізінде баламасыз лексиканы ерекше топ ретінде ала
отыра, тілдік реалийлер мен лагундардың теориялық аспектілерін талдауға арналады. Баламасыз лексика мәселесі әр түрлі ғылымдағы зерттеуші ғалымдардың зерттеу нысанына айналып отыр – салыстырмалы тіл біліміндегі, аударма теориясы, лингвоелтану ж.т.б. Біреулер баламасыз лексиканы «аударылмайтын» категорияға жатқызады, ал басқалар оларды халықтың өзіндік әлеуметтік-мәдени ерекшелігінің қайталанбас құбылысы ретінде қарастырады. Баламасыз лексика деген түсініктің анықтамасына, пәндік мағынасының шегарасы анықталмағандықтан, терминологияда да біршама әр түрлі көзқарастар қарсы тұрады. Бұл зерттеуде біз баламасыз лексиканың табиғаты мен мәнін, лакундарды и реалийлерді, лингвомәдени феноменді беретін, ұлттық концептосфераның маркері ретінде жүретін, лингвомәдени қауымдастықтың әлемдік бейнесінің негіздеріне қарай терең бойлайтын ұғымдардың бірлігі мен айырмашылығын қарас-тырамыз. Ойлау үдерісі болып табылатын ұлттық-мәдени мәтінді қабылдау әлеуметтік-психологиялық және жеке факторларды ескере отыра бір лингвомәдени қауымдастықтың тәжірбесін екіншісімен салғас-тыруды талап етеді. Біз ерекше назарды көркем дискурстың негізгі бағыттарына, әлемнің бейнесін және тілдік бейнесін тудырушы өзіне тән әлеуметтік әлеуметтік, психологиялық, этникалық сипаты бар тілдік тұлғаға аудардық. Әлемдік бейненің жеке ерекшеліктерінің анықтығы жеке авторлық сөздер, метафора ретіндегі тілдік тәсілдерді таңдауға байланысты. Көркем және музыкалық мәтіндер стилистикалық бей-тарап, белгіленген лексикалық бірліктердің көркем палитрасын береді. Мұнда сөз мағынасындағы дифференциалды және интегралдық семалардың көрсетілуінен көрінетін құрамдық талдау тәсілі, әр түрлі көрсеткіштерімен денотативтік семалармен салыстыру әдісі қолданылды.
1Kazakh National Conservatory named after Kurmangazy
Almaty, Kazakhstan
NON-EQUIVALENT LEXICON AS A LINGUISTIC-CULTURAL PHENOMENON
Annotation The article is devoted to the analysis of theoretical aspects of linguistic realities, lagoons as a special group of
nonequivalent vocabulary based on the works of academic linguists. The question of nonequivalent lexicon becomes the subject of study for scientists of a wide variety of sciences - comparative linguistics, translation theory, linguistics, and others. Some consider the non-equivalent lexicon to be a category of "untranslatable", others consider them as unique phenomena of socio-cultural identity of peoples. The definition of the concept of a non-equivalent vocabulary, along with not very clear boundaries of the object meaning, is also hampered by significant discrepancies in terminology. In this study, we consider nature and essenceof the nonequivalent vocabulary, lacunae and realities, the unity and difference of these concepts, representing a linguocultural phenomenon, acting as markers of the national conceptosphere, referring to the underlying foundations of the picture of the worldview of a linguistic and cultural community. Perception of the national cultural text, being a thinking process, requires comparing the experience of one linguistic and cultural community with the linguistic and cultural experience of the other, taking into account socio-psychological and situational personal factors.We paid special attention to the main directions of artistic discourse, to the language personality with specific features of social, psychological, ethnic character, creating a picture of the world and the linguistic picture of the world. The world picture depends on the choice of linguistic means, as individual author words, metaphors, the brightness of the individual features. Artistic and musicological texts reflect the picturesque palette of stylistically neutral, marked lexical units. We have used the method of component analysis, which consists the differential and integral semas in isolating and meanings of words, contrasting the denotative semas with distinctive features.
Key words: Key words: non-equivalent lexicon, actualization, denotative and connotative semas, semantic hues of marked units
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
44
Основным направлением при анализе художественного дискурса является обращение к конкретной
языковой личности со специфическими чертами ее социального, психологического, этнического
характера, соответственно создающими картину мира и языковую картину мира, обогащенную
коннотативными наслоениями [1;2;3;4 и др.].
Яркая индивидуальность картины мира проявляется в возможности свободного выбора тех или иных
языковых средств в качестве индивидуально-авторских слов, образных слов и оборотов, метафоры и т.д.
В художественных текстах представлена живописная палитра единиц с разнообразной функционально-
стилистической, экспрессивно-оценочной окраской, в которых чередуются книжные и обиходно-
разговорные, стилистически нейтральные и маркированные единицы и т.п.
Актуальность данного исследования определяется необходимостью исследования традиционной
трактовки безэквивалентной лексики, избавив её от внутренней противоречивости и, соответственно,
уточнить круг лексики, попадающей под понятие «безэквивалентная». Расхождения в языках и культурах
фиксируются и описываются лингвистами в различных терминах. Особый интерес представляет классифи-
кация безэквивалентной лексики, представленная Л.С. Бархударовым. По мнению автора, существует
несколько пластов лексики, которая может характеризоваться как безэквивалентная: имена собственные,
географические наименования, названия учреждений и организаций; реалии; случайные лакуны.
Лексические лакуны как особый вид безэквивалентной лексики представляют собой лингвокультуро-
логический феномен. Эти языковые единицы обладают двумя планами: формой и содержанием [5].
С.Г. Тер-Минасова считает, отсутствие эквивалента для выражения того или иного понятия или
отсутствие самого понятия в данном языке. Исследователь относит сюда безэквивалентную лексику, план
содержаниякоторой невозможно сопоставить с какими-либо иноязычными лексическими понятиями.
Обозначаемые ими понятия уникальны и присущи только данному миру и, соответственно, языку [5].
Общая теория «лакун» впервые была разработана в контексте этнопсихолингвистики
Ю.А. Сорокиным и И.Ю. Марковиной. Существование лакун объясняется отсутствием лингвистических
и культурологических универсалий в одной культуре, присущих другой национальной культуре.
Согласно этому подходу, описание коммуникативного поведения одного народа на фоне другого
строится на выявлении и описании лакун – «смысловых скважин» (термин Ю.А. Сорокина).
В своем исследовании мы опирались на труды Т.В. Лариной и В.И. Озюменко, которые считают, что
лакуны находятся с безэквивалентной лексикой в отношенияхкорреляции, несущие богатую информацию
о культуре языка и её специфики. Авторы определяют соотношение понятий лакуна – безэквивалентная
лексика как: «Отсутствие единицы в одном языке при ее наличии в другом является лакуной в первом
языке, в то же время имеющаяся во втором языке единица является безэквивалентной по отношению к
системе первого» [6]. «По сути, лакуны и безэквивалентная лексика рассматривают одно и то же явление,
но с разных позиций: говоря о лакунах, мы обращаем внимание на факт отсутствия той или иной
единицы в языке А, говоря о безэквивалентной лексике – на факт ее наличия в языке В и возможности ее
соотнесения с языком А» [6, с. 207]. Культурные различия обуславливают появление феномена лакуныкак
проявление национального своеобразия, как фактора межкультурной коммуникации. Безэквивалентные
единицы и лакуны всегда выявляются «в парах»: если в одном языке есть лакуна, то в сопоставляемом
языке – безэквивалентная единица и наоборот [7]. Л.П. Крысин рассматривает лакуны как иноязычные
слова, называющие предметы или явления отражающие историю, культуру, быт, «характерные для одной
культуры и отсутствующими в другой, отражающие ее сущность, обычаи и особенности, передача
которых в другом языке осуществляется при помощи свободных словосочетаний (пространные
объяснения их значения), входящие в другой язык», как знаки чужой культуры, хотя и передаются
русской графикой [8].
Во многих научных исследованиях нет единого определения термина лакуна и этого явления, её
29 Ерзакович Б.Г. У истоков казахского музыкознания (по материалам русских ученых XIX в.). –
Алма-Ата: Наука, 1987. – 176 с.
30 Магауин М. Смуглянка // Повести и рассказы – М.: «Советский писатель», 1978. – С. 133-200.
31 Нурымбетов Г. Долгий путь. – Алма-Ата: Жазушы, 1998. – 123 с.
32 Аманов Б.Ж. Композиционная терминология домбровых кюев // Инструментальная музыка
казахского народа. – Алма-Ата, 1985. – С.25-38.
33 Сарыбаев Б. Казахские музыкальные инструменты. – Алма-Ата: Онер, 1978. – 176.
34 Джамбул Д. Избранные произведения. – Алма-Ата: Жазушы, 1981. – 297 с.
35 Тифтикиди Н. Песенные истоки домбровых кюев // Народная музыка в Казахстане. – Алма-Ата,
1967. – 269 с.
36 Садвакасов Б. Ночь в степи. – Алма-Ата: Жазушы, 1990. – 23 с.
37 Айтматов Ч. Легенда о белом облаке Чингисхана. «Сарыозекская казнь». Повесть к роману. –
М.: Планета, 1991. – С.55.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
50
МРНТИ 16.21.21
L.S. Zhakupova1, L.B. Nagiyatova
2
1Abai Kazakh National Pedagogical University,
Almaty, Kazakhstan 2Kazakh Leading Academy of Architecture and Civil Engineering,
Almaty, Kazakhstan
LINGVOCULTURAL ASPECTS OF LATIN BORROWINGS IN ENGLISH
Annotation The article studies Latin borrowings in English happening in all periods of the English Language
development. During many centuries since the appearance of the English language Latin was the language of religion, education, science and philosophy of English society. Latin has been one of the sources of continuing enrichment of English vocabulary and it influenced the cultural layer of English. Study of Latin impact is very important because Latin was parent language of all modern Romanic languages, and it was the classical language included in the compulsory curricula of the schools and universities all around the world till 20-th century. Article considers concept of the language picture of the world and closely connected with this concept hypothesis of linguistic relativity, gives definition of realia. Therewith, this research found examples of English realia and idioms of Latin origin which confirm depth of penetration of Latin into English.
Key words: Old English, Middle English, Modern New English, notion of borrowing, assimilation of borrowings, linguistic relativity, cultural words (realia).
Л.С. Жакупова
1, Л.Б. Нагиятова
2
Абай атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ., Қазақстан
Қазақ Бас Сәулет-Құрылыс Академиясы, Алматы қ., Қазақстан
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЛАТЫН КІРМЕ СӨЗДЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТТЕРІ
Аңдатпа
Мақала ағылшын тілінің бүкіл даму тарихында пайда болған латын тілінен келген кірме сөздерді зерттейді. Көптеген ғасырлар бойы ескі ағылшын тілінің дүниеге келгенінен бастап латын тілі ағылшын қоғамының дін, білім, ғылым мен философиясының тілі болды. Латын тілі ағылшын тілінің үздіксіз сөздік байыту көздерінің бірі болды. Латын тілінің ықпалын зерттеу ету өте маңызды, өйткені Латын тілі барлық роман тілдерінің тектік тілі болған; ХХ ғасырға дейін бүкіл әлем бойынша Латын тілі классика-лық тілі ретінде мектептер мен университеттердің міндетті оқу жоспарларында кіретін. Мақалада дүние-нің лингвистикалық бейнесі туралы ұғым және осы ұғыммен тығыз байланысты лингвистикалық салыс-тырмалық гипотезасы қарастырылады, жәңе мәдени сөздерге анықтау беріледі. Сонымен бірге, латын тілінің ағылшын тіліне ену тереңдігін растайтын латын кірме сөздер арасынан шыққан бірнеше ағылшын реалиялар мен идиомалар мысалдары табылған.
Түйінді сөздер: ерте ағылшын тілі, орта ғасырлар ағылшын тілі, заманауи ағылшын тілі, кірме сөздер ұғымы, кірме сөздердің ассимиляциясы, лингвистикалық салыстырмалық, мәдени сөздер.
Жакупова Л.С.
1, Нагиятова Л.Б.
2
2Казахский национальный педагогический университет им. Абая, г. Алматы, Казахстан
2Казахская головная архитектурно-строительная академия г. Алматы, Казахстан
ЛИНГВОКУЛЬТУРНЫЕ АСПЕКТЫ ЛАТИНСКИХ ЗАИМСТВОВАНИЙ
В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация
Статья изучает латинские заимствования в английском языке появившиеся на протяжении всей
истории его развития. В течение многих веков, начиная с зарождения староанглийского языка, латинский
язык был языком религии, образования, науки и философии английского общества. Латынь была одним из
источников непрерывного обогащения английского словаря и оказала влияние на его культурный слой.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
51
Исследование воздействия латинского языка очень важно, потому что это был родительский язык всех
современных романских языков; и включительно до 20-го века, это был классический язык, входящий в
обязательные учебные планы школ и университетов по всему миру. Статья рассматривает понятие
языковой картины мира и тесно связанной с этим понятием гипотезу лингвистической относительности,
дает определение реалии (культуремы). При этом найдены примеры английских реалий и идиом латинского
происхождения, которые подтверждают глубину проникновения латинского языка в английский.
Ключевые слова: староанглийский язык, среднеанглийский язык, современный английский язык,
понятие о заимствовании, ассимиляция заимствований, лингвистическаяотносительность, реалии.
Latin language gave rise to universal cultural lexis of many European languages including the English
language. It was proven by numerous scientific researches and it is obvious for multilingual speakers.
“In its 15 century long history recorded in written manuscripts the English language happened to come in
long and close contact with several other languages, mainly Latin, French and Old Norse (or Scandinavian). The
great influx of borrowings from these sources can be accounted for by a number of historical causes. Due to the
great influence of the Roman civilization Latin was for a long was used in England as the language of learning
and religion.” [1 p. 164].
Latin is classified as a “dead” language, because it is not used in the tongue of any modern nation.
Nevertheless, it is the Latin language which caused such a great impact not only on all the Roman languages as
their parent tongue, but also on English as the language of religion, education, science and philosophy of English
society during many centuries so that a considerable number of scientists believe that Latin has been one of the
sources of continuing enrichment of English vocabulary during 15 centuries since the appearance of the English
language.
Scientists consider three main periods of Latin borrowings in English: Early Latin borrowings, Latin
borrowings during Christianization, Late Latin borrowings.
Before and after migration into British Isles West Germanic tribes (Angles and Saxons) maintained close
contacts with Romans (Latin people) which at that time were in higher level of social and cultural development.
This was considered as period of Early Latin borrowings or continental and insular Latin borrowings.
Continental borrowings from Latin into Old English
“The loanwords adopted in the continental period are very concrete and descriptive. Mainly because here was
no need for any abstract terms and as Peprnik points out, the Germanic tribes were not yet mature enough to
absorb any abstract terms. …A few examples from various fields …: Military actions: battle, javelin, road, wall
Measure and distance: inch, mile, pound
Trade: bargain, chest, payment, price, market, mint sack, monger, toll
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
61
2. kk.wikipedia.org 3. Бердаулетова А. Қазақ тіліндегі құс атауларының концептуалды өрісі // http://www.rusnauka.com.
Қаралған күні. 10. 05.2018. 4. Марғұлан Ә. Саят құстары. – Алматы, 2014. 5. Айтмұқашова А.А. Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика. Фил. ғыл. канд.
дис. Қолжазба. – Алматы: А.Байтұрсынұлы ат. Тіл білімі институты, 2007. – 135 б. 6. Ақбердыева Б.Қ. Тілдегі өріс теориясы: ассоциациялық өріс // Абай ат. ҚазҰПУ-нің Хабаршысы
рухани болмысы: өнерпаздық, шешендік, ақынжандылық, жадына сақтай білу қабілеттілігі. Белгілі бір
халықтың сан ғасырлық даму жолы, оның әралуан таңбалары мен бейнелері бүгінгі күнге тас мүсіндер мен
жартастарға қашалған жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жеткені айдан
анық. Бірақ бұлар белгілі бір халық өмірінің бөлшегі, сынығы іспеттес. Халықтың шынайы даналығы мен
дүниетанымы, пайым-парасаты тілінде ғана сақталады. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, таным-түсінігін,
наным-сенімін, дүниетанымын бейнелейтін сөздер тілдік және этногенетикалық байланыстарды, сабақ-
тастықты анықтауға жол ашады. [1, 25 б.]
Қабылдау – психологияның, когнитивтік психология мен танымдық ғылымның негізгі ұғымдарының
бірі. Қабылдау тек қоршаған әлемді тану ғана емес, онымен үздіксіз байланыста болу, оның негізгі
заңдылықтарына бейімделу, келіп түскен хабарлар тізбегінен өзіңе қажет мәліметті бөліп алу қабілетіне
ие болу негіздері деп зерттелініп келеді. Сондықтан қабылдау шеңберіне адамның болып жатқан оқиға-
құбылыстарға қатысымен қатар, оның қоршаған әлемді бейнелеу, даралап жалпылау әрекеттері де енеді.
Қабылдауға адамның біріктіру, алған деректерді саралау, шынайы болмыстан белгілі бір сапалық өзге-
шеліктерді бөліп көрсету, соның негізінде олардың тұтасқан бейнесін жасау әрекеттері де жатқызылды.
Сөйтіп, хабарларды өңдеу, оларды әр түрлі материалдық сигналдар мен стимулдар тұрғысынан бағалау
ұстанымдары қалыптасып, қабылдаудың өзіндік белгілері айқындалды.
Қабылдау процесіне кезінде Аристотель де айырықша назар аударып, қабылдаудың сенсорды түрінің
басты амалдары қатарында жекеленген сезім ағзаларының қабілеттері мен қызметтері жататынын көрсет-
кен болатын. Осы мақсатта ойшыл ғұлама көру, есту, сезу, иіс сезу процестерінің жүзеге асу ерекше-
ліктерін ескеріп, қабылдауды солардың механизмі, яғни функционалдық белгісі деп таныды [2, 17 б.].
Танымдық ұрғыдан алғанда қабылдаудың ойлаумен байланысын да ерекше ескеруге болады.
Қабылдау процесіне ерекше көңіл бөле келе У.Найссер жаңа когнитивтік теорияда қабылдау
нормалары мен адамзат әрекетін ажырамас бірлікте қарастыра, үш перцептивті жүйелік өзгешелікке
тоқтала отырып, олардың танымдық үдерісте алар орны мен маңызын төмендегіше көрсетеді:
– тікелей немесе тура қабылдау. Адам әрекеті мен оның нәтижелерінің сол мезетте, нақты бір
жағдайда қабылданатын жайттары қамтылады.
– тұлғаралық қабылдау. Мұнда адамдардың өзара қарым-қатынасы, қатысымдық әрекеті ерекше
ескеріледі.
– тану, тәжірибе, білімге негізделген қабылдау. Адамның тану әрекетіне, тәжірибесіне және
біліміне негізделіп айқындалады.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
63
Ғалым күнделікті өмірде бұл үшеуі де тығыз байланыс құрап таным процесін анықтауға бірлесіп қатысатындығын айтады [3, 239 б.].
Қабылдау заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып табылады. Мәселен, адамның дүниеден өткенін естіген сәттегі қабылдау адам санасында тұтастай өлім туралы ұғымды көз алдына алып келеді. Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түрлі қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді, адамның өткендігі тәжірбиесі ерекше маңыз алады. Сондай-ақ қабылдаудың ментальды көзқарастармен сабақтас-тығы, білім мен оны жинау тәсілдерімен ұштасу ерекшеліктері де назардан тыс қалмайды. Осыған орай ғалым Б.Сағындықұлының мына бір пікірін атап көрсете кетейік: «Кез келген затты немесе құбылысты қабылдау адамда бұрыннан бар тәжірибе, білім негізінде жүзеге асады» [4, 5 б.].
Сондай-ақ қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі. Қабыл-даудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатына-сынан пайда болатын уақытша нерв байланыстары жатады. Қабылдауда объектінің сөзбен жеткізілуі оңай әрі тез қабылданады. Адам танымындағы наным-сенімдердің пайда болуында да қабылдаудың алатын орны ерекше.
Адамдардың барлығы біркелкі қабылдай бермейді. Мұнда топ адамға тән типтік өзгешеліктер де болады. Кейбір адамдар қабылдау кезінде заттың өзіне, жеке тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударуға бейім болады, олар көргенін баяндауды ғана мақсат етеді.
Қабылдау – ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстардың сезім мүшелеріне тікелей әсер етіп, тұтастай заттық түрде бейнеленуі. Қабылдау түйсінулерге негізделіп құралады. Мәселен, жан-жануарлардың жағымды қасиеттері адамдардың түрлі наным-сенімдерін тудырады.
Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер сол халықтың ұзақ тарихының, саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани өмірінің, тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылығының куәсі. Әдет-ғұрып, салт-сана, тамаша дәстүрлер – бәр-бәрі сөз байлығында сақталады. Мысалы, "Барар жерің — Балқан тау, ол да – біздің көрген тау", "Ұлын Ұрымға, қызын Қырымға", "Біреу еді ұмайым, екеу болды құмайым" сияқты тұрақты тіркестер халықтың қарым-қатынасынан, наным-сенімдерінен хабар берсе, Қапшағай, Сілеті, Нарын, Дегелең, Делбегетей жер-су атаулары бойларына сыр түйіп, тарихтың айғақтары есебінде қолданылып келе жатыр.
Табу. Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның, дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылыс, әдетте, табу деп аталады [5, 18 б.]. [Табу – полинезей тілінің tа "'белгілеу" және рu "күллі, түгелімен" деген сөздерінен жасалған термин]. Басқаша айтқанда, табу дегеніміз – атын турасынан айтуға болмайтын зат, құбылыс, қимыл, іс-әрекет, оларды ым-ишарамен, өзге сөзбен білдірудің тәсілі. Табу — жай ғана тыйым емес, киелі нәрсені аяқ асты етуге болмайды, әйтпесе оның киесі атады деген қорқыныштан туындайтын тыйым. Мысалы, түрік шаруаларының арасында қалыптасқан наным бойынша, бос бесікті шайқауға болмайды. Бұл тыйым бұзылса, ондай үйде еш уақытта бала тумайды, туа қалса, шетінеп кетеді-міс. Қазақ арасында табалдырық басу мен босаға керу күні бүгінге дейін жаман ырым болып саналады. Өйткені, жын-шайтандар есік пен табалдырықтың маңына көп жиналады. Егер адам табал-дырыққа отыратын болса, ол не сал ауруына тап болады, немесе есінен ауысады, себебі жынның үстіне отыруы әбден мүмкін [6, 64 б.]. Айға ұзақ қарауға болмайды. Себебі, ай бетінде кемпір отырады. Ол кірпік санайды. Егер кірпікті санап үлгерсе, адам өледі.
Табу бірыңғай ескі наным-сенімге, мифологиялық көзқарастарға ғана емес, дидактикалық ақыл-кеңестерге, тәлім-тәрбиеге, гигиеналық тазалыққа, тағы басқаларға да негізделеді: жағыңды таянба, аузыңды кере ашпа, ішегіңді тартпа, жер таянып отырма, қолыңды төбеңе қойма, қолыңды тарақтама, бейітке қолыңды шошайтпа, дәм мен дастарханды баспа, дастарханнан аттама, астың аузын ашық тастама, түннен қалған тамақты ішпе, нанды бір қолыңмен үзбе, тағысын тағылар.
Тыйым заттарға да, өсімдіктерге де, жан-жануарларға да, адамдарға да, іс-әрекеттерге де, сөз бен тілге де салынған. Зиян келтіретін қас күштердің ешқайсысын өз атымен атамай, басқадай сөздермен алмас-тырып отырған. Мысалы, қошқарды азбан, алтыны бестен бірі артық, сарыны шикіл, тышқанды қап тесер деп атау да зат пен оның атауының арасында табиғи байланыс бар деген қате түсініктен пайда болған.
Әр түрлі наным-сенімдер, мифтер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, т.б. негізінде қалыптасқан этно-графиялық ұғымдарды этнографиялық табудеп, тыйым салынған атауларды алмастыратын сөздерді лингвистикалық табу деп атау дәстүрі тіл білімінде бар. Алайда, этнографиялық табудың мағыналық ауқы-мы кең болса, лингвистикалық табудың өрісі тар, ол – этнографиялық табудың бір бөлігі ғана. Кеңестік тіл білімінде бұларға тиісінше табу және эвфемизмдер деген терминдер телінді. Табуды ауыстыратын, тыйым салынған ұғымдардың орнына жүретін, рұқсат етілген сөздер эвфемизмдер деп аталды [7, 99 б.].
Қате қолданыстан бұл термин екі түрлі лексикалық мағынаға ие болды: 1) тыйым салынған сөздердің орнына жүретін жасанды сөздер 2) сөздің ұғымы дөрекілеу, қолайсыздау, көңілге тиетіндей болып келген жағдайда оны жұмсартып,
жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздер. Көп мағыналылық терминдерге тән қасиет емес. Кейбір
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
64
терминдер көп мағыналы болып келеді; ол – терминдердің кемшілігі. Егер белгілі бір термин көп мағына-лы болса, одан кейде қате түсінік те тууы мүмкін [8, 134 б.]. Екіншіден, табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан. Эвфемизм табу сияқты қорқыныштан, үрейленуден туған сенімге емес, сыпайгершілік пен әдептілікке негізделеді [9, 126 б.]. Үшіншіден, ауыстыра алатын қасиеті үшін ғана эвфемизмдерді табуға телудің реті жоқ. Әлеуметтік саладағы құбылыс — жаргондар мен арголар да бір сөзді екінші сөзбен алмастыра алады. (Бұл туралы кейінгі тарауларда әңгімеленеді). Төртіншіден, эвфемизмнің семантикалық табиғаты табумен үйлеспейді.
Осы айтылғандарды ескере келе, біз жаңа термин ұсынғалы отырмыз: этнографиялық табуды ділдік табу, лингвистикалық табуды тілдік табу деуге болады. Себебі, ділдік табу да, тілдік табу да ақшаның екі беті сияқты, бір түсініктің (яғни табудың) аясында қарастырылады, ал ділдік, тілдік дегендер – анық-тауыштар. Этнографиялық ұғымдарды – адамдардың ішкі жан дүниесіне, дүние-танымына, ой-өрісіне, сана-сезіміне, іс-әрекетіне, мінез-құлқына қатысты болғандықтан – ділдік ұғымдар деп атаған жөн. Тыйым салынған ділдік ұғымдардың барлығы – ділдік табу.
Сөйтіп, табу іштей екіге бөлінеді: 1) ділдік табулар, 2) тілдік табулар. Тікелей айтуға, хабарлауға тыйым салынатын (затқа, құбылысқа, қимылға, іс-әрекетке, сөз бен тілге т.б. байланысты) этнографиялық ұғымдар ділдік табуға жатады. Ділдік табулардың орнына жүретін, яғни оларды алмастыратын қосалқы, жанама сөздер тілдік табулар болып есептеледі.
Дәстүрлі наным-сенімдерге байланысты қалыптасқан табулар. Табулардың үлкен бөлігі діни ұғым-дардың, наным-сенімдердің негізінде қалыптасқан қорқыныштан, үрейден туындайды. Олардың қай-қайсысының да астарында әрбір өлім, сәтсіздік, бақытсыздық, кемтарлық, ауру-індет немесе кез келген пәле-жала адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұзудан болады деген наным тұрады. Мысалы, ертеде адамды да, малды да санамайды, егер бұл тыйым бұзылса, оба жайылады деген түсінік болған. Осы тыйымнан қорыққан қазақтар әрбір жүзінші түйесінің бір көзін ағызып отырған. Түйе санын сұрағандарға бір соқыр, екі соқыр т.б. деп қана жауап қайтаратын болған.
Дәстүрлі наным-сенімдерге байланысты қазақ арасында қалыптасқан ырымдар мен тыйымдардың бірқатары мыналар:
жұма күні көшуге болмайды, егер көше қалса, не қатыны өледі, не қазаны сынады; сенбі, жексенбі, сейсенбі күндері шаш алуға болмайды, бұл күндері шаш алдырса басынан бәле
кетпейді; үй ішінде қазан асса, есікке қисайтып аспайды. Есікке қисайтып асса несібесі төгіліп қалады; қолды артқа қусырып жүруге болмайды. Бұл қолы артына байланған тұтқынды еске салады; әкесі тірі кісінің бас жеуіне болмайды, әйтпесе әкесі өліп қалады; еркекке жүрелеп отыруға болмайды, өйткені ол қырық адамның жолын бөгейді. Егер әйел жүрелеп
отырса, онда ол қырық адамның жолын оңғарады: қырық адамға бақыт пен игілік әкеледі; жол жүргенде “түс”, “байла” деп айтуға болмайды. Сондықтан қауіп-қатерге ұшырамас үшін ол
сөздерді “қон”, “бекіт” деп алмастырады. Мұндай наным-сенімдердің кейбір сарқыншақтары күні бүгінге дейін халық санасынан біржолата
жойылып кеткен жоқ, анда-санда бой көрсетіп қалады [10, 37-71 б.]. Мифологияға байланысты қалыптасқан табулар. Дүние жүзі халықтарының мифологиясы анимистік,
магиялық, тотемдік, шамандық ескі нанымдармен қатар, осы заманғы көп тараған буддизм, христиан, ислам, иудаизм діндері негізінде пайда болды. Тарихтың өн бойында әр түрлі себептерге байланысты тыйым салудың салдарынан мифологияның басты кейіпкерлері – құдайлар, пайғамбарлар, дию, жын-перілер т.б. табуға айналып отырған. Мысалы, иудаизм дініне табынатындардың құдайы – Яхве. Еврей-лерге бұл есімді атауға біздің заманымызға дейінгі үшінші ғасырдан бастап өте қатаң тыйым салынған. Оның орнына Адонай (тақсыр, ием) деген тілдік табуды қолданады. Бұл тыйым бұзылса, құдайдың кәріне ұшырап, бәле-жалаға тап болуы әбден ықтимал деп қорыққан. Сондай-ақ индуизмге сенетін үнділердің құдайы Брахманың Жаратушы, Үлес бөлуші, Бүкіл әлемнің ақылшысы, Ең жоғарғы сияқты бірнеше қосалқы есімдері болған. Христиан дініндегілердің құдайы Иисус Христостың да Сақтаушы, Күнәсін жуушы, Адамзаттың ұлы сияқты есімдері қазірге дейін қатар аталады. Қазақтар да құдайға жалбарын-ғанда: "О, Жасаған! О, Жасаған ием! О, Жаратқан ием!" дейді.
Қорқынышты да зиянкесті мифологиялық кейіпкерлердің бірі – Албасты. Ол – көптеген халықтарға
ортақ кейіпкер. Соған орай оған таңылған атаулар да сан алуан. Мысалы, Зеравшан алқабының өзбектері
сары қыз, батыс сібір татарлары атсыз, сары шаш, ноғайлар кір көйлек, моңғолдар алмас деп атаған.
Қазақтар да теріс табан, ши мұрын, марту, арапшы сияқты есімдерді пайдаланған. Жалпы алғанда, түркі
халықтары кез келген тау мен тастың, сай мен асудың, өзен мен көлдің, орман мен тоғайдың, шың мен
құздың, жол мен сүрлеудің, бастау мен бұлақтың, аң мен құстың, жан-жануарлардың, өсіп тұрған кез
келген ағаштың иесі бар деп есептеген. Олардың барлығына жанама атаулар ойлап тапқан [11, 73 б.].
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
65
Ауру атауларымен байланысты қалыптасқан табулар. Тез тарайтын әрі адамдар мен малдарды
жаппай қырғынға ұшырататын қатерлі дерттердің атын атау сол ауруларды шақырады немесе олардың
иесін шамдандырады деген нанымдар көптеген халықтарда кездеседі. Мұндай ауруларға оба, шешек,
қызылша, безгек, топалаң, мәлік, тағы басқалар жатады. Осы себептен ауру-індеттердің тура атаулары
табуға айналып, көбіне тілдік айналымнан шығып қалып жатады. Олардың орнына бүркеншік сөздер
пайдаланылады. Дәл қазір аса қатерлі аурудың санатында болмағанымен, ертеректе қазақ арасында бала-
лар қызылшадан өте көп шығынға ұшырайтын. Оның ескі наным-сенімнен пайда болған қызыл көйлек
деген атауы ел аузында қазір де сақталып қалған.
Ертеректе қазақтар шешек ауруын да тура атамаған. Бұл қатерлі дерттен адамдар жаппай қазаға
ұшырап, тірі қалғаны көбіне кемтар болып қалатын. Осы себепті үйде шешекпен ауырып жатқан адам
болса, мейман, қонақ, қорасан, әулие, күл, бүбі сияқты сөздермен тұспалдап білдіретін болған. Тіпті
онымен қоймай, ондай үйден от бергізбеген, сырттан бөтен кісі кіргізбеген. Тіпті әлгіндей ауру шыққан
үйді жұртқа жалғыз тастап, аулаққа көшіп кететін болған. Сондай-ақ ірі қара малды лезде жусатып сала-
тын мәлік індетін қыз, кемпір, ақбайпақ қойға келетін топаланды алаң, секіртпе, ұшпа деп баламалап, тура
атауды жасырған [12, 8-90 б.].
Тотемдік нанымдар негізінде қалыптасқан табулар. Әлемге кең таралған ескі нанымдардың бірі –
тотемизм. Солтүстік Америка үндістері тілінде тотем "оның тегі" деген ұғымды білдіреді. Америка, Африка,
Австралия, Азия құрлықтарын мекендейтін халықтар өздерінің арғы тегін жануарлар, құстар, балықтар т.б.
