Б. ТУЙЧИБОЕВ, Б. ХДСАНОВ УЗБЕК ДИАЛЕКТОЛОГИЯСИ Узбекистон Республикаси Олий ва ур та махсус таьлим вазирлиги томонидан олий укув юртлари учун дарслик сифатида тавсия этилган ТОШКЕНТ АБДУЛЛА КОДИРИЙ НОМИДАГИ ХАЛК, МЕРОСИ НАШРИЁТИ 2004 www.ziyouz.com kutubxonasi
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Б. ТУЙЧИБОЕВ, Б. ХДСАНОВ
УЗБЕК ДИАЛЕКТОЛОГИЯСИ
Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таьлим вазирлиги томонидан олий укув юртлари
Туйчибоев Б., Хасанов Б.Т99 Узбек диалектологияси: Олий укув юртлари учун дарслик.—
Т.: А. Крдирий номидаги халк, мероси нашриёти, 2004.—112 б.
Ушбу китобда узбек тилининг куп шевалилиги унинг бойлиги сифатида кайд этилиб, узбек ла\жаларининг таснифи тарихига к,искача изо*, лингвистик географиясига эътибор каратилади. Диалектологиянинг халк ва тил тарихи билан узвий алок,ада эканлиги таъкидланиб, масалалар уша мезондан келиб чиккан \олда ёритилган.
Китобда корлук, кипчок, Угуз ла\жаларининг фонетик, лексик, морфологик хусусиятларининг ало\идата\лил этилиши укувчида мазкур лахжалар хак,ида аник,тасаввур хосил цилади. Айни пайтда \ар бир сох,а та\пил килинганда хозирги тил, эски узбек тили ва бошца лахжалар билан киёсланадики, бу усул укувчини мустакил фикрлашга, муло\аза к;илишга ундайди.
Дарслик янги педогогик технология асосида яратилган булиб, ундаги таянч туш ун ча ва иборалар, назарий топшириклар мавзунинг мазмунидан келиб чиккан. Назарий ва мустакил топшириклар талабаларнинг фаоллигини оширишга дастуриламал булиб хизмат килади.
ЬЬК 81.2Узб-67я7Э
4602000000-474 г т л1 М361(04)—200415ВМ 5-86484-007-6
мисоллар оркали шар\1аш.Диалектологиянинг мацсад ва вазифалари, унинг она тилини укитишдаги а\амиятини талабалар онгига сингдириш.
ИДЕНТИВ У К У В МАКСАДЛАРИ
1.1. Диалектология фани \акида цисцрча маълумот беради.1.2. Диалектологиянинг урганиш макон (объекти)ларини изоутйди.1.3. Диалектологиянинг асосий вазифасини урганади.1.4. Диалектологиянинг узбек тили ва адабиёти фанини укитишдаги
а\амиятини белгилайди.
1-асосий саволнинг баёни:Диалектология фани буйича умумий маълумот. Диалектология грекча
dialektos сузидан олиниб бирор тилнинг мавжуд шева ва ла\жаларини ургатади. Dialekt — шева, logos — таълимот, яъни шева хдкидатаълимот демакдир. Дунёда мавжуд тилларнинг деярли барчаси узига хос ички шева ёки шевачалардан иборат. Туркий тилларнинг \ар бири бир неча шева ва диалектлардан иборатлиги маълум. Бирок узбек тили туркий тиллар ичида узининг куп шевалилиги диалектлилиги билан фаркутанади. Шевашунослик билимдонларидан бири профессор Е.Д. Поливанов: «... туркий тилларнинг бирортаси \ам шевалараро узбек тили сингари бу кадар кескин фарк,ланмайди, демак,... бирорта туркий тил \ам шу к^дар специфик, диалектал хилма-хиллик хусусиятига эга эмасдир. Бу эса, табиий, адабий тил учун бирор диалектни асос килиб олиш масаласини ни\оят даражада огирлаштиради», деган эди.
Узбек ла\жашунослик фани Узбекистон \удудидаги ва бошка кардош \амдустлик мамлакатларидаги узбекларнинг жонли сузлашув тилини текширади.
Маконни урганиш нуктаи назардан диалектология икки хил булади:1) тасвирий диалектология ёки диалектография; 2) тарихий диалектология.
Тасвирий диалектология ёки диалектография ма\аллий шева ва ла\жаларга хос фонетик ва лексик, морфологик хусусиятларни кайд этади, ёзиб олади ва уларни картага туширади.
Тарихий дилектология тилнинг диалектал хусусиятлари билан бирга, шу хусусиятларнинг келиб чикиши, ривожланиши, турли даврларда узгариш, кардош тиллар билан муносабати ва шу шеваларнинг ташкил топишида кардош ва кардош б^лмаган тилларнинг иштироки кабиларни урганади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Кейинги йилларда барча узбек шеваларини ареал ва лингво- географик усуллар билан урганиш \ам тарихий мацсадларни кузда тутади.
Диалектологиянинг шеваларни урганиши эса тил тарихи учун \ам, халк, тарихи учун \ам бой ва кимматли материаллар беради. Чунки, адабий тилда аллак,ачонлар й^к булиб кетган ёки узгаришга учраган сузлар, айрим грамматик шакллар ма\аллий шеваларда сак^аниб колганлиги табиий.Уларни топиб адабий тилга олиб кириш ёки уни бойитиш жуда му^имдир. Узбек диалектологияси узбек тили тарихидаги айрим ноаник, масалаларни ойдинлаштириш, *ал к,илиш учун асосий манба беради.
Кдаимги узбек ёзма ёдгорликлари тилининг биз учун ноаник, (гумонли) булган айрим хусусиятларини \озирги узбек шевалари материаллари ёрдамида аник,лашимиз ва тулдиришимиз мумкин.Шеваларни урганиш узбек адабий тилининг фонетик, лексик- грамматик нормаларини белгилаш, орфография ва орфоэпиясини стабиллаштириш учун катта ёрдам беради.
Диалектология ( лафкашунослик)нинг урганиш макони: шева, диалект ва ла\жа атамалари.
Бу атамалар диалектология фанининг урганиш макони (объекти) \исобланади.
Шева — бирор тил доирасидаги халк, жонли тилининг узига хос фонетик, лексик ва грамматик хусусиятларга эга булган энг кичик к,исми ^исобланади. Масалан, Тошлок, шеваси, К,арнок, шеваси, Турк шеваси.
Диалект — тилшуносликка дойр адабиётларда купинча ла\жа маъносида, баъзан шева маъносида \ам кулланади. Олимлар томонидан яратилган диалектологияга оид илмий ишларда шева, диалект ва ла?^жа атамаларини фаркдамаслик, аралаштириб куллаш \оллари \ам учрайди. Диалект-халкаро атама б$либ, умумлингвистик «диалект» маъносида ишлатиш лозим. Узбек диалектологияси фани учун шева ва ла^жа атамаларини куллаш етарлидир.
Бирок,, узбек халк, жонли тилини урганган олимлар бир к,атор ша\ар шевалари учун диалект атамасини ишлатганлар: Масалан, Фаргона
www.ziyouz.com kutubxonasi
диалекти, Самарканд —Бухоро диалекти, Андижон диалекти, К,ипчок диалекти ва бошкдпар.
Лвджа — арабча суздан олинган булиб, равиш, тарз, йусин каби маъноларни билдиради. Лингвистикада тилнинг бир неча шева ва диалектларини уз ичига олган, умумий хусусиятлари жи*атдан ухшаш катта булаги яъни шевалар йигиндисидир. Эски туркий тилларга дойр адабиётларда ла\жа (русча наречие) атамаси \озирги мустак;ил миллий тил маъносида \ам ишлатилган. Масалан, туркий тилларнинг киргиз лаэукаси (Киргизское наречие тюркских языков)- бу ибора *озирги крзок, миллий тили маъносида кулланган. Туркий тилларнинг каракиргиз лафкаси (кара-киргизское наречие тюркских языков) — бу ибора \озирги киргиз миллий тили маъносида кулланган.
ДИАЛЕКТОЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАСИ
Диалектология фанининг макони (объекти) ма^аллий шева диалекти ва ла^жаси булиб, максади ва вазифалари куйидагилардан иборат:
— шева ва диалектларнинг фонетик, морфологик, синтактик ва лексик хусусиятларини \ар томонлама тавсиф килиш;
— миллий тилнинг пайдо булиши ва тараккиётида шеваларнинг тутган урни ва шу миллий тилга асос б^лган шеваларни аник^аш;
— шеваларнинг узаро муносабатини, уларнинг адабий тил ва кдрдош тилларга булган муносабатларини бслгилаш;
Узбек тили шеваларининг асосий хусусиятларини яхши билиш укитувчилар, айникса она тили Укитувчиеи учун жуда зарур. Хрзирги кунда шева хусусиятлари адабий тил таъсирида жуда тез бирлашиб, текисланиб бораётганига кдрамай, бу хусусиятлар факат кишлокларда
www.ziyouz.com kutubxonasi
эмас, балки ша\арларда \ам маълум даражада сакланиб турибди. Ш у сабабли укувчилар нуткдда айни^са бошланрич синф укувчилари ёзувида учрайдиган хатолар шева таъсирида содир булмокда. Шунинг учун уцитувчилар, айник,са она тили ук,итувчиси, узбек адабий тили меъёрларини яхши билиши, бу меъёрларни Укувчиларга ургатиши уларнинг ёзма ва орзаки нутк маданиятини устириш устида тинимсиз машрулот олиб бориши зарур. \амда укувчилар нутцида учрайдиган камчиликларни (шева таъсиридаги) тузатмок, учун барча узбек шеваларига хос хусусиятларни яхши билмоги керак. Масалан, уцувчиларнинг нуткдаа фонетик (айналмо^// ад.-орф. айланмок; эсна/ / ад.-орф. энса), морфологик (^арат^ич келишиги урнида тушум келишиги аффиксини ишлатиш: нонни ушори // ад.-орф. ноннинг ушога. Жуналиш ва урин-пайт келишикларини фаркламаслик: Бухорога туради // ад.-орф. Бухорода туради), лексик (ад.-орф. чакалок, урнида бувак; бобак; ад.-орф. чумоли урнида: мурча, ^аринжа) каби шева хусусиятлари учраб туради. Укувчилар нут^ида учрайдиган бундай хатоларни тузатиш учун укитувчи шу \олатларнинг келиб чи^иш сабабини билмоги керак.
Шундай килиб, республика олий укув юртларида филологик укитишнинг асосий вазифаси Узбек адабий тили нормаларини, шунингдек, адабий тилнинг шеваларга булган муносабатини \ам ургатишдир. Бу вазифани *ал цилиш филолог талабаларнинг узбек тилинингтарихий ривожланиш крнуниятларини яхши билиши билан борликдир. Филолог талабалар бу маълумотлар билан узбек диалектологияси фанини бойитади.
Транскрипция %ак;ида умумий маълумот. Транскрипция диалект ва шеваларда учрайдиган товушларнинг турли куринишларини ёзувда ифодалаш учун кулланадиган маълум белгилар системасидир. Тил товушларини аник ифодалаш учун хизмат киладиган ёзув — транскрипция (лотинча ^атспрИо — кайта ёзиш) деб аталади.
Транскрипция учун у ёки бу халк истеъмолидаги (лотин — рус — узбек алфавити каби) традицион алфавитдан урни билан маълум узгаришлар киритиш оркали фойдаланилади. Шунинг учун \ам транскрипцияда белгилар сони узига асос булган алфавитдаги \арфлар сонидан к^п булади.
Транскрипциянинг фонетик транскрипция, фонематик ёки фонологик транскрипция каби турлари бор.
Транслитерация. Бирор тилнинг ёзма ёдгорликларини ёки маълум бир матнни (масалан, араб алифбосида ёзилган эски узбек тили ёдгорликларини) нашр этишда шу ёдгорликларнинг ёзув системасини бошка тил ёки ёдгорлик ёзув системаси оркали ифодалаш транслитерация деб аталади. Демак, транслитерация — бирор ёзув \арфларини бошка бир ёзув \арфлари билан алматириб ифодалаш усулидир.
ФОНЕТИК ВА ФОНОЛОГИК ТРАНСКРИПЦИЯ
Маълум бир максад учун турли со\алар буйича ишлатиладиган транскрипцияларнинг аникпик даражаси бир хил эмас.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лингвистик асарлар (киёсий ва тарихий грамматикалар, этимологик лутатлар, турли тил матнларидан намуналар ва шу кабилар)ни нашр этганда транслитерациядан фойдаланилса \ам, кардош гилларнинг фонетикаси киёс килинганда, диалектологик ишларда ва диалектология фанида фонетик транскрипциядан фойдаланилади. Халк огзаки ижодиёти ёдгорликларини нашр этганда мавжуд алфавитдан фойдаланилса, бу ёдгорликлар диалектал «.имматини йукотади.
Шунинг учун уларнинг талаффуз хусусиятларини мумкин кадар саклаш максадида фонетик транскрипция кулланилади.
Транскрипция чет тили ва она тили орфоэпиясига оид ишларда \ам кенг кулланилади.
Мо\ияти жи\атдан энг аник транскрипция фонетик транс- крипциядир. Бу транскрипция умумий в*» хусусий фонетика, шу катори экспериментал фонетика ютукларига асосланади. Тиллардаги нутк товушларини фонетик транскрипция учун танланган алфавит оркали ифода килиб булмаса, бошка тиллар алфавитидан *арфлар олинади ёки *арфлар ёнига, устига, ичига диакритик белгилар куйилади. Фонетик транскрипциянинг вазифаси — тилда мавжуд булган \амма товушларни ёзувда акс лтиришдир. Факат фонемаларнигина \исобга олиш учун ишлатиладиган транскрипция — фонологик транскрипция дейилади.
Транскрипциянинг тузилиши. Тилшуносликда кенг микёсда кулланадиган лотин алфавити асосида тузилган транскрипция халкаро фонетик алфавит (Международный фонетический алфавит — М Ф А ) номи билан юритилади. Рус графикаси асосида тузилган транскрипциялар туркшунос ва русшуносларнинг ишларида кенг таркалгандир. Лекин узбек тилининг диалект ва шеваларини урганган турколог ва узбекшунослар уз илмий ишларида турлича транскрипция белгиларини куллаганлар. Баъзилари лотин алфавитидан фойдаланган булса (Е.Д. Поливановнинг ишларига каранг), баъзилари рус графикаси асосида тузилган транскрипциялардан фойдаланган (А.К. Боровков,В.В. Решетовнинг ишларига каранг).
Шеваларда учрайдиган \ар бир товушни ифодалаш учун транскрипцияда айрим белги олиш талаб килинади. Аммо шуни айтиш керакки, мавжуд транскрипция системалари бу талабга тулик жавоб бера олмайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Масалан, нг ва дж мустак,ил фонемаларининг икки \арф билан берилиши каби.
[у] ва [е] белгилари шу унлиларнинг олдинги к,атор эканлигини (юмшокдигини) курсатади: г у л, к 0 л каби; [э| эса умум-узбек шеваларига хос булган олдинги к,атор кенг унли товушни ифодалайди: Л0ТТ0, 0Р0В0 каби. Транскрипцияда ундош товушларнинг юмшокдиги *ам ало\ида белги билан ифодаланади, масалан, л — юмшок, л.
3-асосий саволнинг баёниУк,итувчннинг максади: Унли ва ундошларни ифодалаш учун олинган
транскрипцион белгиларни турли кургазмали воситалардан унумли фойдаланиш орк,али талабалар онгига сингдириш.Унли ва ундошлар учун олинган белгиларнинг лотин графикаси асосидаги шакллари *акида тулик, маълумот бериш.
ИДЁНТИВ УКУВ МАКСАДИ
3.1. Унлиларни ифодалаш учун олинган транскрипцион белгиларни изо\лайди.
3.2. Ундошлар учун олинган белгилар лотин ва рус ёзуалари асосидатузилганлигини шар\пайди.
Унлилар. Унли товушларни ифодалаш учун цуйидаги транскригщион белгилар олинган:
Тилнинг кутарилиш урнига кура
Олдинги катор (тил олди)
Индифферент (орал и к) товушлар
Орка катор (тил орка)
Лабнинг иштирокига кура Тилнинг кутарилиш даражасига кфра
лабланма
ган
лаб-лан-ган
лабланма
ган
лаб-лан-ган
лабланма
ган
лаб-лан-ган
Юкори кутарилиш и У < ъь> ы УУртакутари-лиш
Юцори-уртакутарилиш
э 0 (е ) <У> О
цуйи-УртакУтарилиш
ЭЕ
Куйи кутарилиш Э(а) А(о)
Демак, унлиларнинг турли вариантларини бериш учун транскрипцияда 15 та белги олинган. Бу белгилар оркдпи узбек диалект ва шеваларида учрайдиган унли фонемаларни ифодалаш мумкин.
Айрим транскрипция белгиларнинг маъно узгаликлари
Унли то в у ш л а р учун белгилар к у й и д а ги м а ъ н о узгал и к л ар и б и л а н Кабул ки ли н ди :
а — умумтуркий орк,а к,атор, сингармонизмни сакутган барча узбек диалект ва шеваларига хос унли, сингармонизмни йуцотган шеваларда эса турли узгаликларга эга. Байналминал сузларда рус тилидаги а товушига мос келади.
9 — олдинги катор, лабланмаган а унлиси; узбек диалект ва шеваларининг купчилигида учрайди, масалан, Марг., Анд. э к э // Тош. о к э.
э — орка к,атор, лабланмаган а типидаги очиц унли товуш, а унлисидан тарак,к,ий этиб, бу товуш о-ловчи узбек шеваларида кенг тарцалгандир, масалан, Тошк., Марг отэ, болэ // Кукон .бэлэ каби.
А — ловчи узбек шеваларида бу товуш узбек адабий тили ва о- ловчи шеваларнинг таъсирида тарк;ала бошлади.
е — олдинги катор, лабланмаган, тор унли товуш булиб узбек шеваларининг купчилигига хос. Узининг акустик (эшитилиш) ва артикуляцион хусусиятларига кура рус тилидаги ундошдан кейин келади га н е ёки суз бошида келадиган э \арфи билан ифода этиладиган
www.ziyouz.com kutubxonasi
сено (пичан), эти (булар) сузларидаги каби товушга турри келади. Бу товуш мавжуд узбек орфографиясида суз бошида келадиган ёлашган унли е (й+э) эмас, балки эди (-едь) сузидаги каби ёлашмаган унлидир. Масалан, Тошк., Наманг., Марр. ва бошка шеваларда: бер, кел, ер, ендь, ечкъ каби.
э — олдинги катор, лабланмаган очи* е унлиси; бу товуш акустик жи\атдан е га як,ин булса-да, унинг очи к, варианти эмас. Бу товуш баъзан русча (этот сузидаги каби) э га мое келади, масалан, кипч°К шеваларида: экэвийэм, эчки каби.
и — одатдаги туркий олдинги катор, лабланмаган и унлиси. Сингармонистик шеваларда фонема сифатида, сингармонизмни йукотган о-ловчи шеваларда эса турли фонетик шароитлардагина учрайди.
ъ — индифферент лабланмаган товуш, у узининг келиб чикиши жи\атидан олдинги катор и ва орка катор ы унлиларнинг конвергенцияси (бирлашиши) натижасида \осил булган, и ва ы уртасидаги бу индифферент товуш ша\ар шеваларида ва ша*ар типидаги кишлок шеваларининг куп кисмил.а мустакил фонема сифатида учрайди, масалан, : Тошк., Кукон, Анд., Марг. ва шу каби шеваларда: къшъ, ъккъ, бъз, бъл // ад.-орф. киши, икки биз, бил каби.
ь — тургун орка кат°Р индифферент ъ унлиси; аммо ы товушга тенг эмас. Ша\ар шеваларида ва ша\ар типидаги шеваларда чукур тил орка к р. х товушлари билан ёндош келганда учрайди, масалан, Тошкент, Маргилон, Андижон ва шу каби шеваларда: кьз, кьрк< Кьш, пьш (т), мьх; Туркистон шевасида бу товуш Тошкент, Фаргона шеваларидаги ъ каби.
2-МАВЗУ. Л И Н ГВИ С ТИ К ГЕО ГРАФИ Я МЕТОДИ
Таьлимий максад: Лингвистик география методи асосида халк шеваларининг урганилиши. Лингвистик география асосчилари. Буянги усулнинг жа\он микёсида таркалиши. Узбек халк шеваларини ушбу усул асосида урганишнинг бошланиши, асосчилари, максади ва вазифалари хакида маълумот бериш.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ривожлантнрувчи максад: Лингвистик география методи асосида укитишнинг афзалликлари, унинг намояндалари, бажарган ишларини маъруза ор^али талабалар онгига сингдириш.
1.2. Лингвистик география усули билан монографик усул орасида фарк ва афзал томонларини билиб олади.
1.3. Лингвогеографик усулнинг объектини урганади.
Лингвистик география ( линго-география) — тилшуносликнинг бир булими булиб, у маълум территорияда таркалган тил \одисалари (товушлар, фамматик формалар, сузлар)ни аникпайди, уларнинг уша жойга булган муносабатини курсатади. Территориал тил хусусиятларини халк тарихи, тил тарихи билан алок,адор \олда такк,ослаб, тушунтириб, карталар орк,али ифодалайди. Лингвистик геофафия \ам территориал диалектларни урганади. Унинг энг му^им хусусиятларидан бири кургазмалилиги булиб, унда маълум тил \одисаларининг урни ва тарк,алиш чегараси карта ва атлас воситасидааник, белгилаб берилди.
Карта \ам атлас \ам лингвистик геофафиянинг ифода воситаси булиб, унинг асосий максади тилнинг тараккиёт конуниятлари ва й^лларини, конкрет диалектларнинг пайдо б^лиши ва уларнинг миллий тилга булган муносабати, узаро алокасини тушунтириб беришдан иборатдир.
Лингвистик геофафия бир к,атор умумлингвистик проблемаларни яъни тилда ла^жа, диалект, шевалар мавжуд булса, уларнинг хусусиятлари нималар билан чегараланишлари, диалектларнинг умуммиллий тилга булган муносабати ва шу каби масалаларни \ал Килмоги керак.
XX асрнинг 60-йилларига к,адар узбек тилшунослигида шевалар монофафик усулда урганилиб келинган, бу жараён \озирга кддар давом этиб келмоцда. Бирок 60-йиллардан сунг узбек шеваларини )?рганиш икки хил йуналишда: I) монофафик усул; 2) лингвофафик асосида$фганила бошланди.
Монографик усул билан урганишда шевалар тавсифий усулда ёзиб олиниб, бошка узбек шевалари ва адабий тилда кабул килинган суалар товуш ва кушимчалар билан киёсланар эди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу усулда огзаки нуткни транскриицияга ёзиб олиш, ёзиб олинган матнларни изобат, диалектал хусусиятларни урганиш, диалектал лугатлар тузиш монографиялар яратиш ва шу кабилардан иборат.
Узбек диалектологиясида йирик монографик асарларнинг пайдо булганлиги монографик тадкикот меваси булиб, эндиликда шеваларимизни киёсий-тарихий, типологик тадк,икотининг хозирги замон аник, ва изчил усули (методи) тил *одисаларининг тар^алиш чегараларини ани^аб берувчи лингвистик география ва ареология асосида илмий теширишни такрзо кдпади *амда узбек хал к, шевалари атласини яратиш масаласини навбатдаги вазифа кдлиб кун тартибига куяди.
Монографик усул аосида шеваларни урганишда купрок, дала шароитида — ^ишлок/трда юриб иш олиб борилади. Лингвогеография унга Караганда аник, хусусиятга эга. Чунки лангвогеография материаллари билан лабораториялар ва кабинетда шурулланилади.Шу нук,таи назардан Караганда морфологик усул билан шевалар урганилиб б^лингач, лангвогеографик тадкикрт унинг материалларини илмий лабораторияларда таджик этишдан, унинг давомчисидек, ундан усиб чицдан деб фараз цилинади.
Лингвистик географиянинг асосий урганиш объекти — тил \одисалари: I. Изоглоссалар, изофонема ва изоморфема. 2. Лингвистик атласлар. 3. Мос *одисалар. 4. Ареаллар. 5. Лингвографик карталар ва карталаштириш. 6. Тил ланшафти. 7. Аралаш зоналар. 8. Инновация маркази. 9. Ирадаиация ва бошкрлар.
1. Изоглоса — мос *одисаларнинг у ёки бу аъзоси, булаги таркалган энг чет нукталарни туташтирувчи атлас картасидаги чизик- Бошкача айтганда у ёки бу тил \одисасининг худудий таркалишини курсатувчи лингвистик картага туширилган белги «Изоглосса» — (изофонема — фонетик белги, изоморфема — морфологик белги, изоглосса — лексик белги) тушунчасидан иборат,
2. Лингвистик атласлар — Махсус дастур (программа) — сурок^ик асосида тайёрланган, маълум тил ёки шеваларга хос характерли хусусиятларнинг тарк,алиш чегарасини акс эттирувчи лингвистик карталарнинг альбом шаклидаги изчил тупламидир. Лингвистик атлас2 хил булади: 1) Регионал атлас; 2) Зонал атлас.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Мос ^одисалар — умуммиллий тил тизимининг звено (аъзо)лари булиб, \ар хил диалектларда узининг турли булаклари (аъзолари) билан иштирок этгани \олда шевачилик фаркларини вужудга келтиради. Шунга кура мос \одисалар \ар вакт икки аъзоли ва куп аъзоли булади. Масалан, онэ, оиь, опэ, эйэ, бъйъ, бувь кабилар шевалараро фарьуганиб, узбек адабий тилидаги она (туккан она) тушунчасини билдиради.
5. Лингвогеографик карталар ва карталаштириш — лингвогеографик тадки^отнинг асосий нуктаси. Синхроник тадкикрт натижаси \исобланган лингвистик картада тил тарихининг \амма даври уз аксини топиши мумкин. Карталаштириш - тил \одисаларининг \удудга таркалишини тасвирга (картага тушириш). Жонли тилдаги \ар бир лингвистик \одиса узининг таркалиш чегарасига, уз даудига эга.Шу *удуд, чегарадаги суз — изоглосса, изофонема ва изоморфемаларни график шаклда цогозга туширишдан иборат.
6. Тил ланшафти — дейилганда бирор тил учун маълум булган изоглоссалар йигиндиси ва уларнинг шу тил \удудида жойлашиш характери тушунилади.
7. Айрим зона — бир тил ёки диалект ичида бошца бир тил ёки диалект элементларининг мавжуд булиши. Узбек шеваларида тожик тили элементлари аралашган зоналарнинг Узбекистан ва Тожикистон Худудида баркарорлиги аралаш зона саналади.
8. Иннавация маркази — у ёки бу тил ёки шева *одисаларининг маркази. Масалан, (-вот, вуз (бовотть, келовузэ) маркази Тошкент ша\ар шеваси булиб, бу уша инновация марказидан бошк,а атроф шеваларга таркдпган.
Иррадиация — *одисанинг таркалиш тушунчаси булиб, ареалнинг характерли белгиларидан бири. Масалан, урин-пайт келишиги кушимчаси -да Самарканд, Бухоро, К,ашк,адарё ша\ар тип шеваларига адабий тил таъсирида тусик,парга учрамасдан кириб бориш йули билан таркалган. Лекин к,аратк,ич келишиги кушимчаси (-нинг )нинг кириб
www.ziyouz.com kutubxonasi
бориши айтарли натижа бермаётир .Чунки адабий тилга асос булган ша\ар шевалари талаффузида -нинг кушимчаси мавжуд эмас.
Тил \одисалари, диалектал \одисаларни тадкик килишда купинча ёндош тиллар ва уларнинг шевалари материаллари билан солиштирамиз. Бу турри усул булиб, кушни тиллар ва шевалардаги лингвистик \одисалар бир-бирига доимо утиб туради. Утиш ^одисаси тараккиётнинг кейинги даври ва масофанинг як,инлиги билан характерланади. Бирок, тил ва диалектлар тараккиётининг кддимий даври учун характерли булган айрим \одисаларни изоушшда ёндош тиллар ва шевалар \ар доим \ам бир-бирига утавермайди. Масалан, Наманган гуру\ шевалари учун характерли булган |р) ундоши узидан кейин келган \амма тил олди ундошларга сингиб кетиши Фаргона водийсидаги бошк,а шеваларда учрайди: туссун - турсун, боддъ - бордъ, отток-ортог, чошшэммъ- чоршэммъ.
Шунингдек, турк — барлос шеваларидаги ово (амаки) \ам ёндош шеваларнингбирортасидаучрамайди. Айнан шу каби \одиса К^шкадаре вилоятидаги ша\ар ва ша\ар тип шевада мавжуд. Бу \одисанинг инновация маркази к,айси эканлиги ва унинг иррадиацияси илдизи кай томондан кай томонга йуналганлиги номаълум. Узбек шевалари атласи яратилганда мана шунга ухшаш купгина муаммолари ечилган булар эди.
2. Монофафик усул билан лингвогеографик усулининг фарк килувчи то- монларини аникпаш.
3. Лингвистик харита яратиш буйича амалий дарсларда машк Утказиш.
2- асосий савол
Лингвистик географиянинг жа\он тилшунослигида пайдо булиши.Европа тилшунослигида тузилган энг му\им атласлар.
Укитувчининг мацсали: Халк шеваларини лингвогеографик усул асосида урганишнинг жа\он тилшунослигида бошланиши, унинг намоёндалари хакнда талабаларга тушунча бериш. Европа мамлакатлари
Назорат топшириклари
www.ziyouz.com kutubxonasi
ва бошка \амдустлик мамлакатлари тилшунослари томонидан лингвистик атласларни номма-ном талабаларга сингдириш.
ИДЕНТИВ УКУВ МАКСАДИ
2.1. Европа ва жа\он тилшунослигида диалектларни лингвогеографик усул асосида урганиш истик,болли эканлигини англайди.
2.2. Жа*он тилшунослигидаги лингвогео! рафик усул асосчиларини билиб олади.
2.3. Тилшуносликда энг му*им диалектологик атласларнинг борлигини исботлайди.
Тилшуносликдаги бу янги йуналишга, диалектологик фикрнинг кейинги тарак^иётига Европа линго-географларининг белгили хизматлари бор.
Лингвистик геофафиянинг асосчилари: Францияда Жан Жильерон, Германияда Георг Венкер, Ф. Вреде, П. Мейер, Россияда эса И.И. Срезневский кабилардир.
Мазкур олимларнинг асарлари туфайли лингвистик географиянинг фан сифатида асосий урни, предмети ва вазифалари белгиланади.
Лингвистик география методи билан шеваларни урганиш Украина ва Белоруссияда \ам яхши ривожланган булиб, бу республикаларда шевалар атласини тузиш тугалланди ва нашр этилди.
Бирор тил ёки диалектга хос характерли лингвистик хусусият- ларнингтаркалиш чегарасини акс эттирган альбом ёки китоб шаклида нашр к,илинган карталар йигиндиси диалектологик атлас дейилади.
Диалектологик атласлар бирор халк,тили ва хал*; тарихини, унинг миллат булиб шакланишини урганишда ало\ида а\амиятга эга булди.
Диалектологик атласларнинг дастлабки намуналари X IX асрнинг охири X X асрнинг бошларида яратилган. 1821 йилда К.де Монбре томонидан тузилган француз шевалари чегараларини белгиловчи карта Франция к,ироллик жамиятига такдим цилинади. 1823 йилда Д.Минье узининг лингвистик карта тузиш гоясини олдинга суради. Европада тузилган энг му\им диалектологик атласлар куйидагилар: Венкер ва Вределарнинг «Немис тили атласи» (1876—1926 йиллар мобайнида яратилган); Марбургдаги немис диалектологияси марказий институти нашр этган «Немис лексикологик атласи», Ж.Жильерон ва Э. Эд-
Россияда лингвистик географиянинг пайдо булиши ва ривожланиши И.И. Срезневскийнинг номи билан богли^. И.И. Срезневский утган асрнинг 50-йилларидаёк бу со\ани урганишни асосий вазифа к,илиб куйди.Рус лингвистик географиясининг кейингиX IX аср охири XX аср бошларидаги тараклиётида акад. А.И. Соболевский ва акад. A.A. Шахматовларнинг катта хиссалари бор.А.Шахматов уз текширувлари билан лингвистик география тарак,к,иётига улкан *исса кушибгина крлмай, бу со\ада илмий тадкикот ишларини *ам ташкил этди.
Кейинчалик рус шеваларини линго-географик метод билан урганишда акад.Корш бошчилигида Москва диалектологик комиссияси катга ишлар к,илди. 1935 йилда Фанлар Акадсмияси «Рус тили атласи»ни тузишга киришди. Бу даврда тилшунослардан Б.А. Ларин, Ф .П . Филин бош булган диалектологлар гурухи мазкур атласни яратиш режаси, сурок^игини туздилар ва атлас учун материал туплаш ишларига ра\барлик к,илдилар.
1944 йилда Р.И. Аванесов ва Б.П. Филин бошчилигида «Рус диалектологик атласини тузиш буйича материаллар туплаш программаси»ни яратдилар. 1951 йилда «Москва шарцидаги марказий областлар рус халк,и шевалари атласи» ни 1952 йилда «Шимоли-гарбий вилоятлар рус халки шевалари атласи» тузиб тугатдилар ва бу 1957 йилда нашр этилади.Буларнинг \ар кайсиси уз хажми билан чет эллардаги энг катга миллий атласларга тенг булиб, рус тили ва халки тарихи, миллатнинг шаклланишини урганиш учун кимматли материал булиб хизмат цилади. \озирги кунда барча рус тили шевалари буйича материал туплаш, тупланган материалларни карталаштириш тугалланди.
Лингвистик география методи билан шеваларни урганиш Украина ва Белоруссияда, Грузия ва Озарбайжон, Туркманистон ва Крзо- гистонда *ам яхши ривожланган булиб бу мамлакатларда шевалар атласини тузиш тугалланди ва нашр этилди.