деп таныған. Әр тайпа өз тегінің, яғни тотемінің атын (аю, қасқыр, тасбақа, бұғы, қоян, арыстан, қарышыға,
сұңқар, жылан балық, т.б.) тайпа атауы ретінде пайдаланған. Белгілі бір тайпаның тотемі сол тайпаның ата-
тегі болып саналуымен қатар тайпа мүшелерін қорғап-қоршап жүретін киелі күш иесі болып есептелген.
Осы себепті тайпа мүшелеріне өз тотемін өлтіруге, етін тамаққа пайдалануға тыйым салынған, әрі бір
тотемге жататын адамдарға қыз алысып, қыз берісуге өте қатаң шек қойылған. Бұл тыйымдарды бұзған
адамдар табан астында тотемнің кәріне ұшырап, өз-өзінен мерт болады деп сенген. Кейде тыйымды бұзған
адамды өздері өлтіріп тастайтын болған, өйтпесе бұдан бүкіл тайпа зардап шегеді деп қорыққан.
Қазақтардың үкі мен аққуға тимейтіндігі де осы тотемдік нанымның негізінде қалыптасқан тыйым.
Тарихи деректерге қарағанда, оғыздар алты топқа бөлініп, олар қаршыға, бүркіт, сары бүркіт, сұңқар,
ителгі, лашын секілді тотемдердің бірінің атымен аталған. Қарақалпақтарда қаратай, сарытай, бозтай,
қоңырат; қазақтарда шұбар айғыр, күшік, ителгі сияқты ру атаулары бар. О баста тотемдік наным тым
басым болғанымен, келе-келе, жоғарыдағыдай кейбір сарқыншақтары болмаса, мүлдем жойылып кеткен.
Кейбір тайпалар өздерін белгілі бір жануардан немесе құстан, т.б. тараймыз деп сенгендіктен, сол
тотемнің атын атауға қатаң тыйым салған. Осы себепті, кезінде алтайлықтар, шорлар аюды нағашы деп
атайтын болған. Сонымен қатар оның ата, қайынаға, жер құлақты, жартастардың патшасы сияқты толып
жатқан бүркеншік аттары бар. Бұланды жалпақ мүйіз, маралды айыр мүйіз, елікті сыртылдақ, жыланды
қамшы, ұзын құрт деп атау ескі наным-сенімдердің ықпалы. Моңғолия қазақтары киеліқұс деп қастерлей-
тіңдіктен бүркітті – қанаттылар ханы, көк тәңірісі, аспан перісі, құс төресі, құс патшасы ден атайды. Сол
сияқты жолбарыстың да шері, қара құлақ сияқты тілдік табулары ұшырасады [6, 95-109 б.].
Сөздің сиқырлы қуатына сенуден пайда болған табулар. Адам мен оның есімі арасында материалдық
байланыс бар деген түсінік сөз магиясына (сиқырына) деген сенімнің бір айғағы болып табылады. Бұл
наным бойынша, кез келген адам кез келген басқа адамның есімін біліп алса, сол есімді жадылау арқылы
оның иесін қинауға, дертке шалдыруға, кемтар етуге немесе мерт қылуға болады деп есептелген. Осы
себепті адамдардың шын есімі құпия ұсталған. Керісінше, адам мен оның лақап есімінің арасында тікелей
байланыс болмайды, одан ешбір зиян келмейді деп сенген. Қосалқы есімдер осылайша пайда болған.
Қазақтар жас балаларды тіл-көзден, ауру-сырқаудан сақтау үшін олардың нағыз есімдеріне тыйым
салып, оның орнына жаман бала, жынды бала, ұры бала, ұзын шаш, қой көз сияқты лақап есімдерді
пайдаланған. Түркі халықтарынын біразына тән ат тергеу салтының қалыптасуында әуелде сөздің сиқырлы
қуатына сенушілік себепкер болған. Қазақ әйелдерінің Сүттібайды – Уыз, Сарыбасты – Шикіл шеке,
Ақбайды – Қылаң ата, Қозыбақты – Кепе, Еламанды – Халық есен, Асаубайды – Тарпаң деп өзгертуі,
түптеп келгенде, ескі сенімінің, нанымының нәтижесі. Алайда бұл салт қазір бірте-бірте жойылып келеді.
Сөз бен тілдің қуатына шексіз сенудің салдарынан ертеректе түркі халықтарында сөз арқылы бәлені
айдау, сөз арқылы жақсылық шақыру әдеттері туған. Қазақ ауыз әдебиетінде кездесетін бәдік, бұлт
шақыру, күн жайлату өлеңдері, бүйі, жылан, қара құрт шаққанда айтылатын арбау, байлау өлеңдері сөз
құдіретіне сенудің ең мықты айғақтары. Демек, тілдегі синонимдік қатардың өсуіне, сөздік құрамның
ұлғаюына сөз магиясынан туындайтын тілдік табулардың үлесі үлкен [6, 31-9 б.].
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
66
Қорыта айтқанда, кез келген этностың мәдениеті шеңберінде көзі ашылмаған мол қазынаның бастау
бұлағын іздеп, оларды сала-сала бойынша жинап-теріп, мән-мазмұны күңгірттенген ұғымдар мен түсінік-
терді, сөздер мен тіркесімдерді шығу себебімен қалыптасуын, даму дәстүрін байланыстыра қарастыру
бүгінгі ғылымның негізгі міндеті саналады. Әрбір тілдің сөздік құрамындағы сөздер сол халықтың ұзақ
тарихының, саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани өмірінің, тұрмыс-тіршілігінің, шаруашылығының куәсі.
Әдет-ғұрып, салт-сана, тамаша дәстүрлер – бәр-бәрі сөз байлығында сақталады. Зерттеу жұмысына арқау
болып отырған наным-сенімдер де әр халықтың тарихынан мол мәлімет бере алады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Әбдікерімова Г.А., Базарбекова Н.Ш., Есболаева И.А. Қазақ халқының салт-дәстүріне қатысты
тілдік бірліктерінің зерттелуі // Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы. «Филология ғылымдары»
сериясы. – 2017. – № 4 (62). – 24 б.
2 Краткий словарь когнитивных терминов // Под общей редакцией Е.С. Кубряковой. – М.,1996. – 245 с.
3 Neisser U. Cognitive psychology – N.Y., 1967. – 351 р.
4 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім – Алматы: Қазақ университеті, 2003. –
101 б.
5 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978. – 134 б.
6 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. – Алматы, 1995. – 64 б.
7 Реформатский А.А. Введение к языковедение. – М., 1967. – 99 б .
8 Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1983. – 232 б.
9 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 2001. –
126 б.
10 Аманжолов А.С. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат, 1996. – 128 б.
11 Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштері тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 180 б.
12 Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы: Мектеп, 1996. – 82 б.
МРНТИ 16.21.49
1 Ж.С. Иманкулова
1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті,
Алматы қ., Қазақстан
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ПРАГМАТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Аңдатпа
Мақала прагматика терминінің шығу тарихынан басталады. Коммуниканттар арасындағы сөз қолда-
нысы, ақпараттың декодталуы, әр адамға бір ақпараттың әртүрлі әсер етуі ежелгі дәуірлерден адамзат
баласын қызықтырды. Алғашында бұл сұрақтардың жауабын іздеген философ ғалымдар болды. Одан
кейін тілшілердің де ізденісі философтардың идеяларымен тоғысты. Тіл біліміндегі ізденіс, даму, идея
топтала келіп, прагматика саласын қалыптастырды. Сөйлеуші субъект пен адресаттың (тыңдаушының)
өзара қарым-қатынасынан туатын мәселелердің бәрі кіретін прагматика саласына қатысты пікір білдірген
отандық және шетелдік ғалымдардың тұжырымдары беріледі.
Сондай-ақ барлық тілде кездесетін прагматика құбылысы әр тілде ерекше болатыны айтылады. Ал әр
ұлттың өзіне ғана тән ерекшеліктерді фразеологизмдер прагматикасынан анық, жан-жақты айқындауға
болады. Көне дәуірлердің күмбірі, сан ғасырлық мәдениет пен өркениет іздері сақталған фразеологизмдер
прагматикасы – адамға сөз арқылы әсер ету, ықпал жасаудың озық, теңдессіз үлгісі саналады. Фразео-
логизмдердің астарындағы эмоционалды-экспрессивті және эмоциональды-эстетикалық, бағалауыштық
т.б. прагматика түрлерін ажырата зерттеу олардың әсер ету, иландыру күшін, реңкін, бояуын айқын
бағалауға жол ашары анық.
Түйін сөздер: фразеологизм, прагматика, қазақ тілі, коммуникация, контекс
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
67
Ж.С. Иманкулова1
1Казахский национальный педагогический университет им. Абая,
г. Алматы, Казахстан
ОСОБЕННОСТЬ ПРАГМАТИКИ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ
Аннотация
Статья начинается с истории термина прагматика. Использование речи, расшифровка информации,
различные влияния информации на каждого человека по разному привлекали внимание человечества с
древних времен. Сначала философы искали ответы на эти вопросы. Со временем поиск лингвистов
сопровождался идеями философов. Поиски, развитие, идея лингвистического образования сформировали
сферу прагматики. В статье можно ознакомиться с выводами отечественных и зарубежных ученых о
прагматике.
Также говорится, что феномен прагматизма на каждом языке уникален. И можно определить
особенности каждой нации в прагматическом смысле фразеологизмов. Прагматика фразеологизмов
древних эпох, многовековая культура и следы цивилизаций являются идеальным и ценным примером
влияния на человека. Изучая эмоционально-выразительных и эмоционально-эстетических, оценочных и
других различных типов прагматики фразеологизмов можно легко оценить их влияние на воздействие,
на воображение и т.д.
Ключевые слова: фразеологизм, прагматика, казахский язык, коммуникация, контекс
Zh.S. Imankulova
1
1Kazakh National pedagogical university named after Abay,
Almaty, Kazakhstan
PECULIARITY OF PRAGMATICS OF PHRASEOLOGISMS
Abstract The article begins with the history of the term pragmatics. The use of speech, the interpretation of
information, various influences of information on each person on differently attracted the attention of mankind from ancient times. At first philosophers scarchcol answers to these questions. Over time, the search for linguists was accompanied by ideas of philosophers. The search, development and the idea of linguistic education have formed the realm of pragmatics. It is possible to get acquainted with the conclusions of domestic and foreign scientists about pragmatics.
It is also said that the phenomenon of pragmatism in each language is unique. And you can determine the
characteristics of each nation in a pragmatic sense of phraseology. Pragmatics of phraseological units of ancient
epochs, centuries-old culture and traces of civilizations are an ideal and valuable example of influence on man.
Studying emotionally expressive and emotional-aesthetic, evaluative and other various types of pragmatists of
phraseological units, one can easily assess their influence on the effect, on the imagination and etc.
лық қолданысы» сынды диссертацияларды ерекше атауға болады. Сондай-ақ Ф.З. Жақсыбаева,
Д.Б. Бекзат, М.К. Мурзагалиева, Н.Е. Савчиц және т.б. ғалымдар прагматика саласын әр қырынан
зерттеулер жасаған.
Қазақ зерттеушілері тарапынан прагматикаға «Прагматика – стилистиканы қалыптастырушы анық-
таушы тіл аспектісі. Прагматиканың негізінде сөйлеу жағдаяты мен конвенциялық ережелердің шарт-
тарын есепке ала отырып, жүзеге асатын әрекет, екі жақты әрекет жатыр» [5; 22], «Лигвистикалық
прагматика «таңба мен пайдаланушының» барлық қырын зерттеумен айналысатындықтан, оның зерттеу
пәніне сөйлеу объектісімен (сөйлеуші, адресант) байланысты, адресатпен (реципиент, қабылдаушы)
қарым-қатынас ситуацияларындағы, коммуникацияларындағы өзара байланыстары тәрізді көптеген
мәселелер жатады» деген анықтамалар берілген. [6; 110]
Әр ұлттың өзіне ғана тән ерекшеліктерін фразеологизмдер прагматикасынан айқындауға болады.
Көне дәуірлердің күмбірі, сан ғасырлық мәдениет пен өркениет іздері сақталған фразеологизмдер
прагматикасы – адамға сөз арқылы әсер ету, ықпал жасаудың озық, теңдессіз үлгісі саналады. «Қазақ тілі
ұлт болмысының өзіндік ерекшеліктерін танытатын бейнелі тіркестерге өте бай. Ұлттың менталдық
өрісінің ауқымы мен көркемдік ойлау қабаттарын және қазақ тілінің есепсіз тіл қуатының молдығын білу
үшін ұлт тіліндегі фразеологизмдерге жүгінген жөн» [7; 9].
Қай тілдің болмасын айшықты, мәнерлі, образды, тарихы терең бай саласы фразеологизмдер туралы
«Фразеологизмдер – тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақты-
лығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән ерекшеліктері бар» [8; 589] дей келе, академик
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің тұтастық, тұрақтылық, тиянақтылық қасиеттерін жан-жақты дәлелдеген.
1977 жарық көрген «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты тұңғыш іргелі еңбектен кейін қазақ тілі
фразеологиясын зерттеу қарқыны бәсеңдеген жоқ. Бұған жарық көрген көптеген монографиялар,
диссертациялар мен мақалалар дәлел бола алады. және оны келесі себептермен түсіндіруге болады. Қазір-
гі таңда қазақ тілінің бай фразеологиялық қоры әртүрлі деңгейдегі сөздіктер, түсіндірмелі сөздіктерде
жинақталып, жарыққа шығарылған.
Көрнекті ғалым Н.Уәли жоғарыдағы ойды жалғастыра «Фразеологизмге мынадай анықтама беруге
болады: құрылым – құрылысы тұрақты әрі тиянақты, сыңарлары біртұтас мағынаны білдіретін және дара
тұлғаланатын, сондай-ақ тұтас күйінде өзге де сөздермен тіркеске түсе алатын, форма жағынан синтак-
систік единица (сөз тіркесі, сөйлем), мазмұн жағынан лексикалық единица (сөз) түріндегі тілдің мағына-
лық бірлігін фразеологизм деп атаймыз» деген анықтама берген [9; 5].
«Фразеологические единицы, отражая в своей семантике длительный процесс развития культуры
народа, фиксируют и передают из поколения в поколение культурные установки, стереотипы, эталоны и
архетипы. Система образов, закрепленных во фразеологическом составе языка, служит «нишей» для
кумуляции мировидения и так или иначе связана с материальной, социальной или духовной культурой
данной языковой общности и может свидетельствовать о ее культурно-национальном опыте и
традициях... Проблематика национально-культурного своеобразия фразеологической системы языка в
настоящее время является предметом исследования многих лингвистов. Повышенное внимание к данной
теме обусловлено общим всплеском интереса к проблеме «Язык и культура» [10;3] деген тұжырым да
фразеологизмдердің ұлттық-мәдени мазмұнының терең екенін айқындайды.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
70
Сөз өнерін барлық өнерден жоғары бағалап, «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деп білген дана
халқымыз әр сөзді ойланып барып қолданған. Сөздің күшін, әсерін «тіл тас жарады, тас жармаса бас
жарады» деген нақылмен жеткізген.
Тіліміздегі шұрайлы, суретті, экспрессивті тұрақты тіркестерді қолданудың да орны мен жүйесі сақ-
талған. «Фразеологиялық құрылымдардың қалыптасуы үш түрлі прагматикалық фактордың (сөйлеуші,
тыңдаушы, сөйлеу жағдаяты) біреуіне негізделеді. Фразеологиялық құрылымдар иландырушы, нақты-
лаушы, қарсылық білдіруші, бағалаушы, бұйырушы мақсаттарда жұмсалады» [5; 226].
Фразеологизмдер прагматикасын сөз еткенде алдымен адамның жынысына қатысты екшелген
оралымдардың көптігін айта кету керек.
«Ат жалын тартып мінгені осы еді, Құдайбердінің, Құлыншақ бір еркелікке ренжімес, көтерер» деп
мен жібергенім рас» (М.Әуезов «Абай жолы», 1-ші кітап, 170 б.) Жазушы қолданған ат жалын тартып
міну фразеологизмі ұл баланың өсіп, атқа өзі міне алатын жасқа жеткенін сипаттап тұр. Бұл арада
кейіпкердің есімі айтылмайтын болса да, оқырман ұл бала туралы сөз болып жатқанын түсіне алады. Ал
қыз баланың жас мөлшерін межелеуде бұл фразеологизм қолданылмайды. Сол сияқты мұрты тебіндеу;
мұртына ұстара тию; сақалы шығып жат болу; самайын қырау шалу; көк сақал, ақ сақал, кескін-келбетті
сипаттайтын жауырыны күректей, күзен бел сынды фразеологизмдер тек ер адамдарға қарата айтылады.
Бой жетті, ақ саусақ, сары қарын, ақ жаулық, көргеннің көзі тойғандай; киіктің асығындай; он
төртінде туған айдай; сағағынан үзілген; оймақ ауыз, ай десе аузы, күн десе көзі бар сынды т.б. тіркестер
тек әйел затына қатысты.
Фразеологизмдер прагматикасында адресант адресаттың жасы мен жынысына, қоғамдағы
дәрежесіне, қызметіне байланысты қолданылады. М.Әуезовтің "Абай жолында" өзінен төмендерге зорлық көрсетпек болған өктем күш иесіне Абай
қарсы келіп: – Әй, Ырғызбай, мынау елді көрдің ғой... Өліспей беріспейді. Мен солай ет дедім. Тек соқтығып көр, арындаған Ырғызбай артың ашылады. Басыңа қызыл тақия киіп, бөксеңе шақпақ таңба соқтырып қайтасың. Осылай етуді мен бұйырамын, мынау айыпсыз жылаулар болған жұртыма... Тек қазір кейін қайт та, үш кісі жіберіп сөзге кел, – деді.
Өліспей беріспеу – тұрақты тіркесін қолданудан-ақ коммуниканттардың бір-бірінен алшақ адамдар екенінен хабар береді. Бұлай өктем сөйлеу қарым-қатынасқа түсушілердің қоғамдағы орны жағынан да тең келетінін, не сөйлеушінің жоғары екенін ұғынуға болады.
Сондай-ақ фразеологизмдер прагматикасы сөйлеуші тілінің эмоциональды-бағалауыштық сипатын ашуға бағытталады.
«Кіруін ұрланып кірсек те, көңілді көкке көтеріп, қылп еткен сыбдырға жаңғырығып тұрған нуға кіргесін, айғайламасқа дәтіміз шыдасын ба! Керексіз жерде-ақ сақылдап күліп, қарға адым жерден айғайлап сөйлестік. Жидек бізді сүйрей жөнелді» (Ғ.Мүсірепов, «Таңдамалы шығармалар», 69 б.).
Мақтан, өсу – адамның әлеуметтік жағдайының өзгеруі деген семантикалық топқа Г.Смағұлова: «Мұрнын көкке көтеру, шүйіру (ешкімді жақтырмау)», танауын көкке көтеру, ұртын көтеру» [7;20] сынды фразеологизмдерді жатқызған. Бұл тіркестердің негізі – көкке көтеру. Ал мұрт, танау, ұрт болып дене белгілері өзгеріп отырғанмен көкке көтеру тіркесінің мағынасы – өсу, еселену, көтерілу. Ал жазушының қолданысындағы көкке көтеру көңіл сөзімен тіркескенде жаңа мағына туындап, адамның эмоциясын, көтеріңкі-көңіл күйін танытады.
Ғалым Н.Уәли: «Белгілі бір мақсатты көздеп, нормадан ауытқуды прагматикалық ауытқу деп атаймыз», – деген ой айтса, [11, 108] мақсатты ауытқулар туралы өзінің зерттеу еңбегінде көптеген мысалдар келтірген профессор Г.Қосымова: «Тіркес құрамындағы компоненттердің біреуі немесе бірнешеуі басқа сөзбен ауысып қолданылғанда, фразеологизмнің өз бойында бар бұрынғы бейнелі мағынасына жаңа мән қосылып, тіркес мағынасы кеңейеді» деген тұжырым жасаған [12, 40].
Сондай-ақ қарға адым жер фразеологизмі жақын аралықты білдірсе, қарға адым жерден айғайлай сөйлесу сол шат-шадыман, көкке көтерілген көңіл-күйдің қаншалықты жоғары болғанына бағалауыштық қызмет атқарып тұр. Фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті, бағалауыштық прагматикасы туралы Г.Қосымова: «тіркестерде адамның түр-тұрпатын, ішкі дүниесін, затты, құбылысты ерекше түр-лендіріп, жұтындырып, құлпыртып бейнелейтін бөлекше қуат-нәр болады», фразеологизмдер эпитеттер-ден, метафоралық тіркестерден, теңеулерден жасалатынын айтады және мұндай фразеологизмдер көркемдік-эстетикалық ләззат сыйлап, санаға терең әсер етіп, көңіл-күйді құбылтады деп айқындаған. Сонымен қатар тұрақты тіркестердегі астарлы мағына мен орасан зор прагматика кімді болсын бей-жай қалдырмайтындығын ашып көрсетеді [12,28].
Фразеологизмдердің ауызекі тіл және кітаби тілде қолданылуында да айырмашылық барына ғалым-дар назар салып, тұжырымдар айтқан. Бұлай жіктеудің негізгі себептерін ғалым Н.Уәли: «Сөйлеу тіліне
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
71
тән тілдік құралдар (фразеологизмдер) бейтарап элементтерге қарағанда экспрессиялы, ал кітаби тіл элементтеріне қарағанда мазмұны жағынан бәсеңдеу көрінеді. Мысалы, бала (бейтарап), жасөспірім, жеткіншек (кітаби), ер қара (сөйлеу тілі). Мысалы, сөйлеу тілінде "баланы" елеусіздеу түрде айтқысы келсе, қара борбай, қара домалақ дейді. Бұларды әдеби қарапайым фразеологизмдер деп атауға болады. Бұдан әрі қарай осы ұғымды білдіретін сөздерді горизонталь бойымен тізе берсек, оның бейәдеби қарапайым атаулары басталады. Мысалы: қара сирақ, боқмұрын, баллар, балдар. Мұндай атаулар әдеби тіл аймағынан алшақтай түскен сайын экспрессиялық реңкі күшті, мазмұны дөрекілеу сезіледі немесе дыбыстық, тұлғалық жақтан "жарым-жандау" болып келеді» [9; 73-74] деген ғалым фразеологизмдерді кітаби тіл, сөйлеу тілі фразеологизмдері деп екіге бөлудің қажеттігін айтып өтеді.
Ғалымның бұлай топтастыруына негіз болып тұрған басты жайттың бірі – прагматика деуге болады. Фразеологизмдердің астарындағы эмоционалды-экспрессивті және эмоциональды-эстетикалық прагматика-ны ажырата зерттеу олардың әсер ету, иландыру күшін, реңкін, бояуын айқын бағалауға жол ашары анық.
«Сөйлеу тілінде тұрақты тіркестердің жиі қолданылатын, прагматикалық мәні жоғары түрлері бар. Олар сөйлеуші эмоциясын жасыруы, не ашық көрсетуі үшін, бағалауыш мақсатты жеткізуі үшін қолда-нылады. Биыл бірдеңе көрінді. Қамсыздық түбімізге жетті ғой (М.Әуезов). Құдай берді (Ғ.Мүсірепов). Түбі керек (Т.Ахтанов). Биыл бірдеңе көрінді – сәтсіздікті берумен бірге, оған дейінгі сөйлеу жағдаятынан хабар берсе, «Құдай берді» – жолы болды, қуанышты білдіреді. Түбі керек – болашақты болжаумен байланысты қолданылады. Сөйлесім мазмұнынан прагматикалық факторлардың ізі, ықпалы айқын көрінеді» [13;53]
Тарихи мұра – тұрақты тіркестерді зерттеу, зерделеу халықтың дүниеге деген көзқарасын, рухани дүниесі мен материалдық мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін сипаттап, этностың ғалам, әлем, дүние туралы таным түсініктерді, ұлттық түпсананы жаңғыртуға жәрдемдесетіні ақиқат.
Кең көлемді ғылыми зерттеуге сұранып тұрған тақырыпқа арналған мақала негізінде фразеологизм-дер прагматикасы арқылы тіліміздің ұлттық ерекшелігі жарқырай ашылатынына көзіміз жетті.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005. – 440 б.
2 Лузина Л.Г. Проблемы стилистики в лингвопрагматической интерпретации. Прагматика и
семантика. – Сборник научно-аналитических обзоров. – М.: «ПИК ВИНИТИ»,1991. – 179 б.
3 Балабекова Қ.Ш. Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлем синтаксисінің зерттелу тарихын жүйелеу
мәселелері // Абай атындағы ҚазҰПУ, ХАБАРШЫ, «Филология ғылымдары» сериясы. – №1 (63) 2018. –
180 б.
4 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. – М.: «Наука», 1988. – 341 б.
5 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагмалингвистикалық негіздері:
Филол. ғыл.док.дис. – Алматы, 2001. – 246 б.
6 Исакова С.С. Қазақ терминтанымы: лексикалық құрамы, жасалу тәсілдері, прагматикалық
қызметі. – Алматы: «Әлішер», 2007. – 159 б.
7 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. – Алматы: «Елтаным баспасы», 2010. – 252 б.
8 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: «Ғылым», 1977. – 712 бет.
9 Уәли Н. Фразеология жәнетілдік норма» Алматы: Республикалықбаспакабинеті, 1998. – 128 б.
10 Абаева М.К., Умытпекова Б. Фразеологические и паремиологические единицы как трансляторы
культуры// Абай атындағы ҚазҰПУ, ХАБАРШЫ «Филология ғылымдары» сериясы, №1(59)2017. – 336 б.
11 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. док. дис. – Алматы, 2007. – 336 б.
12 Қосымова Г. Қазақ эпосындағы тұрақты сөз тіркестері. – Алматы: «Рауан», 1997. – 80 б.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
83
да қарастырған, сөз әуезділігі мен сөйлеу әуезділігін сөздердің бойында сақтап қалуға да айрықша назар
аударған.
Әуезділік сөздің ішіндегі дыбыстардың үндері құлаққа жағымды болып естілуін айтамыз. Сөздің үні
құлаққа жағымды болуы дыбыстарының тізілуі түрінен, сөйлеудің үні құлаққа жағымды болуы сөйлем-
дердің тізілуі түрінен. Сөздің әуезділігі ішіндегі дауысты-дауыссыз дыбыстар оңтайлы орналасуынан
болады. Дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстар аралас келмеген жерде, яғни кілең дауысты дыбыс-
тар яки кілең дауыссыз дыбыстар қатар келген жерде сөз айтуға оңтайлы болмайды [7].
А.Байтұрсынұлының «Қазақша алифба» оқу құралында а дыбысы дауысты-дауыссыз тіркес
құрамында берілген. Мысалы: ар, ара, аз, аза, зар, азар, араз. Сонымен қатар, «Қазақша алифба» оқу құра-
лында әрбір әріпке берілген мысалдардағы дыбыс тіркесімінің дауысты-дауыссыз дыбыстар болып орын
алуы сөз әуезділігі мен сөйлеу әуезділігін сөздердің бойында сақтап қалуына, сонымен қатар, тұқымдас
сөздерді мысал ретінде бере отырып, әдістемелік-әдіснамалық жағынан тиімді болып табылатын
жалқылаулы-жалпылау әдісті оңтайлы қолдана білуіне байланысты болып табылады. Сөздің үні құлаққа
жағымды болуы дыбыстарының тізілуі түрінен, сөйлеудің үні құлаққа жағымды болуы сөйлемдердің
тізілуі түрінен екенін ескеретін болсақ, дыбыстарының тізілуі мен сөйлемдердің тізілуі тұрғысынан
Ақыметтің «Қазақша алифба» оқу құралы нағыз грамматологиялық бағытта жазылған еңбек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы: монография. – Алматы: «Айкос», 2000. – 184 б. 2 Оспанғазиева Н.Б. Қазақ тіліндегі дыбыстардың фонологиялық сипаты //Абай атындағы ҚазҰПУ.
Хабаршысы. «Филология ғылымдары» сериясы. –2017. – № 3(61). – 93-96 бб. 3 Сыздықова Р. Сөз сазы (Сөзді дұрыс айту нормалары). Көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат,
1995. – 120 б. 4 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу –ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы: Ана
тілі, 1992. – 448 б. 5 Базарбаева З. Қазақ тілі: интонология, фонология –Алматы: «Жібек жолы» баспа үйі, 2008. – 326 б. 6 Шонанов Т. Ахмет Байтұрсынов халық ағарту және әдебиет саласында// «Жұлдыз», 1992. –№2. 7 Тіл және қоғам //Астана, Альманах,2004. – №1.
МРНТИ 16.21.31
Б.М. Сүйерқұл1, З.А.Умирова
2
1А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты,
Алматы қ., Қазақстан 2әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті және
«Ғылым ордасы» кешенінің базасындағы ғылыми-зерттеу институты,
Алматы қ., Қазақстан
ҚАЗАҚ ӘЛІПБИІН ЛАТЫН ЖАЗУЫНА КӨШІРУ ЖАЙЫНДА (Өзбек тілінің тәжірибесі негізінде салыстырмалы талдау)
Аңдатпа
Тіл – ұлттың рухы. Әр ұлттың дүниетанымы, мәдениеті мен салт-дәстүрі өз ана тілінде көрініс тауып,
ұрпақтан ұрпаққа мұра болып беріліп отырады. Тілдің графикасы да өте маңызды факторлардың бірі, ол
тілдің өзіне ғана емес, сол тілде сөйлеп, жазатын халыққа да өз ықпалын тигізбей қоймайды. Қазақ тілінің
жазу тарихында әліпбидің бірнеше рет ауысқаны белгілі және соңғысы криллицадан латынға көшу болып
отыр. Латын графикасы 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тарапынан қолдау тапты. Латын графикасына көшу – заман талабы,
жаңа технологиялар мен ХХІ ғасырдағы ғылыми жаңалықтардың қайнар көзі. Қазіргі таңда қазақ тілінің
латын графикасына көшуі – ең өзекті тақырыптардың бірі болып отыр. Сондықтан мақала авторлары
оның артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталып, қазақ тілінің латын графикасына дұрыс әрі сапалы
көшуіне қатысты кейбір мәселелерді шетел тәжірибесіне сүйене отырып қарастырған. Сонымен бірге
отандық тілші ғалымдардың ұсыныстарына тоқталып, оларға қатысты тұжырымдар жасалған.
Кілт сөздер: латын графикасы, әліпби, таңба, дыбыс, диграф.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
84
Суйеркул Б.М.1, Абдухамидкызы У.З.
2
1Институт языкознания им. А.Байтурсынова,
г. Алматы, Казахстан
2Казахский Национальный университет им. аль-Фараби и
научно-исследовательский институт на базе комплекса «Ғылым ордасы»,
г. Алматы, Казахстан
К ВОПРОСУ О ПЕРЕХОДЕ КАЗАХСКОГО АЛФАВИТА
НА ЛАТИНСКУЮ ГРАФИКУ
(Сравнительный анализ на основе опыта узбекского языка)
Аннотация
Язык явлается духом нации. Мировоззрение, культура и традиции каждой нации отражаются в ее
языке и передаются от поколения к поколению. Языковая графика также является одним из самых
важных явлений, и она влияет не только на язык, но и на сознание людей, говорящих и пишущих на этом
языке. Известно, что в истории казахского письма алфавит менялся несколько раз, последний – переход
от кириллицы на латиницу. Латинская графика была поддержана президентом Нурсултаном Назарбаевым
в ходе его выступления на XII сессии Ассамблеи народа Казахстана в 2006 году. Переход на латинскую
графику является требованием современности, источником новых технологий и научных открытий XXI
века. В настоящее время переход на латинский алфавит является одной из наиболее актуальных тем. В
связи с этим авторами рассматриваются преимущества и недостатки этого процесса, анализируются
некоторые моменты, касающиеся перехода казахского языка на латинскую графику, на основе
зарубежного опыта. Также приведены предложения отечественных ученых-лингвистов и сделаны
1Institute of Linguistics named after A. Baytursynov,
Almaty, Kazakhstan 2al-Farabi Kazakh National University
and complex "Gilim ordasi",
Almaty, Kazakhstan
ON THE ISSUE OF THE TRANSITION OF THE KAZAKH ALPHABET TO LATIN SCRIPT
(Comparative analysis based on experience of the uzbek language)
Annotation
Language is the spirit of the nation. The world view, culture and traditions of each nation are reflected in its
language and transmitted from generation to generation. Language graphics are also one of the most important
phenomena, and it affects not only the language, but also the consciousness of people speaking and writing in that
language. It is known that in the history of the Kazakh letter the alphabet changed several times, the last one - the
transition from Cyrillic to Latin. The Latin graphics was supported by President Nursultan Nazarbayev during his
speech at the 12th session of the Assembly of the People of Kazakhstan in 2006. The transition to Latin graphics
is a requirement of the present, a source of new technologies and scientific discoveries of the 21st century.
Currently, the transition to the Latin alphabet is one of the most relevant topics. In this regard, the authors consider
the advantages and disadvantages of this process, analyze some points concerning the transition of the Kazakh
language to the Latin graphics, based on foreign experience. Also, suggestions of domestic linguistic scientists are
given and the corresponding conclusions are drawn.
Keywords: Latin graphics, alphabet, sign, sound, digraph.