М Д\ да тузилган энг му\им диалектологик атласлар — «Москва шаркдцаги марказий областлар рус халк,и шевалари атласи» (1957 йили
www.ziyouz.com kutubxonasi
нашр этилган), «Шимоли - рарбий областлар рус халц шевалари атласи» (нашрга тайёрланган) ва республикаларда нашр этилган «Украин тили халк шевалари атласи», «Белорусь тили халк, шевалари атласи » ва бошкдлар мавжуд.
Назорат топширицлари
1. Жа\он тилшунослигида халк, жонли тилини лингвогеофафик усул асо- сида урганиш истицболли зканлигини исботлаш.
2. Тилшуносликда лингвистик геофафия усули билан шевашуносликни урганган олимлар ишлари билан танишиш.
3. Диалектологик атласлар билан ишлаш.
3- асосий саволУзбек халк, шеваларини лингвогеографик усулда урганиш, унинг
атласини яратиш масалалари.
Укитувчининг мацсади: Узбек шеваларини лингвогеографик усулда урганиш XX асрнинг 40-йилларида профессор А .К Боровков томонидан олга сурилганлиги, бу со\адаги ишлар В.В. Решетов ваА.Шерматов томонидан ижобий амалга оширилган бир цатор ишлар хусусида талабаларга маълумот беради. Шу билан бирга килинаётган ва килинажак ишлар хусусида \ам тафсилотланади.
ИДЕНТИВ ^К У В МАКСЛДИ
3.1. Талабалар узбек шеваларини урганишда лингвогеографик усулдан фойдаланиш мумкинлигини билиб олади.
3.2. Бу янги усулнинг урганилишини А.К. Боровков, В.В. Решетов,А. Шерматов асарлари воситасида исботлайди.
3.3. Хозирги кунда узбек шевалари уч асосий йуналишда ургани- лаётганлиги \ак,ида ахборот беради.
Тилшунос олимлар Е.Д. Поливанов, Р. Олим, К.К. Юдахин,А.К. Боровков, В.В. Решетов, Ш. Шоабдура\монов, А. Руломов,С. Ибро\имов, Р. Абдуллаев, М. Мирзаев, А. Алиев, А.Шерматов,
www.ziyouz.com kutubxonasi
X. Дониёров, Н. Ражабов ва уларнинг шогирдлари узбек шевалари буйича олиб борган бир к,атор илмий изланишларда шеваларни лингвогеографик ва ареал тадкикрти учун манба яратади.
Узбек диалектологиясида бу со\а *али ёш сох,алардан бири булиб, тугалланган бой материаллар асосида диалектологияга дойр назарий масалаларни ишлаш, сунг лингвистик география масалаларни режалаштириш боскичига утди.
Узбекистонда диалектолгик ишларни бош^ариб борувчи ягона илмий марказ — Уз ФАнинг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти диалектология булими мавжуд. Бу булим *озирги вак,тда уч йуналиш буйича иш олиб бормокда:
1930 йилларда профессор Е.Д. Поливанов таъкидлаб утган эди.1944 йилда профессор А. К. Боровков узбек тили шевалари атласини
яратиш мак,садида «Узбек шева-ла*жаларини текширишга дойр савол- жавоблар» анкетасини тузди. Шу анкета асосида 1945—1950 йиллар мобайнида Фаргона водийси шеваларидан материаллар тупланди.
Орадан 20 йил утгандан кейин 1965 йилдан бошлаб, узбек шевалари хусусиятларини карталаштириш иши яна кун тартибига куйилди, программа ва сурокнома тузилди, диалектологик материаллар туплана бошланди.
Узбек шеваларини карталаштириш ишини В.В. Решетов бошлаб берди. У Тошкент вилоятининг бир цисмини, 0\ангарон \уяуди шеваларида учрайдиган фонетик, лексик ва грамматик фарк^арни кучирди. Узбек диалектологиясида биринчи б^либ узбек к^рама шеваларининг 49 та лингвистик картасини тузди. Тахминан 150 картадан иборат «Тошкент вилоят шевалари атласи»ни тузиш ишлари 1980 йилда якунланди.
В.В. Решетов тузган лингвистик карталарда цуйидаги фонетик, грамматик ва лексик белгилар олинган. Фонетика буйича «дж»лаш, «ж»лаш ва «й» лашнинг тар^алиши, яъни суз бошида |джг) ж гйг \одисаси | карта № 1, изоглосса: джок - ж о к - й о к ], «о»лаш ва «а» лашнинг таркдпиши, яъни типик орк,а к,атор [а| нинг сак,паниши ёки
www.ziyouz.com kutubxonasi
унинг урнида [о] учраши [карта №2, изоглосса: б а р, б о р], танглай гармонияси ва лаб гармониясининг характери { карта №ЗА, ЗБ, ЗВ, 4А, 4Б, 4В|, юк,ори-урта кутарилиш унлиларининг дифтонглашуви (карта №5А, 5Б, 5В, 5Г|; изоглосса.
В.В. Решетовузи урганган худуддаги изоглоссаларнингтаркалишини урганиб, айрим шева вакилларининг этногенезини анимашга ва шунингдек, реал тил вакдттри асосида курама шеваларининг аник, таснифини беришга муваффик, булди.
М. Мирзаев 1955 йилда «Бухоро вилоятидаги узбек шеваларини урганиш учун анкета» профессор А.Алиев 1964 йилда «Наманган диалекти буйича материал тупловчилар учун анкета» 1976 йилда профессор А. Руломов, А. Алиев, К. Назаровлар томонидан «Узбек тилининг ма\аллий шевалари буйича материал тупловчилар учун методик к,улланма» яратдилар.
Узбек халк, шевалари атласи \озирги замон узбек тили шеваларининг ранг-баранг хусусиятларини карталарда ифодалайди. Лингвистик карталарда курсатилган диалектал хусусиятлар ва уларнинг тарк,алиши, тилшуносларга айрим тил ходисаларининг тарихий тара^иёти ва узбек миллий тилининг келиб чик^иши каби масалаларни янада чуцуррок, урганиш имконини беради. Шунингдек, атлас материаллари тарихчилар, этнографлар учун \ам фойдалидир.
Узбек тили диалектологик атласи к^йидаги вазифа-максадларни кузда тутади:
1. Хозирги замон узбек адабий тили маълум шеваларга таянади. У Узининг имло ва талаффуз нормаларини, шунингдек, фонетик системаси, грамматик тузилиши, лексик таркибини норма- лаштиришда, асосан, Тошкент — Фаргона тип шеваларга асосланса \ам, айрим \олларда бу шевалар материали адабий тил нормаларига мос келмайди. Диалектологик атласнинг объектив натижалари (хулосалари) бу масалага тулик, аник,пик киритади. \ак,ик,атан хам.
www.ziyouz.com kutubxonasi
шеваларга хос диалектал хусусиятларнинг бутун узбек тили территориясида таркалиши ва унинг чегараларини фак,ат диалектологик атлас заминидагина муваффакиятли \ал кдпиш мумкин.
2. Диалектологик атлас материаллари узбек шеваларининг мавжуд таснифларини тулдириш, мукаммаллаштиришга, уларга аниЕушк киритишга ёрдам беради. Шунингдек, узбек шеваларининг пайдо булишида к;атнашган туркий ва туркий булмаган этник гурух^арнинг узаро ало^алари натижасида руй берган жуда мураккаб этнолингвистик тарак,к,иёт процессини \ам белгилаб берди.
3. Адабий тил ва таянч ша\ар шеваларининг кундалик таъсири узбек халк шеваларида тил асосларининг аралашуви ва текисланиб бориш жараёнини тезлаштирали. Чунки узбек халк,ининг экономикаси ва маданияти мислсиз даражада юксалиши билан узбек адабий тилининг кулланиш доираси кенгайди. Адабий тилнингбарча узбек шевалараро нормаллаша бориши аста-секин диалектал нутк^ни к,исиб, огзаки- сузлашув нутк, доирасига ^ам кириб борди.
Узбек шеваларини линго-географик метод асосида илмий-тадкик, к,илишда А. Шерматов самарали \исса кушди. У «К,ашк,адарё гуру\ шевалари картаси» ни тузиб чикди. Бу тадкикрт 167 карта билан уз якунини топди.
Кейинги йилларда Орол буйи узбек шевалари, жанубий ва шимолий Тожикистонда яшовчи узбек шевалари, жанубий Крзогистондаги Узбек шеваларининг лингвистик картаси устида кизгин иш олиб борилмокда.
Узбек тили диалектологик атласини тузиш узбек адабий тили имло на талаффуз нормаларини фонетик тузилиши системаси, грамматик КУрилиши лексик таркибини нормаллаштиришда ани^ликлар киритиш учун; узбек шеваларининг мавжуд таснифларини тулдириш, мукаммаллаштириш; адабий тил ва таянч ша^ар шеваларининг кундалик таъсири натижасида адабий тилнинг узбек шевалараро нормаллаша боришини тезлаштиради.
Узбек диалектологлари уз миллий тиллари атласини яратиш билан бир к,аторда, кардош диалектологлар билан бирга «Туркий тиллар атласи»ни ам тузмокдалар. Бундай атласни тузиш академик В.М. Жирмуниский ташаббуси билан бошланган эди.
Унинг сурок^иги ва программаси 1960—70 йилларда бир неча бор му^окама килиниб, тасдик^анди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Х,ар 3—4 йилда туркий тиллар атласини яратиш буйича Халкаро мик;ёсида конфсренциялар, йигинлар утказилиб турилмокда.
Умумтуркий лингвистик атласнингяратилиши, туркий халк^ар тили \ак,ида янги маълумотлар беради, к,ардош тилларнинг тара^киёти фикримизни кенгайтиради, унга илмий нук,таи назаридан аникдиклар киритади.
ИЛОВАЛАР: Фонетика буйича : э лашишнингтаркалиши: чэй чэй, бэзэр > бэзэр, йэхширэк > йэхширэк, к х. Кулок > кулах, т ч. тьш > чьш.
З-МАВЗУ. ТУРКИЙ ТИЛЛАР. УЗБЕК ХАЛК Ш ЕВАЛАРИ Н И Н Г ТАСНИФИ МАСАЛАЛАРИ
Таълимий максад: Туркий тилларнинг таснифи ва у билан шурулланган олимлар асарлари, туркий тиллар ичида узбек тилининг нуфузи; узбек халк, шевалари ва уларнинг этногенетик, тарихий ва худудий нуктаи назардан урганилииш, тасниф кдпиниши асосларини талабалар онгига сингдириш. Хозирги долзарб амалий ва назарий масалалар хасида тушунча бериш.
Ривожлантирувчи максад: Туркий тиллар орасида узбек тили ва шеваларининг тутган урни, узбек шеваларининг тасниф килиниш принциплари хасида илмий-методик тушунча \осил к^илдириш.
Тарбиявий максад: Туркий тиллар ва унинг шеваларини тавсиф ва таснифлаш оркали талабаларнинг фикрлаш крбилиятини устириш, талабаларда она тилига нисбатан мехр уйротиш.
Режа:
1. Туркий тиллар таснифи: академик В.В. Радлов, А.Н. Самойлович, Ф .Е.Корш , Богородицкий ва бошк^алар томонидан к^илинган таснифлар.
1.3. Таснифнинг асосларини ва энг му\им таснифларининг савиясини урганади.
Туркий тилларнинг генетикаси, тил хусусияти жи\атидан узаро муносабати масаласига олимлар жуда кадимдан кизикиб келганлар. Туркий тилларни (аникроги туркий кдбилаларни) биринчи булиб тасниф к,илган олим Ма\муд Кошгарийдир. Туркий тиллар таснифи билан кизик,иш X IX аср охири ва XX асрларда к,айтадан бошланди ва купдан куп таснифлар вужудга келди. Бу тасниф методлари, олдига к,уйган вазифалари, мак,садлари \ам турличадир. Улардан баъзилари мураккаб пухта урганилган ва ишланган таснифлар булса, айримлари у ёки бу жих.атдан камчиликлардан холи эмасдир.
Академик В.В. Радлов таснифи
В.В. Радлов узининг «Шимолий Туркистон тилларининг фонетикаси» (1882-1883) деган асарида, асосан, туркий тилларни тасниф к,илади.
У туркий тилларни шундай гуруулаштиради:
1. Шарк,ий гуру\ (олтой, барабарин, Обь, Енисей туркларининг тиллари).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу гуру\га кирган тилларнинг характерли хусусиятлари куйидагича:1) [о! унлиси узидан сунгги тор унлига жуда кучли таъсир курсатади;2) Суз узакларининг бошила жарангсиз ундошларнинг мавжуд
булиши: баш паш> каби;3)Жарангсиз ш, т ундошлардан кейин унли товуш билан
бошланадиган кушимчалар кушилиб келганда, бу ундошлар жаранглашади: Масалан, ойрот тилида тиш+ы- тижи, тут +ар — тудар;
4) Суз охирида келган жарангсиз портловчи п, к,, к ундошлари унлидан олдин жаранглашади;
5) |л| товуши к,аттик ва юмшок^ликда фаркланади: (л- вал)ва бошкдлар.
3. У рта Осиё гурух,и (Вркент, Чигатой тили, Шимолий узбек шеваси, Кук,он шеваси, Зарафшон водийсидаги узбек шевалари, Бухоро ва Хива шеваси).
4. Жанубий гурух (туркман, озарбайжон, турк (усмонли) ва крим татарлари тили, деб, турт гуру\га булади.Шундай килиб, В.В.Радлов биринчи булиб узбек шеваларини тасниф калган олим хисобланади. Унинг таснифига кура узбек шевалари олти гуру\га булинади. Чигатой, Шимолий узбек, Кукон, Зарафшон водийси, Бухоро, Хива гуру^ари.
В.В. Радлов узинингтаснифида узбек шеваларини гурухдарга булиб курсатган булса \ам, уларнинг хос характерли хусусиятлари, бир- биридан фарки \ак,ида маълумот бермайди.
В.А. Богородицкий таснифи
В.А. Богородицкий 1921 йилда \озирги туркий тилларни географик жойлашуви ва фонетик хусусиятларни хисобга олиб 7 гурухга булган. Кейинчалик 1934 йилда у узининг ушбу таснифига аникдиклар киритиб, уни тулдириб куйидагича такдим этди.
3. Шаркий гуру*: Урхун-Енисий ёдгорликлари ёзуви тили, эски уйгур тили, чиготой, кипчок (полевсц) каби улик тиллар ва жонли тиллардан карагас ва хакас тиллари.
4. Аралаш гуру*: Бу гуру*га ёкут ва чуваш тиллари ва Урта Осиёдаги баъзи тиллар киради. Бу тилларнинг *ар бири узига хос тасниф белгиларга эгадир.
А.Н. Самойливич таснифи
А, Н. Самойлович уз таснифида туркий тилларнинг мавжуд В.В. Радлов ва Ф .Е . Корш таснифини бирлаштириб, куиидагича 5 гуру*га булади.
1. Жануби-гарбий ёки угуз гуру*и. Бу гуру*га туркман, озарбайжон, турк, гагауз тиллари ва крим татарларининг баъзи диалектлари *амда узбек тилининг уруз ла*жаси киради.
2. Жануби-шарций ёки чигатой гуру\и. Бу гуру*га *озирги уйгур тили, узбек тили ва унинг бир катор ша*ар диалектлари, кумандин тили, улик чигатой тили киради.
3. Шимоли-гарбий ёки кипчок гуру*и. Бун га татар, б о ш к и р д , ой рот,
т е л е у т , н ^ га й , к и Р риз1 к о з о к , к ° Р а к а л п о к , у зб е к т и л и н и н г ай р и м
к и п ч о к ш е в а л а р и , КУМУК* к о р а ч о й в а к р и м т а т а р л а р и н и н г баъ зи
ш евал ар и к и р а д и .
www.ziyouz.com kutubxonasi
4. Шимоли-шаркий ёки Сибирь гуру*и. Бу гуру\га вддимги урхун, уйгур, корлук ёзуви ёдгорликлари тилларидан ташкари тува, сарик уйгур, хакас, шор, качин, сагай ва ёкут тиллари киради.
5. Чуваш ёки булгор гуру\и. Улик булгар ва \озирги чуваш тиллари кирали.
H.A. Баскаков таснифи
H.A. Баскаков туркий тилларнинг таснифини яратишда факат \ар бир туркий тилнинг фонетик, грамматик, лексик хусусиятинигина \исобга олиб колмасдан, \ар бир туркий халкнинг тарихий шаклланиши жараёни, унинг этник генезисига *ам ало\ида эътибор беради.
I . Фонетик хусусиятлар асос килиб олинган таснифлар (В.В. Радлов таснифи).
В.В. Радловдан анча кейин, утган асрнинг 90-йилларида Сер Али Лапин «Сарт сузининг келиб чикиши ва маъноси \акида» деган ишида узбек адабий тили билан бир каторда туртга узбек диалекти борлиги тугрисида маълумот бермайди.
1. Сирдарё вилояти диалекти.2. Фаргона вилояти диалекти.3. Амударё булими ва Хива хонлиги диалекти.4. Самарканд вилояти ва Бухоро хонлиги диалекти.Сер Али Лапин таснифида \ам узбек диалектларининг фонетик
системаси, грамматик курилиши ва лексик бойлиги х,акида \еч кандай маълумот келтирилмайди. Унинг бу таснифи $з даврига нисбатан маълум кимматга эга булган.
Маълумки, \озирги замон узбек адабий тили \озирги боск,ичга к,адар узоктарихий тарак,к.иёт йулини босиб утган. Улар уруг-уруг, к,абила- к,абила булиб \аёт кечирганларидан сунг, аста-секин элат, халк, булиб ташкил топди. Шунга к,араб уларнинг тиллари \ам турли тараккиёт йулларини бошдан кечирди ва узгариб, мукаммалашиб, такомиллашиб, тарак^ий кдпиб келди. Ана шу тилнинг тарак,к,иёти, уларнинг таркиби ва гуруутарга булиниши кадимги даврларданок, олимлар диклат-эьтиборида булган. Масалан. Ма\муд Кошгарий «Девону луготит-турк» номли асарида кенг худудда \аёт кечирган уруг- к,абила ва улар тилларнинг бир-бирига булган муносабатини, уларнинг тиллардаги як,инлик ва фаркдарни дифференцация (ажралиш) ва интеграция (кушилиш) каби масалаларни аниклаган. Ушбу асарда
зо
www.ziyouz.com kutubxonasi
йигирмага як,ин туркий тилнинг к,иёсий лугатини беради. Уларни фонетик, морфологик, лексик томондан тасниф к,илади. Кейинчалик Алишер Навоий «Му\окамат ул-луратайин» асарида, За\ириддин Бобур «Бобурнома»сида, Мирза Махтихон «Санглох» асарида, Абулгози Баходирхон «Шажараи турк» ва «Шажараи тарокима» асарларида узбек тили ва диалектологиясининг тарихига дойр бой мерос кдлдирган, лекин узбек халк, шевалари, урур-к.абила тилларини махсус тасниф Килмаганлар.
Махмуд Кошрарийдан кейин узбек халк, шеваларини урганишга кизикиш масалалари XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб пайдо була бошлади.
Академик В.В. Радлов, Сер Али Лапин, В.Наливкин каби олимларнинг ишлари бунга мисол була олади.
XX асрнинг бошларига келиб , айникра, 1917-йилдан сунгги даврда ирофессорлар И.И. Зарубин, Е.Д.Поливанов, К.К. Юдахин, А.К. Боровков, Рози Олим Юнусов, В. В. Решетов каби олимларнинг узбек шеваларини урганиш ва уни гурухлаштиришда жуда катта ишлари диктат га сазавордир.
шевалар ва шу типга уйрурлашган ёки умлаутли шевалар *ам киритилган. (Наманган ва унга як,ин Чорток,, Уйчи, Шо*анд шевалари). Е.Д. Поливанов таснифида яна икки тип шевага ажратилган. Булар 6- тип. Шимолий узбек ша\ар шевалари типи, (Туркистон, Чимкент ва шу типдаги баъзи кишлок, шевалари). 7-тип. Шимолий узбек к,ишлок, шевалари типи, (манкет, кррабулок, каби шевалар).
Е.Д. Поливанов таснифига кура иккинчи диалект «уруз ла*жаси» булиб, уз ичига икки тип шевани олади. 1-тип. Жанубий Хоразм гуру\ шевалари (Хина, Янги Урганч, Шовот, Разовот, Хазорасп, Янги Арик,, Хонк,а шевалари); шу гуру\га Шурахон шеваси ало\ида бир тип сифатида киритилган. 2-тип. Шимолий уруз гуру* шевалари. (Ик,он- Кррабулок, шевалари) Шу гуру*га Фориш туманидаги Богдот шеваси \ам киритилган.
«Кипчок ла*жаси» учинчи диалект булиб, бу етти тип шевани уз ичига олади. 1-тип. Урта Хоразм ва Шимолий Хоразм; (Гурлан, Б о р о т ,
кишлок, шевалари5-тип. Урта узбек; К,ирик, шевалари ва жанубий узбек-лак,ай
шевалари ва Афгон истондаги кипчо^узбеклари \ам шу гуру\га киради.Е.Д.Поливанов узининг бир к,атор ишларида узбек шеваларининг
таснифи \али мукаммал эмаслигини к,айд к,илиб, узбек тилшунослиги шеваларнинг деталлаштирувчи таснифга зарур деб курсатади.
Е.Д. Поливановнинг айрим назарий хулосалари турри эмас, чунки у Уз таснифида ва бошк,а тадк,икот ишларида узбек шеваларидаги тарак,киётни фак,ат факторга боглаб текширади. Узбек тили ва унинг шеваларида руй берган узгаришлар тилнинг асрлар мобайнида уз ички тараккиёт жараёнининг натижаси эканлигини курмайди. Лекин унинг ёзиб олган далилий материаллари, айрим тил \одисаларига берган шар\1ар жуда аник, ва \еч к,андай эътироз тугдирмайди.Бу жи*атдан Е.Д. Поливановнинг узбек шеваларини урганишга багишланган куп ишлари узининг сифати_ва илмийлиги билан ажралиб туради.
Унинг ишлари *озирги кунда \ам узбек шеваларини урганишга катга ёрдам бермокда.
зз
www.ziyouz.com kutubxonasi
Рози Олим Юнусов таснифи
Профессор Рози Олим Юнусов узи туплаган жуда бой далилий материалларга суянган \олда 1936 йили, Е.Д. Поливанов таснифидан кейин 1936 йилда нашр этилган «Узбек лахжаларининг таснифида бир тажриба» номли асарила узбек шеваларини уч катга гуру\га булиб тасниф кдпди ва шу асосда тасниф \олатини \ам берди.
1. Узбек-кипчок,ла\жаси.2. Турк-Барлос лахжаси.3. Хива-Урганч ёки >туз ла\жаси.1. Узбек-кипчок лахжаси. Бу ла^жага Узбекистоннинг 0\ангарон,
3. Андижон шеваси. Бу шеванинг асосий хусусияти тушум келишиги кушимчаси -нъ, -ни дан ташкари -ть, -ти, -дъ, -ди, тарзида келади. Хозирги замон давом феъли -йап, йэп, оркали ясалади: кслэйэпмэн.
4. Наманган шеваси. Бу шеванинг асосий хусусияти ^озирги замон давом феъли кушимчаси -ут: келутьман, булишмизи: келмутгьман.
Бу тасниф \ам узбек диалектологияси тарихида анча яхши ишланган. Таснифлардан бири булиб *исобланади. Лекин бу таснифда узбек шеваларнинг асосий хусусиятлари тула камраб олинмаган, шеваларнинг лингвистик фарк^арини курсатувчи белгилар берилмаган. Шунинг учун \ам бу таснифни олимлар уз вактида танкид килган
I (И.А. Батмановтомонидан).
А. К. Боровков таснифи
А.К. Боровков узбек халк шеваларини урганишда уз \иссасини Кушиб, хизмат килган олимлардан бири \исобланади. У узбек шеваларини икки марта тасниф килган. А.К. Боровковнинг биринчи таснифи 1940 йил «Узбек адабииёти ва санъати» журналида «О новым узбекском алфавите» деган маколасида эълон килинган.
А.К. Боровков бу таснифида узбек халк шеваларини фонетик томондан икки гуру\га булиб курсатади.
1) о-лашган шевалар;2) а-лашган шевалар.О-лашган гуру\ шевасига ша\ар шевалари ва улар атрофидаги туман
А-лашган гуру\ шеваларига эса сингармонизмни сакяаган шевалар киритилди. Бу гуру* узбек шевалари -й-лаш ва ж-лаш хусусиятларига кура иккига ажратилади:
1) й-ловчи шевалар;2) ж-ловчи шевалар.
Узбек диалект ва шеваларини гурууташтиришда А.К. Боровковнинг бу таснифи \алигача $>з а\амиятини йукотмаган. Лекин унда \ам баъзи камчиликлар йук эмас.
А .К . Боровковнинг иккинчи таснифи 1953 йил У з .Ф А ахборотларининг 5-сонида эълон килинган. Бу тасниф биринчи
www.ziyouz.com kutubxonasi
таснифга нисбатан бекиёс даражада яхши тузилган. Чунки бунда узбек халк, шеваларининг тарихий тараккиётини фонетик, лексик, морфологик хусусиятлари \исобга олинган.
Ана шуларга кура узбек халк шеваларини 4 катта гуру\га булиб курсатган:
1. Урта узбек диалекти. Бу диалектга 2 гуру* шева киритилган:а) Урта Узбекистан шеваси (Тошкент, Самарканд, Бухоро ва
Фаргона типидаги шевалар); унлилар микдори 6—7 тадан иборат. Сузларнинг биринчи ва кейинги буринларида очик о фонемаси ишлатилади.
б) Шимолий узбек шеваси (Чимкент, Сайрам, Жамбул, Марки ва Жанубий К.ОЗОРИСТОННИНГ баъзи бир узбек шевалари). Унлилар 8 та фонемадан иборат. Бу гуру\ шеваларда о урнида а кулланади.
2. Шайбоний-узбек ёки ж-ловчи диалект. Бунга \амма ж-лашган шевалар киради. Бу шеваларда унлилар 8—9 та.
3. Жанубий Хоразм диалекти. Бунга Хонка, \азорасп, Шовот, Янгиарик, Разовот, Шурахон ва унга ёндош булган шевалар киритилган. Бу шеваларда унлилар сони 9 та.
4. Ало^ида гурУХ шевалар. Бунга юкоридан 3 та гуру\га кирма! ан шевалар (К,орабулок, Икон, Манкент, Богдон) ва «умлаутли» (Наманган) шевалари киритилган.
Бу тасниф узбек диалектологияси тарихида энг яхши таснифларданбиридир.
В. В. Решетов таснифиВ.В. Решетов узбек шеваларининг тарихий лингвистик хусу-
сиятларини ва айрим диалектларга кардош тиллар (тожик, козок, коракалпок, туркман) муносабатини х,исобга олган *олда узбек шеваларининг тасниф системасини тузди.
Узбек халки таркибида тарихий-лингвистик жи\атдан бир-биридан ажраладиган (фарк киладиган) уч диалект бирлиги мавжуд (бу бирлик узбек, к °3°К* уйгур, туркман, к °Р акалпоклар составидаги турк Кабилаларининг мифацияси туфайли \ам пайдо булган).
Бу диалект бирликлари уз навбатида Узбек тили таркибида уч ла\жани, яъни кипЧ0К' УРУ3> корлук-чигид-уйгур ла\жаларини вужудга келтирди. Булар \озирги кунда \ам узбек тилининг ало\ида лах,жаси
www.ziyouz.com kutubxonasi
сифатида давом этиб келмокда. Демак, узбек тили уч туркий компонентининг бирикиши натижасида вужудга келган:
1. Корлу^-чигил-уйрур ла\жаси \озирги едрдош уйгур тилига як,ин булиб, тожик тили билан як,ин этнолингвистик муносабатда булган.
2. Кипчокла^жаси кардош крзоква крракдппоктиллари билан як,ин.3. Угуз ла*жаси кардош туркман тили билан якин.В.В. Решетов узининг таснифида \ар бир ла\жанинг узига хос тор
диалектал хусусиятлари борлиги уларни урганиш узбек диалек- тологиясинингасосий вазифалардан эканини ва бу шеваларнинг пайдо булиши ва ривожини урганишга ёрдам беришини ало\ида таъкидлаб утади. Бу уч ла*жанинг узига хос хусусиятлари куйидагилардан иборат.
Узбек тилининг корлук-чигил-уйпр ла\жаси. Бу ла\жага Тошкент, Наманган, Андижон, Фаргона, Самарканд-Бухоро, К,арши, Термиз, Жиззах, Каттакуррон каби ша\ар ва ша\ар типидаги бошца шевалар киритилади.
Унинг асосий специфик хусусиятлари куйидагилардан иборат:— ч/т нинг алмашиниши чъшлэ, тушть // чушть каби.— Узак ва аффиксларда суз охиридаги к-к // г-р ундошларининг
тошшъ < тошнъ, темърръ< темърнъ, тошшъ<тошнъ.— Уйгур тилининг асосий фонетик хусусиятларидан бири «умлаут»
булиб, биринчи буринда келган куйи кутарилиш а/э унлиларининг иккинчи буринда келган юкори кутарилиш ъ унлиси таъсирида га утишидир. Ат < еть, балиц < белиг келутгь каби.
— Кррлук-чигил-уйрур ла\жасига кирган купчилик шеваларда караткич ва тушум келишиги кушимчасининг бигга: -ни, нь, -тъ, -дъ, -ли, -шъ вариантлари билан келишидир, отни мин < этть мън, унинг дафтари < унъ дафтаръ.
www.ziyouz.com kutubxonasi
— Хозирги замон давом феълини ифодаловчи икки морфологик белги -ват, -ут, ва йэп, эп га эга эканлиги: борвэтмэн, боруггъмэн, кел эпмэн, келопмэн кабилар.
3.3. Шуролар давридаги халк, шеваларининг урганилишини миллий истикдол даври билан так^ослайди, ютук,гсарини исботлайди.
60-йиллар узбек диалектологияси таракк,иётида му\им урин тутган, куплаб диалектологик кадрлар етиштириб берган Россия ва Узбекистан Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси А.К. Боровковдир. У факдт узбек диалектологиясида эмас, умуман, узбек тилшунослиги фанининг тараккиётида му\им урин тутади. Чунки узбек тилшунослигининг *амма со\алари буйича чукур илмий асосга курилган асарлар яратди.
Олим узбек диалектологиясининг улкан мутахассиси сифатида купгина асарлар яратди, узбек шеваларини тасниф к,илди. Унинг соф диалектологик асарларига «Вопросник для собирания материалов по узбекском говорам», «К характеристике узбекских «умлаутных» или «уйгуризованных»говоров», «Вопросы классификации узбекских говоров», «Узбекское говоры Наманганской области» кабиларни киритиш мумкин.
Мазкур ишларда олим узбек шеваларининг гоят хилма-хиллигини, уларни тасниф к,илиш масалаларини ёритди. «Вопросник для собирания материалов по узбекским говорам» да эса биринчи тажриба сифатида савол-жавоблардан иборат анкета усулини цуллаб курди. Бу билан олим узбек шеваларини лингво-географик усулда урганиш ишига \ам асос куйди. А.К. Боровков уз карашларида урта узбек диалекти вакиллари билан к,ипчок,ла*жаси вакилларининг кддимги вактлардаёк, аралашуви жараёни утганига ишора кдпади.
30 йиллардан бошлаб профессорлар Е.Д. Поливанов, Рози Олим, К.К. Юдахин, А.К. Боровков билан бирга узбек шеваларини урганишда жуда катта ишларни бажаришган. Россия Педагогика Фанлар
www.ziyouz.com kutubxonasi
Академиясининг \акик,ий аъзоси, Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, профессор В.В. Решетовдир. В.В. Решетов олиб борган илмий диалектологик тадкикотлар Ватан урушидан кейинги даврнинг характерли хусусиятларидан булиб, куплаб диалектологик кадрларни тайёрлади.
В.В. Решетов хилма-хил узбек шеваларинингфонетик, морфологик \амла лексик хусусиятларини ёриталиган ишларини Иккинчи жа\он уруши арафаларида бошлаган эди. Унинг «Некоторые замечания по консонантизму и морфологии маргеланского говоре узбекского языка», «К вопросу о термине «Курама» и о «кураминах», «Классификация узбекских говоров Ангренской долины», «К вопросу об изучении узбекских народных говоров», «О диалектной основе узбекского литературного языка», «Кураминские говоры Ташкентской области». Фонетическая и морфологическая система», «О Наманганском говоре узбекского языка», «Состояние и задачи узбекской диалектологии», «О диалектологическом атласе узбекского языка», «Узбек диалектологияси», «Узбек тилининг кррлук-чигил-уйгур ла*жаси», «Узбек шеваларининг таснифи» каби бир к,анча асарларида узбек диалектологиясининг тарак^иётига хос хусусиятларни ёритди.
Олимнинг бевосита ра\барлигида диалектологик кадрлардан фан докторлари етишиб чикди. В. В. Решетов ёзган илмий-диалектологик асарлар узбек тилининг икки йирик ва етакчи компоненти: кррлук,- чигил-уйгур ва кипчо^ ла\жасини ёритишга багишланган булиб, мазкур ла*жаларнинг тарак^иётига дойр оригинал фикрларни олга суради. В. В. Решетов уз асарларида узбек тили диалектал компонент- ларининг узаро муносабатига маълум даражада эътибор билан карайди.
Хуллас, узбек диалектологиясининг Иккинчи жа\он урушидан кейинги давр тараккиётининг бутун йуналиши В.В.Решетов фаолияти билан чамбарчас боглангандир.
Узбек диалектологиясида узининг умумлаштирувчи характердаги илмий тадкикртлари билан му*им а\амият касб этган олимлардан бири— Узбекистон Фанлар Академиясининг академиги Ш. Шоаб- дура\моновдир.