Осыдан бес мың жыл бұрын адам баласы жазу үлгісін тауып, ойы мен пікірін хатқа түсіру жүйесін
жасаған болатын. Сол кезден бастап әріп пен жазу адамзат өмірінің ажырамас бөлігі болып қана қоймай,
оның тыныс-тіршілігі мен өмір сүру тетігіне айналды. Ертедегі жазуларды бабалардың қолтаңбасы десек,
бүгінде олар құнды мұра ретінде мұражайларда сақтаулы. Қазақ ұлты да сан ғасырлар бойы бірнеше жазу
үлгісін қолданып келгені аян. Соның ішінде, мысалы, А.Байтұрсынұлы жасаған әліпбидің маңыздылығы
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
85
жоғары болды. А.Байтұрсынұлы қазақ тіл біліміндегі фонеманың алғашқы түсінігін қалыптастырды және
қазақ тіліндегі фонетикалық жүйені қарастырды. Ахмет Байтұрсынұлы былай деп жазды: «Алфавит – бұл
тілдің негізгі дыбыстарына арналған белгілердің жұмағы». Ол көбінесе лингвистикалық дыбыстарды
нақты графикалық таңбалауға, оқудың, жазудың және оқытудың қарапайымдылығына назар аударды. Ол
сөйлесу мен жазудың арасында үлкен сәйкестігі бар көптеген жазбаларға Төте жазу (Төте жазу
А.Байтұрсынұлының жасаған жаңа орфографиясы) туралы айтады. «Аліп-би» (алфавит) – бұл граммати-
калық бағытта жазылған, қазақ тілінде 24 дыбыс бар, оның ішінде 5 дауысты, 17 дауыссыз, 2 жартылай
дауысты дыбыстар. Дыбыстар дауысты, дауыссыз және жартылай дауысты деп бөлінеді [1]. Дауысты
дыбыстар: а –ا , о –و , ұ –ۇ , ы –и –ی , е –ہ, ڍ, дауыссыз быбыстар: б –ب , п – پ , т –ت , ж –ج , ш –چ , д –د , р –ر
, з –ز , с –س , ғ –ع , қ –ق , к –ڬ , г –گ , ң –ڭ , л –ڶ , м –م , н –ن. жартылай дауыстылар: ۋ) у), ي) й). Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы А.Байтұрсынұлы қазақ тілін қолданып әріптердің лингвис-
тикалық ерекшеліктерін жақсартты. Оның оқулығы адамдардың сауаттылығын арттыруға арналды.
А.Байтұрсынұлы 1912 жылдан бастап қазақ әліпбиін реформалау үшін араб жазуларын қолданды және ол
қазақ тілінің сипатына бейімделген Төте жазуы А.Байтұрсынұлының алфавитінің негізі болып табылады.
Қазақ тілінің табиғаты қазақ халқының табиғи тілі болып табылады. Ауызша тіл жазбаша тілге жақын
болуы керек. Жазу адамның бейсаналық деңгейде қалыптасуына түрткі болады. Орынборда жарық көрген
«Тіл-құрал» (1914) оқулығында А.Байтұрсынұлы былай деп жазды: «Біздің ғасыр - жазу ғасыры. Бұл жазба
ғасыр, жазбаша тіл ауызекіге қарағанда ең жоғары деңгейге ие. Алыста тұратын адаммен сөйлесу мүмкін
емес, әлемнің бір жағындағы адам жазудың көмегімен әлемнің екінші жағындағы адаммен сөйлеседі.
Сондықтан, қалай сөйлеу керектігі қажет болса, жазудың қажеттілігі туралы айтқан-нан әлдеқайда көп». Бұл
әліпби - ұлттық жазбаны қалыптастырудағы ұлы мәдени жетістік. Ол басқа ұлттың жазбаша жүйесінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастырды және араб жазуын таңдады. Қазақ алфавитін реформа-
лауда неге ол араб жазуын таңдады? Қазақ әліпбиін реформалау кезінде араб әріптерін таңдаудың себебі
араб әріптері лингвистикалық дыбыстарда артықшылықтарға ие. Жазу нүктесінен ескере отырып, қолдың
қозғалысы бағыты сағат тілімен бірдей, ал оң жағынан солға жылжиды. Қол білекке жылжиды және
қозғалысы оңай. А.Байтұрсынұлы грамматиканы үш негізде қарастырып, үш түрге бөледі. Олар: фонетика,
морфология және синтаксис. Сонымен, фонема деген не? Сөздердің әртүрлі дыбыстары айтылады, оларды
сөйлеудің көптеген түрлері бар және олар фонема деп аталады. Анықтаудың бұл түрі фонемаға беріледі:
тілдің ең кіші функционалды бөлігі, дыбыс түрі, сөздің мағынасын және формасын ажыратады.
А.Байтұрсынұлы шығармашылығында жазу екі әріпке бөлінеді: әріптік және хат негізінде. Емле төрт
жүйеге бөлінеді: белгілер жүйесі; әдеттегі жүйе; салыстырмалы емле; дыбыстық жазу. Қазақ тілі дыбыстық
жазумен байланысты. Дыбыс жазу - әріпке негізделген жазбаша жазу жүйесі. А.Байтұрсынұлының ауызша
сөйлеу тілін белгілейтін алфавитінің мәні вокал фонемасына тікелей бағытталған. Егер фонема жуан болса,
оған қосылатын дыбыс та жуан, егер фонема жіңішке болса, оған қосылған дыбыс та жіңішке болады [1].
Төте жазуды қазіргі кезде Қытай Халық Республикасында тұратын қазақ халқы қолданылатыны мәлім.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезден, академик Ә.Т. Қайдардың бастамасымен, қазақ лингвис-
тері мен зиялы қауым арасында латын әліпбиіне көшу туралы сан түрлі пікірлер айтылып, талқыланды.
Халықаралық деңгейде ойлайтын ойшылдарымыз бен ұлт жанашырлары латынға көшуді қолдаса, кейбір
зиялы қауым өкілдері тарихтың бұл үрдісіне қарсылық білдіріп келеді.
Қазіргі уақытта латын қарпін қолдану, ең алдымен, заман талабы болып отыр. Сондықтан заманауи
технологияларға тәуелді екенімізді мойындап, жаңа дүниелермен санасуымыз керек. Латын әліпбиі бізге
таңсық емес, себебі, ол біздің қоғамға еніп кеткен. Оны еліміздегі кез келген сауатты адам белгілі бір
дәрежеде біледі. Ал латын әліпбиінің бізге берері не болмақ дегенде, оның көптеген тиімді тұстарын көр-
сетуге болады. Мысалы, «Үштұғырлы тіл» саясатын жүзеге асыру барысында ағылшын тіліне едәуір назар
аударылып келеді. Бұл идеяның үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі
таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялар ағынына ілесу деген сөз.
«Не үшін латын қарпіне көшуіміз керек?» деген сауал төңірегінде ойымызды өрбітер болсақ, негізінде,
латын жазуы қазаққа бейтаныс емес. Ең алдымен, кириллицамен сіңірілген отарлық санадан арылу үшін
оның мәні зор. Екіншіден, латын жазуы қолданысқа оңай, игеруге ыңғайлы. Оған қоса жаратылыстану
ғылымдарында да қолданыста дәлдігі мен икемділігі дүние жүзілік тәжірибеде дәлелденген және бұл
әліпбидің ақпараттық-технологиялар саласын дамытуға септігін тигізері сөзсіз. Қазір әлемде осы алфавитті
қолданушы мемлекеттер саны да көп. Біз көптілділік аясында жаппай дайындық жасап жатқан ағылшын
тілінде де осы әліпби қолданылады. Бүкіл ғаламтор кеңістігінің басым бөлігінде осы қаріппен жазылған
ақпарат кеңінен жұмсалады. Тіпті, жастарымыз да, күнделікті өмірімізден нықтап орын алған әлеуметтік
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
86
желілерде осы қаріппен жазуға әуес. Оның үстіне, бұл таңбалар – біз үшін мүлдем жат емес, кезінде
қолданыста болған қаріп.
Латын әліпбиін қолдану озық техника мен компьютер тілін меңгеруге жол ашады дегеннен бөлек,
мемлекеттік тілдің қолданылу аясын да кеңейте түседі, өйткені шет елдерде тұратын қандастарымыз осы
жазу арқылы қазақ жерінде болып жатқан барлық жаңалықтан хабардар болады. Қазір қоғам да, адамдар да
соған санасын үйретуі керек. Ең бастысы, бұл – ел болашағы үшін жасалып жатқан іс. Басқасын айтпағанда,
түркі халықтарына ортақ қаріп. Біз әлемдік ғылым мен технологияны, экономиканы игеру үшін ағылшын
тілін үйреніп жатырмыз. Латын әліппесі сол тілді игеруге негіз, тиімді алғышарт болары сөзсіз. Халықара-
лық терминологияны алсақ, медицина, химия өндірісі тағы басқа ғылымдар саласындағы деректер көбіне
латынша жазылады. Сонымен қатар, түркітілдес халықтардың әліпбилеріне зер салсақ, өткен ғасырдың
90-жылдарына дейін қырғыз, өзбек ұлттарының өкілдерімен еркін араласып, сөйлесіп, жазуларын еркін оқи
беретін едік. Қазір олардың жазуын оқу біршама баяулаған. 1924 жылға дейін бір халықтай болдық, еркін
түсіністік. Қазір түркі халықтары бір-бірімізден алшақтап бара жатырмыз. Жаһандану дәуірінде өзге арнаға
ауып кетпей, түркі халықтарына түсінікті болатын, ортақ әліпбиді сақтап қалған жөн. Жоқ сөздерді бір-
бірімізден алып, тілдерімізді өзара жақындату – рухани жаңғырудың бір жолы. Сонда бір-біріміздің
еңбектерімізді де еркін оқи аламыз. Алдымен қазақ сөздерін, одан кейін түркі сөздерін, содан кейін ғана
ағылшын сөздерін алу керек. Латынға көшу тек жаһандану талабы ғана емес, түркітілдес туыстас халықтар
тілін жақындатудың да маңыздылығынан туындап отыр.
Мәдениеттанушы Серік Ерғали латын қарпіне көшу туралы былай дейді: "Қазіргі қолданыстағы кирилл
әліпбиі қазақ тіліне тән емес, қазақ тілі кирилл әліпбиіне бағынған. Сол негізде орыс-қазақ кирилл әліпбиі
дүниеге келген. Мен орысша теру үшін ешқашан орыс регистрін қолданбаймын, өйткені, ол тілдегі мәтінді
теруге қазақ клавиатурасы жеткілікті. Бүгінгі кирилл-қазақ клавиатурасы арқылы орысша да, қазақша да
теруге мүмкіндік беретін ортақ дүние, демек, әліпби де екі тілге ортақ. Әлемде бұндай парадокс жоқ" [1].
Айта кетейік, қазақ елінің латынға көшуі туралы хабар әсіресе, Түркия мен Еуропада қоныстанған
қазақтарды қатты қуантқан болатын. Латынға көшу – сауатын ашқаннан латын әліпбиін қолданатын Батыс
елдеріндегі қазақтардың атажұртпен мәдени, рухани қарым-қатынасын арттырып, өзара түсінісуіне мол
мүмкіндік береді деп күтілуде.
Қазақстан латын әліпбиіне 2025 жылы өтуге байланысты дайындық жұмыстарын бастағалы бері бұл
тақырып ел ішінде қызу талқылануда. Осымен байланысты, қазақ жұртшылығы көптеген елдердің латын
әліпбиіне көшу тәсілі мен тәжірибесіне баса назар аударуда. Оған себеп те жоқ емес. Өйткені бір
алфавиттен өзге бір әліпбиге өту – өте күрделі процесс. Түркі тілдес елдердің ішінде Түркия, Әзербайжан
сынды мемлекеттер латын әліпбиіне аса бір қиыншылықсыз өткені белгілі. Бірақ Өзбекстан әлі күнге дейін
қос әліпбиді (кирилл және латын) пайдаланып келеді. Біз осы өзбек елінің не себепті осы уақытқа дейін
латын әліпбиіне толық көше алмай келе жатқандығына жауап іздеп көрмекпіз.
Өзбекстан кирилл алфавитінен латын әліпбиіне өтуге байланысты заң жобасын 1993 жылдың 2
кыркүйегінде қабылдаған болатын. Бұл заңның өзбек елінде қысқа уақыт ішінде қабылдануына басты
себеп, сол уақытта Түркиямен арадағы қарым-қатынасының жақсы деңгейде болуы еді. Өйткені Орталық
Азиядағы түркі тілдес мемлекеттер тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Түркияның Қазақстан, Өзбекстан,
Әзербайжан, Қырғызстан сынды елдердегі саяси салмағы басым болды. Жоғарыда аталған елдердің
барлығы Түркияның даму жолын үлгі тұтты. Сол уақытта Түркия егер Өзбекстан НАТО мен батыс елдері
жағына шығатын болса, онда оған елге инвестиция тартуға, дамудың жаңа деңгейіне көтерілуіне, тіпті
латын әліпбиіне көшуге көмектесетінін айтқан. Бірақ кейіннен Ташкент пен Анкара қарым-қатынасы
бұзылып, Өзбекстан билігі латын әліпбиіне көшуді 2000 жылға, одан кейін 2005 жылға, сосын тіпті 2010
жылға дейін ысырды. Осы кезден бастап Өзбекстан мектептерінде қос әліпби оқыту бағдарламасы енгізілді.
Бұл бағдарлама уақыт өте келе өзбек қоғамын үлкен екі лагерге бөліп тастады. Олардың бірі Кеңес одағы
кезінде кирилл алфавитімен білім алып, өмір бойы кирилл әліпбиімен жазып келген аға буын өкілдері
болса, екіншісі – тәуелсіз Өзбекстанда туылып, латын әліпбиінде оқыған жас буын өкілдері.
Қазіргі таңда Өзбекстанда 25 жасқа дейінгі өзбек жастарының барлығы дерлік латын әліпбиін
пайдаланады. Ал аға буын өкілдері керісінше кирилл алфавитінде жазады. Елдегі кітаптер мен ғылыми
еңбектер, газет, журналдар қос алфавитте шығады. Бірақ мектептер мен жоғары оқу орындарының басым
көпшілігі латын әліпбиінде жазылған кітаптарды қабылдамайды. Кітапханаларда латын алфавитінде
жазылған кітаптардың саны өте аз. Мысалы, Өзбекстанның Әлишер Науаи атындағы көне кітапханасында
өзбек тілінде жазылған 600 мыңнан астам кітаптар мен құжаттар сақталған. Ал олардың арасында латын
әліпбиінде басылған нұсқалары жоқтың қасы. Өзбекстан Ғылым академиясының кітапханасындағы жағдай
да осыған ұқсас. Онда кирилл алфавитінде жазылған 5 мыңнан астам ғылыми еңбектер бар. Оны әлі күнге
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
87
дейін ешкім латын әліпбиіне ауыстырмаған. Соңғы статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, елдегі
«Davr Press», «Akademnashr» және «О’qituvchi» сияқты ірі баспаханалар жылына басып шығаратын
кітаптардың 48 пайызы латын әліпбиінде, 52 пайызы кирилл алфавитінде жазылады екен. Латын әліпбиінде
жазылған кітаптардың басым көпшілігі балаларға арналған еңбектер.
Ал жоғары буынға арналған ғылыми-танымдық, әдеби-көркем шығармалардың барлығы кирилл
алфавитінде шығарылады. Бұл – кирилл алфавитін білмейтін, білсе де толыққанды меңгермеген жас
буынның әлемде болып жатқан ғылыми жаңалықтар мен көрекем шығармаларды оқуға мүмкіндігі
шектеулі деген сөз. Ал ол, өз кезегінде, өзбек жастарының дамуына, алға қарай қадам жасауына үлкен
кедергі туғызары хақ. Жалпы Өзбекстан жазу тарихына көз жүгіртетін болсақ, өзбектер де қазақтар
сияқты бастапқыда (1917 жылдарға дейін) араб әліпбиін пайдаланып келген. Бірақ 1926 жылы Баку
қаласында өткен І түркі тілдес халықтар съезінде қабылданған, Кеңестер одағы құрамындағы барлық
түркі тілдес халықтардың бір ауыздан араб алфавитінен латын әліпбиіне көшуі керек деген шешіміне
байланысты 1930 жылы Өзбекстан латын әліпбиіне ауысқан. Ол кезде Өзбекстанға латын әліпбиіне көшу
аса бір қиындық тудырмаған. Өйткені сол кездегі өзбек халқының басым көпшілігі сауатсыз болған.
Алайда арада он жыл өткен соң, 1940 жылы 8 мамыр күні ел билігі Өзбек КСР-ы Жоғары кеңесінің ІІІ
сессиясында толықтай кирилл алфавитіне өтуге шешім қабылдаған.
Негізінен, осы уақытқа дейін, Кеңестер одағы құрамында болған түркі тілдес елдердің ішінде латын
әліпбиіне толыққанды өткен Әзербайжан ғана. Бұл елде латын алфавитіне өтуге байланысты талқылаулар
ХХ ғасырдың соңында-ақ басталып кеткен. Бірақ Әзербайжан билігі латынға тәуелсіздік алғаннан кейін
бір-ақ көшкен. Жалпы Әзербайжан – ТМД елдері арасында да латынға көшкен ең бірінші мемлекет.
Алайда бұнда да 2000-шы жылдарға дейін газет, журналдардың басым көпшілігі қос алфавитте шығып
келген. Тек 2000 жылдың ортасына қарай толыққанды латын әліпбиіне ауысқан.
Енді 2025 жылға қарай латын әліпбиіне көшеміз деп отырған Қазақстанға келсек. Бұл жерде біз не
көреміз? Бұл арада, бірінші кезекте, латынға көшуде осыдан 15-20 жыл бұрын Өзбекстан елі жіберген
қателіктерді қайталауды байқаймыз. Ол қателіктің басы – компьютер пернетақтасындағы 26 әріптен аспау
мақсатында диакритикалық (ноқаты бар) әріптердің орынына қос әріп пайдалану. Бұған дәлел – өткен жылы
Парламентте талқыланған алфавит. Онда кирилл әліпбиіндегі «ә» әрпі латын алфавитінде «ае» деп
белгіленген. Дәл осындай қателікті 1995 жылы Өзбекстан елінің тіл мамандары да жіберген. Олар да өз
латын әліпбиіндегі Ç ç, Ş ş сынды диакритикалық таңбаларын Ch ch, Sh sh диграфтарына ауыстырған. Бірақ
бұнымен әлі күнге дейін «айды аспанға шығарып», ғаламды таң қалдыратын софт жасап, компьютердің
пернетақтасында зырылдайтын өзбек баласын көрмеді әлем жұртшылығы. Олар да, қазіргі Қазақстандағы
тарихта қалуды ойлап жүрген шолақ белсенділер сияқты, латынға 26 әріппен өтсек, бәрі «керемет» болады
деді. Алайда, іс жүзінде, олай болмай шықты. Халық қабылдай алмайтын әліпби жасау дамуға емес,
керісінше, құлдырауға, қоғамды екі лагерге бөліп тастауға алып келетінін олар кеш түсінді. Түсінгенімен
осы уақытқа дейін латынға қашан толық өтетіндіктерін ешбір атқамінер айқындап көрсеткен жоқ [2].
Бір топ өзбек ғалымдары фейсбуктағы парақшаларында өзбек латын әліпбиіндегі кемшіліктерге
тоқталып, оларды шешу үшін әліпбиді қайта жасау керектігін айтады. Мысалы, Хамза Фозилжонов деген
ғалым, өзінің фейсбуктағы парақшасында дәстүрлі өнімдерді аудару барысында O' мен G' әріптері және
апостроф түғызып жатқан мәселелер өте көптігін, олар сөздерді екі бөлікке болып тастайтынын,
«O'zbekistonda» деген сөзді индекстегенде «o-zbekistonda» болатынын және әлемдегі әліпбилердің ешбірінде
мұндай тыныс белгісі жоқтығын айтады. Сонымен қоса, ол әліпби мінсіз болмай тұрып, оған негізделген
жазуды да мінсіз етіп болмайды. Жұмысты әліпбиді жетілдіру және оны қателіктерден тазалаудан бастау
керек екенін айтқан. Өзбек латын әліпбиіне қатысты талқылауда қысқарған сөздерге қатысты мәселелерге
де тоқталған. Мысалы, "sh" мен "ch" әріптері қысқарған сөздер құрамында келгенде «AQSh па, әлде
"AQSH» па? Латынша «o'» мен «g'» әріптерін беру үшін қайсы белгіні қолдану керек (aпостроф немесе теріс
бір тырнақша?), FHDYo, AYoQSh, YaIM сияқты аббревиатуралар латыншада бір «y» мен (FHDY, AYQSh,
YIM) жазылуы дұрыс па, әлде «ya», «yo», «yu» bo'lib (FHDYo, AYoQSh, YaIM) түрленуі керек пе, "Sentabr"
ма, әлде"sentyabr" ма деген сияқты сұраулар бар.
Талқылау барысында құқықтанушы Хушнудбек Худойбердиевтің "Қайсы бірі дұрыс: "sentabr" әлде
"sentyabr"?" атты баяндамасына көңіл аудардық. Оның назарын 2013 жылы Өзбекстан Ғылым академиясы
жанындағы Тіл және әдебиет институтында жарық көрген 85 мыңнан астам сөзден тұратын "O'zbek tilining
imlo lug'ati" атты емлесіндегі күз айларының атаулары "sentabr", "oktabr" емес, "sentyabr", "oktyabr" түрінде
жазылғаны аудартқан болатын. Ол өзбек халқы 15-16 жыл бойы "sentabr", "oktabr" деп қолданып, енді
үйреніп қалғанын, бәлкім тағы 5-6 жыл өткенде жаңа тілшілер тобы шығып "sentabr" вариантын қолдаса не
істейміз деп өзінің қарсылығын білдірген. Талқылауда «Ц» әріпінің баламасына қатысты мәселелерге де
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
88
тоқталған, мысалы «цех» сөзі «sex» күйінде берілуі, «цанга – sanga», «церий – seriy», «цокол – sokol» деген-
дердің «S» таңбасы арқылы берілуі сөздердің мағынасын мүлдем өзгертіп жіберетіні айтылып, бұл емлені
жасаушылардың немқұрайдылығының нәтижесі деп бағаланған. Осындай талқылаулардан шаршаған Азам
А. Камалов былай деген: "Айыптың бәрі – осы әліпбиді жасағандарда. Меніңше, қазіргі таңда өзбек латын
әліпбиі әлемдегі ең ұсқынсыз латын әліпбиі болса керек: кроссвордқа да, аббревиатураға да жарамсыз.
Өзбекстан Тіл және әдебиет университеті ректоры Шухрат Сирожиддинов Өзбекстанда мемлекеттік тіл
туралы заңға сәйкес амал қылуды қадағалайтын орган жоқтығына өкінішпен тоқталып, тіл заңдылықтарын
МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРМИНДЕРДІ ҚАБЫЛДАУ МЕН ОЛАРДЫ ЖАЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Аңдатпа
Мақалада алаш зиялылары кезеңінде халықаралық терминдердің тілімізге икемделіп қабылданғаны, тіліміздің ерекшелігіне сәйкес айтылып, жазылғандығы, сонымен қатарсол қалпында ешбір өзгеріссіз қабылданған терминдер жайлы сөз қозғалады. Алаш зиялыларының осы мәселеге қатысты пікірлері бері-леді. Кеңес өкіметі кезінен кейін де халықаралық терминдерді тілімізге қабылдау және оның жазылуы бір қалыпқа түспеді. Бұл кезеңде Қ.Жұбановтың және басқа ғалымдардың қағидаттары негізге алынды. Тәуел-сіздікке қол жеткізгеннен соң, өзге тілден енген терминдерге қазақша балама табу жұмысы қолға алынды. Дегенмен халықаралық терминдер деген мәртебесі бар мәдениет және өнер терминдерінің басым көпшілігі қолданыста өзінің бастапқы қалпында қалып отырды. Тілімізде баламасы табылған осы сала терминдерінің қолданысқа ене бастауы мәдениет және өнер саласына қатысты жазылған басылымдардан көріне бастады. Әрине, шет тілінен енген терминдерді қабылдау, аудару, жазу, қолдану мәселелері Кеңес өкіметі кезіндегі ғалымдардың қағидаттары және алаш зиялыларының қағидаттары негізінде жүзеге асырылды..
Түйін сөздер: халықаралық терминдер, алаш зиялылары, фоно-морфологиялық заңдылықтар, қағидаттар, мәдениет және өнер терминологиясы.
Сулеева Г.С.
1, Джансеитова С.С.
2, Машимбаева А.Ж.
3
1,2,3Казахская национальная консерватория имени Курмангазы
ВОПРОСЫ АДАПТАЦИИ И ПРАВОПИСАНИЯ МЕЖДУНАРОДНЫХ ТЕРМИНОВ
В ТЕРМИНОЛОГИИ КУЛЬТУРЫ И ИСКУССТВА
Аннотация В статье рассматриваются адаптированные международные термины на нашем языке, их произноси-
тельные и письменные соответствия с особенностями нашего языка, а также условия терминов, которые были приняты без изменения в период Алашской интеллигенции и их высказывания по этому вопросу. Даже после советской эпохи не было единой нормы ведения и написания международных терминов на языке. В этот период в основу были заложены принципы К.Жубанова и других ученых. После обретения независимости ученые начали искать альтернативныеусловиядля казахского языка и была поставлена работа каждому заимствованному термину находить казахский эквивалент. Однако, большинство терминов культуры и искусства, которые имеют статус международных терминов, остаются в их нынешнем состоянии. Ведение и употребление казахских эквивалентов международных терминов начали отражаться в публикациях в области культуры и искусства. Конечно, вопросы ведения, перевода, написания и применения иностранных терминов на казахский языкбыли основаны на принципах ученых советской эпохи и принципов Алашской интеллигенции.
Ключевые слова: международные термины, алашская интеллигенция, фономорфологические законы, принципы, терминология культуры и искусства.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
92
G.S. Suleeva1, S.S. Dzhanseitova
2, A.Z. Mashimbayeva
3
1,2,3 Kazakh national conservatory named after Kurmangazy,
Almaty, Kazakhstan
ISSUES OF ADOPTING AND WRITING OF INTERNATIONAL TERMS IN THE TERMINOLOGY OF CULTURE AND ART
Abstract
The article considersthe adapted international terms in our language, their pronunciation and written correspondences with the peculiarities of our language, as well as terms which were adopted without change in the period of the Alash intelligentsia and their statements on this issue.Even after the Soviet era, there was no single norm for the adopting and writing of international terms in our language.During this period, the principles of K. Zhubanov and other scientists were laid on the basis.After gaining independence, the scientists began to search for alternative conditions for the Kazakh language and the work was put to each foreign term to find the Kazakh equivalent.However, the most of the terms in the field of culture and art, which have the status of international terms, remain in their current state. The adopting and using of Kazakh equivalents of international terms began to be reflected in publications in the field of culture and art.Of course, the issues of adopting, translating, writing and using of terms from foreign languages into Kazakh were based on the principles of Soviet-era scientists and the principles of the Alash intelligentsia.
Key words: international terms, Alash intelligentsia, phonomorphological laws, principles, terminology of
culture and art.
Мәдениет және өнер терминологиясына халықаралық терминдерді қабылдау ХІХ ғасырдан бастау
алып келе жатыр десек қателеспесбіз. Бұл кезең – алаш зиялыларының өмір сүрген кезімен тұспа-тұс
келетіні анық. А.Байтұрсынұлы бастаған алаш зиялыларының әртүрлі сала бойынша термин қалыптастыру
ісімен айналысқанын және осы кезеңде тілімізге біз сөз етіп етіп отырған салаға қатысты халықаралық
терминдердің де тілімізге енгені мәлім. Дегенмен, қазіргі кезеңнен айырмашылығы бұл кезеңде орыс тілі
арқылы тілімізге енген шетел сөздерінің барлығы дерлік тіліміздің фоно-морфологиялық заңдылықтарына
икемделіп қабылданғанын, тіліміздің ерекшелегіне сәйкес айтылып, жазылғандығын айта кету керек. Оған
осы кезеңде тілімізге енген халықаралық терминдер мысал бола алады. Мұндай қолданыстарды осы кезеңде
жарық көрген ғылыми монографиялар мен еңбектердегі терминдердің қолданысынан, сөздіктер мен
оқулықтарда берілген терминдерден байқауға болады. Әсіресе, сол кезеңде жарық көрген Н.Қаратышқанов-
тың «Пән сөздері», «Атаулар сөздігі» атты маңызды сөздіктерде ондай терминдер мен кірме сөздер көптеп
кездеседі. Мысал ретінде осы сөздіктерден алынған тілімізге икемделіп жазылып қабылданған термин-
дерді келтіре кетуге болады: артист – әртес, автор – аптыр (жазушы, шығарушы), мрамор – мырамыр,
«үлкен», «әйдәк» (мама ағаш, мама базар және т.б) мағынада жұмсалғандығын көрсетеді [9,49].
Шағатай тілінде тілімізде қолданылып жүрген «Шеше» сөзіне дыбысталуы ұқсас «Çiçe» сіңлі немесе
қарындас мағынасын беретін тұлға бар. Бұл фонетикалық, семантикалық өзгерістерге түсіп, қазіргі таңда
«Шеше» мағынасын беріп жүрген сөз бе, әлде жәй ғана ұқсастық болуы мүмкін бе?
«Шеше», «Мама», «Папа» тұлғалары туралы Б.Сағындықұлы математикада белгіліні пайдалана
отырып, белгісізді қалпына келтіру әдісін – сөз төркінін ашудың жаңа әдіс-тәсілі ретінде ұсына отырып,
былай дейді: Түбіртек заңы бойынша туысқандық атаулары тарихқа белгісіз көне замандарда бір буын-
ның қайталануы арқылы жасалған сияқты. Мысалы, ба+ба=баба (атаның әкесі, үлкен ата, арғы ата) ба
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
100
буынының қайталануы арқылы жасалып тұр. Егер ба буынын «ата» деп түсінсек, «баба» тіркесі «атаның
атасы» деген ұғым береді. Мұның өзі шындыққа сай.
Барша халыққа таныс сөздер – ма+ма, па+па атаулары да осындай жолмен жасалған. Еуропа тіл-
дерінде ұшырасатын «ана» мағынасында жұмсалатын на+на термині де осы сипатта. Қазақ тілінде осы
тәсілмен жасалған ше+ше (баланың туған ана- сы, апа) деген сөз бар. Осы тұлғаны математикалық жолмен
анықталған формула бойынша бұрынғы қалпына келтіре аламыз. Ш қатаңының шыққан тегі – ч (тш)
аффрикаты. Яғни ч>ш немесе шиә>е. Бірақ е көп жағдайда а дауыстысы сипатында бұрынғы қалпына
келеді. Сонда шеше деген сөзді *ча+ча түрінде ежелгі дәуірлердегі формасына қайта түсіруге болады. Тіл-
тілде мынадай универсалды заңдылық бар: бұрын үнемі бірінші буынға түскен екпін, тарихи даму
барысында екінші буынға түсті дегенше бірінші буынның абсолют (ұшар) басындағы дауыссызы жойылып
кетеді. Мысалы, ба+ба>а+ба. Бәрібір «аба» тұңғыс- манчжур тілдерінде «үлкен ата», «арғы ата» мағына-
ларын бере береді. Ежелгі түркілік туысқандық атауы ча+ча формасы да осы заңдылыққа бағынып, кейінгі
дәуірлерде ача түрінде айтыла бастаған. Қатаңдардың ұяңдану дәуірі келгенде «аджа» формасына түскен.
Аффрикаттар ыдырағанда «ажа» кейпіне келеді. Ең соңында жуан дауыстылар жіңішкергенде осы заманғы
әже (әкесінің, сондай-ақ анасының шешесі, үлкен шеше) атауы жұмсала бастайды. Егер ча деген ежелгі
түркілік буынды «ана, шеше» деп түсінсек, *ча+ча сол аса ежелгі кездің өзінде-ақ «шешенің шешесі» деген
нақты ұғымды білдірген. Ал «ча» деген түбіртектің мағынасын (ша+ғын) (кішкентай), «жа+с» (жасы кіші)
сөздерінің құрамындағы ша (ча>ша), жа (ча>джа>жа) буындарымен салыстыру арқылы шамалауға болады:
«кіші шеше» [10].
С.Қондыбай индуистік мифологиядағы мың басты жылан Шешаға байланысты зерттеуінде қазақ
тіліндегі «шаш» және «шеше» сөздерінің ежелгі үнділік «шеша» сөзімен байланысты болуы деген мәселені
көтереді. «... ал қазақтағы «шеше» сөзінің «шеш-ажы» ˃ «шеш -ашы» ˃ «шеше» болып өзгере алатындығын,
оның да «Ұлы ана» есімдерінің бірі бола алатындығына (біз «ұрғашы», «нағашы», «әже», «абысын»,
«ажын» сөздерінің түпкі мағынасының жылан табиғаты Ұлы ана ұғымымен байланысты екендігін
дәлелдегенде «шеше» (мать, бабушка, женьщина) сөзінің осындай мағыналарға ие болуға құқығының бар
екендігіне сене аламыз [11, 289] деп топшылайды.
М.Қашқаридің Диуани лұғат ат түркінде «Әкпе» мағынасын беретін «Eçе», «Жасы ұлғайған әйел»
мағынасын беретін «Eçі» тұлғасы кездеседі. Біздің жорамалымыз бойынша, «Шеше» тұлғасы осы «Eçе»
тұлғасындағы соңғы буындарының қосарлануы арқылы немесе алдыңғы ч дыбысының түсіп қалуы арқылы
жасалған тұлға болуы мүмкін. Нақты дәлелдеу үшін әлі де зерттеуді қажет ететін мәселе. Дегенмен де,
жоғарыда айтылып өткен «Ана» ұғымын білдіру үшін қолданылған «Аbа», «Аpa» сөздерінің әмбебап
лексика-семантикалық ерекшелігін ескере отырып, «Шеше» сөзінің «Eçе» тұлғасымен байланысты болуы
ықтимал деп пайымдаймыз. Өйткені «Жасы ұлғайған әйел/Әже/Әпке»мағыналарын көне түркі тілдерінде
aça-açı-eçe-eçi-eçü-eke-eze қатарынан көре аламыз. Қазақ тілінде де «Шеше» тұлғасын өз анасына да,
сондай-ақ жасы үлкен аналарға да қолданатындығымыз арқылы пікірімізді нақтылағымыз келеді.
Ал, шешемен қатар жүретін тіліміздегі «Әке» сөзінің Орхон жазба ескерткіштерінде дыбысталуы
«Kang/kaᶇ» екендігін, сонымен қатар, (aça, aga ~ al}a, apa ~aba, ata, baba қатары кездесетіндігін айтып
өттік.
Б.Сағындықұлы қазақ тілінде балалы болған ер адамды «Әке» дейді. Әр адам өзінің туған атасын
«әке» деп атайды. Бұл сөздің жуан варианты «ақа» батыс облыстарда «аға» мәнінде қолданылады. «Ақа»
сөзі жіңішке вариантқа ауысқаннан кейін «ағайынды адамдардың жасы үлкені» мағынасын жойып алса
керек – деген жорамалды ұсынады.
Сондай-ақ тілімізде жиі қолданылатын «Ай дер ажа, қой дер қожа» фразеологиялық тіркесінің
құрамындағы «ажа» тұлғасының этимоны әке мағынасын беретін «ачу» және «аджу» көнерген тұлғалары
«... «ай дер ажа» дегеніміздің кезіндегі мағынасы – «ай дер әке», арыдан айтсақ. «Әй дер құдай» болып
түсіндірілмек [12,34].
«Ай дер ажа, қой дер қожа» тұлғасы Ә.Қайдаров пен С.Сәтенованың зерттеуінде қостағанды фразео-
логиялық тіркес ретінде қарастырылады.
Бұл мысалдан бірден көзге түсетіні – іштей екі топ, паралельді екі тіркесті компонент құрап тұрған
қос тағандылық. Темір ошақтың үш тағаны болмаса тұра алмайтындай, ФТ-нің бұл тобы жоғарыдағыдай
қос тағаны, қос тіреуіші, қос сүйемелі, тұғыры болмаса басы құралмайды, өйткені бірінің бірінсіз күні
жоқ [13,6].
«Әке» тұлғасының біз Ата/Ана сөздерінің тарихи және қазіргі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінде
қолданылатындығына басымдық бере отырып, бұл сөздің төркіні «әкелу» етістігімен байланысты болуы
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
101
мүмкін деп пайымдаймыз. Өйткені «Әке» отбасының тірегі, негізгі асыраушысы. Бұл сөздің шығу
төркінін әлеуметтік жағдайлардың туындауымен байланыстыруға болады.
Мысалы, қазақ тіліндегі «бебеуле» туынды етістігіне қатысты мына бір мысалды қарастыра кетейік:
«Қиналғанда, қысылғанда зар қағу» мағынасында түсінілетін «бебеуле» етістігінің әдеби тілде жуан
варианты жоқ. Сөйлеу тілінде «бабаула» тұлғасы кездеседі. Бұл сөздің этимологиясы жайында тілші
Х.Кәрімов былай деп жазады: «Бабаула =» «бабала» (бабасына сыйыну, бабасын шақыру) етістігімен
түбірлес (біз ол сөзді баба + ау + ла = деп түсінеміз - Б.С.), екеуі де баба есімінен жасалған туынды етістік-
тер. Көне түркі диалектілерінде «әке» мағынасын білдіру үшін «аба», «ата» сөздерімен қатар «баба» сөзі де
қолданылған. Қазіргі түрікмен, әзірбайжан, диалектілері мен әдеби тілдерінде, гагауз, қырым татарлары
тілінде, өзбек, алтай тілі диалектілерінде осы мағынада жұмсалады [Кәрімов, ҚТТТМ, 1986, 35-36].
Ата/Ана сөздерінің тарихи дамуын қарастыру барысында назарымызды аударған тағы бір мәселеге
тоқталуды жөн көріп отырмыз. Зерттеуімізде біз бұл тұлғаларды жеке-жеке қарастырдық. Бала үшін ата-
ананың қамқорлығынан асқан бақыт жоқ. Олардың орны қашан да бөлек. Осыған байланысты қазақ тілінде:
«Ана алдында – құрмет, әке алдында – қызмет», «Әке – асқар тау, ана – етегіндегі бұлақ, бала – жағасын-
дағы құрақ», «Ана көрген тон пішер, әке көрген оқ жонар», «Әкеден – ақыл, анадан – мейір», «Ата-ананың
қадірін – балалы болғанда білерсің», «Ана сүтін ақтамағанды, ешкім мақтамайды», «Әке тілін алмаған, аман
болып көп жүрмес», «Ана бір қолымен бесікті, бір қолымен әлемді тербетеді», «Анаңның хақы – Құдайдың
хақы», «Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада», «Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, қарызың-
нан құтыла алмайсың», «жұмақ – ананың табанының астында» сияқты мәдени коннотацияға ие паремиялар
жиі қолданыс табады. [14,118]
Тілімізде «Ата-ана», «әке-шеше» тұлғаларында қос сөз ретінде кездесіп, қандық туыстықты білдіріп,
баланы дүниеге әкелуші, асыраушы мағынасында жұмсалады. Ата/Ана ұғымын концептілік өрісінде
микроконцепт ретінде қарастыруға болады. Зерттеу барысында көзімізге іліккен «Аtana/Etan/Eten/Orana»
«Ана жатырында баламен бірге дамып, босанғаннан кейін түсетін бөлік» мағынасын білдіретін тарихи
тұлғаға тоқталдық. Бұл тұлғаның фонетикалық қалпы да, функционалды-семантикалық қызметі де «ата-
ана» ұғымының қалыптасып қолданысқа түсуіне танымдық тұрғыда қандай да бір әсері болуы мүмкін деп
жорамалдаймыз. Ана жатырында баламен бірге дамып, босанғаннан кейін түсетін бөліктің мединициналық
тілде «плацента» екендігі мәлім. Ал, плацентаның ана жатырында атқаратын қызметін, баланы жарық
дүниеге әкелгеннен кейін ата-ананың атқаратыны белгілі. Яғни, баласын асырайды, қорғайды, өсіреді,
ақтық демі таусылғанша жүрегінде тасиды. Бұл пікіріміз қазіргі тілімізде қолданылып жүрген нұсқаны
көрсете ме, әлде жай ғана дыбысталу ұқсастығы ма? Бұл әлі де тереңірек зерттеуді қажет ететін мәселе.
Дегенмен, көне түркі тілінде «Ата-ана» мағынасын беретін сөздердің жасалу формасы қосарлану арқылы
емес, қатар тұру арқылы (тіркесу) берілген. Мысалы, ескі түркі тілдерінің сөздігінде Ög qaȵ, қараханлы
дәуірінде Ata ana/Ana baba, Хорезм дәуірінде«Ata ana», Шағатай тілінде «Ata ana» тұлғалары қолданыста
болған.
Қазан төңкерісінен кейін әдеби тілі толық қалыптасып, дамыған қазіргі түркі тілдерінде «Ата» және
«Ана» сөздері ескі тарихи түбірлерін сақтады ма, әлде қоғамдық немесе лингвистикалық әсерлерге
ұшырады ма? – деген мақсатпен бірқатар түркі тілдеріне көз жүгірттік.
№ Қазақ
тілі
Қыр-
ғыз
тілі
Өзбек
тілі
Татар
тілі
Баш-құрт
тілі
Түрік
тілі
Әзірбай-
жан тілі
Қара-
қал-
пақ
тілі
Түрік-
мен тілі
Ұй-
ғыр
тілі
1. ата,
баба
ата,
баба
бува ата-
баба,
баба,
бабай
ата-
бабалар,
олатай,
бабай,
деде баба,
ата-баба
ата,
баба
ата, баба бова,
бовай,
чон
дада
2. әке ата дада,
ота, ада,
падар
атай,
әти,
әткәй
атай,
бабай
баба ата әке,
ата.
кака, ата ата,
дада
3. ана,
шеше
эне,
апа;
она, ойи ана,
әни
әсә, инә
ана, анне ана ене,ана,
апа.
эже, эне Ана,
апа
4. ата-
ана,
әке-
шеше
ата-
эне,
эне ата
ота-она ата-ана ата-әсә анне
баба,
ебевейн
ата-ана,
валидейн
ата-ана,
әке –
шеше.
ата-эне ата-ана
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
102
Кестеден көріп отырғанымыздай, қазіргі түркі тілдерінің ішінде Ата/Әке, Ана ұғымдарының
этимондары, фонетикалық, семантикалық тұлғалары ұқсас келеді.
Қазіргі түркі тілдерінің ішінде қолданылып жүрген «Аna» сөзімен қатар оғыз бұтағындағы түрік
тілінде «Аnne» сөзі қолданылады. Басқа қазіргі түркі тілдерінде біз бұл тұлғаны кездестіре алмаймыз.
Олай болса, бұл тұлғаның фонологиялық ерекшелігі не? «Anne» тұлғасын Түркияда көбінесе қала
тұрғындарының қолданатындығы белгілі, дегенмен де соңғы жылдары аймақтық қолданыста да жиі
кездеседі. «Anne» тұлғасының фонетикалық өзгеріс әсеріне түскен, «Аna» тұлғасы дыбысталуының бір
варианты екені анық. Бұл «Anne» тұлғасы туралы Дж.Клаусонның сөздігінде ескі түрік тіліндегі
(ұйғырша) «Аna» тұлғасының бұзылған бүр түрі анықтамасы беріледі [15,164].
Бұл тұлғаны қарастыру барысында аңғарғанымыз, «Anne» тұлғасы буын үндестігі заңды-
лықтарына бағынбай тұр. ІХ ғасырда Ыстамбұл диалектілерінде бала тілінде қолданылған форма
екендігін алға тарта отырып, n дыбысының әсерінен сөз соңындағы а дыбысы е дыбысына ауысып,
жұмсарып кеткен болуы мүмкін деп пайымдаймыз. Бұл Ыстамбұл аймағы халқының сөйлеуіне
(произношение) байланысты болуы мүмкін. Өйткені кейбір сөздер шығу төркіні түрік тілінде
болғанына қарамастан, дыбыс үндестігіне бағынбайтындығы (Anne (ana), dahi (dahı), elma (alma), hangi
(hangı, kangı), kardeş (karındaş)) мәлім. Сондай-ақ, сөз ортасындағы n дыбысының қосарланып
айтылуын, түрік тілінде жиі қолданылатын көмек сұрағанда, назар аударту, әсірелеу үшін
жұмсалатын «aman» одағайы ауыз екі тілде m дыбыстарының қосарлануы арқылы «amman»
тұлғасында кездесіп, сөзге күшейтпелі мағына үстеп тұратындығын (amman düşme!) дәйектей
отырып, түсіндіруге болады. Сол сияқты «Anne» тұлғасы да бала тіліндегі «Аna» тұлғасының ананы
дауыстап шақыру кезінде назарын бірден аударуға бағытталған жұмсалымдық форма деп жорамалдаймыз.
Өйткені бала үлкеннің сөзін қайталап айта бастаған кезінде көбіне фонетикалық қателіктерді жасайды.
Д. Аян осы тұлғаға байланысты жүргізген зерттеуінде Исмет Зеки Эюбоглынын «Anne» сөзінің Хетт
тіліндегі «Аnnas» сөзімен байланыстыратындығын айтады. Оның пікірінше ««Anne» сөзі түрік тіліне хетт
тайпасы тілінен бірден кіріккен жоқ. «Anne» тұлғасының мазмұнын ашатын «дүниеге сәби әкелуші» яғни,
«туу» мағынасын бұл сөздің түбірі бере алмайды. Сондықтан да «Аna/Anne» тұлғаларының түбірі басқа
тілден келген. Түрік тілінде «аn-» түбірі Азиялық түркі тілдерінде ер адам (аnuk, angış, anbazuk, angay)
есімін білдіретін құрылымдарда кездеседі. «аn-» түбірінен басталып «Аna/Anne» туу қабілетіне ие бір
тұлға қалыптастыруы мүмкін деуге негіз жоқ. Хетт тілінде «аn-» түбірінен басталатын сөздерде «туу»
ерекшелігін білдіретін мағыналар баршылық. Мысалы: annitalvatar=бала туу күші, anniyatar=аналық, arha
anniyatar=әйелдердердің етеккірі, annavalanas=өгей шеше, sal annatar=жүкті болу, h-annas=әже, апа, huh h
annas=ата-ана, anniyamis=жиен қыз мағыналарын береді [4,116].
Демек, «Аna» тұлғасының этимоны, яғни алғашқы нұсқасы хетт тайпасы тілінен қалған түбір тұлға
екендігін мойындауға болады деген пікірді ұстануға болады.
Қорыта айтқанда, зерттеу барысында Орхон ескерткіштері, ескі түркі тілі, қараханлы дәуірі, қыпшақ
дәуірі, хорезм, шағатай тілі дәуірі сияқты кезеңдерде жазылған жәдігерлер тілінен алынған «Ата/Әке»
және «Ана» сөздерінің дыбысталуы мен қолдану қызметіне, жұмсалымына (функционалдық табиғаты)
байланысты талдау жасай отырып, түркілердің әлемнің ең ескі және түбі бір текті халық екендігіне,
сондай-ақ құнды жәдігерлерінің арқасында ұрпақтарына әдеби, жазба өте бай мұра мен мәдениет жасап
қалдырған ұлы халық екендігіне көзіміз әбден жетті. Әлі де зерттеуді талап ететін сөздерді есепке
алмағанда, бір ғана Ата/Ана ұғымын білдіретін сөздерге тарихи салыстырмалы зерттеу жасау арқылы
түркі тілдері сөздік қорының қаншалықты бай екенін аңғардық. Түркі тілдерінің байлығын зерттеуімізге
негіз болған, Ата тұлғасы үшін де, Ана тұлғасы үшін де әмбебап қолданылған сөздер де, түбір тұлғадан
туындаған, фонетикалық, морфологиялық, семантикалық өзгеріске ұшыраған нұсқалар да айқындалды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері: монография. –
Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
2 Нүсіпова О.Н. Көне түркі жазба мұралар тарихы. – Алматы, 2004. – 178 б.
3 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы, 1995. – 232 б.
4 Аян Д. Aile ve Toplum // Еğitim-kültür ve araştirma dergisi. – 2011. – Т.7. – № 26. – 115 s.
5 Қазақ сөздігі. Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі. – Алматы: 2013. – 1334 б.
6 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс, 2004. – 360 б.
7 Қасым Б. Туыстыққа қатысты күрделі аталымдардың тілдік танымдық сипаты // Абай
атындағы ҚазҰПУ-дың хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы – 2009. – № 4 (30). – 116 б.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
103
8 Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Арыс, 2004. – 232 б. 9 Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 11 т. / Құраст.: Ж. Манкеева, С. Бизақов, Ә. Жүнісбек және т.б. –
Алматы: Арыс, 2009. – 752 б. 10 Сағындықұлы Б. Ана тілі газеті. – Алматы, 2016. – №20 (1330). – 4 б. 11 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 11 том. Үшінші кітап. – Алматы: Арыс, 2008. – 284 б. 12 Тымболова А.О. Тұрақты тіркестер құрамындағы мағынасы күңгірттенген компоненттер /
ф.ғ.к. дисс. – Алматы, 1999. – 133 б. 13 Қайдаров Ә., Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қостағанды фразеологиялық тіркестердің тілдік
және поэтикалық табиғаты // Ізденіс. ҚР Білім министрлігінің ғылыми журналы. – 1996. – №2 Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 157 б.
14 Тымболова А., Мурзинова А. Тілдік санадағы стереотиптердің ұлттық-мәдени ерекшелігі («отбасы» концептісі негізінде) // Абай атындағы ҚазҰПУ, Хабаршы «Филология ғылымдары» сериясы – 2017. – №2 (60). – 118 б.
15 Дж. Клaусон. Он үшінші ғaсырдaғы түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі. – Оксфорд, 1972. – 164 б.
МНРТИ 16.21.61
Ханбутаева Л.М.1
1Азербайджанский университет языков,
г. Баку, Азербайджан
РЕЧЕВЫЕ ВЫСКАЗЫВАНИЯ КАК КОММУНИКАТИВНАЯ СИНТАКСИЧЕСКАЯ ЕДИНИЦА
Аннотация Основным объектом исследования в данной статье являются речевые высказывания как коммуника-
тивные синтаксические единицы. Являясь независимой единицей общения, речевые высказывания отличаются от предложений.
Будучи речевой единицей, высказывание реализует речь, активизирует, делает процесс общения более интенсивным и по этой причине является первичным моментом коммуникации, его ядром. В статье так же говорится о кодировании и декодировании высказываний. При передаче информации человек использует сложные связи и отношения. Информация, передаваемая посредством кодов, приводит к речевым актам и в этом, несомненно, важную роль играют психологические факторы.
Речь должна выражать мысль и довести ее до уровня высказывания. Эта ситуация называется кодированием высказывания. В кодировании высказываний используется ряд синтаксических средств - вспомогательные слова (предлоги, союзы). В процессе декодирования происходит обратный процесс; это превращение развернутой системы сообщения (высказывания) в стоящую за ним мысль.
В коммуникативном плане высказывание не принимается в качестве независимой единицы, так как оно выполняет коммуникативную функцию в структуре предложения.
СӨЙЛЕУ КОММУНИКАТИВТІК СИНТАКСИСТІК БІРЛІК РЕТІНДЕ
Аңдатпа Зерттеудің негізгі объектісі сөйлеу коммуникативтік синтаксистік бірліктер ретінде болып табылады.
Қарым-қатынас сөздері тәуелсіз сөйлеу бірлігі бола тұра, сөйлемнен ерекшеленеді. Сөйлеу бірлігі пікір білдіруді жандандырады, қарым-қатынас процесін неғұрлым қарқынды іске асырады және осы себептен коммуникацияның бастапқы сәті, оның ядросы болып табылады. Ақпаратты беру кезінде адам күрделі байланыс және қарым-қатынас қолданады. Ақпарат кодтар арқылы берілгенде сөйлеу актілеріне әкеледі және мұнда психологиялық факторлар маңызды рөл атқарады. Сөйлеу ойды білдіруі тиіс және, пікір білдіру деңгейіне жетуі қажет. Бұл жағдай кодтау деп аталады. Бұл кодтау бірқатар синтаксистік құралдар
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
104
– көмекші сөздер (шылау, одақтар) тәрізді тұжырымдарды пайдаланылады. Қайта кодтауда кері процесс жүреді, мұнда түпкі ой кеңейтілген жүйесіне, хабарламаға (пікір) айналады.
Коммуникативтік тұрғыда пікір ретінде тәуелсіз бірлік ретінде қабылданбайды, ол сөйлем құрылы-
мында коммуникативтік қызмет атқарады.
Түйін сөздер: сөйлеу сөздері, коммуникативтік, психолингвистика, сөйлеуді кодтау, қайта кодтау.
1L.M. Khanbutayeva
Azerbaijan University of Languages, Baku, Azerbaijan
AN UTTERANCE AS A COMMINICATIVE SYNTACTIC UNIT
Annotation
This article deals with the use of the utterances as a communicative syntactic unit in speech. As a unit of a
language the utterance differs from the sentence. The utterance being a speech unit, serves to realize speech,
activates and intensifies the communication and for this reason it is considered to be the initial moment and
nuclear of speech. Here are also the coding and the decoding of the utterances taken into consideration. In the
transmission of the information the man realizes complex contacts and attitudes. The information having
transmissed by means of codes, creates speech and here the psycholinguistic factors play a great role. In coding
the utterance some syntactic means –structural words (the prepositions and the conjunctions) are very frequently
used. Speech must manifest the idea and bring it to the utterance level. This case is called the coding of the
utterance. But in decoding of the utterance an opposing process takes place, so the received utterance converts to
the idea. The utterance is not accepted as the independent unit in the communicative plan, because it fulfils the
communicative function within the sentence structure.
Key words: language utterances, communicative, psycholinguistics, coding of the language, decoding.
Язык основан на определенных единицах, наиболее важными из которых являются синтаксические
единицы. В регулировании синтаксических единиц важную роль играет синтаксическая структура языка.
Синтаксические единицы так же выполняют номинативные, коммуникативные, текстообразующие,
психолингвистические и другие функции. В виду того, что объектом исследования данной статьи
является речевое высказывание, основное внимание будет уделяться его роли в процессе коммуникации.
В лингвистике термин "высказывание" рассматривается сквозь определенную призму. Были случаи,
когда термин "высказывание" использовался для определения термина "фраза". В своей работе
Ф.М. Агаева показывает, что данные единицы отличаются друг от друга и не соответствуют традиционно
выраженному в предложении значению [1, 45].
В исследовательских работах, наряду с термином "высказывание", используются так же и такие
термины, как фраза, выражение, дискурс и т.д. Речевое высказывание - коммуникативная единица, которая
выражает определенную мысль, то есть, служит средством общения. Несмотря на то, что речевое
высказывание, в основном, соответствует предложению, в некоторых случаях оно выходит за границы
предложений, считается независимой единицей языковой системы и отличается от предложения, которое
является единицей низшего уровня. Одно и то же предложение, в зависимости от коммуникативной задачи,
может служить для передачи нескольких выражений [2, 5]. В синтаксическом плане высказывание имеет
множество синонимичных вариантов. Являясь основной синтаксической единицей, оно выражает
конкретную мысль. "Высказывание", как единица речи отличается от предложения, которое является
языковой единицей. В то время как предложение имеет особый предикат, высказывание, в основном,
используется как средство коммуникации в диалогах. Высказывание, являясь коммуникационной единицей,
содержит в себе элементы содержания и выражения. План содержания указывает на то, что высказывание
является коммуникативной единицей, а план выражения – что оно является единицей интонации [3, 54].
Интересное отношение к исследуемой проблеме можно найти также в казахском языкознании: « Слово – не
образуется во время речи, а используется как готовая целая единица. Оно используется в готовом виде в
составе словосочетания или предложения. Если свободное сочетание слов и предложение образуются во
время речи, то слово – входит в состав словосочетания и предложения в готовом виде. Значимая
особенность современной лингвистики определяется рассмотре-нием мышления, языка и познания как
целого когнитивного речевого комплекса» [4, 20 ].
Во многих исследованиях "словосочетание" рассматриватся как минимальная единица. Такие ученые
как Ф.Ю. Вейселли, Г.С. Кязимов и другие, считают целесообразным замену термина "словосочетание"
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
105
термином "высказывание", так как, по их мнению, высказывание, с лексической точки зрения, является
наиболее универсальной частью речи [5, 140]. Чаще всего речевые высказывания употребляются в
процессе общения и в данном случае немаловажную роль играет интонация.
Существует несколько типов классификации высказываний. Первой и самой популярной является
классификация по коммуникативным целям. По данной классификации, высказывания бывают двух
типов: 1) вопросительные высказывания; 2) утвердительные высказывания. Основной целью вопроси-
тельных высказываний является поиск информации, а цель утвердительных высказываний состоит в
передаче информации. Утвердительные высказывания не выражают вопрос и, в свою очередь, по цели и
интонации являются повествовательными предложениями, выражают желание и предложение. Данный
тип высказываний претворяется в жизнь посредством глагольных форм, ряда частиц и интонации. В
повествовательных предложениях глагольная форма представлена в форме сказуемого или сослагатель-
ного наклонения.
Например: /Они победили. Ах, если бы они победили!//
Еще одной формой утвердительных предложений являются выказывания, содержащие побуждение.
Они употребляются в форме повелительного наклонения. Например: /Идите быстрее! Сидите тихо!//
Они так же могут употребляться в безличных предложениях. Эти предложения, в основном, служат
для выражения эмоций. Например: /Воды! Убирайся!//
"В побудительных предложениях высказывания отличаются самостоятельностью и даже вне
контекста остаются значимыми коммуникативными единицами" [6, 17]. Речевые высказывания в форме
сослагательного наклонения, выражающие пожелание, в русском языке употребляются с частицей "бы", а
в азербайджанском - словом "kaş".
Например: /Поехал бы ты в санаторий. Kaş sanatoriyaya gedәydin!//
Вопросительные высказывания выражаются посредством интонации и индивидуальных показателей,
вопросительных местоимений (кто? что? куда? зачем? и т.д.), вопросительных частиц (то есть, если, если
так и т.д.). Необходимо отметить, что вопросительные высказывания различаются по своим функциям.
Вопросительные местоимения, употребляемые в вопросительных высказываниях, служат: 1) для получе-
ния информации; Например: /Что случилось? Что нового?// 2) для передачи информации; Например: /Кто
может помешать ненавидеть врага?//
По мнению А.А. Леонтьева, основными в процессе образования речевых высказываний являются
следующие параметры: 1) место высказываний в синтаксической структуре; 2) конкретная морфологи-
ческая реализация и грамматические особенности; 3) семантические особенности; 4) акустические
(графические) особенности [7, 208].
По утверждению Е.А.Стародумовой, существует четыре типа речевых высказываний: 1) общеинформа-
тивные высказывания. Эти высказывания передают информацию в целом. Напр.: /Прозвенел звонок. Стук в
дверь//. 2) частноинформативные высказывания. Эти высказывания передают частную информацию и через
нее мы получаем остальную информацию. Напр.: /Встреча состоится через два дня. Об этом знаем только
мы двое//. 3) общеверификативные высказывания. Информация, заключенная в этих высказываниях,
представляет собой не новое сообщение, а реакцию на мнение собеседника. Другими словами, это
верификация мнения и его коррекция. Напр.: /Встреча не состоялась. Петя уже вернулся.// 4) частноверифи-
кативные высказывания. Данные высказывания устанавливают реальность не факта в целом, а какого-то его
аспекта. Напр.: /По ночам в парках гуляют не только пожилые люди. [8, 42].
Являясь речевой единицей, речевые высказывания реализуют речь, а в качестве языковой единицы
составляют структурную модель предложения. В речевой деятельности высказывания становятся актив-
ными, интенсивными и считаются основой коммуникации. Речевые высказывания, как коммуникативно-
синтаксические единицы, характеризуются актуальными частями предложения. Логическое ударение в
высказываниях является основным просодическим средством. Актуальной частью высказывания считается
выделенное ударением слово, а порядок слов формирует различную стилистическую окрашенность
высказывания.
Например: /Он вчера поехал путешествовать на машине. Вчера он на машине поехал путешествовать.
Вчера на машине он поехал путешествовать.//
"В коммуникативном плане высказывание не считается независимой единицей, так как коммуника-
тивную функцию выполняет внутри предложения, в его структуре" [5, 148].
Анализируя функциональную смысловую нагрузку высказываний, мы так же изучаем и их
номинативное значение. Прежде всего, высказывание является эквивалентом слова и им обоим (как слову,
так и высказыванию) присуща функция номинативного значения. Построение и действие высказывания
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
106
такое же, как и у слова, и благодаря этим качествам оно отличается от предложения. Именно поэтому
предложение называют коммуникативной, а высказывание номинативной единицей. Для того, чтобы
речевые высказывания выражали коммуникативность, между их компонентами должна быть логическая
связь. Коммуникативный аспект связан с речевой деятельностью и реализуется при речевом акте. Вся
основная информация содержится в теме речевого высказывания, являющегося единицей актуального
синтаксиса. Тема – это предмет сообщения, а рема - коммуникативный центр высказывания, основное
содержание сообщения. В процессе актуального членения происходит классификация речевых высказы-
ваний: 1) нейтральные 2) и эспрессивные высказывания; 2) расчлененные и нерасчлененные высказывания;
3) синтагматически независимые и синтагматически обусловленные высказывания; 4) высказывания
простые и с многоступенчатым актуальным членением [http: //scicentersonline/ Синтаксис высказывания].
По причине того, что обычно высказывания состоят из двух слов, им свойственно наличие темы и
ремы. В высказываниях первое слово является темой, а второе - ремой, и это строение считается
нейтральным и нормальным. Иногда высказывания выражают экспрессивность и в этом случае тема и
рема меняются местами. По коммуникативной структуре экспрессивные высказывания сходны с
нейтральными, однако в них меняется интонация. Как нейтральные, так и экспрессивные высказывания
могут быть расчлененными и нерасчлененными. Расчлененные высказывания состоят из темы и ремы. В
неполных предложениях тема отсутствует, но подразумевается из контекста.
Например: /Это чья книга? - Моя.//
Несмотря на то, что высказывание выражается одним словом, оно расчленяется. Нерасчлененные
высказывания не имеют предмета сообщения, сообщаемый факт существен в данной ситуации в целом.
Например: /Дул сильный ветер.//
Синтагматически независимые высказывания в актуальном членении не зависят от текста, состоят
они только из темы и ремы. В таких высказываниях тема содержит уже известную иформацию. Эти
высказывания могут быть частноинформативными, то есть отвечать на частичный диктальный вопрос.
Например: /Что ему обещали за это дело? - Ему за это дело обещали повышение//
В разговорной речи ответы на такие вопросы обычно состоят только из ремы. Простые высказывания
членятся только на тему и рему. Тема, как правило, однословна, а рема выражена словосочетанием.
Актуальное членение в таких высказываниях является ступенчатым. Многоступенчатые высказывания
образуются на базе сложых предложений.
Например: /Я верил ему, так как это уже было не первое доверенное ему дело.
В актуальном членении главная часть является темой, а придаточная - ремой. Роль предложения в
образовании речевых высказываний не вызывает сомнений, однако, высказывание, имеющее в основе
логико-грамматическую сущность, в разговорной речи реализуется как отдельный пласт языка. Для того,
чтобы понять сущность речевого высказывания, необходимо понять цепочку сегмент - высказывание -
предложение. "Сегмент - это отрезок речи, вычленяющийся из линейной последовательности (речевого
потока) и воспроизводимый без потери тождества в других последовательностях."
"Высказывание - это речевое произведение, созданное в ходе конкретного речевого действия,
совершенного в соответствии с принципами и правилами речевого поведения, принятыми в данном
обществе (речевого акта). Рассматривается в контексте этого речевого акта как часть дискурса [9, 141].
Огромную роль в образовании высказываний играют суперсегменты - интонация, словесный ряд. В
работе Н.Хомского "Синтаксические структуры" структура речевого высказывания представляется как
сильная модель. Трансформационная модель по Хомскому является глубинной и превосходит структурную
модель высказывания. Структурная модель высказывания состоит из смыслового содержания и это
смысловое содержание представляется как словосочетание. Например, в своей исследовательской работе
Н.Хомский при синтаксическом разборе предложения /The man hit the ball// делит его на две части [10, 29].
В то же время, он делит это предложение на небольшие фрагменты / The + man + hit + the + ball//.
Однако, на синтаксическом уровне такого рода деление неприемлемо. Н.Хомский называет это деление
"terminalstrings" [10, 30]. Выражение "The old men and women" можетиметьдвазначения. а) The old men
and The old women; в) The old men and women. В интерпретации варианта (а) "прилагательное" old" может
относиться как к мужчине, так и к женщине, а в варианте (в) - только к мужчине. Н.Хомский называл
такие выражения структурной многозначностью или конструкционной омонимией (constructional
homonymity) [10, 28].
Таким образом, Н.Хомский приходит к выводу, что предложение должно состоять, как минимум, из NP
+ VP сочетаний. Естественно, его универсальную грамматику нельзя считать совершенной, она так же
имеет свои ограничения. Согласно концепции Н.Хомского, изучение языка происходит не посредством
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
107
различных языковых элементов. Для этого достаточно овладеть системой правил и выучить лексические
единицы высказывания. Создание предложения не зависит от грамматического строя различных слов, оно
носит динамичный характер. "Глубинные структуры" выполняют функцию "строительного материала" и
каждый "глубинный пласт" имеет основное базовое выражение. Согласно Хомскому, "глубинная
структура" является "универсальным компонентом" языковой системы. Структура предложения зависит от
коммуникации. Важную роль в формировании речевых высказываний играют мотив и план [11, 17].
А.А. Леонтьев утверждает, что образование высказываний проходит в несколько этапов: 1) мотив,
играющий важную роль в возникновении речевой интерпретации; 2) план. Согласно А.Леонтьеву, эти
этапы способствуют возникновению темы и ремы в высказываниях; 3) внутреннее программирование.
Известно два типа программирования: а) индивидуальное программирование конкретного высказывания;
в) программирование речи в целом. Основополагающим в программировании является образ и этот образ
реализует его смысловую характеристику; 4) лексико-грамматическая характеристика высказывания [5].
Так же, важнейшее значение в процессе коммуникации имеет кодирование и декодирование высказва-
ния. Процесс восприятия является основным средством соединения автора и адресата, и этот процесс
базируется на компетентности и доверии при передаче высказывания. Использование в высказывании или
предложении близких по смыслу слов является основой в ходе общения и взаимопонимания говорящего и
слушателя. Понимание сказанного свидетельствует о наличии техники использования необходимых знаков.