Ш. Шоабдурах,монов марказий ша*ар шеваларининг узбек адабий тилига муносабати масаласини ёритиш билан бирга, шеваларнинг адабий тилга таъсири масаласини \ам ишлаб чикди. Баъзи бир олимлар
www.ziyouz.com kutubxonasi
шеваларнинг адабий тилга таъсири, ^тго шевалардан адабий тилга «\еч оладиган нарса крлмаган» деб айтишга журъат этган бир вак,тда шеваларнинг таъсири, адабий тилни бойитиш кучи сак,ланиб колажагини олим таъкидлади. Бизнинг фикримизча \ам, узбек шевалари узбек адабий тилининг ривожланишида ички етакчи имкониятларнинг асосий базаси булиб кдпади.
Ш. Шоабдура\монов узининг «Узбек шеваларининг лексик составини урганиш масалаларига дойр», «Изучение и задачи узбекской диалектологии», «Узбек диалектологияси» (В.В. Решетов билан бирга), «Узбек адабий тилининг шеваларга муносабати», «Ша\ар шевалари лексикасидан», «Узбекский литературный язык и его влияние на говоры», «Ундошларнинг урин алмашуви» (метатеза), «Таянч шевалар фонетикасидан», «Узбек адабий тили ва узбек халк шевалари», «Диалектное чление узбекского языка», «Узбек диалектологияси ва навбатдаги вазифалар», «Развитие диалектологической науки в Узбекистане», «Узбек ша\ар шевалари таснифи», «Узбек шеваларида лексик мослик ва уларнинг адабий тилда нормасини белгилаш», «Узбек тилининг диалектологик атласи», «Об атласе узбекских народных говоров» каби му\им илмий маколалари билан диалектология фанининг кейинги тарак,к,иёти йуналишини белгилашга улкан \исса кушмокда.
Худудий диалектларни атрофлича урганиш ишларини амалга оширишда профессорлар Ф.А. Абдуллаев, М, Мирзаев, А.Алиев, А. Шерматов, Б.Жураев бажарган ишлар гоят му\им ах,амиятга эгадир. Узбек шевалари лексикасини урганишнинг йуналишини белгилашдаС.И. Ибро^имовнинг ишлари етакчи роль уйнайди.
Узбек диалектологиясида кипчок лащаси узининг диалектал ва ХУДУДИй хусусиятлари билан ажралиб туради. К,ипчок, диалектлари буйича йирик илмий-тад^икот ишларини олиб борган олим X. Дониёров ва Н. Ражабовлардир.
Хозирги вак,тда узбек диалектологиясининг турли со\алари буйича иш олиб бораётган диалектологлардан Н.Ражабов, К- Му\аммаджонов,О. Мадра\имов, А. Жураев Ш. Носиров, Й. Ибро\имов каби олимларни *ам ало\ида таъкидлаб уп-мокчимиз, чунки номлари к,айд этилган кишилар Тошкент, К,ук,он, Кашкадарё, Хоразм (угуз), кушни Крзогистон, К,иргизистон ва Крракалнористон республикасидаги узбек шеваларининг фонетик, морфологик структураси, лексикаси, диалектал лексикасининг айрим цатламларини к,иёсий-тарихий усулда ёритиш буйича иш олиб бордилар ва бормокдалар.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Шу билан бирга, узбек тилининг диалектологик атласини тузиш буйича \ш жиддий тайёргарлик ишлари давом этмокда.
Назорат топширицлари1. XX асрнинг иккинчи ярмида узбек шеваларини урганган олимларнинг
асарларини конспектлаштириш.2. Миллий истик ол ва узбек халк шевалари мавзусида реферат ишини
ёзиш (ижодий \олда).3. Узбек диалектологиясининг ярим аерлик ютуги мавзусида диалсктоло-
хусусиятлари, корлук, ла\жаси лексикаси, ^орлук, ла\жасининг морфологик хусусиятлари, корлук, ла\жасидаги с^зларнинг уз шевангизга муносабати, \озирги адабий тилга муносабати.
1- асосий савол буйича укитувчининг мацсади: Кррлук гуру\ шеналар \акида маълумот бериш.Уларнинг фонетик хусусиятларини шар\лаш.Бошка ла\жалар ва узбек адабий тили билан корлук ла\жасининг муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ УКУВ МАКСАДЛАРИ
1.1. Кррлук ла^жаси \ак;ида кискача маълумот беради.1.2. Кррлук гурух, шеваларининг унлилар тизимини шархлайди.1.3. Кррлук гуру\ шеваларининг ундошлар тизимини изо\лайди.1.4. Кррлук гуру\ шеваларининг узбек адабий тили билан фонетик
муносабатини белгилайди.
1-асосий саволнинг баёни:
Кррлук ла\жаси (Ш.Шоабдура\моновбуйича, В.В. Решетов буйича «корлук-чигил уйгур», Е.Д. Поливанов буйича «чигатой», И.О. Юнусов буйича «турк-барлос», А. К. Боровков буйича «урта узбек» атамалари кулланилади). Кипчок ва угуз ла\жалари билан бирга узбек тилининг шаклланишида му\им урин тутади.
Кррлук ла^жасини бир канча гуру^арга ажратиб курсатиш мумкин.1. Фаргона гурухи — Наманган диалекти (Наманган, Уйчи, Чорток
шевалари кириб, улар уйгур тилига якин), Андижон-Ша\рихон диалекти (Андижон ша\ар шеваси, Ша?фихон шеваси киради), Уш- Узган диалекти, Маргилон-Кукон диалектларини уз ичига олади.
2. Тошкент гурухи — Тошкент (Пскент, Паркент, Кррахитой шевалари киради), Жиззах диалектиларини уз ичига олади.
3. К,арши гурухи — К,арши диалекти (К,арши, Ша\рисабз, Китоб, Яккабог шевалари) Самарканд-Бухоро диалекти (Самарканд, Бухоро, Хужанд, Чует, Косон шевалари)ни уз ичига олади.
Кррлук ла\жасининг унлилар тизими ципчоква угузла^жаларининг унлилар тизимидан бирмунча фарки кузга ташланади. Буни куйидаги жадваллардан аник илгаш мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Тил олди Индиффсрент Тил оркаТор ъ (ы) У УЯрим тор е б оКенг э э
Фарюна диалекти унлилар тизими
Тил олди Индифферент Тил оркаТор V <Ъ>{ь} VЯрим тор е е ОКенг э а э
Андижон диалекти унлилар тизимиТил олди Индифферент Тил орка
Бу унлиларни \озирги узбек адабий тилидаги унлилар билан киёслайдиган булсак, мазкур шеваларда унлилар адабий тилдагидан камро^. Чунки \озирги узбек адабий тилида худди эски узбек тилидагидек 9 унли товуш мавжуд. Аммо улар 6 та \арф билан ифодаланади.
Узбек шевалари ундош товушлар тизими жи^атидан \ам узаро фаркданади. Чунончи, Тошкент ва Фаргона гуру\ ла^каларда лаб- тиш Ф ва в, тил олди сиргалувчи ж, аффрикат ц, бугиз \ ундошлари йук-
(категория — билиш).8. Ундошлар тизими юзасидан ла\жа ва адабий тил муносабатини белги
лашга \аракат килинг (категория — билиш).
2- асосий савол буйича укитувчи мак,сади: Кррлук, гурух шевалар лексик хусусияти \ак,ида умумий маълумот бериш.Кавм-кариндошлик атамалари юзасидан шар\. Уз ва узлашган кдтламлар \ак,ида изо\. Ла\жа лексикасининг баъзи узига хосликлари а^ида.
ИДЁНТИВ УКУВ МАКСЛДЛАРИ
2.1. Кррлук, лафкаси лексикаси \ак,ида умумий тушунча.2.2. Ла>укадаги баъзи атамаларни шар\лайди.2.3. Ла^жадаги уз катлам ва узлашган к,атламлар \акдца изо\беради.2.4. Ла\жа лексикасининг узаро ва узгаларга муносабатини
белгилайди.
2-асосий саволнинг баёни:
Кррлук, ла^жасига кирувчи шеваларнинг лексикаси хилма-хил ва бошкалар. Айни пайтда уларнинг лексик катламлари \ам турли-туман.
Улар турли даврларга хос булганидек, барча со\аларга тегишли. Чунончи, ла\жада кавм-цариндошлик атамалари узбек адабий тили билан баъзан умумийлик касб этганидек, айрим узига хослиги билан \ам ажралиб туради. Масалан, этэ// узбек адабий тилида ота, энэ // адабий тилда она, огыл //. Узбек адабий тилида ути л, к,ьз //Узбек адабий тилида к,из ва бошк.алар.
Турмуш тарзи билан боглик, \олда кишиларнинг удудларда кайси со\а билан шугулланишига кдаб, уша со\ани акс этгирувчи атамалар куп кулланилади. Масалан, кулун (иилцининг бир ёшгача булган боласи), калтатай (бир ёшдан икки ёшгача), |унан (иккидан уч ёшгача), денан (учдан турт ёшгача), бота (туянинг бир ёшгача боласи), тайлак (бир ёшдан икки ёшгача), нар (турт ёшгача эркак туя), тому (икки ёшгача булган куй), х,ъшшек (уч ёшгача) ва бошкалар.
Фаргона водийсида пахтачилик ривожланганлиги сабабли шу со ага оид атамалар мул. Масалан, пахта, *еппак// лаппак (луппак), роза, шэнэберг (шонабарг). бешэмак (бешамак), кесак, керак, алакарак (олак,арок), ърджак(иржок), чувъма (чувима) ва бошкалар.
Улчов бирликлари: пейса (пайса), к&дак, (кадок), бэтмэн (ботмон), тэш (тош), чак,ьрьм (чакирим). Бу атамалар \озир асосан кексалар нуткдаа ишлатилади, холос.
Ла*жа лексикаси туркий сузлар (уз катлам) ва узлашган катламдан ташкил топган.
(Фаргона), букр1 (М К. 1.366), бута (Тошкент), бутац (Фаргона), бута* // бутак (М К .1.358), бълай (Тошкент), бълак (Фаргона), бмак (М К ,1.366), чучув (Тошкент), сучк (М К , 1.382), уйалдъ (Тошкент), уйатть (Фаргона), уйаттМ М КЛ, 222), уннъцтъ (Тошкент), унуцт1 (М К .1.223), екть (Тошкент, Фаргона), экд1 (МК.1. 180), ъшландъ (Тошкент), ¡шлалд1 (М К. 1.290), йэ:ладъ // йыладъ // йъгладъ (Тошкент), iFлagl(MK, 1, 283), баръш-кельт (Тошкент), калш-барйи (М К.1, 351), ънондъм (Тошкент), Шандгм (М К , I, 213), ъстэдъ (Фаргона), ¡стадл//1ртад1 (М К, 1, 270), элкъмэк,) (Тошкент), алкйЦД) (МК.1.240).
Табиийки, ла\жадаги узаро ёки ёдгорликлар билан юз берган гафовутлар сузларда фонетик узгаришлар, фонетик жараёнлар билан купрок, боглик;. Баъзан сузлардаги семантик маъно муносабати \ам узаро тафовутни юзага келтирган.
Узлашган катлам: Узлашган к,атлам нафакат адабий тилда, балки ла^жаларда >ам анчагина булиб, баъзан уларни аник, кдйси к,атламга тегишлилигини аник паш \ам к,ийин. Хозирги узбек адабий тили ва ша\ар гуру шеваларда шундай узлашган сузлар мавжудки, улар худди уз катламидай булиб кетган. Масалан, мал (Тошкент, Фаргона), адабий имлода мол (арабча), мъхнэт (Тошкент) адабий имлода ме\нат (арабча), ¡эм (Тошкент), гам (Фаргона) (арабча), зэръл (Тошкент) адабий имлода зарур (арабча), эзъз (Тошкент, Фаргона), адабий имлода азиз (арабча), ънагам (Тошкент), адабий имлода инъом (арабча), жувоп (Тошкент, Фаргона) адабий имлода жавоб (арабча), цъмат (Тошкент), адабий имлода киммат (арабча), нэхт (Тошкент), адабий имлода накд (арабча), умър (Тошкент) адабий имлода умр (арабча), ма:лум (Тошкент), адабий имлода маълум (арабча), хавар (Тошкент), адабий имлода хабар (арабча), ^айвэн (Тошкент), адабий имлода \айвон (арабча), дарах (Тошкент), дарак // дарах (Андижон, Фаргона), адабий имлода дарахт (тожикча), лэдэн-нэдэн (Тошкент, Фаргона), адабий имлода нодон (тожикча), тез (Тошкент, Андижон, Фаргона). Адабий имлода тез (тожикча), бечара (Тошкент), адабий имлода бечора (тожикча), дарйа (Тошкент), дайра (Андижон). Адабий имлода дарё (тожикча), ша*ар // шаар// ша:р (Тошкент), адабий имлода ша^ар (тожикча), дос (Тошкент), адабий имлода дуст (тожикча), нэрх (Тошкент), нах (Андижон). Адабий имлода нарх (тожикча), гош (Тошкент), адабий имлода гушт (тожикча), майдон (Тошкент) адабий имлода майдон (тожикча), базар (Тошкент), базар (Андижон). Адабий
www.ziyouz.com kutubxonasi
имлода базор (тожикча), декэн (Тошкент), декан (Андижон). Адабий имлода дукон (тожикча), чъре (Тошкент), чърац (Андижон), адабий имлода чирок, (тожикча), шегут (Тошкент), адабий имлода шогирд (тожикча).
5-МАВЗУ. КИ П Ч О К.Л А ХЖ А С И ВА У Н И Н Г Ф О Н ЕТ И К ХУС УС И ЯТЛ А РИ
Асосий саволлар:1. К^пчок, ла\жаси. Унинг эски узбек ва \озирги узбек адабий тилига
муносабати.2. К,ипчок, ла^жасининг унлилар тизими, унинг эски узбек ва \озирги
узбек адабий тилига муносабати.3. К,ипчок лах,жасининг ундошлар тизими, унинг эски узбек ва
\озирги узбек адабий тилига муносабати.4. Фонетик жараёнлар.5. 0\ангдошлик.
Мавзуга о ид таянч тушунча ва иборалар:
Кипчок. ла^каси, адабий тил, \озирги узбек адабий тил, эски узбек тили, кипчок, ла^жаси \ак,ида умумий маълумот, товуш ва \арф муносабати, ^ипчок,ла\жасидаги унлилар тизими, уларнинг эски узбек тилига муносабати, к,ипчок, ла^жасидаги ундошлар тизими, уларнинг эски узбек тилига муносабати, \озирги узбек адабий тилига муносабати, фонетик жараёнлар, эски узбек тилига муносабати, ох,ангдошлик, к,и п ч о к, л ахдас ида о\ангдошлик, о\ангдошликда к,ипчок, ла^жаси ва эски узбек тили муносабати, о^ангдошликда кипчок, ла?^жаси ва \озирги узбек адабий тили.
тасаввур \осил к,илади.1.5. Кипчок, ла\жасининг узбек адабий тилига муносабатини
шар\пайди.
1- асосий саволнинг баёни:
Лунёдаги куп тиллар ва уларнинг ла> жалари муносабатини дарахт ва бутокугарга менгзаш мумкин булса, узбек тили ва унинг ла^жалари уртасидаги муносабатни тизма тогларга ухшатиш мумкин.
Узбек тили турли мустацил ла^каларнинг тадрижий бирикуви натижасида пайдо булгандир. Дунё тиллари орасида куп ла\жалилиги билан ажралиб турувчи узбек тили \амда унинг шевалари уртасидаги муносабатлар \ак,ида туркий тиллар грамматикасининг билимдони профессор Е.Д. Поливанов уз вактида шундай ёзган эди:
«Узбек тили (узбек диалектларининг бир бутун йигиндиси сифатида) ягона системанинг, \еч качон амалда булмаган узбек тилининг диалектологик парчаланиши йули билан эмас, балки тил системаларининг бирлашуви йули билан пайдо булган». Дар\ак,ик,ат шевашуносларимизнинг куп йиллик тадк,ик,отлари узбек умумхалктили уч йирик мустакил ла\жанинг бирикувидан ташкил топганини тасдимайди:
1. Корлук-чигил ёки урта узбек ла^жаси.2. Кипчок, ёки соф узбек (Е.Д.Поливанов атамаси) ла>укаси.3. Угуз ла^жаси.Купгина тарихий манбаларда, Турон заминининг кечмишини
узбеклар деб аталганлиги бугунги тарихчиларимиз томонидан \ам таъкидланмокда. Айни пайтда, бир катор олимлар тасаввуфнинг турондаги асосчиларидан булмиш Хужа А\мад Яссавий асарларини ва бадиий суз жозибасининг гузал намунаси булмиш «Му\аббатнома» достонини К.ИПЧОК ла\жасига нисбат бериб изо\пайдиларки, бундай маълумотлар, бир жих,атдан, кипчок ла?укасининг жуда кадимий ва кснг \удудга таркалганлигини курсатса, иккинчидан, унинг узбек умумхалктилини шакллантиришдаги \акик,ий урнини белгилашга \ам ёрдам беради.