В лингвистике известен ряд объективных средств для превращения словосочетаний в смысловые
высказывания. В активных языках существуют различные типы этих средств - флексия, вспомогательные
слова, положение слов в словосочетании. К примеру, возьмем слова "кусок" и "масло". По отдельности они
выражают определенное значение. Однако, "один кусок масла" является уже элементарным высказыва-
нием. "Дом" и "горит" - отдельные слова. А сочетание "дом горит" является простым предложением.
Высказывания выражающие сравнительно простую мысль, однозначно, состоят из N + V (сущ. + гл.) или
Adj + N (прилаг.+сущ.). В состав более сложных высказываний входят несколько слов и для них характерна
схема S + P + O.
При передаче информации человек использует сложные связи и отношения. Информация, переда-
ваемая посредством кодов, приводит к речевым актам и в этом, несомненно, важную роль играют психоло-
гические факторы. Язык превращается в предмет лингвистики, а в качестве психологического процесса
формирования и передачи мысли – в предмет психологии и всесторонне изучается в психолингвистике.
В кодировании высказываний используется ряд синтаксических средств - вспомогательные слова
(предлоги, союзы). Вспомогательные слова создают подходящие условия для кодирования языка, а так же
играют важную роль в установлении различных отношений между словами.
Расположение слов в предложении является одним из основных объективных средств. В русском
языке обычно на первом месте стоит субъект, а на втором – объект. Данные синтаксические средства
систематизируют язык, создают возможности выражения и восприятия мысли. Наряду с этими
средствами, важное место в речевых высказываниях занимает интонация. В устной речи интонация
выделяется изменением голосового тона, а на письме – ударением [10, 272].
В лингвистике существует два основных типа информации: 1) ситуационные коммуникации; 2)
межличностные коммуникации. Несмотря на то, что в этих двух типах информации используются
практически одинаковые средства, они существенно отличаются друг от друга. "Ситуационная
коммуникация" в предложении выражается в простом субъективном и предикативном отношении. В
данном типе большое значение имеют жесты - изобразительные или указательные. В межличностной
коммуникации имеются отличия. Существуют такие высказывания, которые не передают информацию о
каких-либо событиях, а выражают известное всем отношение" [10, 273].
Основным объектом психолингвистики является речевой механизм. Именно в процессе сложных действий возникают и формируются речевые высказывания. И именно в данном процессе появляются его коммуникационные типы. Как форма деятельности речь имеет две формы: Первая форма - передача информации - здесь необходимо участие двух лиц: говорящий и слушатель. Вторая же объединяет говорящего и слушателя вокруг одного субъекта и, в то же время, речь перестает быть только средством общения и превращается в орудие интеллекта [10, 276].
В качестве средства общения речь участвует в двух реальных процессах. С одной стороны, речь должна выражать мысль и довести ее до уровня высказывания. Эта ситуация называется кодированием высказывания. Анализ процесса порождения речевого высказывания называется психологией высказыва-ния или экспрессивной речью. При декодировании же происходит обратный процесс; это превращение развернутой системы сообщения (высказывания) в лежащую за ним мысль. В психологии путь перехода
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
108
от речи к мысли называют процессом понимания и изучает этот предмет психологии - психологически импрессивная речь. Данные процессы происходят как в устной, так и в письменной речи. Любая форма речи имеет свои индивидуальные психологические особенности. Следовательно, переход от мысли к речи называется кодированием, а обратный процесс - декодированием. Многие считают, что процесс понимания принятой информации является просто пониманием отдельных слов. Это неверно. Понимание информации или декодирование является кодированием общего значения.
Рассмотрим психологический процесс перехода от мысли к речи. Для того, чтобы довести до собеседника свою мысль, человек использует речевую форму - мотив высказывания. Мотивом речевого высказывания может быть требование или какое-либо обращение информационного характера. В этом случае высказывание будет носить прагматический характер. В качестве мотива высказывания может выступать обращение информационного характера, связанное с общением между людьми, а так же желание яснее сформулировать свою собственную мысль. Существуют простейшие формы речи, которые не требуют специальной мотивации и которые нельзя назвать речевым высказыванием в прямом смысле этого слова. Речь идет о тех случаях, которые можно назвать восклицаниями. Это зависит от эмоциональ-ного состояния, например, в состоянии внутреннего беспокойства, стресса.
С другой стороны, мотив речевого высказывания в течение всего процесса находится в активном действии и является необходимым связующим звеном на пути перехода мысли в речь. Мысли возникают на следующих этапах. Психологический анализ мысли создает в психологии некоторые трудности. По мнению таких ученых, как К.Бюлер, Н.Бах, Щ.Кюльпе, собственно "мысль" не имеет ничего общего со словами, не опирается ни на образы, ни на речь. По утверждению других психологов, мысль является сложнейшим обобщенным отражением действительности, направляющимся известными мотивами. Мысль понимается как продукт сложных форм психологической деятельности человека. Позже, Л.С. Выготский подтвердил, что мысль не представляется, она формулируется в речи.
Речевые высказывания выражаются в двух формах: устной и письменной. Различие между ними в том, что каждый из них может выразить определенную речь по разному.
Самой простой структурой устной речи является имеющая условное название "аффективная речь". К ней относятся восклицания "ах!, ах, ты!, "убирайся!" и др.
В этой форме (просьба, требование) нет точного мотива, его заменяет аффективное состояние. Другой формой устной речи является диалогическая речь. Эта форма имеет своеобразную психологическую структуру. Диалог в устной речи имеет свой мотив; он представляет собой совокупность просьбы, приказа или какой-либо информации. Возникает как ответ на вопрос, мнение, суждение. Таким образом, данный мотив находит свое отражение в поведении того или иного субъекта (например, ответ на заданный вопрос). То же самое можно сказать и о мысли. В начале разговора у человека возникает мысль; эта мысль выражается в том, чтобы довести до сведения собеседника определенную информацию, либо выражается в просьбе. В то время как говорящий собирается ответить на вопрос, (если ответ положительный или отрицательный) в речи собеседника уже формируется вопрос и весь разговор строится по данной схеме. Главным преимуществом является то, что в течение всего разговора субъект не должен находить и формулировать какую-либо мысль. Особенность диалога в том, что собеседникам всегда известна суть разговора. В диалогах в устной речи есть еще одно преимущество. В данной форме разговорной речи можно пользоваться и внешними факторами - жестами, мимикой, информацией.
Все это определяет структуру диалогической речи. Эта речевая форма может выражаться в неполной, сокращенной, фрагментарной, эллиптической форме, однако в любой форме речь остается понятной. Третьей, и одной из самых сложных форм высказывания является устная монологическая речь, которая может выражаться в форме размышления, призыва, оценки чьих-либо действий. Устная монологическая речь должна иметь мотив и план. Именно исходя из плана и формируется мысль. В отличие от диалога, здесь мысль не дается в готовой форме, она формируется в ходе разговора [10, 280].
Другая форма монологической речи называется "эпическая речь". Эпическая речь практически не сопровождается выразительными средствами. Речь должна строиться максимально грамотно и в ней необходимо использовать максимальное количество речевых кодов (лексических и синтаксических) [8, 283].
Последней и самой сложной формой высказывания является письменная монологическая речь. В отличие от устной, в письменной монологической речи собеседник отсутствует или же он может быть вымышленным. Именно этот факт определяет психологическую структуру данной формы высказывания.
В случае, если письменная монологическая речь выражает не полностью сформировавшуюся мысль, а некоторые детали еще не полностью раскрыты для самого субъекта, восприятие высказывания вызы-вает определенные трудности. И устная, и письменная речи выполняют основную функцию: они играют
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
109
важную роль в формировании мысли, конкретизации интеллектуальной деятельности субъекта. Понимание устного высказывания с точки зрения психологической структуры отличается от понима-
ния письменной информации. В устной речи можно использовать внешние факторы, которые не находят отражения в письменной речи. Мы являемся свидетелями того, какую огрумную роль играет в процессе
понимания слово, которое является основной единицей языка. Изолированное слово может выражать предмет, однако не в состоянии дать полную информацию о нем. Важным условием выражения мысли является взаимосвязь нескольких слов. Именно посредством этой связи образуются синтагма, предложе-ние или высказывание. Например, "дом" - указывает на "место проживания", а словосочетание "дом горит" выражает полностью сформированную мысль.
Выбор слов в формировании речи обусловлен тремя факторами: 1) ассоциативно- семантическая
характеристика слова; 2) звуковая форма; 3) субъективный фактор. Вследствие взаимосвязи субъекта и предиката начинается процесс синтаксического высказывания [5, 20].
Многие лингвисты утверждают, что слова многозначны и каждое слово практически является метафорой. Декодирование информации в первую очередь требует выбора необходимого значения из ряда многозначных. С помощью интонации выбранное слово автоматически становится посредником в выборе альтернативного слова. Еще одним важным фактором в выборе нужного значения является контекст. "Во
время декодирования в понимании слова возникает ряд сложностей. Например, недостаточно богатый словарный запас. Именно этот факт вызывает затруднения в понимании одинаковых по звучанию и написанию омонимов. Например, weather - погода, whether - будь то. Следующее средство - визуальное мышление. Встречается в языке глухих. Например, выражение "на улице холодно, барометр сильно упал", можно понять как "термометр разбился". Последнее (в зоне декодирования слова) происходит в период сильной усталости, сонливости, сильной нервной возбудимости" [10, 289].
Исходя из проделанной работы, мы пришли к выводу, что речевые высказывания, являясь независимой единицей общения, отличаются от предложения. Основным показателем высказвания является актуальное членение, выражает себя в грамматической (разбирается по элементам предложения) и актуальной (из-за наличия темы и ремы) форме. Основными показателями темы и ремы является интонация, словесный ряд. Рема - основа коммуникации, источник важной информации. В качестве речевой единицы высказывание реализует речь, активизирует, делает процесс общения более интенсивным и по этой причине является
первичным моментом коммуникации, его ядром.
Список использованной литературы:
1 Агаева Ф.М. Синтаксис устной речи. – Баку: Маариф, 1975. – 118 с. 2 Кротевич Е.В. Предложение и его признаки. – Львов: Издательство Львовского Университета,
1954.–58 с. 3 Вейсалли Ф. Лингвистическая энциклопедия. – часть 1. – Баку: Мутарджим, 2006. – 524 с. 4 Аккузова А. Кайырбекова У., Манкеева Ж. Явления коммуникативных единиц в теории речевых
актов. – Вестник КазНПУ им.Абая. Серия «Филологические науки». – 2016. – № 2(56). – С.20-23. 5 Леонтьев А.А. Основы психолингвистики: Учебник для студ. вузов обуч. по спец. "Психология"
/Леонтьев А.А. -5-е изд. Стер. – Москва: Смысл, 2008. – 287 c. 6 Абдурахманова К. Актуализация компонентов высказывания в тексте. Автореферат диссертации
на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Баку, 2017. – 24 с. 7 Стародумова Е.А. Синтаксис современного русского языка. – Владивосток: Изд-во
Дальневосточного университета, 2005. – 142 с. 8 Лурия А.Р. Лекции по общей психологии. Серия "Мастера психологии". – СПб.: Питер, 2006. – 320 с. 9 Кязимов Г.С. Азербайджанский язык. Синтаксис. – Баку 2004. – 399 с. 10 Хомский Н. Язык и мышление. – Москва: Издательство МГУ, 1972. – 123 с. 11 Вейсалли Ф. Лингвистическая энциклопедия. – Ч. 2. – Баку: Мутарджим, 2008. – 526 с.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
110
ӘДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
LITERATURE
МНРТИ 17.09.91
УДК 821(091)
Алекберли А.Ю.1
1Институт Фольклора Национальной Академии Наук Азербайджана,
г. Баку, Азербайджан
ЭПОС КАК ЭТНОГЛОБАЛИЗИРУ ЮЩИЙ ЖАНР НАЦИОНАЛЬНОЙ ПАМЯТИ (на основе Западно Азербайджанского фольклора)
Аннотация
В статье исследованы эпосы, являющиеся ведущими жанрами общеазербайджанского фольклора, в
том числе фольклора Западного Азербайджана, их жанровая специфика, их региональное своеобразие по
Западному Азербайджану и специальное внимание уделяется вопросу историзма в эпосах.
В статье также рассмотрены нюансы, связанные с историей эпоса «Книга моего Деда Коркута»,
который обладает особым местом в традиции азербайджанского эпосоведения и связан с Западным
Азербайджаном, а также проведен сравнительный анализ эпической импровизации эмпирической истории.
Затем в аспекте «фольклор и история» были рассмотрены ашугские эпосы, составляющие большую
ветвь азербайджанских эпосов, а также образцы, связанные с Гейчинским поселением Западного
Азербайджана. Тот факт, что фольклор Западного Азербайджана, в первую очередь, эпосы повлияли на
процесс становления фольклора армян, переселямыми на эти территории начиная с XIX века в массовом
порядке и не владеющими традициями фольклора и оказали сильное воздействие на письменную
поездки в Карабах и даже в очаге Валеха в Абдал-Гюлаблы вел многочисленные меджлисы. Музыкально-
поэтические собрания, устроенные им с Ашугом Аббаскулу и Ашугом Наджафкулу из этого села,
превратились в притцу во языцех как приятное повествование» [6, 95-96].
Приобретение Гейчинской ашугской средой подобного влияния на Севере, естественно, не могло не
оказать своего влияния и на Юг. Это положительное общение проявляется в исполнении, сказании
дастана и ведении меджлиса и на Юге. Профессор Азад Набиев ценит переход на лидирующие позиции в
Гёйчинской среде исполнительства на сазе и указывает на преобладание этой среды на Севере. Он пишет:
«В регионах Иревани. Даралаяза, Агбабы-Чылдыра, Борчалы, Гянджибасара существовало достаточное
историческое основание традиций слова и саза. И поэтому связанная с Гёйчинской школой, в частности с
именем Ашуга Алескера, манера исполнения и творчества, присущие ашугской школе параметры и
требования легко воспринимались на этих территориях» [7, 245].
Естественно, что ашугская среда Гёйчи, как влияла на Север, так же контактировала и с Югом
(Иранским Азербайджаном), сыграла роль основного образца, источника в создании новых форм как в
исполнении, так и ашугской поэзии, в развитии эпического творчества.
Таким образом, становятся ясными занятие Гейчинской ашугской средой важного места а
азербайджанском ашугском искусстве, вопросы влияния на другие среды, принесенные ею в азербайджан-
скую ашугскую поэзию в целом новое настроение, свежесть. Поскольку эта территория исторически была
известна как регион проживания, край огузов.
Интересно, что сазы, используемые в западных средах народными мастерами, обладают древнейшей
историей, идентичной с древними сазами. Достойны внимания предположения профессора Рафика
Имрани об этом. Он пишет: «Устройство лада саза Садига Султанова в 1958 году, привязанные к грифу
этого саза лады идентичны древности. То есть используемая в древности звуковая система в течение
более чем 2000 лет в Борчалинской ашугской среде не подверглась изменениям. Этот пример показывает
нахождение Ашугом Шенликом древнего грифа в основании звуковой системы, опирающейся на
древность, идущего из Борчалинской, Нахчыванской, Тебризской ашугской среды» [8, 23].
Существование таких мастеров, как Озан Ибрагим и Озан Гейдар в Гейчинской ашугской среде
показывает отличие этой среды от других сред. Поскольку доказательства, подтверждающие широкое
распространение озана, коркутства были отмечены в предыдущей главе, не считаем необходимым
повторять сказанное. Хотим лишь напомнить, что формирующиеся на традиции озана мастера,
сохраняямотивы героизма, впитали образ Короглу в дух народных мастеров – ашугов, заложили основы
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
120
Гейчинского короглуханства. Этот резонанс распространился и по окружающим средам, закрепился в
Гянджабасарской ашугской среде на более высокой вершине, превратился в основную традицию.
Гейчинская ашугская среда, ее образная состема и своеобразные особенности не раз привлекались к
исследованию в Азербайджанской фольклористике [9, 169].
Одним словом, поскольку у Гёйчинской ашугской среды есть значимое место среди азербайджан-
ских ашугских сред и сильное влияние на другие среды, она создавала все новые возможности для
прогресса, обогащения ашугской среды, и в исполнительстве проявился большой прогресс. Дальнейшее
развитие высокой исполнительской культуры в настоящее время в Гянджабасарской ашугской среде,
появление поколения мастеровитых ашугов-исполнителей, продолжение многочисленными ашугами-
исполнителями исполнительских традиций связано с идущими именно из Гёйчинской ашугской среды
творческими вопросами и самобытными традициями среды. Да, хотя Гёйчинская ашугская среда под
воздействием армянского вандализма и пала, традиции, отношения наставников и учеников, особенности
исполнения, древние традиции озана среды существуют в Гянджебасаре. Среди местных известных
народных мастеров жили и творили, участвовали в развитии среды, создавали образцы высокой поэзии,
обеспечивающие её богатство и свежесть, проявляли мастерство в исполнении мастера Гёйчинского
происхождения.Все отмеченное в очередной раз сообщает об особом месте, значении Гёйчинской
ашугской среды в азербайджанском ашугском творчестве.
Список использованной литературы:
1 Будагов Б., Гейбуллаев Г. Толковый словарь топонимов Азербайджанского происхождения в Армении. – Баку: Огуз эли, 1998. – 151 с.
2 Гейбуллаев Г. Древние тюрки и Армения. – Баку: Азернешр, 1992. – 140 с. 3 Гаджибеков У. Избранные произведения. – Баку: Язычи, 1985. – 653 с. 4 Намазов Г. Азербайджанское ашугское искусство. – Баку: Язычи, 1984. – 192 с. 5 Мамедова Т. Борчалинская ашугская среда. Автореферат диссертации на соискание ученой
степени кандидата филологических наук. – Баку: 2001. – 24 с. 6 Шушинский Ф. Народные музыканты Азербайджана. – Баку: Ишыг, 1985. – 480 с. 7 Набиев А. Ашугские школы Азербайджана. – Баку: Нурлан, 2004. – 310 с. 8 Имрани Р. Тюркские музыкальные лады в античности и их влияние на восточную культуру. -
Международыне музыкальные издания. – 2010. – 230 с. 9 Касумова А.М. Некоторые вопросы исследования Азербайджанских гачагских дастанов //
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки». - № 1(59). – 2017. – С.169-173.
МРНТИ 17.71.01
Б.Д. Керімбекова1, Ә.Н. Қуанышбаева
1
1Сулейман Демирель атындағы университет,
Қаскелең қ., Қазақстан
ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ-ҚЫРҒЫЗ ПОЭЗИЯСЫНДА «УАҚЫТ/ЗАМАН» ҰҒЫМДАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ
Аңдатпа
Мақалада өз бастауын алдыңғы дәуір ақындарынан алған ХХ ғасыр басындағы поэзия туралы сөз болады. Негізгі мақсат «уақыт/заман» бейнесін ашуға бағытталғандықтан, ең алдымен, ХХ ғасырдағы қоғам, адам, ұлт бейнесі, сол кездегі тарихи жағдай туралы айтылып, Ахмет, Міржақып, Мағжан сынды қайраткер ақындардың көзқарастары баяндалады. Олардың сол кездегі қазақ қоғамына берген бағасы көрінеді. Елін азаттыққа, білім-өнер үйренуге шақырған ақындардың, соның ішінде қазақ ақыны Мағжан мен қырғыз ақыны Қасымның отты жырлары арқылы сол кездегі заман бейнесі сипатталады. Қос ақынның туындыларын салыстыра келе, олардың мазмұн, түр, идея тұрғысындағы үндестіктері де айқындалады. Мағжан мен Қасым өлеңдері арқылы заман бейнесін айқын көрсететін негізгі бірліктер анықталып, ақын-дардың уақыт, оның ішінде балалық шақ, жастық шақ, өмір туралы философиялық ой-толғамдары талданады.
Тірек сөздер: уақыт, заман, ХХ ғасыр басындағы поэзия, әдеби байланыс, ортақ идея, оқу-білім, азаттық.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
121
Керімбекова Б.Д.1, Қуанышбаева Ә.Н.
1
1 Сулеймен Демирел ат. университет
ОБРАЗ «ВРЕМЕНИ/ЭПОХИ» В КАЗАХСКОЙ И КИРГИЗСКОЙ ПОЗИИ
НАЧАЛА ХХ ВЕКА
Аннотация
В данной статье говорится о поэзии начала ХХ века, в которой главным источником являются
произведения акынов предыдущей эпохи. Основной целью является раскрытие образа «времени и эпохи».
Поднимаются вопросы касающиеся человека, нации, исторического состояния ХХ века и предоставляются
мнения деятелей-поэтов, таких как Ахмет, Міржақып, Мағжан. Отображается взгляд авторов на жизнь
казахов того времени. Описывается образ эпохи через произведения поэтов, а именно казахского поэта
Мағжана и киргизского поэта Касыма, которые призывали свой народ к свободе, к знаниям и искусству.
Сравнивая произведения Мағжана и Касыма выясняется сходство содержания, вида, идей их произведения
и выявляются основные художественные единицы, характерезующие образ эпохи. В заключении
представлен анализ на философские мысли поэтов о времени, в том числе о детстве, о молодости и жизни.
Ключевые слова: время, эпоха, поэзия начала ХХ века, литературная связь, сходство идей, знание,
свобода.
B.Kerimbekova1, A.Kuanyshbayeva
1
1Suleyman Demirel University
THE REFLECTION OF THE CONCEPTS OF "TIME / HOPE” IN THE KAZAKH AND KYRGYZ
POETRYOF THE XX CENTURY
Annotation
In this article it is told about poetry of the beginning of the XX century in which the main source are works of
poets of the previous era. A main objective is disclosure of an image of "time and an hope". Questions of
concerning person, the nation are brought up, a historical condition of the XX century and opinions of poets, such
as Akhmet, Mirzhakyp, Magzhan are provided. The view of authors of life of Kazakhs of that time is displayed.
The image of an era through works of poets, namely Kazakh poet Magzhan and Kyrgyz poet Kasym who called
the people for freedom, for knowledge and art is described. Comparing Magzhan and Kasym's works similarity of
contents, a look, the ideas of their work becomes clear and the main art units characterizing an image of an hope
come to light. The analysis on philosophical thoughts of poets about time, including about the childhood, about
youth and life is presented in the conclusion.
Key words: time, hope, poetry of the beginning of the XX century, literary communication, similarity of the
ideas, knowledge, freedom.
ХХ ғaсыр бaсындaғы Ә.Бөкейхaн, A.Бaйтұрсынұлы сияқты ұлт зиялылaры бaстaғaн Aлaш идеясының
aрғы тегі ХІХ ғaсырдaғы «Зaр зaмaн» aқындaрының қaзaқтың aзaттығын aңсaғaн aйшықты жырлaрындa
жaтқaндығы aнық. Тек ХІХ ғaсырдың aлғaшқы жaртысындa қaзaқ дaлaсының әр тұсындa бaстaлғaн
поэзиядaғы отaршылыққa нaрaзылық идеясы мен Кенесaры Қaсымұлы, Исaтaй-Мaхaмбет бaстaғaн aшық
күрескерлік ХХ ғaсырдың бaсындa пісіп жетіліп, үлкен ұлттық мәдени-сaяси қозғaлысқa aйнaлды. ХІХ
ұқсастық мол. Сөзіміз дәлелді болу үшін қос шығарманы салыстырып көрсек, бірінші байқағанымыз – екі
ақын да поэмаларын лирикалық шегіністермен бастайды. «Батыр Баянда»:
Түйіннің тоқсан түрлі шешуі бар
Әдемі ертегідей баяғыда.
Әдемі өткенді ойлап айнымасам,
Сұм өмір күшті уын аяды ма? [3, 136 б.] - деген
шегініс пен «Жаңыл мырза» поэмасындағы:
Өткен күн кадырданбай калган болсо,
Жалындап жаз жүрөгү неге жансын?
Өткен күн укканга бир, көргөнгө бир,
Сакталмак, ардакталмак жугузбай кир...
Тек гана мен жолоочу куш качырган,
Ыр ырдап, көктү карап көңүлүн баскан [4], - деген
жолдардың бір-бірінен стильдік, бейнелік түрғысында айырмашылығы болғанмен, идеялық мотиві
жағынан ұқсас. Екеуінде де қазақ, қырғыз елдерінің тәуелсіз, азат кезеңін еске алу мотиві бар.
Байқап отырғанымыздай, екі ақын да өткен күнді азаттықпен, салтанатпен, сәнмен, дәулетпен
байланыстырады. Бүгінгі күнге көңілдері толмайды. Мағжан желдей зулап кеткен, бостандықта өткен,
қалауыңды жасайтын жыл құсындай ерікті күнді сағынатынын жырға қосса, Қасым:
Өткөн күн – желдей соккон эрки чексиз,
Өткөн күн – көк деңиздей түпсүз, четсиз.
Өткөн күн сулуу сүрөт ойлогонго
Теңдикти, эркиндикти элестеткич [4 ], - дейді.
Өткен күндегі азаттықты, теңдікті сұлу сурет түрінде елестетеді.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
124
Тағы да Мағжан бейне күндей жарқын болған өткен күн - алтын шығар деп сауал тастап, «Айға»
деген өлеңінде менде де бұрын тәж бенен тақ болған, жас едім, жалынды едім, батыр едім, ол уақытта
қолыма бақ қонып еді деп Аймен сырласады. Өткен күнді ертегі деп есептеп, жалғыз ғана желден жүйрік
ой жететін «өткен күн – ұстатпайтын сұлу сағым» десе, енді бірде:
Өткенді әркім мақтайды,
Білмеймін, өткен алтын ба?
Болмаса, мақтау өткенді
Адамзаттың салты ма? [3, 58 б.] - деп
ой толғайды. Қариялар желкілдеген жас заманды жақтырмай өткенді мақтайды. Оларда заң да, әділдік
те, жақсы да болған. Әр адам «өткен – артық» деп есептейді, жаңаны мақтамайды дей келіп, ақын өтірік
пе, шын ба, ол анық емес, әйтеуір «өткен – аяулы» деп түйіндейді. Қасым болса:
Ой чиркин… күн экенсиң өткөн заман,
Тамшанткан, такылдаткан,таң калтырган.
Кийиктей эркин өскөн элиң кандай,
Кайгысыз, убайымсыз ыр ырдаган [4], - деп
ойша өткенге оралады. Киіктей еркін өскен елімен бірге, тамсантқан, таң қалдырған дәуренін есіне алады.
Қайғысыз, уайымсыз жыр жырлаған, қайта жылжып келмейтін өткен күнді – күн екенсің деп толғанады.
Тағдыр-талайы ұқсас, сүрген дәурені бір туысқан халықтар өкілдерінің көтерген мәселелері мен
алдағы мақсат-мүдделері де бір болуы заңды нәрсе. Уақыт талабынан туындаған мүдде ортақтығы,
мақсат бірлігі қазақ-қырғыз ақындарын халықгы ескіліктің бұғауынан құтылып, жаңалыққа ұмтылуға,
«жарқырап күн туған ақ таңды» қарсы алуға шақырады. Ұлт зиялылары азаттықтың ақ таңы – оқу-білім
алу, өркениетке ұмтылу деп білді. Бұл ретге Қасымның «Таң», «Бүгінгі күн», «Жастарға» т.б. өлеңдері
мен Мағжанның «Бір күні», «Тек таң атсын», «Жаралы жан» т.б. шығармасында ғасыр басындағы қоғам
өмірін сипаттайтын көптеген өзекті мәселелер қарастырылады. Ақындардың ойынша ақ таң – азат
ғасырдың таңы. Бұл пікірді Мағжан мен Қасымның Алашорда құрылған кезеңдегі өлеңдерінен айқын
байқауға болады. Мысалы, Мағжан уақыты ауыр өтетін қап-қара түнде халық көзінен жас төгіп бір
Пайғамбарды күтетін айта келіп:
Күншығыстан таң келедi – мен келем,
Көк күңiренеді: мен де көктей күңiренем.
Жердiң жүзiн қараңғылық қаптаған,
Жер жүзiне нұр беремiн, Күн берем! [3, 62 б.] - деп
азат ғасыр, еркін заман сыйлаушы ретінде мен, мендей азаматтар келеді дейді. Ал Қасым:
Агарды күн чыгыштан эрик таңы,
Үмүткөр мейнеткордун кеди чагы.
Агарып аткан таңга салам берип
Чуулады табийгаттын түрлүү жаны [4], - деп
өзінің қуанышын білдіріп, барлық тіршілік иелерімен бірге ерік таңын қарсы алады. Атқан таңның
дүниені нұрмен көмгенін, қураған әртүрлі гүлдердің қайта өнгенін, ел басындағы қиындық іспетті тау
басындағы қар мен суықтың бірі қалмастан бәрі кеткенін баяндайды. Мағжан өзін жер жүзіне нұр беретін
бір Пайғамбар есебінде таныса, Қасым азаттық таңын хабарлаушы ретінде «ер Алаш атқан таңға сәлем
бер, нұрына кір, замандасыңды құттықта» деп сандуғаш болып сайрайды.
Белгілі Алаш қайраткері, қырғыз ұлт-азаттық қозғалысың басшысы болған, елінің еркіндігі мен
өркендеуі жолында поэзияда да, ғылым да да, саяси өмірде де аянбай еңбек еткен Қасым Алашорда үкіметі
орнаған тұсты ерекше екпінмен жырлап, сол заманды теңдік заманы, жақсы заман деп бағалайды:
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
125
Ырас ак, жакшы заман, ниеті кең: Кары-жаш, аял, эркек – баарына тең [4].
Сондай-ақ ақын азаттық таңы үшін сүйінші сұрап қана қоймай, «Алач ели алдыда жүр», тұлпары-мызға мінейік, қуанайық, ойланайық деп жастарға ой тастайды:
Ойло жаштар, ойно жаштар! Аткан таң мене чыкты күн. Жүрөктөгү дартты жоголт, Кара булут, кетти түн [4].
Уақыттың бір қыры заман болса, бір қыры – адам. Нақты айтсақ, адамның өмірі. «Өмір – заман, жазыда бар, қысы бар» деп Мағжан өзі атап өткеніндей, өмір – бізге өлшеніп берілген уақыт. Ол қаншаға созылатынын өзі ғана біледі. Біз тек оның қандай болатынына, қалай өтетініне ғана әсер ете алуымыз мүмкін. Қалғанының барлығын уақыт өзі шешеді.
Жел сокмок, жер айланмак, дарыя ташмак, Күн да түн ала салмак, алмак-салмак. Жаш акмак, жар айнымак, жалын өчмөк, Эски өтмөк, жаңы жетмек, орун басмак [4], - деп
Қасым Тыныстанов тереңінен жырлағандай, біз де дүние есігін ашамыз, ержетеміз, бойжетеміз, басымыз-дан түрлі дәурен өткеріп, қартаямыз. Бұл туралы Мағжан:
Өтер жылдар – қайғырармыз, күлерміз, Өтер жылдар – сарғаярмыз, кеберміз, Өтер жылдар – қартаярмыз, өлерміз, Бірте-бірте құрып шамдай сөнерміз [3, 77 б. ] , - дейді.
Табиғат та солай. Бүр жарады, өседі, өнеді, қуарады. Өз уақытымен барлығы өзгереді. Бар дегеніміз жоқ болады, бұрын болмағандар пайда болады. Мағжан да, Қасым да өздеріне дейінгі барлық ақындар секілді уақыттың осы бір құдіретіне тоқталмай кетпеген. Мысалы, Мағжан ең алдымен ең бір ерке кезең балалық дәуренге:
Балалық шағың Патшаның тағы Ала алмас оны бағалап [3, 83 б.], - деп балалық шақты бәрінен жоғары қойып, тіпті, патшаның тағына
де теңгермейді. Кейіннен жастық шақ туралы ой қозғап, осы кезде алдағы күнді ойлап, білім үйрену керектігін «қайтпас уақыт, қал дәмін татып, бос өткізбе еркелеп» деп ескертеді. Жастық – бағасыз, оның қадірін санасыз ғана білмейді деп жастарды уақытында білім үйренуге шақырып, ойын:
Жастық – алтын, Құрып қал салтын, Салты оның – үйрену... ...Надандықтан жирену[3, 54 б.], - деп түйіндейді.
Елім деп, жерім деп ғұмырында қиындықты көп көріп, тағдырдың қатал сынына ұшыраған жалынды
ақын Мағжан кейбір сәттерде уақытқа мұңын шағып, «Шық-шық!» деп соғып тұр, Тоқтаусыз бұл сағат, - деп кей сәтте ішкі наласын білдіреді. Адамзат ең бірінші жаралғанда сұм дүниенің көңілі шат болатынын, кейін оған жат болатынын, адам дүне есігінен кірместен сағаттың «шық, шық» деп қоймайтынын, адамның бұл өмірде дән рақат көрмейтініне көңілі толмай, ойын:
Мінекей, бұйырып тұр Бұл сағат деп: «Шық-шық!» ...мойның бұр, Сен де шық, сөзін ұқ [3, 47 б.], - деп аяқтап, уақыттың билігін
еріксіз мойындайды.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
126
Мағжан, әсіресе, осы сарындағы өлеңдерін уақыт – өмір, өмір – заман ұғымдарының аясына
сыйғызып, түрлі философиялық ойларды тереңінен қозғайды. Өмірге деген өзінің адамдық, одан кейін
ақындық көзқарасын танытады. Мысалы, Мағжан мына бір өлеңінде «өмір – мұз», «өмір – жалын», «өмір
– дауыл», «өмір – сынап» деп метафоралық тәсіл арқылы өзінің ойын ұтымды жеткізеді, адамға сол
сынаптай құбылған өмірді бір Тәңірдің сыйлағанына да баса назар аудар аударады:
Адамға берген Тәңірі өзі аз өмір,
Бұйрығы: «Жаса-дағы, жерге көміл!»