X I I I—XIV асарларда узбек тили тараккиётига кипчок ла\жасининг катта таъсири борлиги махсус лугатларда \ам уз аксини топган.Маъноси уша кадимий лугатларда \ам изоушнган кыныр эгри, ¡йак-чакак, тамаксов — очкуз, санров — кар (атту\фа — туз) сингари жуда куплаб сузларнинг \озиргача кипчок ла\жасида кенг кулланилиши \ам бу ла\жанинг жуда кадимий, яшовчан ва ифода имконияти кенг эканлигини курсатади. Мавлоно Лутфий, \азрат Алишер Навоий, За\ириддин Му\аммад Бобур ва улар замондоши Му\аммад Соли* сингари аа\о адиблар асарлари тилида кипчок тили унсурларининг бот-бот учраб туришини \ам кушадиган булсак, умуман бу гуру\ ла^жаларининг эски узбек адабий тили тараккиётида бени\оя катта урин тутганлигининг гуво\и буламиз.
Аслида, амалдаги узбек адабий тилининг шаклланиши ва ривожланишида \ам кипчок ла\жасининг таъсири биз тасаввур килганимиздан бир неча бор кучлирокдир. Зеро, \ар к,андай ма^аллий лах,жа тилнинг куйи шакли булиб, у адабий тилнинг бойиши учун асос, туганмас манбадир. Афсуски, бизнинг тилшунослигимизда тилнинг тараккиётини сунъий тарзда тезлаштиришга интилиш, худди мулкни умумлаштиришга шошилганимиз сингари умумий тилга эга булишга шошилиш тенденииясинингузок, вак,т ^укмрон булиб келиши натижасида адабий тил ма\аллий шевалардан-ла^жалардан ажралиб колди. Аксар \олларда, адабий тил ла\жаларга, айрим ма\аллий ла\жалар бир-бирларига кдрши куйилди. Бу \ол, уз навбатида, адабий тилни \ар жи^атдан камбалгаллаштиради, ла^жаларни эса, уз киёфасидан ма\рум булиш, кишилик хотирасидан унут булишга сабаб булди. XX асрнинг 20—90-йилларида узбек гили, асосан, ташки омилларгатаяниб ривожланди. Тилимизга рус тили ва у оркали Европа тилларидан жуда куплаб с^злар кириб келди. Шевадаги минглаб
www.ziyouz.com kutubxonasi
ифодалар, узимизнинг асрлар мобайнида яратган миллий бойлигимизни четга суриб куйилди. Мана шу носомом вазиятни бартараф килиш керак булган фурсат етиб келди. Жум\урият \удудидаги барча ла^жаларни, жумладан ^ипчо^ ла\жасини гоят синчиклаб урганиб чи^иш ва улардаги куплаб сузларни, идеоматик ибораларни адабий тил хазинасига цушиш тилшуносларимиз олдида турган энг зарур вазифалардан биридир. Чунки к ипчок, ла>укалари хусусиятлари таъкидланганидек, аввало эски узбек тилида, уша даврда яратилган манбаларда берилган. Иккинчидан, бош^а ла\жалар каби Кипчок, ла\жаси \озирги узбек адабий тилини бойитиб турибди.
2.5. Кипчок ла\жасидаги унлилар билан эски узбек тилидаги унлиларни киёслайди.
2.6. Кипчокла^жасидаги унлиларнинг чозирги узбек адабий тилидаги унлиларга муносабатини белгилайди.
2.7. Унли товушлар \ак,ида бир хулосага келишда талабаларга кумаклашади.
2- асосий саволнинг баёни:
К,ипчокла^жасининг барчасида туккиз унлилик тизими амал ^шши. Бу жи\атдан кипчок ла^аси кипчок гуру\идаги (козок., крракалпок, киргиз каби)бошк,а туркий тиллар билан умумийлик касб этади.
К,ипчокла\жасидаги туккиз унлилик тизими унинг эски туркий ва эски узбек тилинингтадрижий давоми эканлигидан \ам далолат беради. Чунки эски туркий ва эски узбек тилида \ам туккиз унлилик тизими булган.
Булар: и, ы, э, а, э, в, о, у, у.Э унлиси тил олди, кенг, лабланмаган товуш: взгэ, кем, 0 кэ, кэттэ, кэл, энэ, эммэ каби. Эски туркий (эдгу-
яхши, эб-уй, сэкиз- саккиз), эски узбек (эйлэса, езгалар (Навоий), шармакда ликтин, кетмэсэ, кекта энэ (Лутфий)) тилларда \ам бу товуш фаол булган. \озирги узбек адабий тилида кенг кулланилмокда.
а унли тил орка, кенг, лабланмаган унли : ал, бар, кал» баба, тага, так,, чак,, айт. Эски туркий (адаг//айаг («Девон»), каган (Девон)), эски узбек (шафтолу, кашу, жан, алмага (Лутфий)) тилларида \ам фаол булган. Хозирги узбек адабий тилида \ам сузнинг барча урнида катнашади.
а унлиси мустакил товуш сифатида эски туркий тил давридан бошлаб шаклланган булиб, унинг юзага келишида кенг, тил олди, лабланмаган а товушнинг нисбатан торайиши, \амда тор, лабланмаган и унлисининг кенгайиши му^им а^амият касб этган. э товуши асосида э нинг шаклланганини \озирги туркийтилнинг барчаси, хусусан узбек тилининиг угуз ла\жаси тулик исботлайди. Агар \озирги узбек тилидаги м э н , с э н кишилик олмошларидаги суз уртасида келувчи урта кенг э унлисининг тарихан тор и товуши булганлигига эътибор бсрсак, айрим \олатда э нинг шаклланишида и товушининг \ам асос булганлигини сезамиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Эски узбек тили даврида э унлиси мустакил фонема сифатида ишлатилиб, аксарият асл туркий сузларнинг биринчи б>тинида кулланади.
Мани мэн истаган киши вз су^батигв аржуманд этмэс,Мвни истер кишинин, су^бэтин, кецлум писэнд этмэс.
(Навоий).\озирги Узбек адабий тилида ва узбек халк шеваларининг
аксариятида бу товуш ишлатилади. Бирок бу товушнинг талаффузида *озир шевалараро маълум даражада фарк бор. Чунончи, ша\ар ва ша\ар типидаги шеваларда бироз ёпикрок. кипчок ла^жасида эса очикрокдир. Масалан, Тошкент, Маркилон, Наманган шеваларида б е р, е н д и, е р к э й , е р к е к , кипчок ла^жаларида э н д и , э р к э к, ч э п к а н , э н э. адабий имлода бер, э н д и , э р к а к , ч е к м а н , она .
Тил олди, тор, лабланмаган И ва тил орка Ы унлилари эски туркий (сызды - чизди, сызлады - зиркиратди, сын- комат, сыр-сир, буёк, сиз- ^урмат маъноси, сирка-бошдаги бит сиркаси- «Девон») ва эски узбек тилида мустакил фонема булган.
Узида о^ангдошликнинг танглай уйгунлигини тулик сакпаб колган баъзи туркий (масалан, козок, коракалпок) тилларда шунингдек кипчок ла\жаларида тил олди И ва тил орка Ы унлилари эски узбек тилидагидек ало\ида мустакил икки товушдир. Кипчок шева вакиллари тыш (ташкари)- тиш (кишининг тиши); ыс (курум) -ис (*ид); сыз (чиз)-сиз (сиз) сузларидаги Ы ва И товушларини фаркпи талаффуз этадилар.
Эски туркий тил даврида туртта лабланган унли товуш мавжуд булган. Буни Ма\муд К,ошгарий узининг «Девону лугатиттурк» асарида махсус таъкидлаб курсатади киёсланг: у л у ш —\исса (тил олди килиб талаффуз этилади), у л у ш (тил орка килиб талаффуз этилади, \уриш, бакириш, фарёд); еч- интиком, уч (тил олди килиб талаффуз этилади), от-ут, олов-от деган билан o fh 3 куймас (тил орка килиб талаффуз этилади).
Эски узбек тилида \ам бу турт лабланган унли ао^ида фонема булганлиги Алишер Навоийнинг «Му\окамат ул-лугатайн»ида чиройли изо^анган. Узида о\ангдошликнинг танглай уйгунлигини саклаб Колган кипчок ла^жасида купгина туркий (козок, коракалпок, нугай ва б.) тилларидагидек, бу турт лабланган унли мустакил фонема
www.ziyouz.com kutubxonasi
саналади. Бу шева вакиллари \ам худди тилимиз тарихидагидек уларни бир-бирдан жуда осон ажратадилар. Киёсланг: 0т — утишга буйрук, организмнинг бир к,исми ( унли тил олди), От-олов, усимлик (унли тил орка); вр-сочни уриш, киёлик(унли тил олди); Ор-бсдани урмок, чукурлик (тил орка); т в р — уйнинг тури (тил олди), т о р — балик тутадиган ускуна (тил орка); вз-узлик олмоши (тил олди), Оз-узишга буйрук (тил орка); б е з — материал (тил олди), боз-майса, ранг (тил орка ) уч-3 (тил олди) уч-учмок, (тил орка); т у т у н — мурининг тутуни (тил олди), т у т у н-ака-ука тутунмок (тил орка); тур-хил, енгни туриш (тилолди) т у р -уриндан турмок (тил орка); б ур — \аё, уят, беданинг гули, барги (тил олди), бур — машинами бурмок (тилорк,а)-
Узбек адабий тилида *ам бу унлилар яхши фаркпанади.Улар мустакил туртта товуш. Бирок икки \арф билан ифодаланганлиги сабабли купда мазкур товушлар \арф билан чалкаштирилади.
Унли товушларнинг тадрижий тараккиётини шундай курсатиш мумкин.
Эски туркий тилдаги унлилар тизими
Лабнинг иштирокига кура Лабланмаган ЛабланганТилнинг тугри йуналишига кура тил
олдитилорца
тилолди
тилорка
Тилнинг тик харакатига кураТор И Ы У УУ рта кенг Э е ОКенг э а
Эски узбек тилидаги унлилар тизими
Лабнинг иштирокига к^ра Лабланмаган ЛабланганТилнинг тугри йуналишига кура тил
олдитилорка
тилолди
тилорка
Тилнинг тик харакатига кураТор И Ы У УУота кенг Э е ОКенг 8 а
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лабнинг иштирокига кура Лабланмаган ЛабланганТилнинг турри йуналишига кура тил
олдитилорка
тилолди
тилорка
Тилнинг тик харакатига кураТор И Ы У УУрта кенг Э е ОКенг 0 а
Х,озирги узбек алабий тилидаги унлилар тизими
Лабнинг иштирокига кура Лабланмаган ЛабланганТилнинг турри йуналишига кура тил
олдитилорка
тилолди
тилорка
Тилнинг тик харакатига кураТор И Ы У УУрта кенг Э е ОКенг 0 а
8. Жадвалларни к,иёслаш асосида унли товушлар юзасидан Уз хулосала- рингизни баён этинг (категория — анализ).
3-асосий савол буйича укитувчи мацсали: К^пчок, ла\жасидаги ундошлар тизими буйича тушунча бериш. Уларнинг эски туркий, эски узбек тилига муносабатини белгилаш.Кипчок ла\жасининг бош^а туркий ва \озирги узбек адабий тилига муносабатини изо\лаш.
муносабатини изо\пайди.3.5-Кипчок, ла\жасидаги ундошларнинг \озирги узбек адабий
тилдаги ундошларга муносабатини курсатади.
3- асосий саволнинг басни:
Узбек халк шеваларининг ундошлар тизими асосан бир-бирига тугри келади. Бирок улар маълум даражада узаро фаркланадилар \ам. К,ипчок ла\жаси \ам й-ловчи, ж-ловчи гуру>у1арга ажралганлиги сабабли баъзан уларнинг узида кисман тафовут кузга ташланиб колади. Лекин уларда барибир умумийлик кучли.
ЧукУР тил орка «X» ундоши бу гуру* шеваларда йук даражада, унинг урнида аксарият к кулланади: тукум (тухум), кала (хола), катын (хотин). X товушининг туркий сузларда кулланлиши эски туркий тил даврига тугри келади хан (Длт)- хон, хайу (Длт)-кайси.
Бу товушнинг истеъмол доираси эски узбек тили даврига келиб янада кенгаяди: Хатун (рабг). Хотин, хонлык (ХШ)-хонлик. \озирги узбек адабий тилида \ам X ундоши фаол ишлатилади. Аммо баъзи туркий тилларда, жумладан, козок, коракалпок, киргиз тилларида бу товушнинг урнида ц ундоши кулланилади. Бугиз, сиргалувчи, жарангсиз * ундоши кипчок шеваларида мустакил фонема: Х э м м е , ^ э м д и к м э т , ^иммат каби. Эски узбек тилида \ам фаол ишлатилган бу товуш Тошкент шевасида мустакил фонема саналмайди. Узбек адабий тилида X ва \ ундошлари бир-биридан фаркланади.
Лаб-тиш сиргалувчи, жарангсиз ф ундоши кипчок ла\жасида фонема сифатида мавжуд эмас.Унинг урнида \амиша п товуши Кулланилади: ад тил. фойда //кип.ла\: п а й д а, ад .тил. фарзанд // кип.ла\. п а р з э н т ад.тил ф а р к кип.ла*. п а р к, ад тил. фа*м //
www.ziyouz.com kutubxonasi
кип.ла*. п а й м //п а й — и м, ад тил. Фикр //кип.ла\. п и к р // л н к и р , ад.тил фурсат кип.ла\. п у р с а т ва б. Бу товуш к,алимги туркий тилда учрамайли. У эски туркий ва эски узбек тилларида узлашган сузлар ^исобига пайдо булди. Шунинг учун айрим бошка туркий тилларда ва барча узбек лафкаларида ф фонема сифатида мавжуд эмас.
Узбек адабий тилига узлашган сузлардан кириб келган сиргалувчи ж ундоши барча узбек шеваларидагидек «.ипчок, ла\жасида *ам мустакил фонема сифатида учрамайди. Аждар, журнал тарзидаги сузларда келадиган сиргалувчи ж аффрикат ж товушига алмашади.Чунки кипчок ла\жасида аффрикат ж товушининг худди козок, киргиз, коракалпок тилларидагидек истеъмол доираси кенг. Ж,ол (йул), Ж,омарит (жумард), Жар (жар), Жэдшы (яхши), жодын (як,ин), Жора (жура), жогары (йукари).
Титрок, сонор Р ундоши кипчок ла\жасида тил олди, тил орка шаклда булиб, худди кадимги туркий тилдагидек суз бошида келмайди.
Ырайцан, нрайнс, ораза, орамал каби. Бу \олат \озирги айрим туркий (к,озок, кора кал по к, киргиз каби ) тилларда *ам санушниб кол га н.
Н бурун товуши кипчок ла^жасида кипчок гуру\ига тааллукли туркий тиллардаги каби икки вариантлидир. Тил орка унлилар билан келадиган К ' (тан, ан, кан- колин, барын, чабыц каби) ва тил олди унлилари билан келадиган Н,’ (кэн, тэн, кенул, синил, мин, а к э н э, у к е на) шакллари мавжуд.
К,ипчок ла\жасида к , г , f , к , ундошлари мустакил фонема. К^улланилиш жа\атидан узбек адабий тили ва бошка шевалардан фарк Килмайди.
Аммо, бир томондан, улар мазкур ла\жада о\ангдошлик конуният билан боглик равишда бир-бирига тил олди ва тил оркаликда вариант булиб келиш билан, иккинчи томондан, баъзан суз охирида иккиламчи в ундошига айланиш билан узига хосликларга \ам эга. Киёсланг:
адабий тилда: кипчок, ладоасилаt o f ..............................................................тавбуёр............................................................бойовэллик......................................................... эллувУндош товушларнинг тадрижий тараккиётини шундай курсатиш
мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Эски узбек тилидагн ундошлар тизими
Портлок-чилар
Сирм-лувчи
Аффри-катлар
Титрок, Бурунтонушлар
Лаб-лаб ундошлар б м мЛаб-тиш ундошлар в фТил олди ундошлар д т з с
ж ш ж. чр л Н ,н
Тил VpTa ундошлар йПалатал ундошлар г кТил орка ундошлар К F X нФарингал ундошлар ъ (айн) X
Кдшчок, ла\жасидаги ундошлар тизими
Лабундошлар
Тил олди ундошлар
Тил
урта
Тил орцаСаёз тил
оркаЧу кур тил
орка
жара
нгси
з
жара
нгли
жара
нгси
з
жара
нгли
жара
нгси
з
жара
нгли
жара
нгси
з
жара
нгли
жара
нгси
з
жара
нгли п
Xи.» .иэ
& Сиргалувчилар в с 3 ni й X F \
? Портловчилар п b т д к г К
CQ Крришикпар ч жЭ Бурун м н Н« товушларо.s Ён товуш л
2. Ла^жалаги ундошларни та\иил килиш асосида ушбу ла\жанинг эски туркий тилга муносабатини белгилашга \аракат дилинг (категория — анализ).