Бірде мұз, бірде жалын, бірде дауыл,
Құбылған өмір – сынап, бейне көңіл [3, 88 б.].
Бұл өлеңінде ақын өмірдің бірқалыпты болмайтынын бірде суығымен, бірде ыстығымен келіп, өзгеріп
тұратынын жоғарыдағы метафораларды қолдану арқылы тура жеткізе алған. Одан бөлек тілімізде «сынап-
тай сырғыған уақыт» деген де қолданыс бар. Бұл өмірдің көзді ашып-жұмғанша тез өте шығатынын
аңғартады. Енді бірде ұзын жолда қиналсаң, жас төксең, жұбататын жарың кім болады, ондай жақы жолдас
таба да алмай қаласың, басыңды бұлт шалғанда ата-ана да жақын болмайды, сенің көз жасыңда ешкімнің ісі
жоқ, барлығы жанған жаныңды көрмейтін соқырға айналады, сондықтан да ақын «өмір – зәндем, қара
бұлтты қара түн» деп есептейді. Адамның өмірі – тағдырдың ойыны екенін білуіміз керек. Әлі ақ,
жастығымыз өтеді, көздің нұры кетіп суаламыз, сүмбіл қара шаштар да өз реңін жоғалтады, бұл сұм
тағдырдың мазағы деп адам уақытының өтіп бара жатқанын оның өз келбеті арқылы суреттейді. Өмір – тек
бүгінгі күн деп ескертеді. Тағдырдың тезіне көп ұшырағандықтан ба ақын үнемі «сұм жалған» эпитетін
өмір сөзімен қатар қолданады:
Басы – сайран, сұм жалғанның соңы – ойран,
Адам өмірі – тағдыр ойыны, Біл де ойлан!
Есіл жастық ескен желдей гуілдеп,
Әлі-ақ кетер жүректен от, күш бойдан [3, 91 б.].
Өлеңге тереңірек үңілсек, осы тұста ақынның өкінішін анық аңғарамыз. Ақын бұл идеядағы өлеңдерін
уақытқа мойынұсынумен тәмамдайды. «Өмір – өзен» деп уақыттың билігін мойындап, ешкім де оны
бағындыра алмай, биіне көніп кете беретінін, мәңгі өмір сүрмейтінін жеткізеді:
Өмір – өзен, сылқ-сылқ күлер, сылдырар,
Қайда ағады, оның жөнін кім сұрар?
Аққан сумен біз де ағармыз, кетерміз
Ағынға ермей, жағасында кім тұрар? [3, 96 б.].
Сонымен қатар бұл өмірдің адамға сынақ есебінде берілгенін тағы бір есіне алып, оқырманды да
«өмір – көпір, от үстіне салынған, ойлап қана өт, шарпу көрме жалыннан» деп ескертеді. Эстетикалық
объектінің сыртқы дүние, әлеммен байланысы алуан түрлі әсерлерден құралады. Ал аңыз, хикаяттар,
әпсаналар туралы шығармашылық үдеріс мұлде басқа жағдайда өтеді. Мұнда уақыт та басқа[ 6, 157 б.].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Омарұлы Б. Бұғауға бағынбаған жырлар. – Алматы: “Ана тілі”, 1998. – 265 б
2 Байтұрсынұлы, А. Маса: өлеңдер мен көсемсөздер. – Алматы: Раритет, 2005. – 348 б.
3 Жұмабаев М. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1989. – 302 б.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
127
МРНТИ 17.07.41
Ә.Д. Қабылов1
1Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университеті,
Ақтау қ., Қазақстан
М.МАҒАУИННІҢ АЛҒАШҚЫ ӘҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ИРОНИЯЛЫҚ АСТАРЛАР
Аңдатпа Мақала көрнекті қазақ жазушысы Мұхтар Мағауиннің алғашқы әңгімелеріндегі ирониялық қолда-
ныстарға арналған. Қаламгердің философиялық-эстетикалық ойлауының негізгі категориясы, көркемдік әлемінің ажырағысыз бөлігі ретінде ирония жазушының алғашқы шығармаларынан бастап белсенді қолданылып, суреткерлік стилінің бір қыры түрінде қалыптасты. Автор қаламгердің «Мынау диалект ғой», «Кешқұрым», «Әйел махаббаты», «Күтпеген кездесу» секілді әңгімелеріндегі иронияның стильдік қызметіне талдау жасайды.
Салыстырмалы түрде нақты контексте ажырату оңай көрінгенмен, иронияға ғылыми тұрғыда нақты анықтама берудің қиындығы оның басты қасиетін, әмбебап қызметін айқындаудың күрделілігінен көрінеді. Әсіресе, көркем-поэтикалық мәтіндердегі иронияны талдап, оның мән-маңызы мен поэтикалық қолданысын айқындаудың күрделілігін айтуға болады. Иронияның бірегей көркемдік құрал ретіндегі қасиеті – айтылған жайдың екіұдайлық қабылдауға ыңғайлылығы. Мұндай ирониялық баяндаудың мәні контекске қарай ашылып, діттеген межесіне жетіп отырады. Өзінің амбиваленттік табиғатына сәйкес ирония кейде адамдық болмыстың сипаттық көрінісі, кейде жалғандықты әшкерелеп, нағыз құндылықтарды табудағы құрал болып та келеді. Сондықтан әдебиеттегі иронияның типтерінсіз көркемдік жүйелерді, олардың философиясын, образдар жүйесі мен поэтикасын пайымдау оңай емес.
Түйін сөздер: ирония, стиль, көркем мәтін, суреткерлік шеберлік, көркем образ, көркемдік әлем, сюжет.
А.Д. Кабылов
1
1Каспийский государственный университет технологий и инжиниринга имени Ш.Есенова
ИРОНИЧЕСКИЙ ДИСКУРС В РАННЫХ РАССКАЗАХ М.МАГАУИНА
Аннотация
Статья посвящена функцию иронии в ранных рассказах М.Магауина. Как основная категория философско-эстетического осмысления, составная часть художественного мира писателя ирония активно применяется с ранных произведениях писателя и формировалась как одной из грани идеостиля художника. Автор анализирует стильевую функцию иронии в ранных рассказах писателя как «Это – диалект», «Вечерком», «Женская любовь», «Неожиданная встреча».
В художественно-поэтических текстах определить иронию и важность ее поэтических применений требует концептуального анализа. Как уникальный художественный прием ирония обладает свойству амбивалентности. Суть иронических повествований и изображений расскрывается по контексту и создает целевой эффект. В соответствии свой амбивалентной природе ирония является иногда характерным изображением общественных действейтельности, иногда средством искания истинных ценности обличая человеческих недостатков. Поэтому без художественных типов иронии в литературе трудно осмыслить художественных систем, их философии и поэтики.
Ключевые слова: ирония, стиль, художественный текст, художественное мастерство, художествен-ный образ, художественный мир, сюжет.
A.D. Kabylov
1
1Caspian State University of Technology and Engineering named Sh.Yessenov
IRONIC DISCOURSE IN EARLY STORIES OF M.MAGAUIN
Annotation
The article is devoted to the function of irony in the early stories of M.Magauin. As the main category of philosophical and aesthetic interpretation, in the part of the writer's artistic world irony is actively used in the early works of the writer and was formed as one of the boundaries of the artist's ideology. The author analyzes the style function of irony in the early stories of the writer as "It is a dialect", "In the evening", "Women's love", "Unexpected meeting".
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
128
In artistic and poetic texts, to determine the irony and importance of its poetic uses conceptual analysis is
required. As a unique artistic method irony has the property of ambivalence. The essence of ironic narratives and
images is revealed in context and creates a targeted effect. In accordance with its ambivalent nature, irony is
sometimes a characteristic depiction of social action, sometimes a means of seeking true values by exposing
human flaws. Therefore, without artistic types of irony in literature, it is difficult to comprehend artistic systems,
әңгімелерінен де көруге болады. Мұндағы иронияның мәні шығарма мазмұнындағы идеялық қайшы-
лықтардан туындап жатады.
«Әйел махаббатындағы» (1961) мектепте бірге оқыған құрбылар Зия мен Бәтиманың он екі жылдан
кейін кездескенде өткен-кеткенді еске ала отырып баяндаған Зияның институтта жүрген жігіті Төлеген-
мен арадағы махаббат хикаясы шығарманың негізгі желісін құрайды. Кезінде соншалықты бір елеулі
көрінбегенмен, өмірінде ерекше із қалдырған махаббат сезімі арада қаншама жыл өтсе де, кейіпкердің
жадынан өшпей, қайта өміріңді өзгертіп жібергендей көрінетін сәтсіз махаббат линиясының түпнегізінде
тағдыр тәлкегінің өрнегі жатыр.
Өмірде аяқастынан өткенді еске түсіріп, тіпті тірлігіңді опан-топан қылып, тағдырыңда басқа арнаға
бұрып жіберетін шешуші сәттер болады. Зия да сондай күтпеген кездесуге тап болады. Арыстанға
тұрмысқа шыққаннан кейін Төлегенді ұмытып та кеткендей еді. Новосибирскіге көшіп барғаннан кейін
ойда жоқта кезекті клиентіне барар жолда жындыхананың қасынан өтіп бара жатып, өзіне бүйірден
біреудің қадала қарап тұрғанын сезеді. Жалт қараса, үсті-басында сау тамдығы жоқ, шашы ұйпа-тұйпа,
сабалақ біреудің шарбаққа жабысып, бұған тесіле қарап, қимылсыз сілейіп тұрғанын көреді. Мұны танып
қалған ол баж етіп қолымен бетін басып теріс қарап кетеді. Бұл – Төлеген еді. Бірнеше күннен кейін
жындыхананың дәрігеріне барған Зия мәселенің анық-қанығына жетеді.
Осыдан алты-жеті жыл бұрын ағайындарының бірі Төлегенді осында әкеліп тапсырыпты. Шөп
шауып жүргенде айдалада ұйықтап қалған екен. Содан аурулы болып, осы жындыханаға түскен. Мұнда
бірде-бір тентектік көрсетпеген. Көп үндемейді екен. Тек кейде белгісіз бір әуенді айтып, бір бастаса
жуық арада қоймайтын көрінеді. Тек соңғы үш күннің ішінде қатты азаптанып, бүгін таңға жақын дүние
салыпты. Зияның жан дүниесі астан-кестен болады. Әйтеуір батылы жетіп, Төлегеннің сүйегін алып, өз
қолымиен шығарады. Сол үшін Арыстанмен арада жанжал шығып, ақыры өзіне бақытсыздық әкелген
қаланы да, Арыстанды да тастап, Алматыға тартып отырады.
Кезінде өзі жақсы көріп тұрса да, онысын ашық білдірмей, Төлегеннен тартып алғандай болған батыл
Арыстанға еріп кете барған мұның сол бір қылығы орны толмас өкінішке ұрындырады. Төлегеннің
сүйегін алуға барғанда алған мұның суреті оның төсқалтасынан шығыпты. Сол суретті өмір бойы өзімен
бірге сақтапты: «Өзім жат біреудің құшағында жатқан кездерімнің бәрінде де суретім Төлегеннің төсінде
тыныстапты. Мен арам денемді сатып, алдамшы сезімге елітіп жүргенімде оның осы жансыз суреттен
басқа сүйеніш етерлік ештеңесі болмаған...» [4,28]. Ал мұның енді Төлегенді еске түсіріп, көңіл
жұбататын сол оның жазған соңғы хаты мен әлгі бір әні ғана.
Махаббат – жұмбағы көп сезім. Ал әйел махаббаты – өздерінің жанының жұмбағындай құпиясы мен
қалтарыстары мол шеткіз-шексіз әлем дерсіз. Шебер жазылып, шынайы сомдалған әңгімені Зия
бейнесінен әңгіме эпиграфына алынған Г.Мопассанның «Иә,... шын сүйе алатын тек әйелдер ғана», –
деген сөзінің растығына қол қоясыз. Осындай баянсыз махаббат хикаясы «Күтпеген кездесу» әңгімесінің де сюжетін құрайды. Мұнда
баяндаушы кейіпкеріміз күтпеген жерден трамвайда кездесіп қалған аяғы кемтар, оң аяғына тізеден төмен протез киген бейтаныс жігітпен дүкенде «жылынып тұрып», оны кенет тани кетеді. Бұдан бірнеше жыл бұрын, студенттік кездегі өмірінде уақытша жолы тоғысқан жігіт Көшім болып шығады. Әңгімешіміз үшінші курста ЖенПИ-ді жағалап жүріп танысқан Күлмира деген қызға барып жүргенде оның құрбысы Әдияға осы Көшім келіп жүреді. Әдия оған қарамай қойған соң ғашықтықтың отына әбден шарпылған Көшім байғұс оған: «Сенсіз өмір сүре алмаймын, енді маған өлім артық» деп хат қалдырып, сол күні трамвайдың астына түсіп, жарымжан боп қалады. Содан қыздардың өтінішімен өлең жазған дәптерін өзіне қайтарып бермек болып бұл ауруханада жатқан Көшімге барады. Алайда дәптерді Көшімге тапсыра алмай, кері қайтады. Енді сол хабарды жеткізбек болып қыздарға барғанда, Күлмира жатақханада болмай,
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
131
Әдиямен сөйлеспек болып (Көшім махаббатының шынайылығын жеткізіп, қызды райынан қайтару мақса-тымен) оңаша алып шыққанда, сөз ыңғайын басқаша түсінген Әдияның мұның өзін сүйетіндігін айтып қалуының астарында шынайы сезімді бағаламау мен махаббаттағы өзімшілдікке деген ащы мысқыл жатыр.
Енді міне, арада көп жылдар өткеннен кейін сол Көшімнің аулашы болып істейтінін, өз тұрмысына риза қалпын көріп баяндаушының көңілі жайланады. Өзін таныстырып, өткен күндерді еске түсіруді жөн көрмейді. Ол да мұны танымастан кетеді. Сол күндерде махаббат хикаятын бастан кешкендердің әрқайсысының өз жолы болды. Әркім өз ниетіне сай несібеге қол жеткізеді, таза сезім, шынайы махаббат иелері ғана бақытқа лайық деген ишараны сеземіз: «Сонау бір жылдары өткен шағын ғана драманың кейіпкері болған төртеуміздің ішіміздегі бақытқа ең лайықты жан – осы Көшім еді. Ақыры өзінің мұратына жеткеніне қуандым [4,113].
Әңгімедегі концептуалдық иронияның арқауын ұстап тұрған кейіпкерлер – Күлмира мен Әдия. Оларға деген ашық ирония анық көрінбегенмен, оқиға орайындағы баяндау аясында адам болмысындағы рухани кінараттарға деген көңілтолмастық мысқыл-кекесін табы жатыр. Күлмираның сөздерінен, ниет-пиғылынан аңғарылатын көрсеқызарлық, безбүйректік, іштарлық секілді қасиетсіздікті жеткізуде автор иронияның тілдік иірімдерін шебер пайдаланады.
«Жаңылысу» әңгімесіндегі (1961) ирония өмірде кездесетін жағдаяттың төркініндегі оқыс шешім, тосын жайдан туындайды. Оқиға совхозға практикаға келген зоотехникалық-мал дәрігерлік институттың студенті Омарбай мен оның осында жүріп танысқан практикант қыздар – СХИ-дің электрофагінің студенттері Алма мен Бибі арасындағы қарым-қатынастың орын алуынан басталады. Осы үш-төрт айда Омарбай қызмет атқарып жүрген шаруашылықпен аралары қашық болса да, ара-тұра совхоз орталығына келіп, екі қызды киноға шақырады, көбінесе Алма әрнәрсені сылтауратып үйде қалып, Бибі екеуі қыдырады. Сабырлы да салмақты Омарды Бибі ұнатып қалады. Сөйтіп көңілінде үміт ұялайды, алайда күдік те жоқ емес: «Әрине, ол мені сүйеді, – деп ойлайтын, – тек айта алмайды. Соншалықты салмақты бола тұра қорғаншақ. Жігітке батылдық керек қой...» [4,33].
Сөйтіп жүргенде мәселенің түйіні кенеттен шешіле кетеді. Ойда жоқта автобус аялдамасында тұрған Омарбайды кездестірген екі қыздың түсінгені: оның әйелі босанып, дүниеге ұл әкеліпті, бойы елу бес сантиметр, салмағы төрт кило үш жүз жетпіс грамм! Қуанышы қойнына сыймай сөйлей береді: «...Шешем байғұстың тілеуі ғой. Көзім тірісінде бір немере сүйе алмай кетем бе деп, қатты армандаушы еді. Үлкен ағам, – үйленгеніне аттай сегіз жыл, – бір шикі өкпе дегенде зар еңірейді. Жеңгем де тамаша адам, ондай адам жаралмас. Тек не керек... Тұяғы бүтін тұлпар бар ма... Кеше ғана түскен біздің Сайраның өзі бір баланың анасы болып отыр. Ұл дейді. Төрт кило үш жүз жетпіс грамм!» [4,34].
Енді әңгіменің соңына – автобус жүріп кеткеннен кейін абдырап қалған екі қыздың сөзіне – ішкі ой-түйсігіне назар салалық:
« – Семьясына адал, неткен пәк жігіт, – деді Алма аздан соң, әлі қойыла қоймаған қараңғылықта оты әлсіз жылтырап, ұзап бара жатқан автобустың артынан қарап тұрып. – Бақытты әке!
– Ақымақ, – деді көзіне жас үйірілген Бибі, – Маубас!» [4,34]. Бұған қандай түсініктемеме керек? Алданған сенім! Ақталмаған үміт! Адыра қалған арман! Әңгіме финалындағы перепитиялық бетбұрыс нені меңзейді? Бұл сұрақтарға жауап беріп жату артық.
Және ол біздің міндетімізге де жатпайды. Оқырманның патша көңілі оны өзінше парықтайды. Мәселе, автордың осы бір қарапайым жайтты өзіндік өрнекпен көркем бейнелеп, оқырман пайымдауы үшін өзінше оңтайлы шешім ұсынуында. Мұндағы ирония күтілген жайдың ақыры басқаша қалып алып, кейіпкеріміздің ойынан алшақ жататын өзгеше шешім табуында жатыр. Өмірдің кейде болмашы өкініш ұсынатын сәттерінің, тағдырдың тылсымы мол мың тараулы жолдарының бір көрінісі дейміз де қоямыз да!
Ирония көптен бері зерттеуші философтардың, лингвистердің, психологтардың, әдебиеттанушылар-дың, әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың т.б. назарын аударып келеді. Әсіресе әлемдік гуманитарлық ғылымда ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бүгінгі күнге дейін иронияға деген қызығушылық толқыны толастаған емес. Мұндай қызығушылық – ғасырлар тоғысындағы адамзат өмірі мен қоғамдық санадағы серпінді өзгерістердің салдары екені сөзсіз. С.Зонтагтің пікірінше, жаңа дәуір «иронияның трагедиядан жеңімпаз шыққандығының» дәлелі болып табылады [5,213].
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Янкелевич В. Ирония. Прощение: Пер. с фр. / Послесл. В.В. Большакова. – М.: Республика, 2004. – (Б-ка этической мысли). – 335 с.
2. Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. – Алматы: Қазақпарат, 2005. 3. Мағауин М. Шығармалар жинағы. Он үш томдық. І том. – Алматы: Қағанат, 2002. 4. Мағауин М. Екі томдық шығармалар жинағы. І том. – Алматы: Жазушы, 1990. 5. Зонтаг С. Мысль как страсть. – М., 1997. – 480 с.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
132
МРНТИ 17.82.10
З.Ж. Мүтиев1, А.А. Ақболатов
2
1,2
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Орал, Қазақстан
ШӘҢГЕРЕЙ БӨКЕЕВ АҚЫНДЫҒЫ: ТАҚЫРЫП АЯСЫ, ИДЕЯЛЫҚ БАҒЫТЫ
Аңдатпа Қазақтың соңғы ханы Жәңгір ханның немересі Бөкеев Шәңгерей Сейіткерейұлы өз заманына сай
білім алған, өнер игерген, өз дәуірінің көзі қарақты аса сауатты адамдарының бірі болған. Ғылым, өнер, мәдениет, әдебиет саласынан мол хабардар Ш. Бөкеев туындыларының тақырып аясы, идеялық бағыты әр қилылығымен көңіл аударады.
Шәңгерей заман ағымын, дәуір бет алысын, өмір ахуалын терең түсінген адам болды. Ақынның орыс қоғамымен терең араласып, байланыс жасауы өз замандастарына қарағанда ел ішіндегі саяси-әлеуметтік жағдайды оңтайлы ұғынуының алғышарты болды.
Мақалада Ш.Бөкеевтің ақындығы, сөз өнерін игерудегі жаңашылдығы, ақын қолданысындағы көркемдеуіш-бейнелеуіш құралдарының ерекшеліктері талданады.
Түйін сөздер: лирик ақын, рухани жаңғыру, ғылым, өнер, мәдениет, әдебиет, философиялық әуен, символ, аллегориялық тәсіл, гуманист суреткер
Мутиев З.Ж.
1, Ақболатов А.А.
1
1Западно-Казахстанкий государственный университет им. М.Утемисова,
Уральск, Казахстан
ПОЭЗИЯ ШАНГЕРЕЯ БОКЕЕВА: ТЕМА, ИДЕОЛОГИЧЕСКАЯ ОРИЕНТАЦИЯ
Аннотация Внук последнего казахского хана Жангира Бокеев Шангерей Сейткереевич был одним из самых
образованных людей своего времени. В его работах наблюдается идеологическая ориентация и разнообразие в знании науки, искусства, культуры и литературы.
Шангери был человеком, который понимал время, эпоху и жизнь того времени. Тесное общение поэта с российским обществом стало основой для лучшего понимания политической и социальной ситуации в стране, чем его современники.
В статье анализируется поэзия Ш.Бокеева, его новизна в освоении ораторского искусства, особенности в использовании художественных и образных материалов поэта.
POETRY OF SHANGYEREI BOKEEV: THEME, IDEOLOGICAL ORIENTATION
Annotation The last Kazakh khan of Zhangir, Bokeev Shangerey Seitkereevich was one of the most educated people of
his time, mastered the art and mastered his art. Knowledge of science, art, culture, literature draws attention to the theme of Bokeev's works, his ideological orientation.
Shangery was a man who understood age, age and life. Deep communication between the poet and Russian society has become the basis for a better understanding of the political and social situation in the country than her contemporaries.
In the article Poetry Bokeeva, the novelty in mastering vocal art, the features of the poet's artistic and visual aids. Key words: lyrical poet, spiritual revival, science, art, culture, literature, philosophical melody, symbol,
allegorical approach, humanist
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
133
Қазақтың көркем әдебиеті – қазақ ұлтының рухани мәдениетінің біртұтас жүйесі боп табылса, ал оның
негізгі қабатын Өлке әдебиеті құрайтыны анық. Яки, әдеби өлкетануды зерттеу арқылы, Әдеби өлке әдебие-
тін қалпына келтіру нәтижесінде Елбасымыз атап өткен рухани жаңғыру мәселесі түбегейлі шешілмек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты
бағдарламалық мақаласында қазіргі таңда ұлттық сананы жаңғырту мәселелеріне назар аудара келе:
«Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда
ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Ғасырлыр қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің
рухани мәдениетіміздің бір парасы ғана» [1] деп атап көрсеткен болатын.
Өткен кеңестік дәуірде қалтарыста қалып, зерттелуі кемшін қап келе жатқан рухани мәдениет
өкілінің бірі – Шәңгерей Бөкеев.
Ш.Бөкеев ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орны бар, өзіндік жаңалығы мол
ақын. Шәңгерейдің туындылары алғаш рет Ғұмар Қараш құрастырған «Шайыр» (1911), «Көксілдер» (1912)
жинақтарында [2, 199 б.], Ахмет Байтұрсынов жиыстырған «23 жоқтау» (1926) кітабында [3] жарық көрген.
«Шайырда» ақынның өлеңдері «Сұлтан Шаһингерей Сеидгерей ұғлы Бөкеевтің жырлары» деген атпен
жарияланса, «Көксілдерде» ақынның М.Ю. Лермонтовтан аударған «Қашқын» поэмасы мен «Фунограф»
(кейінгі атауы «Эдисон») өлеңі басылып, Шәңгерейдің фотосуреті жарияланған. Ахаң құрастырған төрт
ғасырдың тарихи оқиғасын қамтитын «23 жоқтау» Шәңгерейдің «Құйрық атып құлия (Сыршы)» атты
өлеңімен ашылған. Шәңгерейдің өлеңдер жинағын бірінші рет 1933 жылы дербес кітап қылып шығарған
адам – Нұғман Манаев [4].
Н.Манаев жинаққа алғысөз жазып, ақынның ғұмырбаян дерегін түзіп, өлеңдерге түсінік берген. Қазақ
әдебиеттану ғылымында Ш.Бөкеев шығармашылығын зерттеу жұмысы да Н.Манаевтан бастау алады.
Сонымен бірге 1935 жылы басылып шыққан Елжас Бекеновтің «Ұлт қозғалысы және ұлтшылдық
әдебиет» (1935), [5] Е.Ысмайыловтың «XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті (1941) [6] аталған
еңбектерінде Шәңгерей шығармаларына заман ағымына қарай талдау жүргізіледі.
Ал орыс тілінде Москвада 1940 жылы шыққан «Песни степей.Антология казахской литературы» [7]
деген жинақта Ш. Бөкеев шығармашылығы алғаш рет сөз болады.
Кейіннен ақын шығармаларына назар аударған М.Әуезовтің «Әр жылдар ойлары» (1959) [8],
Қ.Жұмалиевтің «ХVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» (1967) [9]. З.Ахметовтың «Шәңгерей Бөкеевтiң
лирикасы» (1959) [10], Ы.Дүйсенбаевтың «XVIII–XIX ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының
жинағы» (1962) [11]. Б.Ақмұқанованың «ХХ ғасырдағы қазақ ақындары» (1989) [12], М.Мағауиннің
«Ғасырлар бедері» (1991) [13], Х.Сүйіншәлиевтің «ХІХ ғасыр әдебиеті» (1992) [14] т.б. әдебиеттанушы
ғалымдар еңбектерінде Шәңгерей ақындығына барлау жүргізілді.
Шәңгерейдің ғұмырнамалық баянын зерделеуге еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана қол жеткізіле
бастады. Ш.Бөкеевтің жасампаздық тұлғасын толыққанды зерттеген әдебиеттанушы-ғалым Мақсат
Тәжімұратов. Оның «Шәңгерей. Жасампаздық өмірі» (1998) [15] зерттеуі әдеби және тарихи деректілігі-
мен ерекшеленеді.
Шәңгерей Бөкеевті баспа бетінде қазаққа алғаш танытқан, әрине, Ғұмар Қараш болуы керек. Оның
«Жиһангер ханның немересі Сұлтан Шаһингерей Сейдігерей ұғлына» аталатын баллада жанрындағы арнау
өлеңі Ш.Бөкеевтің шығу тегін, әулетін, адами, имани тұлғасын көркем әдебиетте танытқан тұңғыш туынды.
Тіпті Шәңгерейтанудың алғашқы қадамы да осы мадақ жырынан бастау алады десек те дұрыс болар.
Ғ.Қараш Шәңгерейдің бүкіл бітім-болмысын, даралық жаратылысын осы арнау жырына сыйғызып жібер-
ген. «Сұлтандардың ішінде / Алғыр қыран сұңқарым, / Ойласа ойшыл көсемім, / Сөйлесе тілді шешенім» -
деп толғай келе «Алғыр жүйрік сұлтаным, / Ақылың жетіп алысқа / Ілгеріні болжадың» деп бір түйіндейді.
Ақынның шығу тегін таратуға келгенде автор «Түпкі бабаң белгілі / Баһадүр Шыңғыс хан екен, Арғы
атаң атақты / Әбілқайыр, Нұралы / Кіші жүздің елінде / Жарық бір жанған шам екен, / Бабаң Бөкей бас
болып / Көлденең жатқан Жайықтан / Көктей өтіп, ел бастап / Қоныс алған хан екен / Бергі атаң хан
Жәңгір / Еділ, Жайық арасын / Мекен етіп, шәр салып / Шар тарапқа жар салып, / Қарағаш пен қалмақтан
/ Сызық салып жер алып, / Қайраты асқан дана екен» тарихи оқиғалардан да хабардар етеді.
Шәңгерейдің еларалық мәселелерді шешудегі, дипломатиялық қарым-қатынастарды реттеудегі
шеберлігін ақын:
Самарқанд, Бұқар ашпаған,
Орынбор, Қазан шешпеген
Талай мүшкіл түйінді,
Бір ауыз сөзбен шешкенсің [17, 100 б.]
- деп суреттейді.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
134
Ғұмар туындысында Шәңгерейдің жоғарыда аталып өткеннен басқа да неше бір қырлары, адами-
имани іс-әрекеттері, көпке жасаған жақсылық істері де сөз болады.
Қазақтың соңғы ханы Жәңгір ханның немересі Бөкеев Шәңгерей Сейіткерейұлы өз заманына сай
білім алған, өнер игерген, өз дәуірінің көзі қарақты, аса сауатты адамдарының бірі болған. Орынбор кадет
корпусында, Астрахан гимназиясында оқыған деген деректер бар.
Шәңгерей заман ағымын, дәуір бет алысын, өмір ахуалын терең түсінген адам болды. Ақынның орыс
қоғамымен терең араласып, байланыс жасауы өз замандастарына қарағанда ел ішіндегі саяси-әлеуметтік
жағдайды оңтайлы ұғынуының алғышарты болды. Ғылым, өнер, мәдениет, әдебиет саласынан мол
хабардар Ш.Бөкеев туындыларының тақырып аясы, идеялық бағыты әр қилылығымен көңіл аударады.
Шәңгерейдің ақындығы туралы сөз бастағанда оның алдымен лирик ақын екендігін айту ләзім. Ақын
жырларының табиғаты оны лирик ақын есебінде танытады. Ақын шығармашылығында көлемді эпикалық
туындылар ұшыраспайды, алайда қысқа да тұжырымды, оқырманына ой салар шағын шығармалар мол.
Ал ұзақтау, бір сарындылау көрінетін өлеңдері лирика тегінің аясына молынан сыйып, тақырыптық-
идеялық сарынына қарай өріс алып, дамып отырады.
Шәңгерей туындыларының негізгі арқауы өзі өмір сүріп отырған дәуірдің тынысымен байланысты
боп келеді. Қай тақырыпты жырласа да шыншылдық, реалистік сипат басым. Әсіресе, философиялық
бағытқа мойын бұратыны аңғарылады. Өмір туралы толғаныстарында көңіл күйлік сарынмен қоса фило-
софиялық көзқарастарын да байқатып отырады. Мәселен, «Өмірдің өтуі», «Жалғаншы, жарық дүние»,
«Таудағы тас ұядан», «Ол күндерді тапсырдым», «Бұл дүние панилығын етеді екен» аталатын өлең-жыр-
ларында бұл өмірдің өткінші жалған, опасыз дүние екенін баян етіп, толғанады. Философиялық сарынға
құрылған бұл туындыларында ақын өмір құбылыстарын өзінің жеке пәлсапалық көзқарасына сай баян-
дайды. Оқырмандарына бұл өмір тіршіліктерінде болатұғын құбылыстың мәні мен мағынасын ұғынды-
рып, нұрлы насихат сөзін айтады. Мысалы:
Құдыққа құлан құлаған,
Құлағанды құрбақа
Қауып-қатерсіз ойнаған.
Ойлағанға бұл заман:
Қырда құлан жүрсе аман
Лаң, түрлі қазадан
Бақа жаны баз кешер
Құлағына құланның
Ойнаймын деп бойлаудан [18, 179-б.]
(«Өмірдің өтуі»)
- деп термелейді. Ақынның өңкей бір мысалдап, астарлап сөйлеуінің де мәні бар. Шәңгерей Бөкеев - хан
тұқымының ақ сүйектік қасиетін жоймай, ананың сүтімен, атаның қанымен тараған бегдарлық дәрежеде
өмір сүрген әулеттің өкілі. Өмірдің өтуін ақын өз көзімен көріп, куә болған оқиғалардан алып, баяндайды.
Символдық, аллегориялық тәсілмен жазылған өлең өрімінде астарлы сөйлеудің, пернелеп айтудың үлгісі
жатыр. «Құлан құдыққа құласа, құлағында құрбақа ойнар» деген мәтелдің өлең-жырда кеңінен тарқатылу
үлгісі бұл. Әр түрлі лаң, қазадан құлан аман жүрсе, бақаның жаны баз кешер болса, ал тағы бір қауіп
жолбарыстан болмақ. Сусаған құлан қақ іздеп, шөліркеп суатқа бет түзегенде:
Жолбарысқа жол тосқан
Қазалы құлан тап болар,
Бой жасырып ол жыртқыш,
Шыға бір шапса сайлаудан
Астарлы ұғыммен ақырындап, сатылап, шолу жасай келе дүниенің кезек екенін, күштілердің де
күштісі болатынын пернелей жеткізеді. «Іздегені тап болып, / Олжасына қарқ болып, / Маң-маң басып ол
қайтар, / Буынына түсіп жылы қан / Қайратына мас болған, / Қайдан білсін ол айуан?!» - алдында не күтіп
тұрғанын. Басында бөкен терісінен киген бөркі бар, сексеуілден тіккен күркесі бар, бауырына төсеген
тулағы бар, қаңбаққа жасырынған жүзі бар, білтелі қара мылтығы қолында, шақпақтап оған от беріп:
Жолында жатыр бір адам,
Қазаң жеткен жолбарысым!
Құмалақтай қорғасын
Аға шығар шаң беріп
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
135
Шәңгерей өмірдің бітім-болмысын аллегориялық топшылаулар арқылы сипаттай келе, оның соңғы
нүктесін қояды. Өлеңде стихиялы жоспар бар. Ол: құлан → бақа → жолбарыс → аңшы → қатын-бала
зары; теңеуі ≈ өмірдің өтуі. Ақын философиясы күрделі, мәңгілік ештеңе жоқ. Жасырынып жатып
жолбарысты атып алған мергенге тосқауыл қоятын – ғазірайыл (әзірейіл, жан алғыш періште) [18, 84-б.].
Дүние опа кімге еткен?!
Тереңді тонап олжа еткен,
Ғазірейіл жағын кезенсе,
Мергенім тірі қала ма,
Қатын-бала жылаудан? Өмірдің өтуін ақын символдық мәнде қақпаққылдай (құлан+бақа+құлан+жолбарыс+мерген+
ғазірайыл) ұғындырған. Өлең түйіні оқырманын ойландыруға жетелейді. Әр нәрсенің шегі бар, адам да,
табиғат та бір-біріне тәуелді, ешкім ешкімді жеңбек емес дегенді мегзейді туынды мазмұны.
Пәни бар жерде бақидын болатындығын ескертетін, жоғарыда талданған тақырып арқау еткен
туындының бірі «Жалғаншы, жарық дүние!» деп басталатын шағын жыр. Мұнда Ш.Бөкеев өмір туралы
толғаныс-насихатын кеңірек тарата әңгімелейді. Мысалы:
Жалғаншы, жарық дүние!
Бізден де бір күн қаларсың.
Піл сауырлы қара жер
Қойныңды ашып, қол жайып
Құшағыңа аларсың! [17, 180 б.]
(«Жалғаншы, жарық дүние!»)
- деп толғайды. Автор пайымынша бұл өмірдегі тұрмысыңа ризашылық керек. Мәңгілік ғұмыр жоқ
екендігіне оқырманын иландыруға асыққан ақының айтары кім-кімге де ой салғандай.
Ойқай, сонда күн қараң,
Басыңа ақ тас қойылса
Сөзбен түрлі безенген.
Үстіңе топырақ үйілсе
Шөккен нарға меңзеген
Ақын жалған дүниенің өткіншілігін барын сала тәптіштеп түсіндіреді. Нақты сипаттама береді, ілікті
сөздермен ой сабақтап, дәлелдеме жасайды. Өлең мазмұнында жалаң пікір жоқ, салмақты ой басым.
Өмірдің қандайлық сапалық қасиетті иеленетінін ақын өз түсінік-пайымының өлшемінде алып, қарас-
тырады. Содан да болса керек: «Тіл кесіліп, үн бітер, / Сайраған мұны жыраудан, / Таңдаған айтар: «Не
пайда / Мұндай сөзді жырлаудан?» - дейді. Сол себепті болса керек: «Дүние қуған көңілім, / Нәпсіменен
қарайған» - деп бұл дүниеде нәпсінің құлы болмай, азат ойлы ғұмыр кешуді насихаттайды.
Жалпы Шәңгерей танымында өмірдің құнын адамзат баласы кеудесінде жаны бар, алдында малы бар
уақытында бағалай білгені абзал. Өйткені «Хақ, диуанға асықтай, / Мұрат тапқан құдайдан» пенденің
соңғы барар жері белгілі болса керек. Сонда ғана көңілдің сап болатынын, жалғыз жатып күңіреніп,
қазаны ойлап толғанғанмен бәрі кеш болуы мүмкін. Ақын толғанысы өмірдің бағасын білу керек, құнын
түсіну керек сынды нұрлы насихатты уағыздайды.
Ш.Бөкеев өз шығармаларында қазақтың әдеби тілін молынан қолданған. Сөз саптау тәсілі, ой жүйесі
мейлінше бай және тұрақты. Сонымен бірге ақынның өмір сүрген дәуірінің ықпалына қарай кітаби
лексика тілдерінің (иран, араб, парсы т.б.) ықпалы да жоқ емес. Туындыларында шариғат заңдылықтары-
ның кейбір элементтері кездесуіне байланысты діни уағыз терминдері араласып отырады. Кей реттерде
ақын өзінің айтпақ ой-идеясының үддесінен шықпақ ниетте кейіпкерлерінің іс-әрекетін даралау үшін
құран тілінің, оның мазмұнының ізімен де жүріп отырады.
Ақын қолданған көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдарының жатықтығы сондай, оқырманын жалық-
тырмай жайымен елітіп, жетектеп отырады. Жүрекке жылы тиетін бейнелі сөздер мен тіркестердің
шоғыры мол. Троптар мен фигуралар мәтін мазмұнында үйлесімді өрнек тауып, шығарма әрін арттырып,
көркемдік қуатын шыңдай түседі.
Ажарлау құралдары туынды тақырыбына қарай түрленіп, күрделеніп, еселене өң алып, әр тұста өлең-
жырға мағына үстеп, жарығын төгіп, сәулесін шашып отырады. Шәңгерей өлеңдерінде негізінен эпитет пен теңеу жиі қолданылады. Ақын қолданысындағы эпитет
сөздердің басым бөлігі қазақ поэзиясында әу бастан бар тіркестерден тұрса, енді бірқатарын ақынның өзі
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
136
дүниеге әкелген. Айталық, шөккен нар, жарық дүние, көк қақпа, қара жер, қалы кілем, қызыл құм, тал шыбық, жас көңіл, алмас қылыш, шыбын жан, жылы қан, ақ көңіл, майлы сүйек, ақ ниет, асқар тау, алтын сырға, жалғыз жар, ақ бет, ақ тас, жап-жасыл жер жүзі, сап ауа, титтей арман, көк найза, жанат бөрік, қызыл шарқат, ақтан көйлек, аршын төс, алма мойын, ақ жүз т.б. эпитеттер ұлттық тіл байлығының асыл қазынасы болса, ақын оларды өз шығармаларында жаңғыртып, сәтті қолданған.
Ал, мына эпитеттерді ақынның өзі тудырған құбылту құралдарына жатқызсақ керек-ті. Олар: сусаған құлан, қазалы құлан, шая шөп, шыбын жан, бөкей тері, сексеуіл күрке, жалғаншы, жарық дүние, піл сауыр-лы қара жер, тас ұя, алалы сақа, саба құрсақ билер, еңіреген ерлер, бура сан, сұлу із, мойыл көз, тоқ жүз, қияқты төмпе, масақы келген шашақ, бәйшешек бет, ай белгілі ақ мешіт, жас көңіл, нән балық, алалы сақа, ақты асық, дәулет құсы, ата дәулет, бала дәурен, жан жолдас, тар төсек, асық жар, адыра нәпсі, иман жүз, ақша бет, тас болат, тар қапа, алтын тақыт, зор ғұлама ишан, барқыт төбе, зер қарғы, арық қу, жекей тері, ғалым адам, т.б.
Ақын жоғарыда аталып, тізбеленген эпитетті сөздердің баршасын өз жанынан шығарды деуден аулақпыз, десек те әу бастан бар халық тіліндегі сәулелі сөздерді өз шығармаларында жаңаша мағына үстеп, жандандырып, қайта тірілтіп, басқаша өң беріп қолданды.
Ұлттық тіл байлығын ұмыттырмай, күнделікті өмірде қолдануға лайықты етіп, жаңа бір ұғым туғызып, дамытып, жетілдіріп, жатсынбайтындай дәрежеге көтеруге еңбек қылған сөз зергерлерінің сапында Ш.Бөкеев те бар. Поэзияның көркем сөз өнерін жетілдіруші жанр екенін, рухани тәрбие құралы екендігін Шәңгерейдің кәміл ұққаны анық.
Ұлт поэзиясына айқындаудың біраз түрін, үлгісін алып келген Шәңгерейдің жырларында белсенді көрініс тапқан құбылтудың бір түрі - теңеу. Ақын құбылысты басқа затпен теңеп жеткізу амалдарын шебер меңгерген. Айталық:
Сұңқардай шалықтаған тас ұяның,
Болжаған жер қиянын, ер қиялым.
Мерт болған арыстандай айға шапшып,
Қайғылық айтып болған шер қиялым, Осы төрт тармақта ақын теңеу сөзді, бейнелі ой-образды күшейтіп, әсерлі ету мақсатында сұңқар
мен арыстанды таңдаған да оған - дай жұрнағын тіркеп теңеу тудырған. Әрине, автор теңеу тудыратын сөзді әдейі іздеп тапты деп айта алмаймыз. Ақын теңеулері оқырманға таныс, сол дәуірдің ұғымына, түсінігіне сай келетін халықтық қолданыстағы сөздер.
Жалпы алғанда ақын қолданысындағы теңеулер күнделікті мұқым жұртқа көз таныс заттар мен бұйымдармен жасалады. Мысалы: зер өрген шашбаудай, шайықтың ершатқа басатұғын мөріндей, қарындай үрген домалап, шыққан оқтай жаядан, түсі алтындай ақ сары, меруерттей ажары, қобыздай күңіренген, мақпалдай төсеп салған, мақпалдай көгеріңкі, күмістей жүзі балқыған;
2) Жан-жануар, аң мен құс, жәндік-хайуандарға қатысы бар теңеулер: құмалақтай қорғасын, лашын-дай сарыққан қиядан, шытақтай жұқа құлағы, нән балықтай, сұңқардай шалықтаған, арыстандай айға шапшып, жәнәттің бұлбұлындай, тіміскі ұры иттей, тағыдай таңда бұйырып су ішпесем, түлкідей қашқан зымия, лашындай сызып жер қия;
3) Қоршаған орта мен табиғат құбылысына, адамзат баласына қатысты ұғымдардан пайда болған теңеулер: жасындай барып жалт етіп, көзіңдей сенің, қарқарадай шаншылған, құйрықты туған жұлдыздай, жолаушыдай шөл қаққан, адасқан арық қудай, баладай риясыз еркелеген, асқар таудай, айдындай ақ төсіңе, жұмақтың нақ төріндей, сопақша сұлу із салған, көрген түстей, патшалықтай бала жас.
Шәңгерей поэзиясында көркемдеуіш қызметін шінара болса да атқарып тұрған тіл құралының сапында антоним сөздерді айта кеткен жөн. Мағынасы қарама-қарсы мәнде келгенімен антонимдер де сөз өрнегін жасап қосымша реңк үстеген. Мысалы:
Кең сарай сахарада өтті күнім
Тас болат, тар қапада шықпайды үнім
***
Тең көрген бай-жарлыны, бала күнім
***
Болғанда жарыңсондай, құрбың мұндай
***
Әуелінде бар болып
Ақырында жоқ болмақ
***
Күнім базар, түнім той
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
137
Ақын өлеңдерінің көркемдік қуатын танытуда ерекше қызметке ие боп тұрған фигураның бірі -
қайталау. Қайталаудың бірнеше түрі бар десек, Шәңгерейде осының қай-қайсысы да кездеседі. Мәселен:
1. Жай қайталау:
Сұңқардай шалықтаған тас ұяның,
Болжаған жер қияның, ер қиялым.
Мерт болған а рыстандай айға шапшып
Қайғының айтып болған шер қиялым.
Осы шумақтағы қиялым сөзі өлеңге онша салмақ салмай, бар болғаны екі жерде жай қайталанып тұр.
2. Еспе қайталау:
Бір күні едім мен бала
Бала болған сол жерлерім
Анау тұрған адыра
Адыра бір қалған Нарында
Адыра дедім Нарынды
Бұл мысалдарда нағыз еспе қайталанудың үйірлі, ұйытқылы түріне кезігеміз. Бала, адыра, Нарын зат
есімдері бірде тармақтың соңында келіп, іле-шала келесі тармақтың басында келіп, еспе қайталау жасап
тұр.
3. Анафора (әдепті қайталау):
Мақпалдай төсеп салған қайран жерім,
Мақпалдай көгеріңкі төсеп салған
Бұл тармақтарда логикалық ой бастапқы сөзде (мақпалдай) тұр және төсеп салған тіркесі екі рет
қайталанып, еспе қайталау мен кезекті қайталаудың (анафора) элементін қоса қамтыған.
4. Эпифора (кезекті қайталау):
Кезекті қайталауда бір сөз өлең тармағының аяғында немесе логикалық ойдың соңындаа араға бірер
жол салып қайталанып отырады. Мысалы:
Әуелі ата-анадан туған інің,
Аз уақыт олармен тұрған інің,
Бес жаста жұда болып ата-анадан,
Аш белін жетімдікке буған інің
Уайымсыз балалықтың арқасында
Болмады еш азалы оған інің.
Ат етіп тал шыбықты қайғы орнына,
Қоңызды, көбелекпен қуған інің
Алалы сақа менен ақты асыққа
Таласып бетін жасқа жуған інің
Осындағы туелдік жалғауының ІІ жағында тұрған інің сөзі бірнеше рет сөз соңында келіп кезекті
қайталаудың шоғырлы үлгісін жасап тұр.
Түйіндей айтқанда Шәңгерей Бөкеев – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орны бар
классик ақын. Өзі өмір сүрген дәуірдің талаптарына сай, орысша оқып білім алған, Еуропа дүниесінен
хабары бар, сергек ойлы жан болған. Астрахань реалды училищесінде, Орынбордағы кадет корпусында
оқыған деген деректер бар. Әйтсе де, оның қай қалада, қай оқу орнында білім алғандығы жөнінде әлі де
толық, нақты, дәлелденген құжаттар табылмағандығын да айта кету жөн болмақ. Шәңгерей зерттеушілері
бұл мәселеде үлкен ізденістер жүргізіп, ақын өмірі мен шығармашылығынан тың, соны деректер табуға
ұмтылуда.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1 Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру // Егемен Қазақстан, №70 (29051). – 12 сәуір - 2017 жыл.
2 Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 592 б. 3 Байтұрсынұлы Ахмет. Алты томдық шығармалар жинағы. Том 5.«Ер Сайын», «23 жоқтау» ауыз
әдеби мұрасы, көсемсөздері, табылған туындылары. – Алматы: «Ел-шежіре», 2013. – 384 б. 4 Манайұлы Н. Шәңгерей. – Алматы: Қазақстан, 1933. – 117 б. 5 Бекенов Е. Ұлт қозғалысы және ұлтшылдық әдебиет. – Алматы, 1935.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
138
6 Ысмайылов Е. XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: ҚМБ, 1941. – 203 б. 7 Песни степей. (Антология казахской литературы/под ред. Л. Собелева). – М.: Художественная
литература, 1940. – 588 с. 8 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 556 б. 9 Жұмалиев Қ. ХVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ әдебиеті: жоғары оқу орындары студ. арналған
оқулық / Қ.Жұмалиев. – Алматы: Мектеп, 1967. – 435 б. 10 Ахметов З. Шәңгерей Бөкеевтiң лирикасы // Қазақ әдебиетi. – 1959. 19 июнь. 11 Дүйсенбаев Ы. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағы / ред.
Ы.Т. Дүсенбаев. – Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясы, 1962. – 419 б. 12 Ақмұқанова Б. ХХ ғасырдағы қазақ ақындары. – 1989. 13 Мағауин.М. Ғасырлар бедері: әдеби зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б. 14 Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1992. 6-шы кітап. – 223 б. 15 Тәжімұратов М. Шәңгерей. Жасампаздық өмірі. – Алматы: Өлке, 1998. – 336 б. 16 Қараш Ғ. Замана. – Алматы: Ғылым, 1994. – 240 б. 17 Ай заман-ай, заман-ай... (Бес ғасыр жырлайды) екі томдық (құраст. М.Мағауин, М.Байділдаев). -
Алматы : РБК. Т. 1. - 1991. – 384 б. 18.Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі / Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. –
Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968.
МРНТИ 17.01.11
Н.К. Сарсекеева1, Р.Т. Касымова
1,Ю.К. Аманбаева
1
1Казахский национальный университет имени аль-Фараби
г. Алматы, Казахстан
ГЕРМЕНЕВТИЧЕСКИЙ КОНТЕКСТ И ЕГО ВОЗМОЖНОСТИ В ИНТЕРПРЕТАЦИИ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ТЕКСТА
Аннотация
В статье на основе фундаментальных работ исследователей определяются границы герменевти-ческого контекста для адекватного истолкования художественного текста, его основные требования. В рамках прежних подходов предполагался диалог между автором и читателем, и в этом случае интерпретация текста сводилась к установлению замысла автора. Согласно новой герменевтике интерпретация становится более динамичной, так как опирается на концепцию открытости текста. В рамках концепции открытости литературного произведения устанавливается, что современная герменевтика расширяет поле интерпретации сложных текстов философской или психологической направленности. Новая концепция герменевтики предполагает взаимодействие не только текстов, но и культур. Огромную роль в интерпретации художественного текста играет реконструкция исторической и культурной среды, в которую был включен автор. Необходимым требованием остается при этом тщательный грамматический и филологический анализ в соответствии с законами языка оригинального текста.
Ключевые слова: художественный текст, герменевтика, интерпретация, автор, рецепция, понимание, культура.
Н.К. Сәрсекеева
1, Р.Т. Қасымова
1, Ю.К. Аманбаева
1,
1 Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ГЕРМЕНЕВТИКАЛЫҚ КОНТЕКСТ ЖӘНЕ КӨРКЕМ МӘТІНДІ
ТҮСІНДІРУДЕГІ ОНЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ
Аңдатпа Мақалада зерттеушілердің іргелі жұмыстарының негізінде герменевтикалық контекстің шекаралары
көркем мәтінді, оның негізгі талаптарын барабар түсіндіру үшін анықталған. Алдыңғы тәсілдер шеңберінде автор мен оқырман арасында диалог орнатылды, бұл жағдайда мәтінді түсіндіру автордың ниеті бойынша шектелді. Жаңа герменевтика түсіндірмесіне қарағанда, мәтіннің ашықтығы тұжырымдамасына сүйеніп, қарқынды дамып келеді. Әдеби шығармашылықтың ашықтығы тұжырымдамасында қазіргі заманғы герменевтика философиялық немесе психологиялық бағыттағы күрделі мәтіндерді түсіндіру саласын
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
139
кеңейтетіні анықталды. Герменевтиканың жаңа тұжырымдамасы мәтіндерді ғана емес, сондай-ақ мәдениет-тердің өзара әрекетін қамтиды. Көркем мәтінді түсіндіруде автордың енгізілген тарихи-мәдени ортаны қалпына келтіруде үлкен рөл атқарады. Қажетті талаптар бір мезгілде түпнұсқа мәтіннің тілінің заңдарына сәйкес мұқият грамматикалық және филологиялық талдау болып қала береді.
Түйін сөздер: көркем мәтін, герменевтика, түсіндіру, автор, қабылдау, түсіну, мәдениет.
Sarsekeeva N.K.1, Kassymova R.T.
1, Amanbayeva Yu.K.
1
1The Kazakh National University named after al-Farabi
HERMENEUTIC CONTEXT AND ITS POSSIBILITIES IN THE INTERPRETATION
OF THE ARTISTIC TEXT
Annotation
In the article, on the basis of the fundamental works of researchers, the boundaries of the hermeneutic context
are defined for an adequate interpretation of the artistic text, its basic requirements. In the framework of previous
approaches, a dialogue was planned between the author and the reader, and in this case the interpretation of the
text was limited to the author's intent. According to the new hermeneutics interpretation becomes more dynamic,
as it relies on the concept of openness of the text. Within the concept of openness of a literary work, it is
established that modern hermeneutics expands the field of interpretation of complex texts of a philosophical or
psychological orientation. A new concept of hermeneutics involves the interaction not only of texts but also of
cultures. An enormous role in the interpretation of the artistic text is played by the reconstruction of the historical
and cultural environment in which the author was included. The necessary requirement remains at the same time a
thorough grammatical and philological analysis in accordance with the laws of the language of the original text.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
142
Сыздыков С.К.1
1Казахский Национальный педагогический университет имени Абая,
г. Алматы,Казахстан
НАЦИОНАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР РАССКАЗА АКСЕЛЕУА СЕЙДИМБЕКА «АКИЫК»
Аннотация
Данная статья анализирует рассказ А. Сейдимбекова «Акиык» об историй казахского народа и об их
традиционных развлечениях а именно – соколинной охоте. Видя множество терминов и понятий
касательно птицеводства, вы можете проникнуть в позновательно-энциклопедическую философию
значений. Если присмотрется к содержанию истории “Акиык” можно заметить, что сам автор нетолько
наблюдатель, но и сам является большим фанатом этого вида занятий.
История, как инструкция или энциклопедия по птицеводству. Знаменитый писатель Мухтар Ауезов,
в своих лирических стихотворениях и народных загадках берет их похоже к эпиграфу. Блогодаря этому
он обращает внимание читателя к традиционной историй птицеводства.
Среди казахов 2 вида охоты очень распространены, это - охотится с беркутом, и охотится с орлом
держа его в руках. Из каждой строки заметно, что он глубокой изучал все, что связяно с птицеводством.
Во первых, так как там говорится о биографии одной птицы в окружении природы, это законно что там
встречаются натуралистические элементы.
Писатель с очень глубоким пониматием описывает исккуство строения гнезда орла. Ни в каких
учебных материялах вы не сможете найти это искусство. Птицеводство, охота с орлом, это показывает
свободу казахского характера.
Ключевые слова: национальный характер, проза, стиль, образ, этнография.
S.K. Sizdikov1
1Kazakh national pedagogical University named after Abai,
city Almaty, Kazakhstan
THE NATIONAL CHARAKTER OF THE STORY IS NAMED «AKIYK» BY AKSELEU
SEIDIMBEKOV
Annotation
This article is about Kazakh nations histori of bird-hunting in A.Seidimbekov’s story «Akiyk». In the same
time, seeing a lot of terminations and meanings about falconry you can understand a deep philosophy of this art.
If we will read a content of the “Akiyk” story, we can find that the writer was not just a viewer and a big fan
of the falconry.
The story as a instruction of the falconry hunting. The genre definition is given by the author, calling it as a
ethnographic poem. And the famous writer M.Auezov in his lyric poems called it like a same as an epigraphy
. Because of this his gave the readers attention to traditional story of falconry.
In the kazakh nation are 2 types of hunting is more popular, there are falconry and hunting with eagles.
After every line it is noticeable that he made a lot of researches about falconry art. At first, it is a biography of
one bird’s life and it’s plainly why there were many natural elements.
Also the writer described very carefully a process of making the falcon net. The falconry and the falcon
hunting shows how free kazakh nation’s spirit.
Key words: national character, prose, style,form, ethnography.
Жазушы Ақселеу Сейдімбек көптеген шығармалары құсбегілікке арналған. Бұл Ахаңның сүйікті
тақырыбы. Осы «Ақиық» хикаяты да құсбегілікке арналған. Жазушы өзінің машығына тән ғадетпен
Арқаның сұлу табиғатын суреттеумен бастайды: «Арқаның ұсақ сілемді жатаған тауларының ішінде
еңселі, шоқтығы биік Бүркітті дейтін тау бар. Бүркіттінің мәңгілік тыныштықта қатқан бұж-бұж кереге
тастары зеңгір көкке сұғына көтеріліп, бұл төңіректе айбарлы салқындықпен көзге ұрып тұрады. Ал
тақала келсеңіз бір-біріне шаншыла сүйеніскен жақпар-жақпар құз-қиялары арса-арса болып, ұңғыл-
шұңғылы молая, тылсым, жұмбақ суықтықпен үңілгендей болады. Кейде ұшар басы сұсты қаталдықта
қара қошқылданып шырқау биіктен төніп тұрған белгісіз бір құбыжыққа да ұқсас еді» [114,129].
Осылайша суреттеген Бүркіттінің қойнауы аң мен құсы мол екенін жазушы еркін суреттейді. Осы ен
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
143
далада келе жатқан екеуді жазушы былай суреттейді: «Салқын сабыр үстінде бүркіт ұстап келе жатқан
бұл кісі – «Қызылту» совхозының аңшы, саятшысы Сыздық еді. Қасындағы ала аяқ торыға мінген
Сыздықтың он алты – он жетілердегі жалғыз баласы Мұрат болатын. Бағана жеті түнде шам жағып,
қамданып жатқан әкесін көргенде бірге ала жүруін өтінгенді. Баласының бұл тілегін іштей құптап тұрса
да, Сыздық салқын шыраймен «жүрсең жүр» дей салып еді» [114,131]. Осындағы ерекше естілетін сөз
«Қызылту» совхозы деген тіркес. Осы совхоздың аңшысы. Заман өз өзгерісін әкелген. Ол өзгеріс
шығармада тасқа түскен таңбадай болып қалған. Бүгінде совхоз ғана жоқ емес, соны құрған мемлекет те
қираған. Ол жөнінде академик Серік Қирабаев дәл көрсетіп айтқан: «Қоғамдық-әлеуметтік салада ол
соғыс бұзып талқандап кеткен халық шаруашылығын қалпына келтіру міндеттерін алға қоюдан көрінсе,
әдебиетті де соғыс ауыртпашылықтарын көтерген халықтың бейбіт құрылыстағы еңбегін жырлауға
жұмылдырылды. Бұл да оңай міндет емес еді. Алапат соғысты бастан өткеріп келіп, бейбіт еңбекке
кіріскен қаһарманның ішкі сыры мен қалыптасу жолы күрделі болатын. Соғыстан жеңіп шыққанмен,
оның ойында да, бойында да соғыс жарақатының зардабы аз еместі. Ол соғыста құрбан болған жас
тағдырлар мен жетім қалған балалардың, жесір қалған жардың, қираған қала мен селоның қайғысын
арқалады. Мұның бәрі соғыстан соңғы адамның ішкі сезім дүниесін байытты, оны өмірдің үлкен
мектебінен өткізді. Қоғам мен адам арасындағы осындай күрделі қайшылықты қатынастарды зерттеу,
жазу қаламгерден әлеуметтік-философиялық көрегендікті, ой-пікір батылдығын, суреткерлік сезімтал-
дықты талап етті» [(115,156]. Қандай күрделі өзгерістер қоғамда болмасын табиғи атадан қалған кәсібін
жоғалтпағандар бар. Олар өзгерістерге ілеспейді, өзгерісті өздеріне ертеді. Міне осындай кейіпкердің
қатарында Сыздық ақсақал бар. Жазушы Ақселеу Сейдімбектің даралық стилінің құдыреті де сонда,
кейіпкерлері ұлттық характермен ғана емес, ұлттық мәдениетпен де, соныменқатар шығармаларындағы
кейіпкерлердің сөз саптауларының өзі ішкі сезім-иірімдерімен де ерекшеленіп тұрады. Олардың өз ара
қарым қатынасын жазушы үлкен шеберлікпен береді. Шығармадан үзіндіге назар аударайық: «Әсіресе,
Сыздықтың көршісі қойшы Қасым далада көп жүргендіктен шөптің басы сынса да сол түз бүркітіне
таңып, көрген-білген әсерінің алды-артына ие бола алмастан сөз етуші еді. Бірде Қасым қой жайып жүріп
бүркіт алып тастаған түлкі тауып алды. Түлкінің белін үзіп, тілін ғана суырып жеген екен. Бұл көрініс
Қасымға қатты әсер етіп еді. Сол күні отарын ауылға ертерек қаптатып, өзі бұрын шауып келген. Келген
бетте аттан түспестен қанжығасындағы түлкіні шешіп алып, сылқ еткізіп тастай берген.
Көп жыл көрші болып, Қасымның мінезіне қанған Сыздық:
– Оу, Қасым-ау, мұның не? – дегенде, Қасым:
– Атама деймін, нағыз қыран демеп пе едім. Қар түсіп, аңның қарға аунауын күтіп жүргенде Бүркітті-
нің түлкісін қырып салатын түрі бар, мүттем! – деп даурыға сөйлеп қоя берген. Сонда Сыздық сабырлы
ғана жымиып алып: Беу, Қасым-ай, Бүркіттіні түздің бір торғайы мекен қылды екен деп, мені түлкісіз
қалар деймісің. Қосбармағым аман болса өкіметтің жоспарын орындарлық бізге де бірдеме табылар, – деп
сабыр шақыра тіл қатқан» [114,132].
Осындағы екі замандастың диалогы мәнділігмен ерекшеленеді. Түз бүркітінің түлкінің белін үзіп, тілін
суырып жеуін байқау үшін де тәжірибе керек. Соны байқап келген Қасымның көрегендігіне Сыздық
сабырмен жауап қайырады. Көп оқырманға жаңалық болар хабарлар Ақселеу Сейдімбектің кейіпкерлеріне
күнделікті тіршіліктің көрінісі ғана. Осы үзіндіде Қосбармақтың да аты аталады. Ол Сыздықтың осы өңірге
аты жайылған бүркітінің аты. Жазушының кейіпкерлері өзінің затына сай терең сөйлейді. Тілі көркем. Сөз
өнеріндегі көркемдік туралы, көркем әдебиет тілі туралы академик Зейнолла Қабдолов мынадай терең пікір
айтқан: «Көркем әдебиеттің негізгі предметі – адам болса, жазушының негізгі құралы – тіл екені белгілі. Тіл
жоқ жерде сөз өнері – көркем әдебиет те жоқ. Көркем әдебиеттің бояуы да, үні де, тынысы да, қимылы да,
бәрі де сөз. Демек, әдеби тіл жайын сөз ету – әдебиеттің негіздерінің негізін сөз ету болып табылады»
[116,215]. Шындығында тіл жоқ жерде өнер жоқ. Сыздықтың замандасына қаратып айтқан мына сөзі
қандай нәрлі десеңізші: «Беу, Қасым-ай, Бүркіттіні түздің бір торғайы мекен қылды екен деп, мені түлкісіз
қалар деймісің». Дала бүркітін «Торғай» деп атап Қасымға қырын қарауы қандай жарасымды. Ақыры сол
Қасымның тілін алып түз тағысын байқастауға Сыздық шығады: «Жабайы бүркіт Бүркіттінің арса-арса
беткей бауырын қомағайлана тінтіп, маңғаз қалқып келе жатыр екен. Сыздық бір сәт көз тігіп, үстіне келіп
қалған құстың еш дірілсіз, берік қанат-құйрығына сынай назар аударған. Көп қадалып қарамаса да, құс
бітімінің өзгешелігін көзі қарақты құсбегі тез аңғарды. Оның сарғыш тартқан бауыры мен ақ теңбілденген
құйрық жүнін көзі шалысымен-ақ: «Жарықтық, ой құсы екен-ау», – деп күбірлеп қойды. Әсіресе, қолмен
құйғандай. мінсіз тұлғаның еш дірілсіз, зор қайрат, ұлы сабырда қалқып бара жатқанын көргенде, тасқа
шапса да қайтпайтын асылдың қайратындай қайрат таныған еді» [114, 134].
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
144
Осы жолдар арқылы жазушы өзінің кейіпкерінің құдыретін танытып кетеді. Бір қарағанда құсқа оның
болмысын анықтау сол саланың данасы екенін білдірсе керек. Қазақ деген халықтың құсбегілік өнерінің
биік тұсы мейлінше кең суреттелген. Бұл жазушының өзі алған тақырыбын терең білетінінің белгісі.
Осындай ұлт әдебиетіндегі жауһарлар терең зерттелмей, бір соцреализмнің құрсауында қалған әдебиеттану
ғылымының да тағдыры қиын еді. Ғалым Ербол Тілешов әдебиеттану ғылым туралы: «Көркем шығарманы
зерттеу – әдебиеттану ғылымының бастапқы мәселесі, негізгі ісі, басты шаруасы болуға тиіс. Сол себепті де
әдеби процесті, кең түрдегі әдебиет тарихын зерттеудің өзі көркем шығарманы зерттеуден барып өріс
алады. Яғни, әдеби зерттеудің қандай да бір түрі болмасын, қандай да бір тәсілі болмасын алдымен көркем
шығарманы тануды мақсат етуі тиіс. Көркем шығарма поэтикасын зерттеуді жетекшілік орынға қоймай,
әдеби процессті бар болмысымен, бүкіл шыныдығымен танып-білу мүмкін емес» деген пікір айтады
[117,239]. Ұлттық әдебиеттану ғылымы идеологияға емес, керісінше поэтикаға арқа сүйегенде өрісі кең
болатынын ғалым терең атап өткен. Қазақта «әке көрген оқ жонар» дейді. Осы шығармадағы Мұрат та
байқампаздығымен көзге түседі: «Түз бүркіті иек астындағы аттылы адамдардан сескенді ме, әлде іздеген
жемін асықпай барламақ болды ма, аз аяда ширақ айналып, дөңгелене ұшты. Қақатын қыса сермеп биіктей
түскен бүркіт төңкеріле бұрылған сайын қос топшысы таңғы шапаққа шағылып, ағараң қақты.
– Өзі ақиық, – деді Мұрат» [114, 135]. Хикаяттың аты «Ақиық». Осы атау Мұраттың сөзінен бастау
алған. Кейіннен хикаяттың өн бойында өріс ала негіздене түседі. Ұлттық характер атадан балаға мирас
болуы мүмкін. Бірақ бір ұлттан бір ұлтқа ол өтпейді екен. Академик Сейіт Қасқабасов осы тарапта терең
пікір айтқан: «Содержание предания более конкретно, поскольку оно излагает событие, имеющие
отношение к истории определенного региона. Поэтому для полного понимания сущности предания еще
недостаточно знать о событии, повествуемом в нем. Для этого нужно хорошо знать также этот регион и в
географическом, и в историко-культурном отношениях. Предание в большинстве своем носят сугубо
национальный характер и очень редко переходять от одного народа к другому» [118, 153].