3. Кипчок ла\жасидаги ундош товушлар билан эски узбек тилидаги ундошларни киёслаб, улар уртасидаги муносабатни белгиланг (категория — анализ).
4. К.ипчок, лах^касидаги унлошларни бошца туркий тиллардаги ундош товушлар билан киёсланг. Улар уртасидаги умумийлик ва хусусийлик \ак,идаги фикрингизии билдиринг (категория — анализ).
5. К,ипчок ла\жасидаги ундошларни \озирги узбек адабий тилидаги ундош товушлар билан киёсланг. Адабий тил ва ла\жа уртасидаги муносабатни белгиланг (категория — анализ).
4.3. Фонетик жараёнларни шар^лаш асосида баъзи сузлар этимологиясини аниклайди.
4.4. Мазкур жараён ёрдамида кипчок ла\жаси ва узбек адабий тили уртасидаги муносабатни белгилайди.
4-асосий саволнинг баёни:
Товуш жараёнлари одатда тасодифий \одиса булмасдан тилнинг энг гузал, \еч кимга бомик булмаган конуниятидир. Шунинг учун товуш жараёнлари, бир томонидан, сузлардаги о х а н г- мусикавийликни таъминласа, иккинчидан, сузларнинг ички табиатини белгилайди.
{Б>в} хддисаси туркий тилларда анчааввал бошланган булиб, айрим сузларда кипчок ла\жасида тарихий шакл сакпаниб колган.Бирок сиргалишга мойил булган бир катор сухпар \озирги адабий тил колипи сифатида кабул килинган: ад. имя. т о в о к< (тил тарихида ва кипчок ла\жасида ) табак, ад.имя. ковок < (тил тарихида ва кипчок ла\жа- сида) кабак, ад.имл. ч и в и н < (тил тарихида ва кипчок ла\жасида) чыбын, ад.имл. ч и в и к < (тил тарихида ва кипчок лахдасида) чыбык-
Огзаки нуткда баъзи товушларнинг тушиб допиш \олати \ам мавжуд. Бу бир томондан к^ипчок ла>ркасини бошк а ла\жалар билан иккинчи томондан айрим туркий тиллар билан умумийлигини таъкидлайди. Сузга кушимча кушилиши натижасида баъзан узак- даги Л ундоши тушиши мумкин: ол + ран > аган, солсак, > сасац, олеак, >асак< булма> бома.
Кипчокла^жасида баъзан суз охирида н, р, к ундошларинингтушиш \олати мавжуд:
www.ziyouz.com kutubxonasi
«Девонулуготиттурк»да
К,ипчокла^жасида
К,озок тил и да
К,оракаллоктилида
Узбекадабийтилида
Ачыг Аччы Ашы Ашшы Аччиккуруг КУРЫ КУры куры к у р у кКаты г Катты Катты Катты каттиксарыг сары сары сары сарик
Ла^жада бундан бошка товуш жараёнлари \ам жуда куп. Агар улар тил тарихи билан киёсланиб, талрижий тараккиёти та\пил этиладиган булса, уша сузнинг этимологиясини \ам аникпаш мумкин. Мисол учун \озирги адабий тилдаги «ковок» сузининг тадрижий тараккиётини та>у1ил килиб курайлик:
к о п + к о к > к о п к о ц > к о п о к > к о б о к > к о в ок.
Назорат топшириклари1. К.ИПЧОК, ла\жасидаги айрим товуш жараёнларини та\лил килиб, унинг
мумтоз тилимиз билан алоцасини, муносабатини шар\ланг (категория — анализ).
2. Товуш жараёнлари асосида кипчоклащасининг бошка ла\жалар билан хусусий ва умумий жа\атларини белгиланг (категория — анализ).
5.3. 0\ангдошлик на ^ипчок, ла\жаси масаласини изо\пайди.5.4. 0\ангдошлик ва \озирги узбек адабий тили муоммаларини
шархлайди.
5- асосий саволнинг баёни:
О^ангдошлик \одисаси туркий тилларда кадимдан мавжуд булиб, у товушлардаги уйгунликни, узаро о^ангдошликни таъминлайди. Одатда, о^ангдошлик \ак,ида ran кетганда, купинча, унлилардаги тил олдилик ва тил орк,алик, \амда лабланганлик ва лабланмаганлик тугрисида гапирилади. Ва\оланки, о\ангдошлик \одисаси бу билан тугамайди. Лабланганлик, яъни лаб уйгунлиги фак,ат унли товушларга хос \одиса. Аммо танглай уйгунлиги конуниятига биноан, товушлардаги тил олдилик ва тил орк,алик хусусияти х,исобга олинади. Бундай ажралиш нафак ат унлиларда, балки тилимиз тарихига назар ташласак, балки ундош товушларда \ам мавжуд булган. «.иёсланг: K,aFaHJ a-\0 K,0 Hra, алым -олим, карз, огызгару-угузга, сок,ум-сук,им, кучуг-кучни, козум-кузим каби.
О^ангдошликдаги учинчи жараён — бу ундош товушлардаги жаранглилик ва жарангсизлик \одисаси саналади. Бу жараён \ам туркий тиллар тарихининг кадимги давридан бошлаб амал килинган.
Охднгдошлик эски туркий тил даврида \ам мавжуд булиб, туркий тиллар тарихида бу жараён \акдда дастлаб Махмуд Кошгарий фикр билдирган. Олим туркий тилларнинг узак характерига цараб кушимчаларнинг каттик,, юмшок^икда фарк^анганлигини таъкидлайди.А.М. Шчербак эски узбек тили даврида биринчи тип, яъни танглай уйгунлигининг сакланган ва бузилган \оллари бор, иккинчи тип, яъни лаб уйгунлигида эса бузшшш \олати мавжуд деб курсатади. Филология фанлари доктори, академик А. Рустамов эса XV аср узбек адабий тилида сингармонизмнинг \ар учала крнуни, яъни унлилардаги танглай уйгунлиги \амда ундошлардаги жаранглилик ва жарангсизлик уйгунлиги бор деган хулосани билдиради: атасы (рабг)-отаси, отурмаз (ХШ)-утирмас, катла (МН)-к;атла, сулук (Атту\фатуз)-узлуклук, йузундин (МН)-юзингдин, тушти (ХШ)-тушди, улуглур (ХШ)-улурлик, кенул (МН)-кунгил каби.
К.ИПЧОК, ла\жасида \ам тил тарихидаги о\ангдошликнинг *ар уч \олати амал кдлади. Хусусан танглай уйгунлигига биноан узак ва
www.ziyouz.com kutubxonasi
кушимчадаги тил олдилик ва тил оркдпик \олати нуткдаги кулайлик боис сакданиб колган: тиш+тик-тишнинг; кол+дын-кулнинг, экэси, укэеи, та расы, агасы, сынды, тынды, кэлди, керди, белди, кезум, к*олум (цолым, кезим), сезум (сезим) тезум, улум (улым) каби.
Кипчок, ла\жасида айрим \олатда лаб о\ангдошлиги бузилиши мумкин. Бирок, танглай уйгунлиги, яъни тил олдилик ва тил оркалик нуткда тулик сак^анади.
Ундош товушлардаги жаранглилик, жарангсизлик \одисасига х,ам кипчок ла\жасида амал к,илинади: иш + тан (ишдан), кыш + тан (кишдан), кэпти (кепди), кэтти (кетди), уш+тэ (учта), кыш+та (к,ишда).
Одатда, ох,ангдошлик \одисаси нуткда кулайликни таъминлаш, талаффузда бир меъёрни юзага келтиришда му\им урин тутади. Шу билан бирга талаффуздаги уша меъёр нуткда маълум бир мусика, окангни шакллантиришни юзага келтиришга ёрдам беради.
Узбек адабий тилида \ам о\ангдошлик конунияти аксарият амал к;илади: Лабиал уйрунлик бузилгани билан ундошлардаги жаранглилик, жарангсизлик ва танглай уйгунлиги нутк равонлиги, унинг мусикавийлигини таъминлашга хизмат килади.
2. Ёзиболган \икоя асосида кипчокла^жасидаги унлиларни жадвалга жойлаштириш.
3. Матн асосида ундошларни жадвалга жойлаштириш.4. Матндаги сузларда о\ангдошлик турларини белгилаш.5. Ушбу матнни узбек адабий тили талаффуз меъёрига солиш. Ушбу
матн асосида ла\жа ва адабий тил муносабатини белгилаш.
Фойдаланиш учун адабиётлар
\. Данияров X. Опыт изучения джекаюших диалектов в сравнении с узбекским литературным языком. Т.: «Фан», 1975.
2. Дониёров X. Эски узбек адабий тили ва ципчок, диалектлари. Тошкент, 1976.
3. Абдуллаев Ф. Узбек тилининг угуз ла^жаси. Т.: «Фан», 1978.4. Ишаев А. Кррак,алпогистондаги узбек ла\жаси. Т.: «Фан», 1977.5. Туйчибюев Б. Узбек тилининг тара^киёти бос^ичлари. Т.: «Ук;и-
тувчи», 1996.
6-МАВЗУ. КИП ЧО К ЛАХЖАСИНИНГ М О РФ О ЛО ГИ К ХУСУСИЯТЛАРИ
Асосий саволлар:
1. К,ипчо1«;ла\жасида исм ва унинг узбек адабий тилига муносабати.2. К,ипчоклафкасида феъл ва унинг узбек адабий тилига муносабати.
Мавзуга онд таянч тушунча ва иборалар:
К,ипчок ла\жасида куплик куриниши, унинг узбек адабий тилига муносабати, к,ипчок,ла\жасида эгалик курсаткичи, унинг узбек адабий тилига муносабати, кипчок, ла^жасида келишик кушимчалари, узбек адабий тилига муносабати, кипчок ла\жасидаги баъзи олмошларнинг узбек адабий тилига муносабати, кипчок, ла\жасида феъл куринишлари, узбек адабий тилига муносабати, кипчок, ла?укасида сифатдош шакли, узбек адабий тилига муносабати, к,ипчок, ла^жасида равишдош куриниши ва \.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1-асосий савол буйича укитувчининг максади: К.ипчок ла\жасидаги куплик куринишини узбек адабий тили билан киёслаб та\пил кдпиш. Ла\жадаги эгалик курсаткичларини шар>у!аш, адабий тил билан муносабатини белгилаш, кипчок, ла\жасидаги келишик курсаткичларини шар\лаш узбек адабий тили билан ла^жадаги баъзи олмошларнинг узбек адабий тилига муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ УКУВ МАКСАДЛАРИ
1.1. К,ипчок;лафкасидаги куплик курсаткичларини шар\пайди, узбек адабий тилига муносабатини белгилайди.
1.2. К,ипчок,ла\жасидаги эгалик курсаткичларини шарх/шйди, унинг узбек адабий тилига муносабатини изоугайди.
1.4. Кипчок ла^жасидаги айрим бошк,а исмларни кайд этади, уларнинг узбек адабий тилга муносабатини белгилайди.
1- асосий саволнинг баёни:
Кипчок, ла\жасида отларда куплик шакли - л э р/-л а р, -нэр/-нар кушимчалари билан \осил кдпинади: к и ш и л е р , к , ойлар , а д а м н а р , к и й и м н э р . Узбек адабий тилида -лар.
К.ИПЧОК, ла\жасида с а н иккинчи шахе бирлик, с и з иккинчи шахе бирлик \урмат, силар куплик, оддий муносабат, сизлар куплик \урмат маъноларида кулланилади.
Узбек адабий тилидан фаркуш равишда к,ипчок ла\жасида 1-шахс купликлар кушимчасини олмайди ва бизлар шаклида ишлатилмайди.
-л в р куплик кушимчаси кипчок, ла\жасида адабий тилдан ва ша\ар гуру\ шевалардан фарми равишда \урмат маъносида келмайди (атамнар эмас, атам) ва феълларга кушилмайди (бардылар эмас барды).
Феълнинг куплик шакли «.ипчок, ла^жасида адабий тилдан фарк^и равишда баъзан шахс-сон кушимчаларидан олдин келиши мумкин бардыларныз, кэлдилэриниз каби.
Кипчок ла^касидаги эгалик курсаткичи адабий тил билан узининг куп шаклдалиги билан фарманади.
A. шахс-сон курсаткичи маъносида.B. II шахе эгалик курсаткичи оддий муносабат.C. II шахе эгалик курсаткичи *урмат маъносида.Д. II шахе эгалик курсаткичи куплик маъносида.Е. II шахе буйрук маъносида.
A. II шахе буйрук, маъносида.B. III шахе буйрук, маъносида.C. II шахе эгалик курсаткичи, куплик.Д. II шахе эгалик курсаткичи, оддий муносабат.Е. II шахе эгалик курсаткичи, \урмат маъносида.
2-асосий савол буйича ук,ипвчи максади: К,ипчок, ла\жасидаги феълнинг шахсли шакли ^акдиа талабаларга изо\ бериш. Уларнинг узбек адабий тилига муносабатини белгилаш. К,ипчок ла\жасидаги феълнинг шахссиз шакллари \ак,ида тушунча бериш. Узбек адабий тилидаги шакллар билан муносабатини белгилаш.
ИДЕНТИВ УКУВ МАКСАДЛАРИ
2.1. К,ипчокла>дкасидаги феълнинг шахсли шакллари \акида тушунча беради.
2.2.Ла\жадаги шакллар билан адабий тилдаги шакллар уртасидаги муносабатини белгилайди.
2.3. Кипчок ла\жасидаги феълнинг шахссиз шаклларини изоутайди.2.4. Лафка ва адабий тил уртасидаги муносабатини шар\лайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
2-асосий саволнинг баёни:
К,ипчокла\жасидаги феълнинг шахсли шакли умумий \олда \озирги узбек адабий тили билан мое келади. Аммо уларнинг баъзи узига хос жи\атлари \ам мавжуд. Чунончи, узбек адабий тилида феълнинг ^озирги келаси замон I I I шахе куплик шакли бордилар//борди, келдилар//келди тарзида кулланса, кипчок ла\жасида фа^ат борди, келди куринишда ишлатилади. Чунки к,ипчок1ла\жасида феълга куплик «-лар» кушилмайди. Куплик курсаткичи фа^ат отга кушилади.
Узбек адабий тилидаги «кол» кумакчи феъли маъноси кипч°К ла^жасида кушимча шаклдаги «Faft» кумакчи феъли билан ифодаланади: боракол, -барагай, келацол-кэлэгай, ёзак,ол-ждзагай.
Бу гуру*га кирувчи кипчок шевалари дсярли бутун Фаргона водийсига тарк,алга н. К.и п ч ок, шевалари Андижон (С. Ибро*имов), Ша\рихон ва Асака атрофларида, Тошлок, Балик,чи, шунингдек, Янгикургон (Ф. Абдуллаеи), Уйчи (А.Ю. Алиев) ва бошк,а туманларда *амда Кукон (Ш. Носиров) ша*ри атрофларида учрайди.
Бу шевалар корлук-чигил типидаги шевалардан \ам кисман фарк^анади. Шуб*асиз шевалардаги интеграция а*олининг зич жойланиши билан *ам боглик.
4. Жанубий гуру* кипчок, шевалари (Жанубий-к,ипчок, диалекти). Бу гуру* шевалари Кдшк,адарё (Б.Жураев, А.Шсрматов) ва Сурхондарё вилоятининг кагга *удудига, шунингдек, Тожикистоннинг жанубий туманларига таркалган. Бу гуру* киичок, ла*жалари *ам худди Самарканд ва Жиззах вилоятидаги кипчок, ла*жалари каби узининг хусусиятини саклаб келмокда.
5. К,ипчок шеваларининг Шимолий Хоразм гуру*и (Шимолий Хоразм кипчок, диалекти). Бу гуру* кипчок шевалари профессор Е.Д. Поливанов, Ф.А. Абдуллаев томонидан, Крракдппогистондаги кипчок, шевалари А.Ишаев томонидан урганилган.
2-асосий савол буйича уцитувчи максади: К,ипчок шевалари лексикасининг семантик турлари \ак,ида фикр билдириш. Сузлардаги семантиканингбогликжи\атларини изоу1аш.Ла\жалардаги сузларнинг шу хусусият жи\атидан адабий тил билан муносабатини белгилаш. Шу йул билан уз шевасига ме\р уйгониш.
маънодошлик, шаклдошлик, зид маънолилик, суз маъноларининг узгариш, кучма маънолиги ва бошка жи\атлари нуктаи назардан тах^ил килиш мумкин.
К^ипчок ла\жасида сузларда куп маънолилик кишиларнинг тана аъзоларига, ёки киши ё нарсаларнинг бошка бирор белгисига нисбат бериш натижасида юзага келади. Чунончи, баш-одамнингбоши, тавдын башы (тогнинг боши), бувдайдынбашы (бугдойнинг бошоги), авулдын башы (кишлокнинг бошланиши), казандын бошы (козоннинг ёни), очактын башы (учок,нинг ёни), дарахтын башы (дарахтнинг боши, шохи), арыктын башы (арик кулогининг бошланиши), сувдын башы (сувнинг боши), баштан (аввалдан, илгаридан), сока баш (бир узи) бирикмаларидаги кучма маъно «бош»сузига нисбат бериш натижасида юзага келган «Бош» сузининг кучма маъноси кипчокла\жасида адабий тилга нисбатан купрок,-
Кдш-одамнинг Шу билан боглик, булган кучма маънолари:ийардин кашы эгарнинг коши, машанън цашы, устымдын кашы. Лекин кипчок, ла\жасида «Фалон хужалик к ° шидаги мактаб» тарзли бирикмалар кулланилмайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ак, оц сузи асосан эзгулик тимсоли сифатида кулланилади. Бу суз окрангни билдириш билан бир канча кушимча маъноларда \ам келади: ак, кецил (ок кунгид) одам, ак (ок)-гуно\сиз одам, аклап гэпирди-ён босиб гапирди, акланды - кечирилди, ацжузли бодцы -обрули булди, кокни ац адам — тугри дилкаш одам, агартырмак — окартирмок, ювиб- тарамок, парвариш килмок, аилны вклады, кегини коклэди — окини отпади, кукини куклади, тарбиялади, хизматини меъёрига етказди, парвариш килди. Акка тойды — сут-катикка туйди, авзы (эрини) агарып калды — лаби окариб колди (туйинди, турмуши яхшиланди). А к (aFap Fan )- rym T H H H r ¿fm маъносида, гоштин арыны жэмэйди- гуштнинг ёгини емайди ва бошкалар.
К,ипчок ла\жаси маънодош сузларга \ам бой: жнлнк//суйэк. Тенг Кулланади. Маънодошлиги асосан сийлов, зиёфат маъносида учрайди: жилик коймак ёки ашка суйэк самак, чырагым // айнам. Бу сузлар кекса кишиларнинг ёшларга суюб мурожаат килишида маънодошлик касб этади. Аввалрокайнам сузи купрок ишлатилган булса, кейинчалик чырагым сузининг истеъмол доираси кенгайди.
Бой, гэвдэ, сымбат, кэлбэт, пнчим маънодошларида етакчи бой сузидир. Бэт, жуз, нрец, туе, чырай, апит, лэшэрэ, турк, сыйак, сакт, кериниш, кыйапа маънодошларида бет етакчи, унинг энг якин маънодоши жуз сузидир.
Худди адабий тилдагидек, ла\жада \ам уларнинг кулланиш урнига эътибор каратмок керак булади. К,иёсланг: чырайы ачык- юзи очик- табиати очик, кайфияти яхши. Хэч чырайы ачылмадыда — \еч табиати(ковоги) очилмади-да. Чырайы ачык ибораси урнида жузи ачык ёки бэти ачык ибораларини куллаб булмайди.
Ирэн: ирани кирип капты (касалга ёки пишаётган мевага нисбатан).Туе: туси жакшыдан тунулма-туси яхшидан чекинма.Сыйак: сыйагы атасига окдиайды -куриниши отасига ухшайди.Сакт: сакты ждман -куриниши, тузилиши ёмон.Кипчок ла^жасида худди адабий тилдаги ва бошка ла^жалардаги
каби шаклдош сузлар \ам жуда мул. Чунончи, от (ут) сузи иккита шаклдошликни юзага келтиради. От - 1. кукат - 2. олов. 0 т сузи *ам худди шундай: 1) ет-ут копчаси; 2) ет-феъл (утмокнинг буйрук шакли).
Назорат тоиширицлариI. Кипчок ла\жасидаги сузларнинг семантик турлари хасида умумий маъ-
лумот беринг (категория — идрок),
www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Ла>укадаги куп маъноли с^злар *ак,ида фикр билдиринг. Уларни адабий тил ва уз шсвангиз билан ^иёсланг (категория — идрок).
3.К.ИПЧОК лах,жасида сузлардаги маънодошлик \акида цандай фикрдасиз? Ушбу йуналишда уларни адабий тил ва уз шсвангиз билан циёсланг (категория — идрок).
4. Сузлардаги омонимик жи\атидан кипчок ла^жасини шар\ланг. Узбек адабий тили билан солиштиринг. Грамматикадаги изо^парга муносабат билдиринг (категория — анализ).
5. К,ипчок;ла*жасидаги архаик с^зларни адабий тил билан циёслаб куринг.Уз муло^азаларингизни баён килинг (категория — анализ).
A. Кслади, аницэмас.B. Йук,-C. Келади, 2 та суз билан.Д. Кслади, 3 та суз билан.Е. Келади, 4 та суз билан (категория — анализ).
3-асосий савол буйича укитувчи мацсади: К,ипчок ла*жа шеваларининг лексик-стилистик к,атламлари \акдда умумий маълумот бериш . Айрим со\аларга оид суз ва атамалар билан таништириш. Кипчок ла^жаси билан адабий тилни к,иёслаш.
ИДЕНТИВ УК.УВ МАКСАДЛАРИ
3.1 Кипчок, ла\жа шеваларининг лексик-стилистик к,атламлари \ак,ида умумий маълумот беради.
3.2.Талабаларни ла\жага хос айрим со\ага дойр суз ва атамалар билан таништиради.
3.3. К.ИПЧОК, лах,жасининг адабий тилга муносабатини белгилайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1-асосий саволнинг баёни:
Кипчок, шевасида адабий тилга ва ша\ар шеваларига нисбатан арабча, форсча ва тожикча сузлар камрок, Яна улардан бир фарки бу узлашган сузлар аксар фонетик узгаришга учраган \олда ишлатилади.
К,ипчок ла^жаси вакиллари нуткида узлашган сузларнинг айримлари к,айта ишланиб бу шеваларнинг лексик-стилистик томондан ривожланишини, ранг-баранглигини орттиришда имконият беради. Масалан, малчы (молчи), мазалы (мазали), мазасыз (мазасиз), ирацсиз (рангсиз), шадманлык, (шодмонлик), абаданчылык (ободончилик), курсаннык (хурсандлик), чарпайлы (чорпайли) ва бошкдпар.
Албатга к,ипчок ла^жалари сузлигининг асосини асл туркий, асл узбекча сузлар ташкил этади. Ла^жадаги сузлар со\алар буйича адабий тил ва бошка ла^жалар билан умумийлик касб этса-да, баъзан уларнинг узига хос жи\атлари \ам кузга ташланиб к,олади.
Кипчок ла^жасининг тармок; лексикасидаги энг бой ва узига хос атамаларидан бири чорвачилик атамаларидир. Чунки кипчок ла\жа
www.ziyouz.com kutubxonasi
вакиллари кадим замонлардан бошлаб чорвачилик касби билан жуда жиддий шугулланган. Шунинг учун бу ла\жада чорвачилик мол турлари билан боглик, булган суз ва атамалар жуда куп. Улардан купчилиги, асосан, шу тевалар оркали адабий тилга кирган ва улар махсус атама сифатида ишлатилмокда. Аммо айримлари адабий тилга кириб улгурмаган. Адабий тилга улар олиб кирилса унинг имконияти янада кенгаяди.
Кипчокла\жасида
Адабийтилда
Тел Кузилатиш компанияси. К узи о л и ш мавсумиКулук К уй ва эчкининг турт оёгини бирлаштириб боглаш.Коган КУй ва эчкиларни бир ипга тизиб богловчи махсус аркон
УйурЙилкиларнинг тудаси. Байтал ва бияларни кайтариб юриш учун, кочириш учун куйиладиган махсус айгир от
Кырклык К уй ва эчкиларнинг жунини киркадиган махсус кайчиКыркым Жун киркиш.жун киокиш мавсумиКылав Кора молда, купроц бузо^арда учрайдиган касаллик
номи. Бу касаллик молнинг тилида буладиКаталак(католок)
Кунлар исиши билан кора молларда бошланадиган *олат
Уйэлэмэк(уяламок)
Мол ва йилкиларнинг ёмон ётиб колиб, тура олмай Колиш \олати
Жаманнамак Йилкиларнинг жинни булиш касаллигиЧув Сигирнинг бузокпаган вактида (бузокдан кейин ) ва куй-
эчкиларнинг куэилаган вактида боладан кейин тушадиган пардаси ------
Кипчок ла\жаларининг асосий кисмида куйларнинг козы, шырбаз, тоцлы, тусак, чары, панжн, савлык, кочцар, дэгар, ишшак; эчкиларнинг улак, чибич, тувча, сарка, тэка каби ёш ва жинсини англатувчи, ждгал, чына’к, ала, ак-кара баш сингари ранг -туе ёки белгисини англатувчиномлари мавжуд.
Шунингдек, йилкиларнинг кулун, тай, кэлтэ тай, рунан, денан, байтал, бийа, чобыр ат, уйир ат, кырчацгы, айгыр, жыйран, торы, саман, шапак, буврыл, боз, жорга, жортацы, каби жинси, хусусияти ва ешини англатувчи номлари; туянинг боталак, бота, лек, тайлац, майа, нар, гала каби, кора молларнинг бузав, тана, гунажын, навпас, сийир, бука, тана качты, \еккиз, акийатли каби ёш, жинс ва бошка белгиларинианглатувчи номлари мавжуд.
Кипчок ла\жасида кавм-кариндошлик атамаларида \ам адабий тил билан умумийлик ва баъзи узига хосликлар мавжуд.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Лахжада Адабий тилдаБеле (була) Опа-сингилдан тугилган болалар
ХолаваччаЧэча, йэнгэ ЯнгаЖрздэ ПоччаТокал Кичик хотинАкты к Кекса кишиларнинг кенжа боласиЧаначкактыДорбакакты
Кенжа фарзанд
Ana ОнаБава Отасининг акаси, амакиЭмэки Ака-укаларнинг болалариЖ,ий0н Ona-сингил болаларининг ака-укага кариндошлигиБала Еш келинчак янги хонадонга келганларига к,адар
тугилган ёш болаларни чакиришадиган атамаК,ыз Келинчаклар янги хонадонга келганларига кадар
тугилган кизларни чакириш учун ишлатиладигап атамабкулата Нико\ пайтида ёшларга вакиллик килган кишиЭмикдаш Бир онани эмган болаларИйэрчэн Онанинг оркасидан янги уйга (янги эр уйига) эргашиб
келган болаШунингдек, бошк,а суз ва атамаларда \ам кипчоц, ла^жаси билан
адабий тил уртасидаги муносабат кузга ташланади:Ла\жада Адабий тилдакемэкэй Ж ирилд он , меъдаэрин Лабнинг урта кисмиэзув Лабнинг икки чекасиэриш Нокулай, терс, чап.чуйдэ Калланинг буйинга орка томондан кушиладиган
йилкига нисбатанчэннэмэк ковун-тарвузни намуна учун туртбурчак килиб кичкина
кесишЫйык Икки елканинг уртасиКырагай Мерган сузининг эпитетиенир Чопоннинг этаги. бариЫргай Егочнинг энг каттик туриСыйрак Оёкнинг т^пик билан тизза орасидаги суяк кисмиборбай Киши оёгининг тизза билан тупик орасидаги умумий
I- асосий савол буйича укитувчининг мацсади: Угуз гуру* шевалар *ак,ида маълумот бериш уларнинг фонетик хусусиятларини шар*лаш. Бошк,а ла\жалар ва узбек адабий тили билан угуз ла*жасининг муносабатини белгилаш.
ИДЕНТЙВ УКУВ МА^САДЛАРИ
1.1. Угуз гуру* шевалари ва урганилиш тарихи *ак,ида маълумот беради.
1.2. Угуз гуру* шеваларининг унлилар тизимини шар\1айди.1.3. Угуз гуру* шеваларининг ундошлар тизимини изо*лайди.1.4. Угуз гуру* шеваларининг фонетик жи*атдан бошца гуру*
шеваларга нисбатан муносабатини белгилайди.1.5. Угуз гуру* шеваларининг фонетик жи*атдан узбек адабий тили
Юнусов, («Узбек ла*жаларининг таснифида бир тажриба» 1936), Е.Д. Поливанов («Шовот район, Киёт — Кунгирот ^ишлори шеваси»),А .К. Боровков, кейинчалик А*мад Ишаев («Узбек тили манрит шевасининг фонетик хусусиятлари»), Юсуф Жуманазаров («\азорасп шевасининг морфологик хусусиятлари*»), Эрка Урозов («Жанубий К,орак,алпористон узбек шевалари»), Фатто* Абдуллаев («Узбек тилининг угуз ла*жаси») ва бошкалар мазкур ла*жани махсус тадкик этдилар.
Жанубий Хоразмнинг Урганч, Хазорасп, Хонка, Хива, Богот, Шовот, К^шкупир, Янгиарик туманларида, Туркманистоннинг Тошовуз вилоятининг бир кисмида, Туркистоннинг Кдрнок, Икон, Сайрам, К.орабулок„ Ибота кишлок а*олиси уруз ла*жасида сузлашадилар. Албагга *удудий жи*атдан булган фарк маълум^даражада уз таъсирини курсатиши мумкин. Шунинг учун гарчи улар Угуз гуру\ ла*жасини ташкил этса-да, баъзан бу шеваларда к^исман тафовутларнинг *ам булиши табиий бир *олат. Аммо мазкур гуру* ла\жаларда шуб*асиз умумийлик мавжуд.
Урганч — Хива гуру* шеваларда унли товушлар унта: и, ъ, ы, у, у,о, в, е, 0, (э), а. Бу ла*жада худди эски узбек тили ва кипчокла*жасидаги каби «и»(тил олди) ва «ы» (тил орк,а), «у» (тил олди) ва «у» (тил орка), «0» (тил олди) ва «О» (тил орка) унлилари мустакил фонема. Бирок, Туркистон *удудидаги угуз ла*жасида, яъни шимолий узбек шеваларида унлилар сони 9 та. Бу шеваларда киска ъ фонема сифатида мавжуд эмас.
Уруз ла*жасида бирламчи чузик унлилар мавжуд. Бу хусусият уларни ципчок ва корлук гуру* ла*жаларидан фаркпайди. Айни пайтда узбек адабий тилидан *ам шу жи*атдан фаркпанади. Чимкент вилоятига таркалган угуз шеваларида *ам бирламчи чузик унлилар мавжуд. Бу *удуд ла*жасида 9 та кием унлиларга яна шунча ч^зик унлилар кушилиб, унли фонемаларнинг микдорини 18 тага етказади: а:, э:, и:, е:, ы, у:, у:, в:, о:
Бу гуру* уруз шеваларда чузиклик асосан от категориясидаги сузларда (кенг маънода) учрайди, феъл туркумидаги сузларда унинг тарк,алиши жуда чекланган. Хатто чузик,ликка эга булган отдан феъл ясалганда *ам унлиларнинг чузикдиги заифлашади ваоддий чузикликдаги унлига тенг булиб кдлади: ат — а:т, от — о:т, от — е:т каби.
Иккиламчи чузик^ик уз характери ва цулланиш чегарасига кура, бошкэ узбек шеваларидан кескин фаркланмайди. Бундай чузицдик одатда турли товуш жараёнлари баъзи товуш ёки бирор бугиннинг тушиши натижасида шаклланади:
орттирилиши *одисаси уруз гуру* шеваларида кдйд этилмайди. Бу *одиса (дифтонглашиш *одисаси) фак,ат кипчок, ла*жасида турли даражада намоён булади.
Уруз ла*жасида ц, г, х ундошлари чуцур тил орк,асида эмас, тилнинг орк,а к,исмида талаффуз этилади. К, Г ундошлари одатдагидан юмшокрок, товушлар булиб, тилнинг урта кисмида пайдо б^ади. Г ундоши нуткда баъзан Й ундоши билан *ам алмашиниб туради . Суз бошида келган жарангсиз К ундоши у|уз ла*жасида жарангли Г ундоши билан алмашиниб (^улланилади: кел — гел, коз — гез каби. Суз бошида келган жарангсиз Т ундоши уруз ла*жасида жарангли Д ундоши билан алмашинади: тэмир - дэмф. терт - дерт каби.
Уруз ла*жасида Н бурун товуши кипчок ла*жасидаги Н, товушига нисбатан тил оркарок,: меннен гетть, сана йетть; Айтын, бу йа:р сьзэ кьмледен каган? (Хива)
Уруз ла*жаси *ам кипчок, ла*жаси каби о * а н г д о ш л и к (сингармонизм)нинг *ар уч к,онуниятига амал килади. Хусусан товушлардаги тил орк алик ва тил олдилик, ундошлардаги жаранглилик ва жарангсизлик нуткда уз ифодасини топали: Ду:з сорамаца дьл, сьрка сорамака усул герек (Хива). Хунелль кул ельнче харолмас (Мацол).
Угуз ла\жасидаги ёрдамчи сузлар \ам узаро умумийлик касб этади. Чунончи, кумакчиларни киёслаб курайлик:
Хоразм угуз шеваларида
Шимолий уруз шеваларида
Билэ/вилэн, ареалы, кдрап, учин, К а р а га н д а , йараша, сайын. эввэл, дэпэ, догры, уст, аст, керэ/герэ, йан (томон), илгэри, сон, бэри, ба:на, элд, орта, арка, ара, башка, и:ч, дэш, тэй, хак, д о р р ы , д э п э .