Хикаяттың бас кейіпкері өзіне тән ұлттық мінезімен ерекшеленеді дегенде, оның өзі өмірдегі тіршілі-
гімен астасып жатады. Шығармадағы баяндаушы да байыптылғымен ерекшеленеді. Сыздықтың парасаты
мына жолдарда айқын көрініс тапқан: «Қасқыр терісінен тігілген салмақты биялайды жақтырмаған Қосбармақ
жүндес тірсегін бір-екі рет сілкіп қойды. Бірақ одан артық қимыл жасап, қиқарланған жоқ. Әлденеге
оқталғандай қос топшысын қоқаңдатып «қияқ-қияқ» деп шаңқылдап алды да, қайтадан сабыр сақтады. Бұл екі
арада күшене ытқытып саңғып та жібергенді. Мұның бәрін жазбай бағып тұрған Сыздық құсының бойынан
зор шабыт, қапысыз бапқа қоса денінің тетік екенін таныды. Ол көз алдындағы көп жылғы серігін жаңа
көргендей қырланып біткен жұқа тұмсығынан бастап, қара тұяғына дейін қарап шықты. Сонан соң қыранын
жеңіне қондырып томағасын сыпырды да, басынан асыра ырғытып жіберді. Бар айтқаны:
– Тәуекел! – деген жалғыз ауыз сөз еді» [114, 135]. Бұл Қосбармақтың қылығы. Сыздық болса оның әр
қимылынан оның бабын байқап отыр. Айтқаны бірақ сөз: «Тәуекел». Бұл үлкен ұғым. Бұнда барлық
харекеттің мазмұны жатыр. Не бар, не жоқ. Сондықтан да тәуекел. Сыздық неге тәуекел етіп отыр. Тәуекел
сол Қосбармақты түз бүркітіне салып отыр. Ол аң емес Қосбармақтың өз тегі. Сондықтан, бұнда расында
тәуекел ғана бар еді. Жазушының шеберлігі осындай қат қабат уақытта қатар суреттерді, ішкі толқыныс-
тарды беруі еді. Ол жөнінде ғалым З.Қ. Бисенғали: «Бір ғана эпизод немесе кейіпкер көзі арқылы уақытпен
кеңістікті қамти суреттеу, құбылыстарды бейнелеу қаламгерлер шығармашылығында жиі кездеседі»
[119,12]. Сыздық аспанға бір қарап түз құсын бағаласа, екінші қолындағы Қосбармағының қимылынан
оның бабын байқап отыр. Бірнеше сурет қатар беріліп, оның шешімі қандай болатыны оқырманды елітіп
өтеді. Бұл жазушының бейнелеу шеберлігі. Жазушы Сыздықтың қолындағы құсының неге Қосбармақ
аталғанын оқушыға ретімен түсіндіріп кетеді: «Қантүбіт шақтан өтіп, үшінші қар басқан кезі болатын. Бірде
Сыздық аңнан қайтып келе жатып тірнегінің кешкі шабытын қимай томаға тартты. Жұлқына көтерілген
құсы сай-саланы ұзақ тінтіп жүріп, ақырында ауыл торыған жалғыз қасқырға түскен. Әлі де топшысы бекіп,
әккіленбеген жас құс сол жолы оң аяғының екі саусағын қасқырға шайнатып алды. Содан бастап Қосбармақ
атанып кеткен-ді» [114, 137]. Бұл тұста құсбегілердің өз құсына ат қоюы оның тағдырымен тамырлас болып
келетінін байқатады. Осындай ұлттық нақыш, терең танымы бар шығарманың бүгін ауадай қажет екені
айтылуда. Кеңестік дәуірде бақылау көп болды деп жатамыз. Ахаң соған қарамай ұлттық мәнерінен
жаңылған емес. Осы мәселені ғалым Сауытбек Абдрахманов көтерген: «Әдебиетті «қазанның басында»
отырғандардың қадағалауы қойылды. Жиырмасыншы ғасырдағы қазақ өлеңінің қазыналы қоржынын
ақтарып, уақыт сынынына шыдас беретін шығармаларды таңдайтын шақ туды» деген келелі пікір айтқан
[120,137]. Осындағы «уақыт сынынына шыдас беретін шығармаларды таңдайтын шақ туды» деген
тұшымды ойды Ақселеу Сейдімбекке қаратып айтуға болады. Тәуекелмен аспанға жіберген Қосбармақ
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
145
Мұрат Ақиық деп атаған түз құсымен айқасқан күйі жерге түседі. Оны үстіне жамылғы жауып, айқасқан
тұяқтарын ажыратып жатып, Сыздық ерекше тағы бір танымдық тереңдігін байқатады:
«Сыздық осындай қарбалас үстінде түз құсының тарала біткен ұзынша құйрығының қауырсындарын
санап та үлгерді. Он төрт екен. Ол өз көзіне езі сенбей, қатты таңданыс үстінде тағы бір санады. Он төрт.
Бұл да бұрын-соңды құсбегілік өмірінде көрмеген, естімеген қасиет болатын. Өзі көріп жүрген талай-
талай ортақ қол құстың құйрық қауырсыны он бір он екі болып кездесуші еді» [114,142]. Құйрық
қауырсынын санап сол сәтте құсқа баға беру құсбегілікті өнер деңгейіне жеткізген қазақ халқының
мінезіне тән ерекшелік. Ғалым И.В. Попова ұлттық характер мәселесі туралы: «В.Распутин ищет героя,
который смог бы отразить активную волевую сторону русского национального характера» [121,90].
Ұлттық характері айқын кейіпкерді іздеу өзін сыйлайтын ұлттық өнердің басты міндеті екенін байқаймыз.
Құсты ауылға әкелгенде замандастарының құттықтай келіп, сөзбен қағытуын қандай жарасымды берген:
«Сыздық, қолыңа құс қонды деп естідім, қадамы қайырлы болсын, – деп, құтты болсынды алдымен Оңғар
айтты. Іле Рақыш та құптап:
– Иә, құсың бапты болсын, балалардан естіп өтірік-шынын білмей дал едім, үй сыртындағы қосты
керіп көңілім орнына түсті, – деді.
Ал Файзолла болса Сыздықпен ойнай беретін әдетіне бағып:
– Қарға мен байғұзды да құс дейді ғой, ол өзі алдымен қандай құс! – деп қойды» [114,157].
Осы жарасымды қалжыңнан байқағанымыз әрбір қазақтың бойында шабандоздық қасиет қана емес,
құсбегіліктің де дәні бар ма деп қаласың. Жазушының шығармасынан оның өз халқын ерекше тереңдік-
пен сүйетінін байқайсың. Құсты бәлен күн ұйқтамай тәрбиелеген Сыздықтың әуресін жазушы кең
таратып суреттейді. Бірақ өзіне тән сабырлылықпен оның бәрін ол замандастарына тоздырып айтпайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Сейдімбек А. Әңгіме алдындағы сөз // «Аққыз». Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Атамұра,
2002. – 120 б.
2. Қабдолов З. Образ – шындық – дәуір. Кітапта: Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар ман
талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
3. Қалибекова С.А. Сейдімбектің шығармаларындағы өнер адамының бейнесі // ҚР ҰҒА Хабарлары.
Тіл, әдебиет сериясы. – №6 (178). 2009. – 81 б.
4. Ибраева А. Қаламгердің әдеби шығармашылық әлемі // Абай ат. ҚазҰПУ. Хабаршы. Серия
«Филология ғылымы». – №2 (52). 2015. – 128 б.
5. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: Алаш, 2003. – 328 б.
6. Қирабаев С.С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы,
2001. - 448б.
7. Қабдолов З. Образ – шындық – дәуір. – 213-216 беттер. //Кітапта: Қабдолов З. Жебе. Әдеби
толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: «Жазушы», 1977. – 380 бет.
8. Попова И.В. Национально-поэтический контекст прозы В.Распутина. 1980-1990 годов. – 2003.
Тамбов. – 189 стр. дисс. на соискание учен. степени кандидата филол. наук.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
146
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ
PEDAGOGY AND METHODOLOGY PROBLEMS
МРНТИ 17.07.41
S.Kaldykozova
1, Zh.Riskeldieva
1
M.Auezov South Kazakhstan State University,
Shymkent, Kazakhstan
CULTURE OF THE PROFESSIONAL SPEECH OF THE FUTURE ENGINEER
Annotation
The article is devoted to questions of culture of professional speech of students of the specialty "Technological machines and equipment". Particular attention is paid to the methods of teaching the norms of the literary language in order to form the professional communicative competence of future engineers. The article offers tasks that promote the development of skills for recognizing orthoepic and spelling errors, violations of lexical and grammatical norms of students in technical universities. Thus, when forming a culture of professional speech of students of technical specialties, it is necessary to take into account the peculiarities of professional activity of students, to choose the means and methods of instruction that will meet the requirements of the program and the interests of students. To have a culture of speech means to know and observe all language norms. Speech culture is an indicator of the general culture of a person, his intellectual development.
Key words: culture of professional speech, language of specialty, norms of Russian literary language, professional speech of future engineer, professional communicative competence.
С.Қалдыкөзова
1, Ж.Рыскелдиева
1
1М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,
Шымкент қаласы, Қазақстан
БОЛАШАҚ ИНЖЕНЕРДІҢ КӘСІБИ ТІЛДЕ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ
Аңдатпа Мақала «Технологиялық машиналар және жабдықтар» мамандығының сөйлеу мәдениетіне арналған.
Болашақ инженерлердің кәсіби коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруы үшін әдеби тіл нормаларын оқыту әдістеріне ерекше көңіл бөлінеді. Мақалада ортофизикалық және орфографиялық қателерді тану, техникалық жоғары оқу орындарында студенттердің лексикалық және грамматикалық нормаларын бұзу дағдыларын дамытуға көмектесетін міндеттер қарастырылған. Осылайша, кәсіптік білім беру мәдениетін қалыптастыру кезінде студенттердің кәсіби сөйлеуінің ерекшеліктерін ескеріп, бағдарламаның талаптары мен мүдделерін қанағаттандыратын оқыту құралдары мен әдістерін таңдап, студенттердің қызығушылығын да ескерген жөн. Сөйлеу мәдениеті техникалық мамандардың визиткасы болып табылады, себебі сөйлеу барысында коммуникативтік дағдылар мен дағдыларды меңгеру дәрежесі ғана емес, адамның жалпы мәде-ниеті де көрінеді. Сөйлеу мәдениеті адамның жалпы мәдениетінің көрсеткіші, оның интеллектуалды дамуы.
Түйінді сөздер: кәсіби сөйлеу мәдениеті, мамандық тілі, орыс әдеби тілінің нормалары, болашақ инженердің кәсіби сөзі, кәсіби коммуникативті құзыреттілік.
Калдыкозова С.
1, Рискелдиева Ж.
1
1Южно-Казахстанский государственный университет им. M.Ауэзова,
Шымкент, Казахстан
КУЛЬТУРА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ РЕЧИ БУДУЩЕГО ИНЖЕНЕРА
Аннотация Статья посвящена вопросам культуры профессиональной речи студентов специальности «Технологи-
ческие машины и оборудование». Особое внимание уделяется методам преподавания норм литературного языка для формирования профессиональной коммуникативной компетентности будущих инженеров. В
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
147
статье предлагаются задачи, способствующие развитию навыков распознавания орфоэпических и орфографических ошибок, нарушения лексических и грамматических норм студентов технических вузов. Таким образом, при формировании культуры профессиональной речи студентов технических специаль-ностей необходимо учитывать особенности профессиональной деятельности студентов, выбирать средства и методы обучения, которые отвечают требованиям программы и интересам студентов. Культура речи - визитная карточка специалиста по технике, потому что в процессе выступления проявляется не только степень мастерства коммуникативных навыков и навыков, но и общая культура человека. Речевая культура является показателем общей культуры человека, его интеллектуального развития.
Ключевые слова: культура профессиональной речи, язык специальности, нормы русского
литературного языка, профессиональная речь будущего инженера, профессиональная коммуникативная
компетентность.
To date, there is a social order for the training of competent specialists, aimed at professional self-
development in the field of technology. An important component of the engineer's professional competence is the
linguistic and communicative components. The culture of speech is a broad phenomenon, it includes all kinds of
speech activity. Practice shows that the majority of students in technical universities have an insufficiently high
level of speech development. However, in modern conditions it is necessary that the future specialist be
competitive in the labor market. The culture of oral and written speech, as well as the ability to consistently state
their thoughts, the ability to express and persuasively defend their point of view, are the necessary conditions for
the formation of a competitive personality specialist. Speech culture is the visiting card of a specialist in
engineering, because in the process of speaking, not only the degree of mastery of communicative skills and skills,
but also the general culture of man is manifested.
Therefore, a good command of Russian for students of the specialty "Technological Machines and Equipment"
of Kazakh branches is not only a necessary condition for mastering the specialty, but also one of the most important
professional qualities. Therefore, it is important to emphasize that the solution of this problem involves the search
and development of teaching methods culture of professional speech of students specialty "Technological machines
and equipment", which should be aimed at the development of not only professional speech smart and skills of the
future engineer, but to contribute to the individualization of the student's professional training. "Along with the
general requirements, the profession of an engineer has a number of features that must be taken into account in the
formation of professional communicative competence: the engineer must be able to process large information, he
must learn to implement communicative qualities in public speeches, in negotiations, at production meetings, in
discussions and . Therefore, it is important for him to master the norms of the culture of speech "- says Chuikina L.A.
[1]. A significant contribution to the establishment of modern norms of literary language was made by scientists
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
165
МРНТИ 19.01.07
Атанаева М.К.1, Булдыбаев Т.К.
1, Оспанова У.А.
1, Акоева И.Г.
1, Нурумов К.С.
1
1 АО «Информационно-аналитический центр»
Министерства образования и науки Республики Казахстан
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ ПОДХОДОВ В ОПРЕДЕЛЕНИИ КЛАССОВ И ИНФОРМАТИВНЫХ ПРИЗНАКОВ В ТЕКСТАХ
Данная статья подготовлена в рамках реализации ПЦФ № BR05236839 по теме
«Разработка информационных технологий и систем для стимулирования устойчивого
развития личности как одна из основ развития цифрового Казахстана»
Аннотация В статье рассматриваются вопросы в области оценки влияния СМИ на социум. Поднимается вопрос
возрастающей потребности определения информативных признаков достоверности публикуемой в СМИ информации в условиях стремительной переориентации распространения информации посредством электронных ресурсов. Описаны лингвистические подходы в выявлении данных информативных признаков и классов в электронных текстах СМИ.
Согласно целям исследования проводится подготовительная работа для автоматизации процесса оценки текстовой информации с использованием методов машинного обучения. В этой связи на первоначальном этапе ведется подготовка корпуса текстов с экспертной классификацией и глубинной детальной лингвистической разметкой.
Не оставаясь в стороне от решения актуальной задачи определения вероятной достоверности публикаций, Казахстанское экспертное сообщество пытается решить данный вопрос начиная с разработки методологии и формирования базы данных для машинного обучения – проанализированного и детально размеченного корпуса статей.
По итогам работы экспертов-лингвистов по глубинному анализу и детальной разметке медиа-текстов будут получены следующие результаты:
1. Формализация правил по определению информативных признаков; Сформированный словарь по каждому информативному признаку. Ключевые слова: средства массовой информации, корпус текстов, лингвистика, влияние на социум
M.Atanayeva
1, U.Ospanova
1, T.Buldybayev
1, I.Akoyeva
1, K.Nurumov
1
1“Information and Analytical Center” JSC
of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Astana
APPLYING THE LINGUISTIC APPROACHES TO IDENTIFICATION OF CLASSES AND
INFORMATIVE FEATURES IN THE TEXTS
Abstract The issue of the increasing need in identifying the informative features of the reliability of the information
published in the mass media is raised in the conditions of a rapid reorientation of the information dissemination via electronic resources. Linguistic approaches to identify these informative features and classes in electronic media texts are described.
According to the objectives of the study, authors carried out preparatory work to automate the process of evaluating textual information using machine learning methods. In this regard, at the initial stage, a corpus of texts with expert classification and deep detailed linguistic markup is being prepared.
Not staying away from solving the actual problem of determining the feasible reliability of publications, the Kazakhstan expert community is trying to solve this issue by developing a methodology and creating a database for machine learning - an analyzed and detailed marked body of articles.
According to the results of the work of linguistic experts on in-depth analysis and detailed markup of media texts, the following results will be obtained:
1. Formalization of the rules for the definition of informative features; 2. Formed dictionary for each informative feature. Key words: mass media, text corpuses, linguistics, impact on society.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
166
М.К. Атанаева1, У.А. Оспанова
1, К.С. Нурумов
1, Т.К. Булдыбаев
1, И.Г. Акоева
1
1Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ
Астана қаласы
МӘТІНДЕРДІҢ КЛАСТАРЫ МЕН АҚПАРАТТЫҚ БЕЛГІЛЕРІН
АНЫҚТАУ КЕЗІНДЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТӘСІМДЕРДІ ПАЙДАЛАНУ
Аңдатпа
Мақалада БАҚ-тың әлеуметке ықпалын бағалау саласындағы сұрақтар қарастырылады. Электрондық
ресурстар арқылы ақпарат таратудың қарқынды қайта бағдарлануы жағдайындағы БАҚ-та жарияланатын
ақпарат дәйектілігінің ақпараттық белгілерін анықтауға деген ұлғаймалы қажеттілік мәселесі көтеріледі.
БАҚ электрондық мәтіндердегі ақпараттық белгілері мен сыныптарының деректерін анықтаудың
лингвистикалық тәсімдері сипатталады.
Зерттеу мақсаттарына машиналық оқыту әдістерін пайдаланып мәтіндік ақпаратты бағалау процесін
автоматтандыру үшін дайындық жұмысы жүргізіледі. Осыған орай бастапқы кезеңде мәтіндер корпусын
сараптамалық жіктеуді және тереңдетілген егжей-тегжейлі лингвистикалық белгілеуді пайдаланып
дайындық жұмысы жүргізіледі.
Қазақстандық сараптамалық қауымдастық жарияланымдардың ықтималды дәйектілігін анықтау
бойынша өзекті міндеттерді шешуден қалыс қалмай, машиналық оқытуға арналған талданған және егжей-
тегжейлі белгіленген мақалалар корпусынан тұратын дерек қорды қалыптастырудан және әдістемесін
әзірлеуден бастап осы мәселені шешуге тырысады.
Медиа-мәтіндерді терең талдаумен және егжей-тегжейлі белгілеумен айналысатын сарапшы-
лингвистер жүргізетін жұмыс қорытындысы бойынша келесідей нәтижелер алынатын болады:
1. Ақпараттық белгілерді анықтау қағидаларын формалдау
2. Әрбір ақпараттық белгілеу бойынша қалыптастырылған сөздік.
Түйін сөздер: бұқаралық ақпарат құралдары, мәтіндер корпусы, лингвистика, әлеуметке ықпал
Введение
Средства массовой информации оказывают непосредственное влияние на построение общественных
убеждений и взглядов, а также могут подтолкнуть общество к социальным изменениям. В тех случаях,
когда аудитория не обладает прямыми знаниями или опытом в отношении происходящего, она особенно
зависит от информации, предоставленной СМИ. Именно СМИ являются ключевыми игроками в
определении повестки дня и фокусируют общественный интерес на конкретных темах, что действует как
ограничитель диапазона аргументов и точек зрения, которые выступают информационной основой
общественных дискуссий. [1]
По данным глобального исследования настроений Edelman Trust Barometer (Барометр доверия) почти
семь из десяти охваченных исследованием респондентов 28 стран мира обеспокоены тем, что фейковые
новости и дезинформация используется сегодня как оружие [2]. В этой связи одним из главных вызовов
начала 21-го века является умение оперативно распознавать и нейтрализовывать информацию.
Актуальность статьи
На сегодняшний день разработка подходов с целью определения информативных признаков
достоверности, политизированности и наличия манипуляторных техник в текстовой информации
является весьма актуальной. Речь идет о процессе распознавания данных информативных признаков с
использованием автоматизированного подхода при минимальной вовлеченности экспертов. Данный
вызов стоит перед ведущими специалистами в области машинного обучения во всем мире. [3]
Однако необходимо осознавать, что для автоматизации процесса оценки текстовой информации с
использованием методов машинного обучения, на первоначальном этапе необходим корпус текстов с
экспертной классификацией и глубинной детальной лингвистической разметкой.
Казахстанское экспертное сообщество не остается в стороне и пытается решить поставленную задачу
начиная с разработки методологии и формирования базы данных для машинного обучения –
проанализированного и детально размеченного корпуса статей.
Методология
В ходе исследования источником текстовой информации новостного характера выступили
публикации новостных интернет порталов. Почему были выбраны именно интернет порталы?
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
167
Во-первых, итоги социологического исследования по оценке влияния открытых информационных
источников на социум, показали, что для большинства респондентов из Казахстана (59,8%) основным
источником получения информации новостного характера являются следующие источники: социальные
сети и блогеры (30,3%), а также новостные интернет-сайты (29,5%). [4]
Во-вторых, одним из важнейших трендов в современной коммуникативистике является резкое
повышение влияния онлайн и электронных СМИ. Результаты исследования Агентства GlobalWebIndex,
свидетельствуют о преобладании цифровых источников информации, над традиционными СМИ, под
которыми понимается просмотр телевидения. [5]
Как результат анализа был определен подход к отбору текстов. Корпус текстов новостного характера
был сформирован по 5 источникам. Для формирования корпуса была проведена 2-х этапная системати-
ческая кластерная выборка. Был определен период выбора публикаций: с августа 2017 г. по август 2018 г.
В целях определения закономерностей в публикациях, тексты отбирались за 3 последовательных дня.
На первом этапе календарный год был поделен на 122 группы по 3 смежных дня в каждой. Это
позволило рассматривать каждую группу как отдельный кластер. Из 122 групп, посредством системати-
ческой выборки было отобрано 40 кластеров. На втором этапе внутри каждой группы дня было случайно
отобрано по 50 новостных публикаций.
Сформированная таким образом выборка отвечает необходимым статистическим стандартам (каждая
единица выборки имеет равный шанс быть отобранной), что в свою очередь позволит перенести выводы
апробации на генеральную совокупность статей. [6]
1 этап: шаг
; ( 1)
где,
N – общее кол-во кластеров (122),
n – кол-во кластеров для выборки (40).
K (шаг) = округление к ближайшей цифре
Случайным образом проводится отбор чисел от наименьшей до наибольшей внутри полученного
шага. От полученного числа систематически отбирается каждый К кластер. В ходе вычисления случайной
цифры внутри шага, процедура показала число 1 (из 3) как стартовую для проведения систематической
выборки. Таким образом были отобраны кластеры по последовательным номерам
1,4,7,10,13,16,19……118.
2 этап: количество эелементов выборки в каждой группе
; (2)
где,
N – общее кол-во новостных публикаций в кластере,
n – кол-во новостных публикаций внутри кластера (максимальным общим количество 250).
Далее в каждом из пяти источников было отобрано по 50 новостных публикаций для формирования
конечной выборки анализа. Общее количество новостей варьировалось в зависимости от общего
фактического количества публикаций в указанный период времени.
Таким образом был сформирован корпус новостных текстов из 5 тыс. статей.
На следующем этапе предусмотрена экспертная разметка корпуса отобранных текстов.
Для проведения данной работы необходимо, прежде всего, определить классы и параметры, по
которым тексты будут размечены. Для целей данного исследования были определены следующие классы
и параметры:
1. Достоверный, недостоверный, трудно определяется;
2. Объективный, предвзятый, трудно определяется;
3. Социально значимый, не социально значимый, трудно определяется;
4. Потенциально резонансный, потенциально не резонансный, трудно определяется;
Для кодировки текстов экспертами была определена следующая шкала:
Класс и параметр Шкала оценки
достоверный
недостоверный
трудно определяется
1
-1
0
объективный
предвзятый
трудно определяется
1
-1
0
социально значимый
не социально значимый трудно определяется
-1
1
0
потенциально резонансный
потенциально не резонансный
трудно определяется
-1
1
0
позитивный
нейтральный
негативный
1
0
-1
наличие манипуляторных техник
отсутствие манипуляторных техник
трудно определить
-1
1
0
Политизированный
не политизированный
трудно определяется
1
-1
0
Казахстанское содержание
не казахстанское содержание
трудно определяется
1
-1
0
Для объективной разметки корпуса экспертами применяется метод триангуляции. [7] То есть, эксперты
объединяются в 3 группы по 3 человека. Каждой группе предоставляется одни и те же публикации в одном
и том же количестве. Таким образом каждая группа оценивает одни и те же публикации. По результатам
проводится оценка сходимости между кодировщиками. Для данной оценки возможно использовать
существующие онлайн калькуляторы (к примеру, https://nlp-ml.io/jg/software/ira/). По итогам выше
перечисленных процедур определяется принадлежность публикации к классу и параметру.
Для обеспечения надежности работы экспертов, предусмотрена разработка стандартизированной
инструкции.
В результате разметки корпуса формируется корпус публикаций, отвечающий следующим
требованиям:
Представительный (представительность классов и параметров);
Сбалансированный (по источникам, классам и параметрам). Следующий этап работы заключается в формализация правил и формировании словарей по информа-
тивным признакам, которые определяются лингвистическими методами. Экспертам предоставляется
размеченный корпус по классам и параметрам, а также представительный и сбалансированный корпус
текстов.
Также необходимо определить какие информативные признаки требуют формирования словарей и
формализации правил. Исходя из целей исследования, формирование словарей и формализация правил
для распознавания признаков в тексте осуществляется по следующим параметрам:
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Филология ғылымдарының» сериясы, №2(64), 2018 ж.
169
1. Тональность: позитивный, нейтральный, негативный (необходимо оценить ключевые слова или словосочетания с включением их в словарь).
2. Политизированность (необходимо определить перечень слов или словосочетаний, придающих тексту политизированную окраску).
3. Предвзятость (необходимо определить перечень слов или словосочетаний, позволяющих
определить предвзятость мнения автора).
4. Социальная значимость тематики (необходимо определить перечень социально значимых слов или словосочетаний. Также выделить синонимические ряды обозначения социально значимых объектов).
5. Определения наличия манипуляторных техник (необходимо определить наличие манипуляторных техник и дать им характеристику. Также сформировать перечень слов или словосочетаний, которые
используются в качестве манипуляций (подмена понятий, повторение некоторых слов, призыв к
действию и т.д.)).
6. Формирование онтологий источников, на данные которых ссылаются в тексте. 7. Формирование онтологий, ключевых слов или словосочетаний, позволяющих определить
принадлежность текста к сфере.
8. Определение ключевой тематики обсуждения: субъект, предмет обсуждения, место, действие, время. Сочетания и закономерности в связке субъект-предмет-место-действие.
9. Соответствие заголовка публикации содержанию медиа текста. Заключение
По итогам работы экспертов-лингвистов по глубинному анализу и детальной разметке медиа-текстов
будут получены следующие результаты:
1. Формализация правил по определению информативных признаков; 2. Сформированный словарь по каждому информативному признаку. Заключительным этапом работы является экспериментальное исследования полноты и корректности
формированного словаря и правил для распознавания классов, и информативных признаков в корпусе.
Исходя из целей и задач исследования экспериментальное исследование проводится с использованием
информационной системы по следующей схеме (схема 1).
Схема 1 – Экспериментальное исследование определения классов и информативных признаков
Согласно схеме 1, в информационную систему включается проанализированный корпус текстов и
сформированные словари. Далее разрабатываются алгоритмы определения информативных признаков на
основе формализованных правил и словарей. Также настраивается алгоритм машинного обучения, где
компьютер обучается определять, какие тексты эксперты отнесли к тому или иному классу и параметру.
Информационная система анализирует корпус текстов и распределяет публикации по классам и
определяет выявленные информативные признаки в текстах.
По результатам работы определяется точность работы алгоритма в сопоставлении с размеченным
экспертами корпусом. При удовлетворительности полученных результатов, следующим этапом
экспериментального исследования является повторение данного алгоритма работы на неразмеченном
корпусе текстов и экспертная проверка для проведения сопоставительного анализа и подтверждения или
опровержения эффективности выработанной методики.
Таким образом в статье представлен экспертный подход разработки алгоритмов определения классов
и информативных признаков в текстах для последующей автоматизации процесса оценки текстовой
информации с использованием методов машинного обучения.
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
170
Список использованной литературы:
1 Mehraj H.K., Bhat A.N., Rameez H. Mehraj // International Journal of Humanities and Social Science
ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологический науки», №2(64), 2018 г.
180
OUR AUTHORS
Akbarov A. – doctor of philology, professor, Al-Farabi Каzakh National University, Almaty, Kazakhstan Abitjvа Zh.S. – PhD student, Kazakh State Woman Pedagogical University, Kazakhstan, Almaty Aldash А. – doctor of philology, professor, The Institute of Linguistics named after A. Baitursynov, Kazakhstan, Almaty,
[email protected] Aldasheva K.S. – Ph.D., senior lecturer, M.Utemisov West Kazakhstan State University,Uralsk, Kazakhstan;
Mynbayeva A.P. – Ph.D., senior lecturer, South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan Berdalyieva R.Sh. – candidate of philological sciences, assosiate professor, Khoja Аkhmet Yassawi international
kazakh-turkish university, Turkistan, Kazakhstan Бердалиева Р.Ш. – к.ф.н., доцент,Международный казахско-турецкий университет им. Ходжа Ахмета
Ясави, г.Туркистан, Казахстан Biazdykova А.А. – PhD, T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts; Tolebaeva Zh.D. – PhD student, Abai
Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan Dzhanseitova S.S. – professor, doctor of Philological Science; Suleeva G.S. – associate professor, candidateof
Philological Science; Rasulbek K.E. – Senior teacher, Master of Education, Kazakh National Conservatory named after Kurmangazy, Kazakhstan, Almaty
Zhakupova L.S. – Master of translation, bachelor student, Abai Kazakh National Pedagogical University; Nagiyatova L.B. – LecturerKazakh Leading Academy of Architecture and Civil Engineering, Almaty Almaty, Kazakhstan
Zhirenov S.A. – candidate of Philological Science,associated professor, Candidate of Philology, Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan
Imankulova Zh.S. – PhD student, Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan Kulmanov S.K. – Ph.D., dotcent, The Institute of Linguistics named after A. Baitursynov,Almaty, Kazakhstan,
Kokanova Zh.A. – candidate of Philological Science,Senior teacher,Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan
Saibekova N.U. – PhD student; SalkinbaiА.B. – doctor of philology, professor, Al-Farabi Каzakh National University, Almaty, Kazakhstan
Suiyerkul B.M. – Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan,A.Baitursynov Institute of Linguistics, Chief Researcher, Doctor of philology; Umirova Z.А. – magisterofcooperative educational programs of scientific research Institutes on the basis of the al-Farabi Kazakh National Universityand complex "Gilim ordasi", Almaty, Kazakhstan
Suleeva G.S. – associate professor, candidate of Philological Science; Dzhanseitova S.S. – Professor, Doctor of Philological Science; Mashimbayeva A.Z. –Associate Professor, Candidate of Philological Sciences, Kazakh national conservatory named after Kurmangazy, Almaty, Kazakhstan
Tumbolova A. – professor, doctor of philology science,Kazakh State Women’s Pedagogical University, Almaty;Kaliyeva N.Sh. – PhD student,State Women’s Pedagogical University, Almaty;
Khanbutayeva L.M. – candidate of philological sciences, assosiate professor, Azerbaijan University of Languages,Baku, Azerbaijan,[email protected]
Alakbarli A.Y. – candidate of philological sciences, assosiate professorİnstitute of Folklore National Academy of Sciences of Azerbaijan, [email protected]
Atayev Ф.К. – Dissertant of İnstitute of Folklore National Academy of Sciences of Azerbaijan, Kerimbekova B. – candidate of philological sciences; Kuanyshbayeva А. – 2th course master specialty of Kazakh
language and literature, Suleyman Demirel University, Kabylov A.D. – Doctor of Philology, Professor, Caspian State University of Technology and Engineering named
Sh.Yessenov Mutiyev Z.Zh. – Candidate of Philological Sciences, Associated professor, M. Utemissov West Kazakhstan State
Sarsekeeva N.K. – Candidate of Philological Sciences, Associated professor; Kassymova R.T. – doctor of pedag. sc., prof.; Amanbayeva Yu.K. – Candidate of PedagogicalSciences,Associated professor, The Kazakh National University named after al-Farabi
Sizdikov S.K. – PhD student, Kazakh national pedagogical University named after Abai, city Almaty, Kazakhstan Kaldykozova S. – c.ph.sc., associate professor; Riskeldieva Zh. –senior lecturer; M. Auezov South Kazakhstan State
University, Shymkent, Kazakhstan Khudaverdiyeva T. – Dissertant, Nakhchivan State University, Azerbaijan Atanayeva M. – Master of Public Administration, Acting President; U.Ospanova – Master of Management, Manager
of the Department for statistics and information systems maintenance; K.Nurumov – Master of Political Science, Project Manager of the Department for International Comparative Studies; T.Buldybayev – Deputy Director of the Department for work with Media and Population, I.Akoyeva – Manager of the Department for analytics, monitoring and education assessment, “Information and Analytical Center” JSC
Mammadova R.A. – dissertant, Baku State University, [email protected]